krajowy program „zabezpieczenie spoŁeczne i...

KRAJOWY PROGRAM „ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

I INTEGRACJA SPOŁECZNA NA LATA 2006-2008”

NATIONAL REPORT ON STRATEGIES FOR SOCIAL PROTECTION

AND SOCIAL INCLUSION

Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 9 października 2006 roku

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Warszawa, Październik 2006

2

Spis treści

WSTĘP 4

ROZDZIAŁ 1 – OGÓLNY ZARYS 5

1.1.Ocena sytuacji społecznej 5

1.2.Kompleksowe strategiczne podejście 9

1.3 Ogólne przesłanie 12

ANEKS 1.1. – ANEKS STATYSTYCZNY DO ROZDZIAŁU 1.1 13

ROZDZIAŁ 2 – KRAJOWY PLAN DZIAŁAŃ NA RZECZ INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 26

2.1. Kluczowe wyzwania i cele przewodnie 26

2.2. Wsparcie rodzin z dziećmi 28 Działanie 2.2.1. Rozwój zintegrowanego systemu pomocy rodzinom 28 Działanie 2.2.2. Rozwój systemu wspierania dochodów 30 Działanie 2.2.3. Ułatwienie pracownikom godzenia pracy z obowiązkami rodzicielskimi 31

2.3. Integracja poprzez aktywizację 37 Działanie 2.3.1. Reforma narzędzi i instrumentów na rzecz aktywnej integracji 37 Działanie 2.3.2. Rozwój partnerstwa publiczno - społecznego 40 Działanie 2.3.3. Rozwój instytucji ekonomii społecznej 41

2.4. Mobilizacja i partnerstwo 44 Działanie 2.4.1. Programowanie polityki integracji społecznej 44 Działanie 2.4.2. Integracja i rozwój służb społecznych 45

2.5. Lepsze rządzenie 49 2.5.1. Proces przygotowywania Krajowego Planu Działań na rzecz Integracji Społecznej 49 2.5.2. Koordynacja polityki 49 2.5.3. Mobilizacja i zaangażowanie partnerów 51 2.5.4. Włączenie idei integracji społecznej w główny nurt polityki krajowej 53 2.5.5. Monitorowanie procesu 54

ANEKS 2.1. – ANEKS STATYSTYCZNY DO ROZDZIAŁU 2.1. 57

ANEKS 2.2. – DOBRE PRAKTYKI W DZIEDZINIE INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 59

2.2.1. Zatrudnienie socjalne 59

2.2.2. System świadczeń rodzinnych 61

2.2.3. Rządowy Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO) 63

3

ANEKS 2.3. – ANALIZA UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO 66

ANEKS 2.4. OCENA SYSTEMU MONITOROWANIA REALIZACJI DZIAŁAŃ STWORZONEGO DLA KRAJOWEGO PLANU DZIAŁANIA NA RZECZ INTEGRACJI SPOŁECZNEJ NA LATA 2004-2006 84

2.3.1.Przygotowanie KPD/Integracja na lata 2004-2006 i plany ewaluacji dokumentu 84

2.3.2.Główne wnioski z realizacji działań zaplanowanych w KPD/Integracja 2004-2006 84

2.3.3. Rekomendacje na przyszłość 85

ANEKS 2.5. – WSKAŹNIKI MONITOROWANIA REALIZACJI KPD/INTEGRACJA: WARTOŚCI I ŹRÓDŁA DANYCH 87

ROZDZIAŁ 3 – KRAJOWA STRATEGIA EMERYTALNA 91

ANEKS 3.1. – ANEKS STATYSTYCZNY DO KRAJOWEJ STRATEGII EMERYTALNEJ 98

ROZDZIAŁ 4. KRAJOWY PLAN NA RZECZ OPIEKI ZDROWOTNEJ I OPIEKI DŁUGOTERMINOWEJ 102

4.1. Opieka Zdrowotna 102 4.1.1. Podstawy prawne 102 4.1.2. Zasoby 105 4.1.3. Jakość 106 4.1.4. Finansowanie 108

4.2. Priorytety w zakresie opieki zdrowotnej 110

4.3. Opieka Długoterminowa i Opieka Paliatywno - Hospicyjna 111 4.3.1. Opieka długoterminowa 113 4.3.2. Opieka paliatywno-hospicyjna 117 4.3.3. Źródła finansowania świadczeń w opiece długoterminowej oraz świadczeń w opiece paliatywno hospicyjnej 118 4.3.4. Pomoc społeczna 118

4.4. Priorytetowe kierunki działań w zakresie opieki długoterminowej i opieki paliatywno - hospicyjnej 120

4

Wstęp Komisja Europejska zobowiązała wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej do przedstawienia swoich Krajowych Programów „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2006-2008” (National Reports on Strategies for Social Protection and Social Inclusion). Zobowiązanie to dotyczy również Polski w związku z jej uczestnictwem w uproszczonej i usprawnionej otwartej metodzie koordynacji. Krajowe Programy obejmują trzy obszary działań: integrację społeczną, system emerytalny oraz opiekę zdrowotną i opiekę długoterminową. W celu ujednolicenia struktury dokumentu Komisja Europejska przedstawiła państwom członkowskim wytyczne do przygotowania Krajowych Programów „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2006-2008”. Państwa członkowskie powinny przestrzegać wspomnianych wytycznych w celu poprawy efektywności otwartej metody koordynacji, która jest metodą wzajemnej pomocy, wzajemnego uczenia się i wymiany informacji. Celem dokumentu jest również wzmocnienie interakcji pomiędzy otwartą metodą a Strategią Lizbońską na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej, Krajowy Program składa się z czterech części. Część 1. to Ogólny Zarys (Common Overview) zawierający ocenę sytuacji społeczno-gospodarczej i prezentację globalnego podejścia strategicznego. Części od 2. do 4. zawierają plany tematyczne w odniesieniu do trzech elementów składowych: Krajowy Plan Działań na rzecz Integracji Społecznej, Krajowa Strategia Emerytalna, Krajowy Plan na rzecz Opieki Zdrowotnej i Opieki Długoterminowej. Biorąc po uwagę, że polska Krajowa Strategia Emerytalna oraz Krajowy Plan na rzecz Opieki Zdrowotnej i Opieki Długookresowej zostały przesłane Komisji Europejskiej latem 2005 roku, strategie dotyczące systemu emerytalnego oraz systemu opieki zdrowotnej w roku 2006 mogą być aktualizacją poprzednich Planów/Strategii w tych obszarach. Ponadto, państwa członkowskie mogą dołączyć do Programu aneksy, które zawierają bardziej szczegółowy opis sytuacji społecznej w Części 1. i specyficznych aspektów przedstawianych planów w Części od 2. do 4. W zakresie integracji społecznej państwa UE-10 zachęcane są do złożenia aneksu opisującego wdrażanie swoich KPD/Integracja 2004-2006, tak jak uczyniły to państwa UE-15 w roku 2005.

5

Rozdział 1 – Ogólny Zarys1

1.1.Ocena sytuacji społecznej Wskaźniki makroekonomiczne. Po osłabieniu dynamiki wzrostu gospodarczego w latach 2001-2002, rok 2003 i lata następne przyniosły poprawę koniunktury. W 2004 roku wzrost gospodarczy wyniósł 5,3% i był najwyższy od siedmiu lat. W 2005 roku dynamika wzrostu osłabiła się do 3,4%. Rok 2006, według prognoz, powinien przynieść ponowną poprawę dynamiki wzrostu, który może osiągnąć 5%-5,2%. Utrzymywanie się wysokiego tempa wzrostu gospodarczego jest charakterystyczne dla nowych krajów członkowskich, czego efektem jest zmniejszanie luki w rozwoju gospodarczym pomiędzy krajami. Relacja PKB per capita w Polsce według parytetu siły nabywczej w relacji do średniej UE rośnie od 1996 roku. Nadal jest jednak relatywnie niska i wynosi 51,9% średniej UE-25. Polska wraz z Litwą należy do najbiedniejszych krajów członkowskich. W Polsce obserwujemy także duże zróżnicowanie regionalne rozwoju mierzonego wskaźnikiem PKB na mieszkańca – od 70% średniej UE w województwie mazowieckim do 31-35% w województwach lubelskim, podkarpackim, podlaskim, warmińsko-mazurskim oraz świętokrzyskim. Demografia. Wśród 38-milionowej ludności Polski przeważają osoby w wieku produkcyjnym (15-64 lat) – w 2004 roku stanowiły one 70% ogółu ludności. Według prognoz, ze względu na niskie współczynniki dzietności oraz rosnącą przewidywaną długość życia, maleć będzie odsetek dzieci i młodzieży (0-14 lat) z ok. 17% obecnie do 13% w 2050 roku, przy jednoczesnym wzroście odsetka osób w wieku 65 lat i więcej z 13% do 29% w 2050 roku Zmniejszać się będzie systematycznie grupa osób w wieku produkcyjnym (15-64 lat). Oznacza to, że współczynnik obciążenia demograficznego (liczba osób w wieku 65+ przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym) będzie przyjmował coraz mniej korzystne wartości – w 2005 roku ukształtował się na poziomie 18,9% i zgodnie z przewidywaniami do 2050 roku ma wzrosnąć do 51%. Wskaźniki dotyczące przewidywanej długości życia w Polsce są nieco poniżej przeciętnej dla państw UE-25, ale istotnie odbiegają od wartości osiąganych przez państwa, w których trwanie życia jest najdłuższe. Ludność Polski charakteryzuje się ponadto znacznym zróżnicowaniem w długości życia pomiędzy płciami. Mimo, iż w ostatnich latach przewidywana długość życia mężczyzn rosła szybciej i w 2003 roku wyniosła 70,5 roku, wciąż była o ok. 8 lat krótsza niż dla kobiet (kobiety żyły przeciętnie 78,8 lat). Według prognoz Eurostatu oczekiwana długość trwania życia mężczyzn wzrośnie do 76,8 lat w 2030 rokui 79,1 lat w 2050 roku Przeciętna długość trwania życia kobiet wzrośnie do 82,8 lat w 2030 roku i do 84,4 lat w 2050 roku. Efektem zróżnicowania w długości trwania życia kobiet i mężczyzn jest obserwowany wysoki odsetek jednoosobowych gospodarstw domowych wśród starszych owdowiałych kobiet. Korzystnym zjawiskiem jest wzrost długości życia w dobrym stanie zdrowia (bez niepełnosprawności). Według stanu z 2002 roku kobiety przeciętnie przeżywały 68,9 lat w 1 Prezentowane w tej części dokumentu dane znajdują się w ujęciu tabelarycznym w Aneksie 1.1. (Aneks statystyczny do rozdziału 1.1.). Opierają się one na materiałach dostarczonych przez Komisję Europejską.

6

dobrej kondycji, zaś mężczyźni 62,5 roku, jednocześnie kobiety 8 lat później niż mężczyźni doświadczały niepełnosprawności Wyraźne starzenie się ludności stanowi jedno z najważniejszych wyzwań polityki społecznej wszystkich krajów członkowskich. Wzrost liczby osób starszych i spadek liczby osób w wieku produkcyjnym będzie w przyszłości determinował kształt tej polityki w całej Unii Europejskiej. Rynek pracy. W ostatnich latach wskaźnik aktywności zawodowej nie zmieniał się znacząco. Wynosił średnio ok. 64-65% dla ogółu ludności w wieku 15-64 lat i był niższy od średniej w Unii. Dla kobiet był niższy niż dla mężczyzn i wynosił ok. 58% wobec 71% dla mężczyzn. Wskaźnik zatrudnienia, który w ostatnim dziesięcioleciu w Polsce sukcesywnie obniżał się, do 2004 roku włącznie, nieznacznie zwiększył się w 2005 roku, stopa bezrobocia wyniosła 52,8% (mężczyźni: 58,9%, kobiety: 46,8%). Wskaźnik zatrudnienia był o 11 punktów procentowych niższy od przeciętnej w EU-25. Z kolei stopa bezrobocia osiągnęła znacząco wysoki poziom na tle krajów Unii Europejskiej. Pomimo poprawy w 2005 roku wyniosła 17,7% (mężczyźni: 16,6%, kobiety: 19,1%) – była to wartość najwyższa w krajach UE-25, sięgająca niemal dwukrotnie średniej dla Unii. Najniższe wskaźniki zatrudnienia osiągnęły osoby w wieku 55-64 lat. W 2005 roku w tej grupie pracowało tylko 27% osób (mężczyźni: 35,9%, kobiety: 19,7%). O ile w Unii Europejskiej sytuacja w zatrudnieniu wśród osób starszych (60 +) poprawiała się od 1998 roku, to w Polsce systematycznie się pogarsza. Oznacza to potrzebę wprowadzania programów aktywizacji zawodowej osób starszych. Ogólnie trudna sytuacja na rynku pracy jest przyczyną bardzo wysokich wskaźników bezrobocia młodzieży - w 2005 roku wyniosły one 36,9% dla osób w wieku 15-24 lat, 35,7% dla mężczyzn i 38,3% dla kobiet. Młodzież coraz częściej legitymuje się dyplomem ukończenia szkoły wyższej, ale niewielkie doświadczenie zawodowe i obecność na rynku pracy roczników wyżu demograficznego ograniczają możliwości zatrudnienia. Wysokie bezrobocie młodzieży oznacza ryzyko deprecjacji świeżo zdobytych umiejętności. Podobne zjawisko może mieć miejsce w przypadku osób długotrwale bezrobotnych. W Polsce bezrobocie dłuższe niż 12 miesięcy dotyczy co dziesiątej aktywnej zawodowo osoby w wieku 15 lat i więcej. Jednakże wydłużenie okresu edukacji oraz podnoszenie umiejętności i kwalifikacji będzie kapitałem, który zwiększy szanse młodzieży na2 rynku pracy. W ostatnich latach sukcesywnie wzrastał odsetek młodzieży, która uczyła się w liceach ogólnokształcących i na poziomie wyższym oraz która dalej kształciła się po ukończeniu szkół o profilu zawodowym i technicznym. Pomiędzy latami 1999 i 2004 znacznie wzrosło zróżnicowanie stopy zatrudnienia pomiędzy województwami (z 4,8 do 6,4). Należy jednak podkreślić, że na średni wynik województwa silnie wpływają korzystne wartości wskaźników osiągane przez największe ośrodki miejskie. W dużo trudniejszej sytuacji są oddalone od nich małe miasteczka i wsie, w związku z czym zróżnicowanie wewnątrz regionów jest dużo wyższe niż pomiędzy nimi. Ubóstwo dochodowe2. W Polsce w 2003 roku wskaźnik ubóstwa dla społeczeństwa ogółem, liczony w oparciu o granicę stanowiącą 60% mediany dochodu ekwiwalentnego, był na poziomie średniej krajów Unii Europejskiej i wyniósł 17% (dla UE-25: 16%). Jednak wartość granicy ubóstwa wyrażona za pomocą parytetu siły nabywczej wyliczona zarówno dla jednoosobowego gospodarstwa domowego, jak również dla gospodarstwa składającego się z dwóch osób dorosłych i dwójki dzieci, była prawie trzykrotnie niższa niż średnia w krajach Unii Europejskiej. Tak więc w Polsce osoby ubogie osiągały zdecydowanie niższy standard

2 Wskaźniki dotyczące zagrożenia ubóstwem liczone w oparciu o granicę wyznaczoną na poziomie 60% mediany dochodu ekwiwalentnego dotyczą roku 2003. Ponieważ zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej dla dokumentu rokiem odniesienia jest rok 2004, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej zaktualizuje odpowiednie dane gdy tylko otrzyma je od Głównego Urzędu Statystycznego.

7

życia niż średnio w Europie. Utrwalający się wzrost zróżnicowania dochodowego wśród ludności jest głównie skutkiem przemian zachodzących na rynku pracy. W 2003 roku dochód 20% najbogatszych Polaków był, podobnie jak średnio w UE, 5 razy wyższy niż 20% najuboższych. Wartość wskaźnika wzrosła z 4,7 w 2000 roku do 5,0 w 2003 roku. W Polsce - w porównaniu z przeciętną sytuacją w krajach UE - odmiennie rozłożyły się różnice w zasięgu ubóstwa pomiędzy poszczególnymi grupami społeczno-ekonomicznymi. Najbardziej zagrożone ubóstwem były dzieci i młodzież w wieku 0-15 lat – w 2003 roku 23% z nich znajdowało się poniżej 60% mediany dochodu ekwiwalentnego. Dla osób w wieku 16-64 lat wskaźnik ubóstwa był zbliżony do poziomu przeciętnego dla ogółu ludności, przy czym nie występowały różnice pomiędzy płciami. Stosunkowo bardziej korzysta była sytuacja osób w wieku 65 lat i więcej, dla których omawiany wskaźnik w 2003 roku wyniósł 6%. Wśród osób starszych częściej biedy doświadczały kobiety (7%) niż mężczyźni (4%), ale obie te grupy zdecydowanie rzadziej były dotknięte relatywnym ubóstwem niż inni Europejczycy w tym wieku. Sytuacja na rynku pracy wywiera znaczący wpływ na poziom życia Polaków. W grupie osób w wieku 16 lat i więcej osiągających dochody ze źródeł niezarobkowych, w najdramatyczniejszej sytuacji są bezrobotni, wśród których w 2003 roku 38% osób znalazło się poniżej granicy ubóstwa. Co szósta osoba w wieku produkcyjnym (18-59 lat) żyła w gospodarstwach, w których żaden z członków w wieku produkcyjnym nie posiadał zatrudnienia. W najlepszej sytuacji spośród osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł byli emeryci i renciści– w sferze ubóstwa znalazło się 7% z nich. Zasięg ubóstwa wśród osób osiągających dochody z pracy był mniejszy niż dla ogółu ludności. Obserwowane jest tutaj nieznaczne zróżnicowanie sytuacji między płciami, na korzyść kobiet (kobiety: 10%, mężczyźni: 13%). Pracownicy najemni zdecydowanie rzadziej byli zagrożeni ubóstwem niż osoby pracujące na własny rachunek (wartości wskaźników ubóstwa wyniosły odpowiednio 8% i 21%), co wynika przede wszystkim z dużego udziału rolników w grupie osób pracujących na własny rachunek. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą wyniósł w 2003 roku ok. 8%, natomiast wśród rolników ok. 26%. W 2003 roku populacja osób ubogich w wieku 16 lat i więcej składała się w 63% z osób niepracujących. W znacznie większym stopniu dotyczyło to kobiet (71%) niż mężczyzn (55%). Udziały osób pracujących i pozostających poza rynkiem pracy wśród ubogiej populacji społeczeństwa kształtują się inaczej niż przeciętnie w UE, gdyż w Polsce osoby pracujące stosunkowo często są zagrożone ubóstwem. Wydatki publiczne. W Polsce struktura wydatków na świadczenia socjalne odbiega od tej, która występuje przeciętnie w UE-25. Mimo, iż ludność Polski jest relatywnie młoda, wśród wydatków socjalnych obserwujemy dominację wydatków na emerytury oraz renty. W 2003 roku wydatki te pochłonęły 58,5% ogółu wydatków socjalnych, co odpowiadało 12,4% PKB. Jedną z przyczyn takiej sytuacji był niski efektywny wiek wycofywania się z rynku pracy, związany głównie ze zmianami strukturalnymi na rynku pracy i deprecjacją kwalifikacji posiadanych przez pracowników. Kolejną kategorią są świadczenia związane z chorobami i opieką zdrowotną (20,5% ogółu wydatków lub 4,3% PKB) oraz niepełnosprawnością (12,2% ogółu wydatków lub 2,6% PKB). Najmniejsze udziały miały kwoty przeznaczane na świadczenia dla osób bezrobotnych (4,0% ogółu wydatków lub 0,9% PKB), rodziny i dzieci (4,7% ogółu wydatków lub 1,0% PKB) oraz na cele mieszkaniowe i na rzecz dotkniętych wykluczeniem społecznym (0,2% ogółu wydatków). O ile udział wydatków socjalnych ogółem w PKB jest w Polsce zbliżony do przeciętnych unijnych, o tyle struktura tych wydatków jest odmienna. Polska należy do krajów, które przeznaczają relatywnie najwięcej środków na transfery dla osób starszych, a najmniej – na transfery ukierunkowane na dzieci i

8

młodzież. Efektem tego jest znacznie większe ryzyko ubóstwa wśród dzieci i młodzieży oraz relatywnie małe ryzyko ubóstwa wśród osób starszych. Obserwowane starzenie się ludności powoduje, że w przyszłości więcej osób będzie otrzymywało świadczenia emerytalno - rentowe, wzrosną wydatki na zdrowie i opiekę długoterminową. Prognozy wydatków socjalnych w przypadku Polski wskazują, że w konsekwencji przeprowadzonej reformy emerytalnej wydatki na emerytury i renty z jednych z najwyższych w EU-25 zaczną stopniowo spadać (wyrażone w % PKB), pod warunkiem jednak, że nie zostaną wprowadzone nowe rozwiązania znacząco obciążające wydatki systemu ubezpieczeń społecznych. Transfery socjalne istotnie niwelują trudności dochodowe polskich gospodarstw domowych, aczkolwiek w różnym stopniu oddziałują na poszczególne grupy ludności. Gdyby z dochodów ludności wyłączyć wszelkie świadczenia socjalne, łącznie z emeryturami i rentami - połowa ludności znalazłaby się poniżej granicy ubóstwa. W największym stopniu biedą zagrożone byłyby osoby w wieku 65 lat i więcej (86%). Jednocześnie, jeśli w dochodach uwzględnione zostaną emerytury i renty, w grupie tej wskaźniki ubóstwa spadają aż o 68 punków procentowych (do 18%) i są najkorzystniejsze w porównaniu do pozostałych grup wieku. Świadczenia emerytalno – rentowe mają również wpływ na ograniczenie zasięgu ubóstwa w innych kategoriach wieku. W grupie osób w wieku produkcyjnym (16-64) uwzględnienie dochodów z tego źródła powoduje, że zagrożenie ubóstwem maleje o jedną trzecią, a w społeczeństwie ogółem o 18 punktów procentowych. Włączenie świadczeń o charakterze socjalnym powoduje, że wskaźniki ubóstwa dla osób w wieku 16-64 lata maleją w takim samym stopniu jak dla społeczeństwa ogółem (o 14-16 punktów procentowych). Wśród osób starszych poprawa jest nieznacznie mniejsza i oscyluje wokół 11-12 punktów procentowych. Należy jednak zauważyć, że mimo iż świadczenia socjalne nie oddalają zdecydowanie zagrożenia ubóstwem, to dzięki nim dochód netto niektórych typów gospodarstw domowych zbliża się lub przekracza granicę ubóstwa. W przypadku świadczeniobiorców pomocy społecznej dochód netto gospodarstw jednoosobowych wyniósł 88,5% wysokości granicy ubóstwa, dochód osób będących samotnymi rodzicami oraz małżeństw wychowującym dwójkę dzieci osiągnął odpowiednio 100,6% i 103,5%. Podsumowanie. Poprawa sytuacji gospodarczej, którą można obserwować od 2004 roku wpłynęła pobudzająco na rynek pracy i przyczyniła się do zmniejszenia skali bezrobocia oraz wzrostu zatrudnienia. Jednak społeczeństwo nie partycypuje równo w korzyściach wynikających ze wzrostu gospodarczego. Rośnie zróżnicowanie dochodowe, powiększa się też grupa osób ubogich. W najtrudniejszej sytuacji są osoby, które mają niewielkie możliwości poprawienia swoich warunków:

• dzieci, głównie z rodzin wielodzietnych i mieszkające na wsi; mimo iż poprawia się poziom wykształcenia młodych Polaków, zwiększają się różnice w dostępie do dobrej jakości edukacji i tym samym szanse na lepszy start zawodowy;

• osoby bezrobotne, a przede wszystkim długotrwale bezrobotne z niskimi kwalifikacjami lub bez kwalifikacji; w najtrudniejszej sytuacji znajdują się ci bezrobotni, którzy zamieszkują tereny wiejskie lub zdegradowane;

Polityka społeczna, na którą przeznaczana jest istotna część ogółu wydatków publicznych, nie zapobiega w pełni ubożeniu i wykluczeniu pewnych grup społecznych. Z diagnozy wynika, że niezbędna jest koncentracja środków na wspieraniu rodzin, a także działania zmierzające do aktywizacji znacznych grup bezrobotnych. W przypadku osób pozostających długotrwale bez pracy, tradycyjne formy aktywizacji zawodowej powinny być wspierane przez rozwój ekonomii społecznej, która w ostatnich latach dynamicznie rozwija się i obejmuje coraz większe obszary polityki społecznej. Niezbędny jest również rozwój aktywnej polityki lokalnej, gdyż polityka integracji społecznej powinna być realizowana przede wszystkim na

9

szczeblu lokalnym. W tym obszarze, należy koncentrować się na wspieraniu współpracy pomiędzy wyspecjalizowaną administracją publiczną, rozwijającym się sektorem pozarządowym, biznesem coraz bardziej świadomym możliwości wpływania na poprawę sytuacji społecznej oraz samorządami lokalnymi. Samorządy lokalne powinny stać się inicjatorami polityki integracji społecznej na swoich obszarach. 1.2.Kompleksowe strategiczne podejście Modernizacja polityki zabezpieczenia społecznego i integracji społecznej stanowi istotny element ogólnej wizji rozwoju kraju, sformułowanej w projekcie Strategii Rozwoju Kraju, przyjętej przez Radę Ministrów w dniu 26 czerwca 2006 roku Strategia ta przedstawia cele i priorytety w obszarze rozwoju społeczno-gospodarczego Polski a także warunki, które powinny ten rozwój zapewnić w latach 2007-2015. Stanowi ona nadrzędny, wieloletni dokument dla innych dokumentów, strategii i programów rządowych, w tym także dla Krajowego Programu „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2006-2008”. Strategia Rozwoju Kraju określa podstawowe dylematy rozwojowe. Dotyczą one między innymi wyważenia proporcji między nakładami na inwestycje o szybkich efektach, a nakładami na edukację tworzącymi podstawy rozwoju w przyszłości oraz miedzy aktywizującą, a osłonową funkcją polityki społecznej. Sformułowana wizja rozwoju kraju uzależniona jest od harmonii pomiędzy sferą publiczną, rynkiem i społeczeństwem obywatelskim. Zgodnie z przyjętą wizją Polski do 2015 roku osiągnięty powinien zostać następujący cel: Polska w 2015 roku to kraj o wysokim poziomie i jakości życia mieszkańców oraz silnej i konkurencyjnej gospodarce, zdolnej do tworzenia nowych miejsc pracy. Głównym celem Strategii Rozwoju Kraju jest podniesienie poziomu jakości życia mieszkańców Polski: jednostek i rodzin. Realizacji tego celu służy sześć priorytetów, z których - z perspektywy realizacji polityki społecznej i zabezpieczenia społecznego - należy wymienić: poprawę stanu infrastruktury technicznej i społecznej; wzrost zatrudnienia i poprawę jego jakości; budowę zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa, rozwój obszarów wiejskich, rozwój regionalny. Realizacji priorytetów w obszarze polityki społecznej ma sprzyjać aktywna polityka, w tym prorodzinna, zwłaszcza w zakresie funkcji ekonomicznych, opiekuńczych i wychowawczych. Polityka w tym zakresie oznacza systemowe wsparcie rodzin, szczególnie w pierwszych latach wychowywania dzieci, obejmujące działania w obszarze sfery zdrowotnej, bytowej, edukacji i wychowania, a także budowanie całościowego systemu wspierania łączenia rodzicielstwa i pracy zawodowej. Działania takie wymagają kompleksowych inicjatyw na poziomie centralnym i regionalnym, zaangażowania administracji publicznej, pracodawców oraz środowisk lokalnych. Celem takiego działania jest wzrost stabilności bezpieczeństwa socjalnego rodzin, wzrost dzietności oraz ograniczenie zjawisk niepożądanych, takich jak dziedziczenie biedy i wykluczenia społecznego. Kolejnym obszarem działań strategicznych jest promocja działań w obszarze integracji i aktywizacji społecznej, w szczególności rozwój instytucji zatrudnienia socjalnego, budownictwa socjalnego, kompleksowej formuły rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, jak też rozwój instrumentów aktywizujących stosowanych przez służby społeczne (np. kontraktów socjalnych).

10

Aktywna polityka społeczna wymaga zaangażowania środowisk lokalnych. Sprzyjać temu ma rozbudowa i kształtowanie dobrej jakości służb społecznych, a także rozwój współpracy służb społecznych z organizacjami pozarządowymi Określone powyżej strategiczne kierunki rozwoju polityki społecznej są koherentne z pierwszym nadrzędnym wspólnym celem otwartej metody koordynacji, gdyż służą podniesieniu poziomu spójności społecznej, dążeniu do osiągania równości szans dla wszystkich obywateli, promowaniu równości kobiet i mężczyzn. Jednocześnie polityka ta wpisuje się w ogólne priorytety rozwoju kraju. Krajowy Program „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna” obejmuje okres 2006-2008, a więc okres realizacji Krajowego Programu Reform. Polski Krajowy Program Reform, przyjęty przez Radę Ministrów w grudniu 2005 roku definiuje trzy obszary priorytetowe – politykę makroekonomiczną, politykę mikroekonomiczną oraz obszar rynku pracy. W ramach polityki makroekonomicznej wśród działań niezbędnych do poprawy sytuacji sektora finansów publicznych wymienione są cztery działania dotyczące polityki zabezpieczenia społecznego. Są to:

Działanie 1.1.Optymalizowanie dostępu do świadczeń prowadzących do wcześniejszej dezaktywizacji pracowników. Działanie 1.2. Doskonalenie systemu ubezpieczeń społecznych rolników. Działanie 1.3. Reforma systemu rentowego. Działanie 1.4. Kontynuacja reformy organizacji systemu ochrony zdrowia.

Powyższe działania skupiają się z jednej strony na podnoszeniu aktywności starszych pracowników, co zmniejszy presję społeczną na transfery ukierunkowane na osoby starsze, a jednocześnie poprzez lepsze wykorzystanie zasobów pracy, przyczyni się do poprawy stabilności finansowej systemów ubezpieczeń społecznych. Działania w obszarze systemów ubezpieczeń społecznych rolników oraz systemu rentowego mają na celu ograniczenie skali dotacji z budżetu państwa do tych systemów obecnie i w przyszłości, co także pozwoli na ograniczenie deficytu oraz zadłużenia sektora finansów publicznych i sprzyjać będzie osiąganiu wyższego wzrostu gospodarczego. Działania określone w Krajowym Programie Reform stanowią kontynuację reform w obrębie ubezpieczeń społecznych. W szczególności nowa formuła emerytalna, oparta o system zdefiniowanej składki tworzy silne zachęty do wydłużania okresu aktywności zawodowej. Celem działania 1.4. Kontynuacja reformy organizacji systemu ochrony zdrowia jest wyższy poziom usług zdrowotnych i efektywniejsze wykorzystanie zasobów publicznej ochrony zdrowia: poprawa funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej oraz jakości świadczeń zdrowotnych, racjonalizacja kosztów działalności placówek medycznych, zwiększenie przejrzystości przepływów finansowych w sektorze ochrony zdrowia, wdrożenie zoptymalizowanego koszyka świadczeń gwarantowanych. Działania te uzupełniają cele i priorytety w systemie ochrony zdrowia, określone w niniejszym raporcie. Jak było to wspomniane w diagnozie, Polska jest krajem, który w najmniejszym stopniu spośród wszystkich krajów UE wykorzystuje swoje zasoby pracy. Powoduje to istotną presję na sferę polityki społecznej, a także prowadzi do wzrostu sfery ubóstwa i ryzyka wykluczenia społecznego wśród osób pozostających bez pracy. Dlatego też wzrost zatrudnienia i ograniczanie bezrobocia należą do najważniejszych priorytetów Krajowego Programu Reform. W obszarze polityki rynku pracy w Krajowym Programie Reform określone zostały dwa priorytety. Pierwszym z nich jest tworzenie i utrzymanie nowych miejsc pracy oraz zmniejszenie bezrobocia. Działania w ramach tego priorytetu to:

1. Obniżenie obciążeń nakładanych na pracowników o najniższych dochodach.

11

2. Wdrożenie nowych rozwiązań organizacyjno-finansowych zapewniających zwiększenie dostępu do usług rynku pracy świadczonych na rzecz bezrobotnych, poszukujących pracy i pracodawców.

3. Wzbogacenie oferty i podwyższenie jakości usług świadczonych przez powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy.

4. Poprawa informacji o rynku pracy. 5. Aktywizacja osób z grup znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku

pracy. 6. Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych.

Drugim z priorytetów jest poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw poprzez inwestowanie w kapitał ludzki. Działania służące realizacji tego priorytetu to:

1. Zwiększanie elastyczności i zróżnicowania form zatrudnienia i organizacji pracy. 2. Inwestowanie w kapitał ludzki.

Realizacji działań określonych w Krajowym Programie Reform służą także kierunki sformułowane w ramach Wspólnego Raportu na rzecz Integracji Społecznej i Zabezpieczenia Społecznego. Zmiany w systemach emerytalno-rentowych oraz ochrony zdrowia wpisane są w działania z obszaru polityki makroekonomicznej. Według prognoz długookresowych, proces starzenia się ludności nie zagraża stabilności systemu finansów publicznych. Przeprowadzone reformy, w szczególności reforma systemu emerytalnego pracowników, powodują stabilizację wydatków na emerytury w dłuższej perspektywie. Podejmowane obecnie działania służą przede wszystkim kontynuowaniu budowy nowego systemu emerytalnego, bądź też zapewnieniu adekwatności świadczeń dla obecnych świadczeniobiorców (inicjatywa wyrównania tzw. starego portfela i zmiany systemu waloryzacji emerytur i rent). Działania dotyczące polityki integracji społecznej wpisują się w obszar polityki rynku pracy. W szczególności, integracja i aktywizacja grup znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy oraz aktywizacja osób niepełnosprawnych wymagają wsparcia m.in. przez aktywizujące działania polityki społecznej, wspieranie rodzin w łączeniu funkcji opiekuńczych i aktywności zawodowej. W efekcie tak określonych działań i priorytetów, Polska dąży do osiągnięcia drugiego nadrzędnego wspólnego celu otwartej metody koordynacji, czyli wzajemnego oddziaływania celów Strategii Lizbońskiej na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia z celami większej spójności społecznej oraz celami Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE. Realizacja ww. celów wymaga także współdziałania służb publicznych – pomocy społecznej i zatrudnienia oraz społeczeństwa obywatelskiego, partnerów społecznych i organizacji pozarządowych. Stąd zarówno Krajowy Program Reform, jak i prezentowany dokument określają priorytety dotyczące wzbogacania i podnoszenia jakości usług społecznych i usług rynku pracy. Realizacja działań określonych w Programie wymaga współpracy i zaangażowania wszystkich partnerów, a także odpowiednich środków budżetowych. Dlatego też Narodowa Strategia Spójności3 (pierwotnie - Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia), która określa kierunki wykorzystania środków z funduszy strukturalnych, uwzględnia także obszary objęte Krajowym Planem Działań na rzecz Integracji Społecznej (KPD/Integracja). Wszystkie omawiane dokumenty strategiczne są przedmiotem konsultacji społecznych, których celem jest włączenie efektów dialogu społecznego i obywatelskiego w ramy prowadzonej polityki. 3 Dokument został przyjęty przez Radę Ministrów 1 sierpnia 2006 roku.

12

Priorytety określone w KPD/Integracja wynikają także z doświadczeń w realizacji programów Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Tutaj wymienić należy inicjatywy zmierzające do rozwoju ekonomii społecznej. Doświadczenia i praktyki zdobyte w ramach Partnerstwa są przenoszone na rozwiązania wdrażane w ramach priorytetów KPD/Integracja. Istotne jest także budowanie systemu monitorowania wdrażanych rozwiązań. W przypadku działań związanych z Krajowym Programem Reform, przyjęty Dokument Implementacyjny zawiera listę wskaźników, które zostaną wykorzystane do monitorowania realizacji działań. Podobny system wdrożony jest w przypadku działań określonych w Krajowym Planie Działań na rzecz Integracji Społecznej. Działania dotyczące systemów zabezpieczenia społecznego mają charakter długookresowy, stąd efekty planowanych reform mogą być oceniane z perspektywy długookresowych prognoz mikro- i makroekonomicznych. Ponadto, w ramach realizowanych projektów, budowany jest system monitorowania wskaźników wykluczenia społecznego na poziomach lokalnym i regionalnym. Wdrożenie tego systemu w perspektywie najbliższych kilku lat pozwoli na bardziej efektywną ocenę wdrażanych rozwiązań, nie tylko na poziomie centralnym. Do monitorowania działań używane będą zarówno wspólnie uzgodnione wskaźniki, jak i wskaźniki krajowe. System ten jest szczegółowo opisany w drugim rozdziale. W efekcie tych działań osiągany jest trzeci ze wspólnych nadrzędnych celów otwartej metody koordynacji, czyli dobre rządzenie, przejrzystość i zaangażowanie odpowiednich podmiotów w projektowanie, wdrażanie i monitorowanie polityki. 1.3 Ogólne przesłanie Celem strategicznym w Polsce jest zbudowanie zintegrowanego systemu polityki państwa, którego efektem będzie zwiększanie integracji społecznej, przy wzajemnym wspieraniu się polityki społecznej i polityki gospodarczej oraz wzrostu zatrudnienia, w tym także dobre rządzenie, przejrzystość i zaangażowanie wszelkich podmiotów w projektowanie, wdrażanie i monitorowanie polityki społecznej. Priorytety określone w Krajowym Planie Działań na rzecz Integracji Społecznej odzwierciedlają te obszary życia społecznego, które - jak wynika z diagnozy- wymagają szczególnego wsparcia. Są obszar polityki rodzinnej i rynku pracy, ze szczególną uwagą skierowaną na osoby długotrwale bezrobotne, niepełnosprawne oraz osoby o niskich kwalifikacjach. Poprzez wdrażanie rozwiązań, które pomogą przezwyciężać różnego typu bariery stanowiące przeszkodę w podejmowaniu pracy i godzeniu jej z życiem osobistym przyczyni się do lepszego wykorzystania zasobów pracy. Poprawie skuteczności wdrażania KPD/Integracja sprzyjać będzie rozwinięty system administracji publicznej, który ma być sprawny, efektywny i niedrogi, wykorzystujący technologie informacyjne i komunikacyjne umożliwiające obywatelom dostęp do informacji. Ponadto, Polska ma być państwem obywatelskim, w którym powstawać będą zróżnicowane formy lokalnej i ponadlokalnej aktywności obywatelskiej, opierającym się na dialogu i współpracy, promującym działalność organizacji pozarządowych i dążącym do jak najszerszego ich udziału w życiu społecznym.

13

Aneks 1.1. – Aneks statystyczny do rozdziału 1.1 Tabela 1 Wzrost wskaźnika PKB w cenach stałych (2000), procentowe zmiany pomiędzy poszczególnymi latami

2004 2005 2006 UE-25 2,4 1,6 2,3 f

PL 5,3 3,2 4,5 f f = projekcje r = wartości zrewidowane Źródło: Eurostat., Baza wskaźników strukturalnych Tabela 2 PKB per capita w jednostkach parytetu siły nabywczej (PPS), (UE-25=100)

1996 2000 2004 2005 2006 UE-25 100 100 100 100 100

PL 42,1 (e) 46,8 48,7 49,8 f 51,9 f f = projekcje r = wartości zrewidowane Źródło: Eurostat., Baza wskaźników strukturalnych

14

Tabela 3 Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia oraz dla osób w wieku 45 i 65 lat oraz przewidywana długość życia w dobrym stanie zdrowia (bez niepełnosprawności) w Polsce, (1995-2003)

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Mężczyźni Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia PL 67.6 68.1 68.5 68.9 68.2 69.7 70.2 70.4 70.5

Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat PL 26,7 26,9 27,1 : 27,1 27,9 28,2 28,4 28,4

Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat PL 12,9 12,9 13,1 : 13,2 13,6 13,9 14 13,9

Średnia przewidywana długość życia bez niepełnosprawności PL : 59,9 : : : : : 62,5 :

Kobiety Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia PL 76.4 76.6 77.0 77.3 77.2 77.9 78.3 78.7 78.8

Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat PL 33,6 33,7 33,9 : 34,1 34,6 34,9 35,2 35,3

Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat PL 16,6 16,5 16,8 : 17 17,3 17,6 17,9 17,9

Średnia przewidywana długość życia bez niepełnosprawności PL : 66,8 : : : : : 68,9 :

Źródło: Komisja Europejska

15

Tabela 4 Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia oraz dla osób w wieku 45 i 65 lat oraz przewidywana długość życia w dobrym stanie zdrowia (bez niepełnosprawności) w krajach Unii Europejskiej (UE-25 oraz UE-15), (1995-2003)

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Mężczyźni Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia UE-25 72,8 73,2 73,5 73,5 73,8 74,4 74,7 75 75,1 Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat UE-25 : : : : : 31,8 32,1 32,2 32,3 Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat UE-25 : : : : : 15,7 15,9 16 16,1 Kobiety Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia UE-25 79,7 79,9 80,2 80,2 80,4 80,8 81,1 81,2 81,2 Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat UE-25 : : : : : 37,2 37,4 37,5 37,4 Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat UE-25 : : : : : 19,4 19,6 19,6 19,6 Mężczyźni Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia UE-15 73,9 74,2 74,6 74,6 74,9 75,4 75,7 75,9 76 Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat UE-15 31,5 31,7 32 : : 32,6 32,9 33 33,1 Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat UE-15 15,3 15,4 15,6 : : 16,1 16,3 16,4 16,4 Średnia przewidywana długość życia bez niepełnosprawności UE-15 : : : : 63.2 (e) 63.5 (e) 63.6 (e) 64.3 (e) 64.5 (e) Kobiety Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia UE-15 80,4 80,6 80,9 80,9 81,1 81,4 81,7 81,7 81,7 Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat UE-15 36,9 37,1 37,3 : : 37,7 37,9 38 38 Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat UE-15 19,1 19,2 19,4 : : 19,7 20 20 20 Średnia przewidywana długość życia bez niepełnosprawności UE-15 : : : : 63.9 (e) 64.4 (e) 65.0 (e) 65.8 (e) 66.0 (e)

Źródło: Komisja Europejska, e - szacunki

16

Wykres 1 Udział grup wiekowych w populacji, prognozy do roku 2050

Udział grup wiekowych w populacji

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2003

2006

2009

2012

2015

2018

2021

2024

2027

2030

2033

2036

2039

2042

2045

2048

65+15-640-14

Źródło: Eurostat Tabela 5 Wskaźnik aktywności zawodowej (dla ludności w wieku 15-64 lat)

1998 2000 2002 2004 2005

Ogółe

m Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

UE-25 68 77,4 58,7 68,7 77,4 60 69 77,3 60,7 69,7 77,5 62 70,2 77,8 62,5 PL 65,7 72,8 58,8 65,8 71,7 59,9 64,6 70,6 58,7 64 70,1 57,9 64,4 70,8 58,1

Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne (dane na 7 sierpnia 2006 roku)

17

Stopa zatrudnienia osób starszych - kobiety

0

10

20

3040

50

60

1998 2000 2002 2004 2005% s

iły ro

bocz

ej w

wie

ku 5

5-64

Polska EU 25

Stopa zatrudnienia osób starszych - mężczyźni

0

10

20

30

40

50

60

1998 2000 2002 2004 2005% s

iły ro

bocz

ej w

wie

ku 5

5-64

Polska EU 25

Tabela 6 Wskaźnik zatrudnienia (dla ludności w wieku 15-64 lat)

1998 2000 2002 2004 2005 Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety UE-25 61,2 70,6 51,8 62,4 71,2 53,6 62,8 71 54,7 63,3 70,9 55,7 63,8 71,3 56,3

PL 59 66,5 51,7 55 61,2 48,9 51,5 56,9 46,2 51,7 57,2 46,2 52,8 58,9 46,8 Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne (dane na 7 sierpnia 2006 roku) Tabela 7 Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku 55-64 lat

1998 2000 2002 2004 2005

Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczy

źni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczy

źni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety

UE-25 35,8 46,6 25,5 36,6 46,9 26,9 38,7 48,8 29,2 41 50,7 31,7 42,5 51,8 33,7 PL 32,1 41,5 24,1 28,4 36,7 21,4 26,1 34,5 18,9 26,2 34,1 19,4 27,2 35,9 19,7

Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne (dane na 7 sierpnia 2006 roku) Wykres 2 Stopa zatrudnienia osób starszych (dla kobiet i mężczyzn)

Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne

18

Tabela 8 Stopa bezrobocia (dla ludności w wieku 15-74 lat)

1998 2000 2002 2004 2005




UE-25 9,4 8,0 11,2 8,6 7,4 10,2 8,8 7,8 10,0 9,1 8,1 10,3 8,8 7,9 9,9 PL 10,2 8,5 12,2 16,1 14,4 18,1 19,9 19,1 20,9 19,0 18,2 19,9 17,7 16,6 19,1

Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Dane ujednolicone, Średnie roczne (dane na 1 września 2006 roku) Tabela 9 Stopa bezrobocia młodzieży (dla ludności w wieku 15-24)

1998 2000 2002 2004 2005




UE-25 19,3 17,5 21,3 17,4 16,0 18,9 18,3 17,5 19,2 18,9 18,4 19,4 18,6 18,3 19,0 PL 22,5 20,2 25,1 35,1 33,3 37,2 42,5 41,9 43,3 39,6 37,7 41,9 36,9 35,7 38,3

Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Dane ujednolicone, Średnie roczne (dane na 1 września 2006 roku)

19

Wykres 3 Wskaźnik bezrobocia wśród młodych osób (15-24)

Wskaźnik bezrobocia wśród młodych osób (15-24)

05

1015202530354045

1998 2000 2002 2004 2005

% s

iły ro

bocz

ej w

wie

ku 1

5-24

PolskaEU 25

Źródło: Eurostat, LFS Tabela 10 Odsetek młodzieży w wieku 18-24 lat, która posiada wykształcenie co najmniej na poziomie gimnazjum i nie podjęła dalszego kształcenia ani szkolenia w stosunku do osób w wieku 18-24 lat

2004 2005 Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety

UE-25 15,6i 13,1i 18,0i 15,2 13,1 17,3 PL 5,7b 3,7b 7,7b 5,5 4 6,9

i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią Eurostatu; b- braki w danych Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, wyniki z 2 kwartału

20

Tabela 11 Stopa bezrobocia długotrwałego wg płci, wybrane lata (dla ludności w wieku 15+)

1999 2002 2004 2005

Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyź

ni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyź

ni Kobiety

UE-25 4,1 3,4 5 3,9 3,3 4,6 4,1 3,6 4,7 3.9 3.5 4.5 PL 5,8 4,5 7,4 10,8 9,7 12,2 10,2 9,5 11 10.2 9.3 11.4

Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne Tabela 12 Współczynnik regionalnego zróżnicowania zatrudnienia, wybrane lata

1999 2004 UE-25 13,4 12,2

PL 4,8 6,4 * Współczynnik wariancji wskaźników zatrudnienia w regionach (na poziomie województw) Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne Tabela 13 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wg wieku i płci (2003 rok )

Osoby w wieku 16+ Osoby w wieku 16-64 Osoby w wieku 65+

Ludność ogółem

Dzieci 0-15 lat

Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźn

i Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety

UE-25 16 s 20 s 16 s 14 s 17 s 15 s 14 s 16 s 18 s 15 s 20 s PL 17 i 23 i 15 i 16 i 14 i 16 i 17 i 16 i 6 i 4 i 7 i

i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat.

21

Tabela 14 Granice ubóstwa relatywnego (wartości ilustrujące), wg parytetu siły nabywczej (PPP), (2003 rok)

Gospodarstwo jednoosobowe

Dwie osoby dorosłe z dwójką dzieci na utrzymaniu

UE-25 7716 s 16204 s PL 2662 i 5590 i

i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Tabela 15 Relatywny wskaźnik głębokości ubóstwa wg płci i wybranych grup (2003 rok)

Osoby w wieku 16+ Osoby w wieku 16-64 Osoby w wieku 65+ Ludność

ogółem Dzieci 0-15 lat Ogółem Mężczyź

ni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyź

ni Kobiety


i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Tabela 16 Współczynnik zróżnicowania dochodowego: S80/S20 (2003 rok)

UE-25 4,8 s PL 5,0 i

i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat.

22

Tabela 17 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem osób w wieku 16 lat i więcej wg typu aktywności zawodowej

Ludność ogółema Pracujący Niepracujący

Pracujący - ogółem Pracownicy najemni Pracujący na własny rachunek

Nie pracujący – ogółem Bezrobotni Emeryci i renciści Inni

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety Ogółe

m Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

UE-25 16 s 14 s 17 s 9 s 9 s 8 s : : : : : : 23 s 23 s 24 s 42 s 46 s 37 s 16 s 15 s 17 s 26 s 26 s 26 s

PL 15 i 16 i 14 i 12 i 13 i 10 i 8 i 9 i 6 i 21 i 21 i 21 i 18 i 19 i 17 i 38 i 38 i 38 i 7 i 7 i 8 i 21 i 21 i 21 i

Zagrożenie ubóstwem według struktury

UE-25 100 s 100 s 100 s 27 s 36 s 19 s : : : : : : 73 s 51 s 64 s 12 s 14 s 12 s 17 s 21 s 21 s 37 s 24 s 47 s

PL 100 i 100 i 100 i 37 i 45 i 29 i 18 i 23 i 13 i 19 i 22 i 17 i 63 i 55 i 71 i 22 i 24 i 21 i 11 i 8 i 14 i 30 i 23 i 36 i a = dotyczy ludności w wieku 16 lat i więcej; i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Tabela 18 Osoby w wieku 18-59 lat żyjące w gospodarstwach domowych, w których osoby w wieku produkcyjnym nie posiadają zatrudnienia

2002 2004 2005

Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźn

i Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety

UE-25 10.2e 8.9e 11.4e 10.3e 9.3e 11.4e 10.2e 9.2e 11.2e PL 15,1 14,1 16,1 15,8 14,8 16,8 15,3 14 16,6

e = szacunki; Źródło: Eurostat, LFS

23

Tabela 19 Świadczenia z systemu zabezpieczenia społecznego wg typu (jako % ogółu wydatków na świadczenia 2003roku)

Emerytury i renty Choroba i opieka

zdrowotna Niepełnosprawno

ść Bezrobocie Rodzina i dzieci Mieszkalnictwo I

wykluczenie społeczne

UE-25 45,7 28,3 8,0 6,6 8,0 3,5 PL 58,5 20,5 12,2 4,0 4,7 0,2

Źródło: ESSPROSS Tabela 20 Świadczenia z systemu zabezpieczenia społecznego wg typu (jako % PKB ) 2003 roku.

Emerytury i renty Choroba i opieka

zdrowotna Niepełnosprawno

ść Bezrobocie Rodzina i dzieci Mieszkalnictwo I

wykluczenie społeczne

UE-25 12,3 7,6 2,1 1,8 2,1 0,9 PL 12,4 4,3 2,6 0,9 1,0 :

Źródło: ESSPROSS Tabela 21 Prognoza publicznych wydatków społecznych ogółem. Wydatki publiczne na związane z wiekiem: emerytury, opieka zdrowotna, opieka długookresowa, edukacja i świadczenia dla bezrobotnych (% PKB) – scenariusz podstawowy

2004 Zmiany 2004-2010 Zmiany 2004-2020 Zmiany 2004-2030 Zmiany 2004-2040 Zmiany 2004-2050

UE-25 23,4 -0,7 -0,2 1,5 3 3,4 PL 23,7 -3,5 -5,8 -6,1 -6,4 -6,7

Uwagi: Powyższe liczby odnoszą się do podstawowych scenariuszy prognoz na wydatki społeczne na emerytury i renty, edukację i świadczenia dla bezrobotnych. Dla opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej prognozy odnoszą się do “podstawowych scenariuszy AWG

24

Tabela 22 Zmiany w wydatkach publicznych w latach 2004- 2050 w % PKB

Emerytury i rentya

Wydatki zdrowotne

Opieka długookresowa

Zasiłki dla bezrobotnych Edukacja Razem

2004 2050 2004 2050 2004 2050 2004 2050 2004 2050 2050 UE 25 10,6 2,2 6,4 1,6 0,9 0,6 0,9 -0,3 4,6 -0,6 3,4

PL 13,9 -5,9 4,1 1,4 0,1 0,1 0,5 -0,4 5,0 -1,9 -6,7 a= bez wydatków z części kapitałowej systemu Źródło: „The impact of ageing …”, Komisja Europejska, Komitet ds Gospodarczych, Bruksela 2006 Tabela 23 Zagrożenie ubóstwem przed i po wybranych transferach wg płci i wybranych grup wieku w %

Ludność w wieku 16 + Ludność w wieku 16-64 Ludność w wieku 65 +

Ludność ogółem

Dzieci w wieku 0-15

lat Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety

Przed wszystkimi transferami społecznymi z wyjątkiem rent i emerytur UE-25 26 s 33 s 24 s 22 s 26 s 24 s 23 s 25 s 24 s 20 s 26 s

PL 31 i 37 i 30 i 30 i 29 i 32 i 32 i 31 i 18 i 15 i 19 i Przed wszystkimi transferami społecznymi


i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Tabela 24 Dochód netto świadczeniobiorców z systemu pomocy społecznej jako % granicy zagrożenia ubóstwem dla trzech wybranych typów gospodarstw domowych

Jednoosobowe gospodarstwo

domowe

Samotny rodzic z dwójką dzieci

Małżeństwo z dwójką dzieci

PL 88,5 100,6 103,5 Źródło: ESSPROSS

25

Tabela 25 Zadłużenie skarbu państwa jako % PKB

2000 2002 2003 2004 UE-25 62,9 61,4 63 63,4

PL 36,8 41,2 45,3 43,6 Źródło: Komisja Europejska Tabela 26 Projekcja skali zadłużenia do 2050 (jako % PKB)*

PL 2005 42,5 2010 51,3 2030 6,2 2050 -76,3

Wg scenariusza budżetu za 2005 rok

2010 53,2 2030 20,0 2050 -42,5

Źródło: Komisja Europejska * Projekcja długoterminowa, obarczona znacznym poziomem niepewności

26

Rozdział 2 – Krajowy Plan Działań na rzecz Integracji Społecznej 2.1. Kluczowe wyzwania i cele przewodnie Przedstawiona diagnoza sytuacji społecznej w Polsce wskazuje na to, że ryzyko wykluczenia i sfera ubóstwa dotyczy przede wszystkim rodzin wielodzietnych, a także rodzin, w których są osoby bezrobotne. Dlatego też niezbędne są działania, które skierowane będą przede wszystkim na wyrównywanie deficytów wynikających z braku dostępu do określonych dóbr i usług powodujących ograniczenie szans określonych grup społecznych na równoprawny z większością społeczeństwa udział w życiu rodzinnym, społecznym i zawodowym. Wskutek m.in. braku możliwej adaptacji do zmieniających się warunków gospodarczych i społecznych, a także zamieszkiwania na obszarach peryferyjnych, miejskich enklaw ubóstwa, terenów zdegradowanych, narasta problem „dziedziczenia biedy”, co zmniejsza szanse osób i rodzin nim dotkniętych na dołączenie do reszty społeczeństwa, zarówno pod względem aspiracji życiowych, jak i funkcjonowania w życiu społecznym, a także na rynku pracy. Jak wskazują ostatnie badania przeprowadzone w ramach „Diagnozy Społecznej”, ryzyko ubóstwa wśród rodzin wielodzietnych i niepełnych zmniejszyło się pomiędzy 2003 a 2005 rokiem, co wynikać może z wprowadzenia nowego systemu świadczeń rodzinnych4. Nadal jednak pozostaje wysokie. Z kolei badania prezentowane przez GUS wskazują na postępujące zagrożenie ubóstwem skrajnym, w szczególności wśród rodzin wychowujących co najmniej trójkę dzieci5. W oparciu o analizę kształtowania się wskaźników zasięgu ubóstwa relatywnego6 można stwierdzić, że w 2003 roku 23% dzieci i młodzieży (0-15 lat) było zagrożonych ubóstwem, co stanowi 1/3 osób ogółem dotkniętych ubóstwem. Wśród gospodarstw domowych samotnych rodziców oraz par wychowujących co najmniej 3 dzieci wskaźniki zagrożenia ubóstwem wyniosły odpowiednio 22% i 35%. Wydaje się, że wsparcie ekonomiczne rodzin może być jednym ze skuteczniejszych mechanizmów, które zachęcą Polaków do podejmowania decyzji o posiadaniu kolejnego dziecka. W obliczu kryzysu demograficznego, jaki w ciągu najbliższych dekad stanie się udziałem Polski, warto sięgać po takie środki. Obok trudności dochodowych, wiele polskich rodzin nie stać na nabycie własnego mieszkania lub na pokrycie wydatków związanych z jego utrzymaniem. Ze względu na niedobór lokali, ceny mieszkań rosną i są niedostępne dla wielu polskich rodzin. Problem stanowi też niska jakość zasobu mieszkaniowego powodująca wyższe koszty utrzymania. Istnieją również znaczne dysproporcje w dostępie do różnego rodzaju usług, w szczególności do opieki zdrowotnej, do edukacji czy komunikacji. Liczne rodziny ze względów finansowych rezygnują z wizyt u lekarza, zakupu leków bądź są zmuszone do wielomiesięcznego oczekiwania na wizytę u lekarza specjalisty w państwowych placówkach służby zdrowia. W obszarze edukacji wyniki egzaminów pogimnazjalnych i maturalnych wyznaczają wyraźną granicę pomiędzy miastem a wsią. Gorsze wyniki dzieci i młodzieży pochodzącej z terenów wiejskich wynikają z konieczności uczęszczania do placówek słabiej wyposażonych, nie mają też możliwości dokształcania się poza systemem szkolnym. Rzadziej chodzą do przedszkoli i w praktyce później niż ich rówieśnicy z miast mają kontakt z edukacją. 4 W badaniu wykorzystano dwie granice ubóstwa: obiektywną, określoną na poziomie skorygowanego minimum socjalnego (w lutym 2005 roku wartość granicy dla jednoosobowego gospodarstwa domowego wyniosła 595 zł) oraz subiektywną (wartość granicy dla gospodarstwa jednoosobowego wyniosła 1153 zł). Raport tematyczny Rady Monitoringu Społecznego dla Ministerstwa Polityki Społecznej pt. „Problemy i procesy integracji społecznej i zagrożenia wykluczeniem w świetle wyników badania Diagnoza społeczna 2005 oraz wyników wcześniejszych badań (Diagnoza Społeczna 2000 i 2003)” . 5 Patrz: aneks statystyczny. 6 Wg granicy wyznaczonej na poziomie 60% mediany dochodu.

27

Z tej też perspektywy, jednym z priorytetów określonych w Krajowym Planie Działań na rzecz Integracji Społecznej są działania nakierowane na rodzinę i dzieci. Działania te, poprzez dalszy rozwój systemu świadczeń skierowanych do rodzin (zarówno świadczeń pieniężnych, jak i usług) prowadzić będą przede wszystkim do wyrównywania szans dzieci i rodzin, eliminowania deficytów edukacyjnych, a także poprawy dostępu do usług, które pozwolą rodzicom łączyć pracę zawodową z wychowaniem dzieci. Kolejnym priorytetem jest integracja przez aktywizację zawodową osób. Problem bezrobocia w Polsce jest wielowymiarowy. W szczególnie trudnej sytuacji są osoby, które utraciły, zatrudnienie, osoby niepełnosprawne, byli więźniowie, także osoby wychodzące z uzależnień. Osoby te, często z racji braku odpowiednich umiejętności i doświadczenia nie są postrzegane przez pracodawców jako potencjalni pracownicy. Również osoby starsze mają trudności z utrzymaniem zatrudnienia, co może wynikać z ich niższego w porównaniu z osobami młodymi poziomu wykształcenia i mniejszymi aspiracjami do podnoszenia kwalifikacji. W 2005 roku prawie jedna trzecia osób w wieku 55-64 lata legitymowała się niskim poziomem wykształcenia7, podczas gdy w grupie osób w wieku 25-34 lata już tylko 8,3%, co jednocześnie stanowi jeden z najkorzystniejszych wyników w UE-25. W ramach tego priorytetu, wspierane będą działania zmierzające do rozwoju sektora ekonomii społecznej. Działania wspierające zatrudnienie socjalne w latach 2004-2006 doprowadziły do utworzenia 100 Klubów Integracji oraz 36 Centrów Integracji Społecznej (w ramach CIS już 600 osób ukończyło szkolenia). W kolejnych latach niezbędny jest rozwój tej formy aktywizacji na rynku pracy tak, aby więcej osób mogło z niej korzystać. Planowany jest także dalszy rozwój sektora ekonomii społecznej, w tym także spółdzielczości socjalnej. Powinien on być realizowany w ramach rozwoju partnerstwa publiczno-społecznego. Powyższe działania wymagają skoordynowanego wsparcia instytucjonalnego, przede wszystkim na szczeblu lokalnym. Dlatego też kolejnym priorytetem w najbliższej perspektywie jest aktywizacja i partnerstwo. Idea partnerstwa dotyczy przede wszystkim współdziałania w realizacji działań z obszaru integracji społecznej instytucji publicznych z podmiotami trzeciego sektora. Sektor pozarządowy w Polsce coraz aktywniej włącza się w procesy definiowania problemów społecznych, poszukiwania najlepszych sposobów rozwiązywania tych problemów i wreszcie efektywnej realizacji zadań w tym zakresie. Konieczne jest dalsze wspieranie rozwoju sektora, wspomaganie w zakresie zdobywania i uzupełnienia wiedzy przedstawicieli organizacji pozarządowych z zakresu ich działania, a tym samym profesjonalizacja wykonywanych usług. Podstawą do określenia liczby organizacji i instytucji tworzących trzeci sektor jest rejestr REGON Głównego Urzędu Statystycznego. Do końca kwietnia 2004 roku zarejestrowanych w nim było 45 891 stowarzyszeń8 i 7 210 fundacji9. Gdyby jednak chcieć oszacować rozmiary całego sektora, do liczby tej należałoby dołączyć 14 000 ochotniczych straży pożarnych, 3 524 organizacje społeczne (komitety rodzicielskie, koła łowieckie oraz komitety społeczne), 17 113 związków zawodowych, 15 244 jednostki kościołów i związków wyznaniowych, 5 515 organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego oraz mniej liczne grupy związków pracodawców i partii politycznych. Traktując wszystkie wymienione tu typy podmiotów jako „trzeci sektor”, liczyłby on blisko 109 tys. zarejestrowanych podmiotów.

7 Zgodnie z definicją wskaźnika niski poziom wykształcenia dotyczy wykształcenia na poziomie ISCED 2 lub niżej, co w sytuacji polskiego systemu edukacji oznacza wykształcenie na poziomie gimnazjum lub niższe. 8 Bez ochotniczych straży pożarnych, które mają formę prawną stowarzyszeń 9 Informacje pochodzą z badania przeprowadzonego na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Stowarzyszenie Klon/Jawor. Wyniki badania zaprezentowano w raporcie „Monitoring działania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie”.

28

Należy również podkreślać znaczenie instytucjonalizacji partnerstwa międzysektorowego na rzecz integracji społecznej. 2.2. Wsparcie rodzin z dziećmi Kompleksowa polityka na rzecz rodzin wychowujących dzieci jest najistotniejszym priorytetem działań na rzecz integracji społecznej. Zaplanowane działania mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego rodzinom posiadającym dzieci oraz decydującym się na nie. Ważne jest ułatwienie łączenia ról zawodowych i rodzinnych poprzez minimalizację zagrożeń, dla ich równoległego pełnienia. Przy realizacji działań w zakresie godzenia obowiązków rodzinnych i zawodowych uwzględnione będą rezultaty wynikające z realizacji IW EQUAL. Działanie 2.2.1. Rozwój zintegrowanego systemu pomocy rodzinom W kompleksowym programie wspierania rodzin za priorytetowe należy uznać cztery programy: • Program wsparcia rodzin przed i po urodzeniu dziecka W 2008 roku planuje się uruchomienie ogólnokrajowego programu wspierającego rodziców przed i po urodzeniu dziecka, poprzedzonego programem pilotażowym w 2007 roku. Program będzie miał na celu zintegrowanie usług społecznych realizowanych przez jednostki rządowe i samorządowe oraz środków i mechanizmów finansowych o charakterze socjalnym, prawnym, zdrowotnym, opiekuńczym i edukacyjnym. Program realizowany będzie przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz jednostki samorządu terytorialnego i organizacje pozarządowe. Istotnym segmentem nowego programu będzie Narodowy Program Pomocy Dziecku Niepełnosprawnemu, stanowiący kontynuację rządowego programu – Pilotaż 2005 – 2007 „Wczesna, wysokospecjalistyczna, kompleksowa i ciągła pomoc dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie”. Program ten realizowany jest przez Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. • Rozwój działań w zakresie wsparcia rodzin doświadczających bezradności w sprawach

opiekuńczych i wychowawczych Istotnym elementem programu wspierania rodzin jest zbudowanie systemu szeroko-rozumianej profilaktyki w najbliższym ich środowisku. Oferta ta skierowana będzie do rodzin, które mają problemy w wypełnianiu swoich funkcji opiekuńczo – wychowawczych, a także do młodzieży w celu kreowania pozytywnych form spędzania czasu wolnego i rozwoju zainteresowań. Działania będą realizowane poprzez:

- organizowanie placówek opiekuńczo – wychowawczych wsparcia dziennego np. świetlic środowiskowych, socjoterapeutycznych, klubów, ognisk wychowawczych oferujących profesjonalną pomoc psychologiczną, pedagogiczną dzieciom i ich rodzinom,

- udzielanie wsparcia w ramach specjalistycznego poradnictwa rodzinnego, - prowadzenie terapii rodzinnej rozumianej jako działania psychologiczne,

pedagogiczne i socjologiczne, mające na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania jej zadań,

- rozwój różnorodnych form rodzicielstwa zastępczego.

29

Działania te będą realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego przy współpracy z organizacjami pozarządowymi w ramach regulacji pomocy społecznej, przeciwdziałania alkoholizmowi i narkomanii, przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w ramach środków własnych samorządów lokalnych. Działania te będą corocznie wspierane przez programy:

- Program rządowy „Świetlica – staż socjoterapia w środowisku wiejskim”, wspierający tworzenie świetlic i klubów młodzieżowych z programem socjoterapeutycznym,

- Program wspierania jednostek samorządu terytorialnego w budowaniu lokalnego systemu opieki nad dzieckiem i rodziną w zakresie rozwoju zawodowych rodzin zastępczych, tworzenia mieszkań chronionych, tworzenia środowiskowych form opieki przy zmniejszaniu roli całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych;

- Rządowy „Program Zapobiegania niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży” koordynowany przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

• Rozwój mieszkalnictwa socjalnego Obecnie trwają końcowe prace nad projektem rozwiązań prawnych zmierzających do finansowego wsparcia jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pożytku publicznego tworzących zasób lokali socjalnych, noclegowni i domów dla bezdomnych. Dofinansowaniu ze strony budżetu państwa ma podlegać zarówno budowa nowych obiektów, jak i remonty już istniejących i adaptacja budynków niemieszkalnych na cele mieszkalne. Systemowa regulacja – ustawa o finansowym wsparciu budownictwa dla najuboższych, stanowi kontynuację realizowanego w latach 2004-2006 pilotażowego programu, w ramach którego rząd wsparł budowę przez samorządy gminne ok. 5 tys. mieszkań i ok. 500 miejsc w noclegowniach i domach dla bezdomnych.10 Za przygotowanie rozwiązań prawnych i ich wdrożenie odpowiedzialne jest Ministerstwo Budownictwa. Przewiduje się, że systemowe rozwiązania będą obowiązywać od początku 2007 roku. Działania te będą wspierane przez resortowy „Program Osłonowy Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu Osób Bezdomnych i Zagrożonych Bezdomnością” koordynowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej a realizowany przez organizację pozarządowe i jednostki samorządu terytorialnego. • Rozwój poradnictwa obywatelskiego i rodzinnego W okresie 2006 – 2009 Minister Pracy i Polityki Społecznej, zgodnie z porozumieniem zawartym ze Związkiem Biur Porad Obywatelskich, będzie wspierał rozwój usług w zakresie poradnictwa obywatelskiego tak, aby w 2010 zgodnie z zapisami Narodowej Strategii Integracji Społecznej punkty informacji obywatelskiej istniały we wszystkich gminach w Polsce. Istotnym elementem będzie również wspieranie - w ramach struktur pomocy społecznej oraz organizacji pozarządowych - rozwoju doradztwa psychospołecznego, rodzinnego oraz psychologicznego, umożliwiającego wsparcie w rozwiązywaniu problemów powstających w różnych fazach życia rodziny. Wsparcie przewidziane jest w ramach Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, Poakcesyjnego Programu Wsparcia dla Obszarów Wiejskich oraz środków jednostek samorządu terytorialnego.

10 Trudno oszacować dokładną liczbę wybudowanych mieszkań i powstałych miejsc w noclegowniach i domach dla bezdomnych, gdyż część przedsięwzięć jeszcze trwa. Zgodnie ze znowelizowaną ustawą z dnia 29 kwietnia 2004 roku o finansowym wsparciu tworzenia w latach 2004-2006 lokali socjalnych, noclegowni i domów dla bezdomnych ostatecznym terminem zrealizowania dofinansowywanych przedsięwzięć jest koniec 2006 roku.

30

Działanie 2.2.2. Rozwój systemu wspierania dochodów System wspierania dochodów rodzin będzie doskonalony, z uwzględnieniem optymalizacji efektów społecznych jak i reformy finansów publicznych. W tym celu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej od 2007 roku podjęte zostaną prace nad analizą regulacji prawnych dotyczących kryteriów dochodowych oraz wysokości poszczególnych świadczeń i ich wzajemnych relacji w odniesieniu do gospodarstw domowych z wykorzystaniem Polskiego Modelu Mikrosymulacyjnego11. • System świadczeń rodzinnych Zgodnie z obecnym stanem, od września 2006 roku następuje wzrost wysokości świadczeń rodzinnych z preferencyjnym wzrostem świadczeń dla rodzin wielodzietnych oraz zmianą formuły zasiłku rodzinnego, którego wysokość będzie uzależniona od wieku dziecka. Dalsze zmiany będą wynikiem analiz prawnych i statystycznych dotyczących dotychczasowego stanu rozwoju systemu świadczeń rodzinnych i praktyki. • System stypendialny Rozwijane będą systemy stypendialne dla uczniów w ramach funkcjonującego od września 2004 roku Narodowego Programu Stypendialnego wspierający gminy w wypłacie stypendiów szkolnych i zasiłków szkolnych. W latach 2006 – 2008 przewiduje się realizację dwóch nowych istotnych komponentów Narodowego Programu Stypendialnego: - Programu rządowego „Aktywizacja i wspieranie jednostek samorządu terytorialnego i

organizacji pozarządowych w zakresie udzielania uczniom pomocy materialnej o charakterze edukacyjnym”, wspierającego lokalne projekty na rzecz dodatkowych zajęć rozwijających wiedzę i umiejętności, zainteresowania, zamiłowania i uzdolnienia, zajęć o charakterze psychologiczo-pedagogicznym wspierających rozwój ucznia, kształtujących postawy przedsiębiorczości oraz podejmowania aktywności edukacyjnej i zawodowej oraz pomocy stypendialnej;

- Programu rządowego „Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów z rodzin byłych pracowników państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej” wspierającego młodzież z regionów rolniczych. Programem tym objętych zostanie ok. 35-48 tys. młodzieży.

Kontynuowany będzie również rządowy program „Wyprawka szkolna” wspierającego rodziny uczniów klas I w zakresie nieodpłatnego kompletu podręczników. Koordynatorem programów jest Ministerstwo Edukacji Narodowej, zaś ich realizacja należy do jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych i szkół. • System dodatków mieszkaniowych W 2007 roku dokonana zostanie analiza efektywności systemu dodatków mieszkaniowych w zakresie kryteriów dochodowych, wysokości wsparcia oraz kryteriów przyznawania i zintegrowania go z innymi systemami wsparcia dochodowego rodzin. Za przygotowanie analizy odpowiedzialne jest Ministerstwo Budownictwa we współpracy z Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej oraz instytucjami naukowymi. • Pomoc w zakresie dożywiania

11 W 2006 roku na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przygotowany został raport Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego (WNE UW), Institute for Study of Labour (IZA), German Institute for Economic Research (DIW) zawierający instrukcję używania modelu SIMPL umożliwiającego mikrosymulacje.

31

W latach 2006 – 2009 realizowany będzie program wieloletni „Pomoc państwa w zakresie dożywiania”12 mający na celu wsparcie gmin w wypełnianiu zadań własnych o charakterze obowiązkowym w zakresie dożywiania dzieci oraz zapewnienia posiłku osobom go pozbawionym, ze szczególnym uwzględnieniem osób z terenów objętych wysokim poziomem bezrobocia i ze środowisk wiejskich. Wsparcie udzielane jest w formie posiłku, świadczenia pieniężnego na zakup posiłku lub żywności albo świadczenia rzeczowego w postaci produktów żywnościowych. Program koordynuje Minister Pracy i Polityki Społecznej we współpracy z Ministrem Edukacji Narodowej, zaś realizatorem są jednostki samorządu terytorialnego. • Zmiany w systemie podatkowym Minister Finansów w konsultacji z Ministrem Pracy i Polityki Społecznej dokona analizy systemu podatkowego, pod kątem możliwości wsparcia rodzin z dziećmi. Na podstawie analiz zostaną opracowane propozycje zmian. Działanie 2.2.3. Ułatwienie pracownikom godzenia pracy z obowiązkami rodzicielskimi Istotą wzmocnienia decyzji o posiadaniu dzieci są działania ułatwiające godzenie funkcji rodzicielskiej z rolą zawodową. Dlatego też podjęte zostaną działania mające na celu: • Zwiększanie bezpieczeństwa socjalnego pracowników po urodzeniu dziecka Rozważana będzie możliwość stopniowego wydłużania urlopu macierzyńskiego w ramach nowelizacji ustawy Kodeks pracy13. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przygotuje w 2007 roku do dyskusji społecznej zmiany mające na celu: - możliwość elastycznego wykorzystywania urlopu macierzyńskiego i wychowawczego; - stopniowe podwyższenie kryterium dochodowego uprawniającego do dodatku w okresie

urlopu wychowawczego; - możliwość alternatywnego finansowania ze świadczeń macierzyńskich lub rodzinnych

kosztów opieki nad dzieckiem. • Rozwój usług opiekuńczych Wspierane będą rozwiązania prawno-finansowe na rzecz tworzenia instytucjonalnych i środowiskowych form opieki nad dzieckiem oraz innymi osobami zależnymi. W Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej został opracowany i zatwierdzony program „Wspieranie jednostek samorządu terytorialnego w budowaniu lokalnego systemu opieki nad dzieckiem i rodziną”. Celem programu jest rozszerzanie katalogu usług profilaktycznych w zakresie wspierania rodzin mających problemy z prawidłowym wypełnianiem funkcji opiekuńczo – wychowawczych oraz dzieci z tych rodzin. Kolejnym ważnym aspektem jest zwiększenie zakresu edukacji przedszkolnej, co z jednej strony pozwoli na podejmowanie pracy przez rodziców, a z drugiej umożliwi lepsze przygotowanie dzieci do uczestnictwa w zajęciach szkolnych. W ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki stworzono działanie, dzięki któremu możliwe będzie finansowanie z EFS projektów, których celem będzie tworzenie ośrodków wychowania przedszkolnego, w tym alternatywnych form wychowania przedszkolnego w środowiskach o niskim stopniu upowszechnienia edukacji przedszkolnej. Ponadto Minister Pracy i Polityki Społecznej realizując jedno z zadań pomocy społecznej polegające na finansowym wspieraniu programów w określonym obszarze pomocy

12 Ustawa z dnia 29 grudnia 2005 roku o ustanowieniu programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (Dz.U. 2005 nr 267 poz. 2259). 13 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks pracy. (Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141)

http://isip.sejm.gov.pl/servlet/Search?todo=open&id=WDU20052672259

32

społecznej, realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego lub podmioty uprawnione, o których mowa w art. 25 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej, przyjął i od lat realizuje program „Oparcie społeczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi”. W ramach tego programu Minister wspiera realizację przedsięwzięć związanych z organizacją i funkcjonowaniem sieci oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Wspierane będą projekty na rzecz wzrostu zatrudnienia w usługach opiekuńczych realizowane w ramach programów rynku pracy oraz projektów pomocy społecznej. Programy te będą współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Odrębnym komponentem jest budowa systemu usług opiekuńczych wobec starszych, chorych i niepełnosprawnych członków rodzin. Minister Zdrowia do 2007 roku przygotuje w tej kwestii projekt ustawy o ubezpieczeniach pielęgnacyjnych integrujący działania systemu pomocy społecznej i ochrony zdrowia, • Promocja elastycznych form zatrudnienia dla rodziców i opiekunów Prowadzone będą kampanie promocyjne dla pracowników i pracodawców na rzecz wykorzystywania istniejących form elastycznego zatrudnienia umożliwiającego łączenie aktywności zawodowej z obowiązkami rodzinnymi. Prowadzone będą działania promujące pracodawców przyjaznych rodzicielstwu. Działania te będą realizowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oraz organizacje pracodawców, związki zawodowe i organizacje pozarządowe w ramach programów Europejskiego Funduszu Społecznego.

33

Monitorowanie priorytetu 1 wsparcie rodzin z dziećmi

Nazwa programu lub zadania Forma monitoringu: wskaźnik/ocena realizacji

Nazwa wskaźnika lub opis realizacji

Wskaźniki ogólne dla priorytetu 1

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem14 wg płci Wskaźnik zagrożenia ubóstwem trwałym wg płci Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród dzieci (0-15 lat) Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród rodzin wielodzietnych (wychowujących 3 dzieci lub więcej) Wskaźnik zagrożenia ubóstwem obliczany w oparciu o minimum egzystencji dla dzieci (0-19 lat) Wskaźnik zagrożenia ubóstwem obliczany w oparciu o minimum egzystencji dla rodzin wielodzietnych (wychowujących 4 dzieci lub więcej)

Wskaźniki dla priorytetu I

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu rent i emerytur, ale przed transferami społecznymi

Realizacja działań

DZIAŁANIE 2.2.1. ROZWÓJ ZINTEGROWANEGO SYSTEMU POMOCY RODZINOM

Program wsparcia rodzin przed i po urodzeniu dziecka wskaźnik Wydatki na program wspierający rodziców przed i po urodzeniu dziecka

Program wsparcia rodzin przed i po urodzeniu dziecka wskaźnik Wydatki na pozaubezpieczeniowe świadczenia rodzinne związane z urodzeniem dziecka

Narodowy Program Pomocy Dziecku Niepełnosprawnemu

wskaźnik Liczba dzieci objętych działaniami w ramach „Narodowego Programu Pomocy Dziecku Niepełnosprawnemu”

Rozwój działań w zakresie wsparcia rodzin doświadczających bezradności w sprawach opiekuńczych i wychowawczych Organizowanie placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego

wskaźnik Liczba placówek wsparcia dziennego prowadzonych w oparciu o ustawę o pomocy społecznej [prowadzone przez gminę, prowadzone przez inny podmiot niż gmina]

Udzielanie wsparcia w ramach specjalistycznego opis realizacji

14 Dla wskaźników monitoringu – jeśli nie zaznaczono inaczej – do wskaźnika zagrożenia ubóstwem wykorzystano granicę ubóstwa obliczoną w oparciu o 60% mediany dochodu ekwiwalentnego.

34

poradnictwa rodzinnego Prowadzenie terapii rodzinnej opis realizacji Tworzenie różnorodnych form rodzicielstwa zastępczego

opis realizacji

wskaźnik Liczba dzieci i młodzieży objętych programem „Świetlica-staż, socjoterapia w środowisku wiejskim” Program „Świetlica-staż, socjoterapia w środowisku

wiejskim” wskaźnik Liczba gmin uczestniczących w programie „Świetlica-staż, socjoterapia w środowisku wiejskim”

Program wspierania jednostek samorządu terytorialnego w budowaniu lokalnego systemu opieki nad dzieckiem i rodziną

wskaźnik Liczba osób objętych działaniami placówki wsparcia dziennego prowadzonej w oparciu o ustawę o pomocy społecznej [prowadzone przez gminę, prowadzone przez inny podmiot niż gmina]

Rządowy program zapobiegania niedostosowaniu społecznemu i przestępczości wśród dzieci i młodzieży

opis realizacji

Rozwój mieszkalnictwa socjalnego wskaźnik Liczba oddanych do użytku mieszkań socjalnych wskaźnik Liczba noclegowni, schronisk i domów dla bezdomnych

[prowadzonych przez powiat, prowadzonych przez inny podmiot] Realizacja „Ustawy o wspieraniu budownictwa dla najuboższych” wskaźnik Liczba osób korzystających z lokali socjalnych, noclegowni i domów dla

bezdomnych [prowadzonych przez powiat, prowadzonych przez inny podmiot]

Program osłonowy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób bezdomnych zagrożonych bezdomnością

opis realizacji

Rozwój poradnictwa obywatelskiego i rodzinnego Wsparcie rozwoju usług w zakresie poradnictwa obywatelskiego

wskaźnik Liczba Biur Porad Obywatelskich

Wsparcie rozwoju doradztwa dla rodzin opis realizacji DZIAŁANIE 2.2.2. ROZWÓJ SYSTEMU WSPIERANIA DOCHODU

System świadczeń rodzinnych wskaźnik Wydatki na system świadczeń rodzinnych (w zł) wskaźnik Wydatki na świadczenia rodzinne jako udział w ogóle wydatków społecznych

w relacji do udziału osób w wieku 0-18 lat w ludności ogółem Wzrost wysokości świadczeń rodzinnych wskaźnik Wskaźnik zagrożenia ubóstwem dzieci (0-15 lat) po uwzględnieniu rent i

emerytur ale przed transferami społecznymi

System stypendialny

35

wskaźnik Kwota wypłaconych stypendiów (w zł) wskaźnik Liczba dzieci objętych stypendiami socjalnymi i naukowymi

Wg miejsca zamieszkania Wg kryterium przyznania Rozbudowa systemu stypendialnego wskaźnik Odsetek uczniów otrzymujących stypendia Wg miejsca zamieszkania Wg typu szkoły Wg płci

Wyprawka szkolna opis realizacji Zintegrowanie systemu stypendialnego dla uczniów szkół ponadpodstawowych

opis realizacji

System dodatków mieszkaniowych Wykonanie analizy efektywności systemu dodatków mieszkaniowych w zakresie kryteriów dochodowych

opis realizacji

Pomoc w zakresie dożywiania

Pomoc państwa w zakresie dożywiania wskaźnik Liczba dzieci objętych pomocą w zakresie dożywiania Wg miejsca zamieszkania

Zmiany w systemie podatkowym Zmiany w systemie podatkowym wskaźnik Liczba rodzin korzystających z wprowadzonych ulg podatkowych

DZIALANIE 2.2.3. UŁATWIANIE PRACOWNIKOM GODZENIA PRACY Z OBOWIĄZKAMI RODZICIELSKIMI Zwiększenie bezpieczeństwa socjalnego pracowników po urodzeniu dziecka

Stopniowe wydłużanie urlopu macierzyńskiego opis realizacji Wprowadzenie możliwości elastycznego wykorzystywania urlopu macierzyńskiego i wychowawczego

opis realizacji

Stopniowe podwyższenie kryterium dochodowego uprawniającego do dodatku w okresie urlopu wychowawczego

opis realizacji

Wprowadzenie możliwości alternatywnego finansowania ze świadczeń macierzyńskich lub rodzinnych kosztów opieki nad dzieckiem

opis realizacji

Rozwój usług opiekuńczych Tworzenie rozwiązań prawno-finansowych wspierających tworzenie instytucjonalnych i nieformalnych form opieki nad dzieckiem i innymi osobami zależnymi

opis realizacji

36

wskaźnik Liczba osób zatrudnionych w przedszkolach Wzrost zatrudnienia w sferze usług opiekuńczych wskaźnik Liczba osób zatrudnionych w usługach opiekuńczych dla osób starszych,

niepełnosprawnych i chorych Zwiększanie liczby dzieci do lat 5, objętych opieką instytucjonalną w sytuacji gdy rodzice pracują

wskaźnik Liczba dzieci w żłobkach na 1000 dzieci w wieku do 3 lat

wskaźnik Liczba miejsc w żłobkach i oddziałach żłobkowych wskaźnik Wskaźniki skolaryzacji przedszkolnej dla dzieci w wieku 3-5 lat wskaźnik Liczba miejsc w przedszkolach

Wg miejsca zamieszkania (miasto/wieś) Promocja elastycznych form zatrudnienia dla rodziców i opiekunów

wskaźnik Odsetek osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy w ogóle pracujących (ogółem, wg płci) Promocja na rzecz wykorzystywania elastycznych form

zatrudnienia wskaźnik Wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku 25-49 lat wg liczby i wieku dzieci

Promocja pracodawców przyjaznych rodzicielstwu opis realizacji

37

Alokacja zasobów Budżet państwa Budżety jednostek

samorządu terytorialnego

Środki z funduszy strukturalnych (w szczególności EFS)

Działanie 2.2.1 Program wsparcia rodzin FIO – wsparcie poradnictwa obywatelskiego MPiPS – Poakcesyjny Program Wsparcia Obszarów Wiejskich

Rozwój placówek wsparcia (dofinansowanie z programów MPiPS oraz MSWiA)

Mieszkalnictwo socjalne – dofinansowanie z RPO EFS – Poradnictwo Obywatelskie

Działanie 2.2.2 Świadczenia rodzinne Rządowe Programy Stypendialne Program Wypawka Szkolna Wieloletni program dożywiania Ulgi podatkowe

Uzupełniające Dodatki mieszkaniowe

Programy stypendialne finansowane w ramach RPO

Działanie 2.2.3 Świadczenia na urlopach macierzyńskich Program opieka nad dzieckiem i rodziną

Pomoc społeczna dla rodzin Rozwój edukacji przedszkolnej

Wsparcie form opieki dla opiekunów rozpoczynających pracę

2.3. Integracja poprzez aktywizację Dotychczasowe oceny skuteczności działań wobec osób zagrożonych wykluczeniem społecznym wskazują na potrzebę działań zintegrowanych, bardziej kompleksowych, ujmujących zarówno usługi w zakresie przywracania do pełnienia ról społecznych jak i przywracania na rynek pracy. Nowa polityka integracji społecznej zmierza do reformy narzędzi i instrumentów aktywizacji zawodowej i społecznej, które umożliwią bardziej efektywne działania jednostek samorządu terytorialnego w zakresie pomocy i integracji społecznej oraz budowy sektora usług społecznych w oparciu o podmioty ekonomii społecznej. Przy wdrażaniu tych działań, a w szczególności programów dotyczących aktywizacji i integracji osób niepełnosprawnych, rozwoju partnerstwa publiczno-społecznego i rozwoju instytucji ekonomii społecznej wykorzystane zostaną doświadczenia z wdrażania projektów w ramach projektów IW EQUAL. Działanie 2.3.1. Reforma narzędzi i instrumentów na rzecz aktywnej integracji • Aktywizacyjna formuła świadczeń z pomocy społecznej Od 2004 roku wprowadzono nowe zasady zasiłków okresowych z pomocy społecznej przyznawanych w związku z bezrobociem, niepełnosprawnością i innymi problemami życiowymi. Świadczenie przysługuje w wysokości różnicy miedzy kryterium dochodowym ustalonym na potrzeby ustawy o pomocy społecznej15 a faktycznym dochodem. Przepisy przewidują, iż część różnicy ma charakter gwarantowany, część zaś fakultatywny. W 2006 roku różnica ta wynosi 25% dla rodziny i 35% dla osoby samotnie gospodarującej, zaś od 2008 roku zasiłek nie będzie mógł być niższy od 50% należnego świadczenia.

15 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej. (Dz.U. 2004 nr 64 poz. 593)

38

W 2007 roku przewiduje się dokonanie reformy łączącej ochronę dochodu działaniami na rzecz aktywnej integracji. Nowy mechanizm określi, iż różnica pomiędzy progiem dochodowym a świadczeniem gwarantowanym wynoszącym 50% będzie miała charakter zasiłku aktywizacyjnego. Jego otrzymanie będzie zależne od przystąpienia przez osobę ubiegającą się o świadczenie, do działań o charakterze aktywizacyjnym, jeżeli stan zdrowia i sytuacja życiowa umożliwia podjęcie tego rodzaju działań. • Nowe wykorzystanie narzędzi pracy socjalnej Podstawowym narzędziem pracowników socjalnych pozostanie kontrakt socjalny, zawierany w celu określenia sposobu współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej. W ramach kontraktu możliwe będzie użycie nowej formuły zasiłku aktywizacyjnego oraz instrumentów aktywnej integracji. Powinno to w znacznym stopniu zwiększyć efektywność działań o charakterze aktywizacji społeczno – zawodowej części klientów pomocy społecznej. Od 2007 roku planuje się również wprowadzanie nowego narzędzia pracy socjalnej pod nazwą Program aktywizacji lokalnej adresowanego do osób w ramach konkretnego środowiska lokalnego. Projekt przewiduje: - aktywizację społeczno-zawodową konkretnej grupy osób w powiązaniu z innymi grupami

funkcjonującymi w danym środowisku lokalnym. - uruchomienie aktywności społeczno-edukacyjnej w oparciu o partnerstwo lokalne lub

instytucję partnerstwa publiczno-społecznego: instytucji publicznych (np. ośrodek kultury, biblioteka, ośrodek sportu i rekreacji, szkoła) i organizacji pozarządowych.

Z chwilą uruchomienia partnerstwa kontrakt aktywności lokalnej polegał będzie na planowym wykorzystaniu różnorodnych instrumentów aktywnej integracji: od zbadania potencjału danej grupy i społeczności poprzez jej wzmocnienie, zwiększenie kompetencji i umiejętności społecznych, (samo) organizację, aż do podjęcia grupowego działania na rzecz i przy współpracy społeczności lokalnej (o charakterze pracy społeczno-użytecznej). Podobnie jak w przypadku kontraktu socjalnego możliwe jest stosowanie innych, wymienionych wcześniej instrumentów aktywizacyjnych wraz z działaniami o charakterze wspierającym. • Instrumenty na rzecz aktywnej integracji Od 2007 roku w ramach przepisów o pomocy społecznej wprowadzona zostanie nowa definicja aktywnej integracji, jako zestawu działań o charakterze zatrudnieniowym, edukacyjnym, zdrowotnym i społecznym mających na celu umożliwienie przywrócenia możliwości lub zdolności zatrudnienia, uzyskania wsparcia dochodowego oraz wyeliminowania przeszkód napotykanych przez osoby i rodziny w miarę włączania się do społeczeństwa, a przez to wspierających ich powrót do zatrudnienia. Zdefiniowany zostanie również zakres instrumentów na rzecz aktywniej integracji. Przewiduje się, iż instrumenty te, będą obejmowały obszary: - aktywizacji społeczno-zawodowej– realizowanej przy pomocy takich instrumentów jak:

roboty publiczne, programy prac społecznie użytecznych, lub też zatrudnienie socjalne czy też zatrudnienie w spółdzielniach socjalnych;

- aktywizacji edukacyjnej – rozumianej jako podjęcie zajęć szkolnych związanych z uzupełnieniem wykształcenia ogólnego na poziomie podstawowym, gimnazjalnym lub średnim; podjęcie zajęć w ramach kształcenia ustawicznego mające na celu zyskanie zawodu lub przygotowania zawodowego, umożliwienie i wspieranie działań na rzecz edukacji dzieci;

- aktywizacji zdrowotnej - odbycie badań profilaktycznych lub specjalistycznych w związku z możliwościami podjęcia zatrudnienia, odbycie terapii psychologicznej dla rodzin lub osób, udział w programie korekcyjno-edukacyjnym dla osób stosujących przemoc w

39

rodzinie, odbycie programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego w przypadku osób uzależnionych od alkoholu, odbycie programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej, uzależnionych od narkotyków lub innych środków odurzających.

- aktywizacji społecznej - uczestnictwo w ośrodkach dziennego wsparcia, świetlicach i klubach, aktywizacja na zasadach analogicznych do wolontariatu w instytucjach publicznych lub pozarządowych w ramach różnych projektów społecznych samorządu lub organizacji pozarządowych, udział w imprezach o charakterze kulturalnym, sportowym czy turystycznym realizowanych w ramach programów aktywizacji lokalnej.

• Aktywizacja i integracja osób niepełnosprawnych W celu zwiększenia stopnia przygotowania zawodowego oraz poprawy zdolności do uzyskania zatrudnienia przez osoby o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności oraz tworzenia nowych i doskonalenia istniejących instrumentów aktywizacyjnych dla tej grupy osób, planuje się wprowadzenie zmian w zakresie dotychczasowej polityki. Poszerzony zostanie dostęp do doradztwa i poradnictwa zawodowego. Realizowane będą specjalne szkolenia dla otoczenia współpracującego z osobami niepełnosprawnymi. Rozwijane i promowane będą usługi doradcze dla organizacji pozarządowych i innych usługodawców w zakresie działań zmierzających do integracji osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy oraz innych usług zwiększających aktywność zawodową tych osób. Zamierza się również zwiększać aktywność osób niepełnosprawnych na rynku pracy poprzez stworzenie przyjaznego im systemu wsparcia oraz poszerzeniu ustawowych instrumentów o charakterze aktywizacyjnym. Planowane są zmiany legislacyjne w kierunku racjonalizacji funkcjonowania zakładów pracy chronionej i wzrostu wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Projekt nowelizacji ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (zaakceptowany przez Radę Ministrów 13 czerwca 2006 roku), przewiduje: - wprowadzenie refundacji składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zatrudnionych osób niepełnosprawnych, w miejsce dotychczas obowiązującego rozwiązania polegającego na zwolnieniu pracodawców z opłacania składek, - wdrożenie nowych instrumentów, wspierających zatrudnienie osób niepełnosprawnych, tj. – zastąpienie instytucji jednorazowej pożyczki dla osoby niepełnosprawnej na rozpoczęcie działalności, przyznaniem jednorazowo środków na podjęcie tej działalności, co powinno przyczynić się do wzrostu samozatrudnienia osób niepełnosprawnych, - stworzenie możliwości refundacji kosztów wyposażenia stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej do wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia, - wprowadzenie refundacji pracodawcom 60 % kosztów płacy przez okres 1 roku, w przypadku zatrudnienia osób niepełnosprawnych, uprzednio zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy, jako osoby bezrobotne albo poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu. Trwają prace nad projektem założeń do nowej ustawy o wspieraniu zatrudnienia oraz rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych (planowany termin wejścia w życie 2008 roku), która wprowadzi powszechne i jednakowe dla otwartego i chronionego rynku pracy zasady rekompensaty ze środków publicznych podwyższonych kosztów zatrudnienia osób niepełnosprawnych (z wyłączeniem pracodawców, zobowiązanych do wpłat na PFRON) celem zwiększenia liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych w szczególności na otwartym rynku pracy. Ponadto w założeniach do projektu nowej ustawy przewiduje się wdrożenie nowych rozwiązań wspierających włączanie osób niepełnosprawnych w rynek pracy i utrzymanie ich w zatrudnieniu (wspieranie tworzenia specjalistycznego poradnictwa i pośrednictwa pracy, tworzenia sieci trenerów pracy). Rozważa się również możliwość zatrudnienia asystentów dla

40

osób niepełnosprawnych w ramach systemu pomocy społecznej. Innym elementem wspierania grupy osób niepełnosprawnych mają być mieszkania chronione. Ich mieszkańcy będą mieli możliwość skorzystać z oferty działań aktywizacyjnych dzięki współpracy z asystentami. Niezbędne jest również rozważenie wdrożenia instytucjonalnych ram dla świadczenia innych usług wspierających w celu utrzymania osób niepełnosprawnych w aktywności w ich własnym środowisku Działanie 2.3.2. Rozwój partnerstwa publiczno - społecznego Dotychczasowe regulacje prawne16 i ich realizacja wskazują na potrzebę porządkowania i rozwoju regulacji partnerstwa w obszarze zasad, relacji i realizacji partnerstwa publiczno - społecznego. W szczególności: W zakresie zasad relacji partnerstwa, istotne jest podjęcie dwóch zadań: • zdefiniowanie pojęcia usług społecznych użyteczności publicznej Celem jest wypracowanie jasnego modelu kontraktowania usług społecznych wraz z jasnym określeniem podmiotowego obszaru kontraktowania usług oraz zasadami pomocy publicznej, publicznych rekompensat finansowych i zamówień publicznych. W ramach regulacji prawnych działalności pożytku publicznego i gospodarki komunalnej nastąpi zdefiniowanie pojęcia usług społecznych użyteczności publicznej, które traktowane będą jako szczególna forma aktywności ekonomicznej na rzecz realizacji celów społecznych (nie nastawionej na zysk). Nowe definicje wypracowane zostaną przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej we współpracy z Ministerstwem Gospodarki i Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów. • ujednolicenie trybu kontraktowania zadań usług społecznych użyteczności publicznej Wypracowanie systemowego modelu partnerstwa publiczno – społecznego oznacza przede wszystkim prawne ujednolicenie zasad kontraktowania usług społecznych w obszarach polityk dotyczących pomocy społecznej, rynku pracy i niepełnosprawności przy zachowaniu specyfiki obszarów. Jednocześnie nastąpi uproszczenie procedury kontraktowania zadań publicznych w celu umożliwienia bardziej elastycznego zlecania zadań publicznych przy zachowaniu zasad przejrzystości i efektywności. Zasady te zostaną uregulowane w 2007 roku w zmianach ustawy o działalności pożytku publicznego oraz innych regulacjach prawnych, zaś ich przygotowanie i wdrożenie koordynuje Minister Pracy i Polityki Społecznej. W zakresie zasad realizacji partnerstwa niezbędne jest: • usprawnienie współpracy podmiotów publicznych i pozarządowych w realizacji zadań Wspólna realizacja zadań na rzecz aktywizacji lub realizacja usług społecznych sektora publicznego i pozarządowego napotyka na liczne problemy prawno – finansowe. Zmiana tej sytuacji możliwa jest poprzez prawne określenie nowej formuły instytucji – partnerstwa społecznego obok możliwości kontraktowania zadań przez sektor pozarządowy. Partnerstwo społeczne zawiązywane będzie na czas wykonania wspólnego zadania, uzyska w tym czasie status osoby prawnej nienastawionej na zysk. Instytucja partnerstwa publiczno - społecznego będzie wprowadzana przede wszystkim w związku z realizacją lokalnych projektów lub projektów aktywności lokalnej w zakresie zatrudnienia i integracji społecznej.

16 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873), ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. 2004 nr 64 poz. 593) oraz ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. 2004 nr 99 poz. 1001), ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. 1997 nr 123 poz. 776).







41

Działanie 2.3.3. Rozwój instytucji ekonomii społecznej Istotnym elementem działań podejmowanych na rzecz aktywizacji zawodowej i społecznej będzie wsparcie rozwoju sektora ekonomii społecznej, szczególnie w odniesieniu do inicjatyw w zakresie spółdzielczości socjalnej. Ten kierunek działań to stworzenie warunków do tworzenia własnych, „alternatywnych” miejsc pracy przez osoby wykluczone z rynku pracy, które poprzez uzyskaną pomoc z instytucji działających w obszarze reintegracji społecznej i zawodowej, będą mogły ponownie powrócić do pełnienia ról społecznych i zawodowych. Instytucje ekonomii społecznej mają ponadto za zadanie zwiększać udział obywateli w kreowaniu lokalnej polityki społecznej. W obszarze instytucji ekonomii społecznej wsparcia wymagają takie podmioty jak: centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, spółdzielnie socjalne, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej oraz organizacje pozarządowe. Wsparcie rozwoju instytucjonalnego ekonomii społecznej przebiegać będzie w czterech obszarach:

- wspieraniu integracji sektora - rozumianego jako kompleksowe działania do zintegrowania planów wszystkich instytucji ekonomii społecznej. W tym celu budowana będzie przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej stała Platformy Współpracy władz publicznych i sektora obywatelskiego na rzecz rozwoju ekonomii społecznej jako ciała konsultacyjno - inicjującego rozwój przedsiębiorczości społecznej. Ta platforma będzie prowadziła okresowy monitoring rozwoju sektora ekonomii społecznej w poszczególnych regionach kraju. - budowy infrastruktury wspierającej - przez co rozumieć należy rozwój systemu doradztwa i informacji dla inicjatyw ekonomii społecznej (w tym finansowanie doradztwa prawnego), wsparcia zaplecza księgowo-finansowego, instytucji doradczych i marketingowych; - określenia zasad dostępu do kapitału i pomocy publicznej – poprzez rozwój regionalnych i lokalnych funduszy pożyczkowych i grantowych oraz sformułowanie zasad wspierania ze środków publicznych instytucji ekonomii społecznej; - promowania i edukacji – przez co należy rozumieć kreowanie działań o charakterze promocyjnym w zakresie możliwości prawnych, promowanie dobrych praktyk i wzorcowych rozwiązań.

Rozwój infrastruktury i działania edukacyjne będą wspierane ze środków Funduszu Inicjatyw Obywatelskich i budżetu państwa oraz ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, zaś inicjatywy i formy wsparcia kapitałowego ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i środków własnych jednostek samorządu terytorialnego współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Działania te będą wspierane przez programy resortowe realizowane w ramach Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej:

- Program „Aktywne formy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu” adresowany do jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych, wspierający rozwój centrów integracji społecznej i klubów integracji społecznej. - Program „Wspieranie Rozwoju Spółdzielczości Socjalnej”, adresowany do jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych, w celu tworzenia pilotażowych ośrodków wspierania ekonomii społecznej realizujących projekty doradcze i pożyczkowo-poręczeniowe.

42

Monitorowanie priorytetu 2 Integracja poprzez aktywizację Nazwa programu Forma monitoringu:

wskaźnik/ocena realizacji Wskaźnik Nazwa


Odsetek osób w wieku 18-64 lata żyjących w gospodarstwach w których osoby w wieku produkcyjnym nie posiadają zatrudnienia Wg płci Liczba osób długotrwale bezrobotnych

Wskaźniki dla priorytetu 2

Wskaźnik zatrudnienia wśród osób niepełnosprawnych

Realizacja działań

DZIAŁANIE 2.3.1. REFORMA NARZĘDZI I INSTRUMENTÓW NA RZECZ AKTYWNEJ INTEGRACJI

Aktywizacyjna formuła świadczeń z pomocy społecznej Wprowadzenie działań łączących ochronę dochodu z działaniami na rzecz aktywnej integracji

wskaźnik Liczba klientów pomocy społecznej objętych kontraktem socjalnym

Nowe wykorzystanie narzędzi pracy socjalnej Wprowadzenie programów aktywnej integracji opis realizacji

Instrumenty na rzecz aktywnej integracji Wdrożenie nowych działań zmierzających do aktywnej integracji klientów pomocy społecznej

opis realizacji

Aktywizacja i integracja osób niepełnosprawnych opis realizacji Zmiany w polityce aktywizacji zawodowej osób

niepełnosprawnych [doradztwo, szkolenia] wskaźnik Liczba refundacji składek na ubezpieczenia społeczne przyznanych pracodawcom zatrudniającym osoby niepełnosprawne

Wspieranie zatrudnienia na własny rachunek opis realizacji Wprowadzenie nowej ustawy o wspieraniu zatrudnienia oraz rehabilitacji zdrowotnej i społecznej osób niepełnosprawnych

opis realizacji

DZIAŁANIA 2.3.2. ROZWÓJ PARTNAERSTWA PUBLICZNO-PRYWATNEGO Zdefiniowanie pojęcia usług społecznych użyteczności publicznej

Wypracowanie jasnego modelu kontraktowania usług społecznych użyteczności publicznej

opis realizacji Liczba projektów realizowanych w partnerstwie publiczno-prywatnym

Ujednolicenie trybu kontraktowania zadań usług społecznych użyteczności publicznej

43

Prawne ujednolicenie i uproszczenie zasad kontraktowania usług społecznych

opis realizacji

Usprawnienie współpracy podmiotów publicznych i pozarządowych w realizacji zadań Umożliwienie tworzenia partnerstw publiczno-prywatnych przy realizacji projektów lokalnych

wskaźnik Liczba projektów realizowanych w partnerstwie publiczno-prywatnym

DZIAŁANIE 2.3.3. ROZWÓJ INSTYTUCJI EKONOMII SPOŁECZNEJ wskaźnik Liczba CIS wskaźnik Liczba osób objętych działaniami CIS wskaźnik Odsetek osób objętych działaniami CIS, które uzyskały zatrudnienie

Aktywne formy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu

wskaźnik Liczba KIS Wspieranie Rozwoju Spółdzielczości Socjalnej wskaźnik Liczba spółdzielni socjalnych Wsparcie rozwoju ekonomii społecznej opis realizacji

44




Działanie 2.3.1 Wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych (budżet państwa, PFRON)

Wydatki na pomoc społeczną przeznaczone na formy objęte działaniem

Działania w ramach priorytetów PO KL – zatrudnienie i integracja społeczna oraz rynek pracy otwarty dla wszystkich i promocja działań w obszarze integracji społecznej

Działanie 2.3.2 Programy resortowe „Aktywne formy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu”, „Wsparcie Rozwoju Spółdzielczości Socjalnej”

Wydatki na pomoc społeczną przeznaczone na formy objęte działaniem

Działanie skierowane na rozwój sektora organizacji pozarządowych – priorytet Dobre Państwo

2.4. Mobilizacja i partnerstwo Działanie 2.4.1. Programowanie polityki integracji społecznej Zgodnie z obecnym ustawodawstwem zadaniem województw jest opracowanie, aktualizowanie i realizacja strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej, będącej integralną częścią strategii rozwoju województwa, po konsultacji z powiatami. Programy powiatowe powinny być konsultowane z gminami,. Zgodnie z Narodową Strategią Integracji Społecznej określono, że do 2010 roku we wszystkich gminach, powiatach i województwach zostaną wdrożone strategie lokalne. Regulacje te oraz system ich wdrażania wymagają jednak podjęcia następujących działań17: • skoordynowanie programowania polityki społecznej z programowaniem polityki

rozwoju Po przyjęciu systemowej ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Minister Pracy i Polityki Społecznej przygotuje zmiany prawne określające spójność zapisów o programowaniu polityki integracji społecznej z przepisami regulującymi zadania samorządów poszczególnych szczebli, regulacjami poszczególnych polityk społecznych. • uspołecznienia procesu programowania integracji społecznej Minister Pracy i Polityki Społecznej we współpracy z organizacjami pozarządowymi i partnerami społecznymi od 2007 roku będzie prowadził działania na rzecz powszechnego wdrażania procedur konsultacji i współpracy, określonych regulacjami ustaw o działalności pożytku publicznego i wolontariacie oraz o pomocy społecznej, mających na celu znaczące zwiększenie udziału partnerów społecznych, organizacji pozarządowych, środowisk naukowych i samorządów lokalnych w tworzeniu, opiniowaniu i ocenianiu dokumentów programowych –tj. lokalnych (powiatowych i gminnych) strategii rozwiązywania problemów społecznych. Działanie to będzie wspierane przez środki Komisji Europejskiej na działania związane z promocją problematyki integracji społecznej.

17 Kwestia potrzeb w zakresie umiejętności programowania wykazana została w badaniach „Ocena potrzeb szkoleniowych w obszarze pomocy społecznej” realizowanych w 2005 roku w związku z przygotowaniem Poakcesyjnego Projektu Pomocy dla Obszarów Wiejskich” finansowanych ze środków rządu Japonii.

45

W 2007 roku dokonany zostanie całościowy przegląd funkcjonowania dotychczasowych procedur konsultacyjnych i przygotowane zostaną propozycje regulacji lub działań. • roczne Programy współpracy jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami

pozarządowymi Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie nakłada na organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego obowiązek uchwalania rocznych programów współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego. Celem tego programu jest wypracowanie rocznego modelu lokalnej współpracy pomiędzy organizacjami pozarządowymi a jednostkami samorządu terytorialnego na rzecz zwiększenia wpływu sektora obywatelskiego na kreowanie polityki społecznej w gminie / powiecie / województwie. W roku 2007 planowane jest wprowadzenie zmian do ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie w zakresie m.in. tworzenia programów współpracy, które umożliwią m.in. uchwalanie wieloletnich programów współpracy z organizacjami pozarządowymi. • działania edukacyjne w zakresie rozwoju procesu programowania W okresie 2006-2008 będą wdrażane zintegrowane działania promocyjne i edukacyjne mające na celu wsparcie i inspirowanie samorządów w samodzielnym tworzeniu lokalnych strategii. Istotnym elementem będzie realizacja Poakcesyjnego Programu Pomocy dla Obszarów Wiejskich (finansowanego z pożyczki Banku Światowego), w ramach którego granty lokalne będą uwarunkowane tworzeniem lokalnych strategii i programów integracji społecznej. • stworzenie spójnego systemu monitorowania i ewaluacji Od 2007 roku w ramach stworzonej specjalnie w ramach Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej komórki monitoringu i ewaluacji rozpoczną się zintegrowane działania monitorowania realizacji programów integracji społecznej poprzez system wskaźników (centralnych, regionalnych i na niższych szczeblach). Działanie to będzie wspierane przez projekt finansowany ze środków Komisji Europejskiej a realizowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oraz Biuro United Nations Development Programme (UNDP) w Warszawie. Działanie 2.4.2. Integracja i rozwój służb społecznych Brak koordynacji instytucjonalnej w wymiarze pionowym i poziomym jest jednym z powodów ograniczonej skuteczności funkcjonowania publicznych służb społecznych w obszarach rynku pracy, pomocy społecznej, wsparcia niepełnosprawnych. Przeszkodą jest również niekonsekwentna polityka standardów kwalifikacyjnych i braku zintegrowanego kształcenia tych służb. Dlatego też za priorytetowe należy uznać: • zwiększenie potencjału służb społecznych Od 2007 roku, dzięki projektom, które będą realizowane w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki powstanie możliwość stopniowego zwiększania zatrudnienia pracowników socjalnych, pośredników pracy oraz doradców zawodowych. Liczba tych pracowników będzie zależna od potrzeb lokalnych w ramach sporządzanych bilansów potrzeb oraz możliwości ich finansowania. Działania te będą realizowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oraz jednostki samorządu terytorialnego. • podniesienie jakości służb społecznych Od 2005 roku poprzez zmiany legislacyjne rozpoczął się proces tworzenia standardów zawodowych dla pracowników służb społecznych. W okresie 2006 – 2009 Minister Pracy i Polityki Społecznej we współpracy z Ministrem Edukacji Narodowej, a także samorządami województw przygotuje i zbuduje spójny system edukacyjny dla pracowników służb

46

społecznych, o wspólnych podstawach programowych oraz zintegrowany system kształcenia ustawicznego mającego nie tylko walor edukacyjny, lecz również integrujący na rzecz lepszej kooperacji. Działania te będą współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. • skoordynowanie działań instytucji rynku pracy i pomocy społecznej Od 2007 roku będą wdrażane zmiany regulacji prawnych w przepisach o pomocy społecznej oraz o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy wzmacniające współpracę i współdziałanie ośrodków pomocy społecznej i powiatowych urzędów pracy w zakresie aktywizacji zawodowej oraz powiatowych centrów pomocy rodzinie z powiatowymi urzędami pracy w zakresie aktywizacji zawodowej i społecznej niepełnosprawnych, uchodźców oraz dzieci opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze. Szczególnie istotne będzie określenie mechanizmu wspólnego finansowania działań w zakresie aktywizacji zawodowej ze środków Funduszu Pracy i Państwowego Funduszu Rehabilitacji Zawodowej Osób Niepełnosprawnych pomiędzy powiatami a gminami. W zakresie koordynacji działań instytucji rynku pracy i pomocy społecznej wykorzystane zostaną rezultaty wynikające z realizacji działań IW EQUAL.

47

Monitorowanie priorytetu 3 Mobilizacja i partnerstwo

Nazwa programu Forma monitoringu: wskaźnik/ocena realizacji

Wskaźnik Nazwa


Wskaźnik dla priorytetu 3 wskaźnik Odsetek gmin i powiatów, które mają przyjęte lokalne strategie rozwiązywania problemów społecznych

Realizacja działań DZIAŁANIE 2.4.1. PROGRAMOWANIE POLITYKI INTEGRACJI SPOŁECZNEJ

Skoordynowanie programowania polityki społecznej z programowaniem polityki rozwoju Przyjęcie Ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju

ocena realizacji

Uspołecznienie procesu programowania integracji społecznej

Upowszechnienie wdrażania procedur konsultacji i współpracy

ocena realizacji

Roczne programy współpracy jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi Umożliwienie uchwalania programów współpracy z organizacjami pozarządowymi

ocena realizacji

Działania edukacyjne w zakresie rozwoju procesu programowania Działania promocyjne i edukacyjne wspierające samorządy w tworzeniu lokalnych strategii

ocena realizacji

Stworzenie spójnego systemu monitorowania i ewaluacji Opracowanie i wdrożenie systemu monitorowania i ewaluacji

wskaźnik Odsetek gmin i powiatów objętych systemem monitorowania i ewaluacji procesów integracji społecznej

DZIAŁANIE 2.4.2. INTEGRACJA I ROZWÓJ SŁUŻB SPOŁECZNYCH

Zwiększenie potencjału służb społecznych wskaźnik Liczba pracowników socjalnych na 2000 mieszkańców gmin wskaźnik Liczba pośredników pracy zatrudnionych w powiatowych urzędach pracy

Zwiększenie potencjału służb społecznych wskaźnik Liczba doradców zawodowych zatrudnionych w powiatowych urzędach pracy

48

Podniesienie jakości służb społecznych Przygotowanie i wdrożenie spójnego systemu edukcyjnego dla pracowników służb społecznych

wskaźnik Odsetek pracowników socjalnych objętych programem edukacji dotyczącym wdrażania standardów zawodowych

Skoordynowanie działań instytucji rynku pracy i pomocy społecznej

Wdrożenie zmian w regulacjach prawnych wzmacniających współpracę instytucji pomocy społecznej i instytucji rynku pracy

ocena realizacji

49




Działanie 2.4.1 Poakcesyjny Program Wsparcia Obszarów Wiejskich – Program Integracji Społecznej (42 mln EURO w latach 2006-2009) Projekt – regionalne monitorowanie wykluczenia społecznego – budowanie systemu wskaźników w ramach programu badań statystycznych

PO KL – priorytet Zatrudnienie i Integracja

Działanie 2.4.2 PO KL – priorytet Zatrudnienie i Integracja Priorytet – Rynek pracy otwarty dla wszystkich i promocja integracji społecznej

2.5. Lepsze rządzenie 2.5.1. Proces przygotowywania Krajowego Planu Działań na rzecz Integracji Społecznej Prace nad dokumentem rozpoczęto w kwietniu 2006 roku od zorganizowania spotkania, na które zaproszono przedstawicieli resortów, reprezentantów partnerów społecznych, przedstawicieli III sektora oraz ekspertów. W ten sposób utworzono Grupę roboczą, która wspólnie pracowała nad kształtem części dokumentu poświęconej integracji społecznej. Po przygotowaniu wstępnej wersji dokumentu przeprowadzono szerokie konsultacje społeczne, przy których pomocna była specjalnie przeznaczona do tego celu strona internetowa (www.mps.gov.pl/integracja), na której umieszczono dokument wraz z możliwością przesłania wszelkich uwag i komentarzy co do jego treści. Konsultacje społeczne zamknięto konferencją, na którą zaproszono partnerów społecznych, reprezentantów organizacji pozarządowych oraz przedstawicieli resortów, którzy odnieśli się do treści dokumentu Ważnym czynnikiem promującym Krajowy Plan Działań na rzecz Integracji Społecznej oraz europejski proces integracji społecznej może stać się projekt finansowany przez Komisję Europejską, w ramach Wspólnotowego Programu Walki z Wykluczeniem Społecznym (Community Acton Programme to Combat Social Exclusion 2002 – 2006; Call of proposals VP/2006/012), którego działania przewidują promocję integracji społecznej, w szczególności, na szczeblu regionalnym (samorząd lokalny, lokalne organizacje pozarządowe i społeczności lokalne). Rozstrzygnięcie konkursu nastąpi jesienią 2006 roku, a działania promujące KPD/Integracja zaplanowano na rok 2007. 2.5.2. Koordynacja polityki Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej18, pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej współpracując w tym zakresie na zasadzie partnerstwa z 18 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. 04.64.593 z późn. zm).

http://www.mps.gov.pl/integracja

50

organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Zapisy ustawy zawierają katalog zadań, za realizację, których odpowiada administracja samorządowa szczebla gminnego, powiatowego i wojewódzkiego, jak również zadania, za realizacje, których odpowiada administracja rządowa. Zadania zapisane w ustawie, a realizowane przez samorząd gminny i powiatowy można podzielić na zadania własne o charakterze obowiązkowym, na których realizację środki zabezpiecza samorząd oraz zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej, a realizowane przez samorządy terytorialne – środki na ich realizacje zapewnia budżet państwa. Pomimo, iż zadania przypisane ustawowo samorządom szczebla lokalnego różnią się od siebie, warto podkreślić, że zarówno samorząd gminny jak również powiatowy i wojewódzki, ma za zadanie opracowanie i realizację strategii rozwiązywania problemów społecznych. Strategie powinny identyfikować problemy pojawiające się w regionie w obszarze zadań zapisanych ustawą oraz wskazywać sposoby, metody, narzędzia w celu ich rozwiązania. Strategie jako dokumenty długofalowe powinny stanowić podstawę do planowych działań samorządów w zakresie pomocy i integracji społecznej mieszkańców gminy, powiatu, województwa. Tabela 27 Dane nt. gminnych i powiatowych Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych

Gminy Powiaty

40,5% - ma aktualną Strategię Rozwiązywania Problemów Społecznych

63,5% - ma aktualną Strategię Rozwiązywania Problemów Społecznych

45,5% - nie ma Strategii 27,5% - nie ma Strategii

11% - jest w trakcie jej przygotowywania 7,5% - jest w trakcie jej przygotowywania

2% - planuje uchwalić strategię w najbliższym czasie

Istnienie Strategii

Rozwiązywania Problemów Społecznych 2% - nie ma Strategii ale ma inny dokument,

przede wszystkim Strategię Rozwiązywania Problemów Alkoholowych czy Zwalczania Narkomanii

1,5% - nie ma Strategii ale ma inny dokument, w którym zostały umieszczone zapisy dotyczące rozwiązywania problemów społecznych

2006 – 18% 2006 – 8% 2005 – 55% 2005 – 27% 2004 – 23% 2004 – 10,5% 2003, 2002 lub 2001 – 4% 2003 – 23,5% 2002 – 12% 2001 – 12%

Rok powstania Strategii

2000 – 7%

Od 11 do 15 lat – 5% Od 11 do 20 lat – 9,5% Od 8 do 10 lat – 31,5% Od 8 do 10 lat - 35,5% Od 5 do 7 lat – 39,5% Od 5 do 7 lat - 33% Od 1 do 4 lat – 21% Od 1 do 4 lat – 22%

Okres Strategii

Wieloletnia (bez ograniczenia) – 3% Źródło: KLON/JAWOR; Strategie w Urzędach Gmin i Miast (na podstawie 1050 odpowiedzi na wniosek o informację publiczna, z czego na pytanie o strategie odpowiedziało ok. 94%); Strategie w Starostwach Powiatowych (na podstawie 154 odpowiedzi na wniosek o informację publiczna, z czego na pytanie o strategie odpowiedziało ok. 86%)

51

W celu poprawy koordynacji polityki integracji społecznej między Bankiem Światowym i rządem polskim została podpisana umowa w sprawie pożyczki na finansowanie Poakcesyjnego Programu Wspierania Obszarów Wiejskich. Program ma trwać cztery lata i został zaplanowany w taki sposób, aby co piąta gmina w Polsce otrzymała skuteczne narzędzia pomocne w trwałym rozwiązywaniu problemów społecznych. W ramach komponentu Integracji Społecznej ok. 40 mln EURO ma trafić do 500 najbiedniejszych gmin w całej Polsce. Zanim jednak gmina otrzyma środki z Programu, musi opracować własną strategię rozwiązywania problemów społecznych i na jej podstawie zaplanować konkretny projekt usług społecznych, na który otrzyma dofinansowanie. Przewidywana jest ścisła współpraca z organizacjami pozarządowymi i zlecanie im poszczególnych zadań. W obszarze rynku pracy, Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia na 2006 rok zwraca szczególną uwagę na kompetencje i współpracę instytucji rynku pracy i pomocy społecznej, mających do czynienia z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. Specjalistyczne kwalifikacje kadry urzędów pracy i innych instytucji rynku pracy (np. agencji zatrudnienia, instytucji szkoleniowych) oraz jednostek pomocy społecznej będą doskonalone w ramach programów realizowanych w ramach Krajowego Planu Działań na rzecz Zatrudnienia. Rekomendowana jest ścisła współpraca między systemami pomocy społecznej i instytucji rynku pracy. Rolę forum współpracy pomiędzy sektorem publicznym i pozarządowym pełni Rada Działalności Pożytku Publicznego. Organ ten skupia przedstawicieli administracji rządowej, samorządowej i organizacji pozarządowych. Działania Rady służą wypracowywaniu standardów porozumiewania się i budowaniu partnerskich relacji między administracją publiczną i organizacjami III sektora. W ramach nowelizacji ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie zakłada się powoływanie wojewódzkich, a nawet powiatowych i gminnych rad (finansowanych ze środków własnych jednostek samorządu terytorialnego, tworzenie rad będzie fakultatywne). Powielanie systemowych i sprawdzonych rozwiązań służyć ma budowaniu partnerstwa społeczno – publicznego na wszystkich poziomach państwa. 2.5.3. Mobilizacja i zaangażowanie partnerów Mobilizacja partnerów, działających na różnych poziomach struktury administracyjnej, zapewnia kompleksowe i wielostronne wsparcie działań na rzecz integracji społecznej oraz jest wyrazem urzeczywistniania idei dialogu obywatelskiego. Realizacja projektów w partnerstwie administracja różnych szczebli - organizacje pozarządowe zwiększa dostęp do usług i rozszerza zakres pomocy grupom najbardziej narażonym na wykluczenie społeczne. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej organy administracji rządowej i samorządowej mogą zlecać realizację zadań z pomocy społecznej, udzielając przy tym dotacji na finansowanie lub dofinansowanie. Zadania można zlecać organizacjom pozarządowym prowadzącym działalność z zakresu pomocy społecznej oraz osobom prawnym i jednostkom organizacyjnym działającym na podstawie przepisów ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancji wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności w zakresie pomocy społecznej. Zlecenie realizacji zadania z zakresu pomocy społecznej odbywa się po uprzednim przeprowadzeniu konkursu ofert. W celu włączenia osób wykluczonych w sferę życia zawodowego i społecznego prowadzona jest praca socjalna. Praca socjalna, przy wykorzystaniu właściwych dla tej działalności metod i technik, ma na celu rozwinięcie lub wzmocnienie aktywności i samodzielności życiowej

52

osób/rodzin wykluczonych. Praca socjalna może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny, który jest umową zawartą z osobą lub rodziną i może zawierać jedno lub kilka zobowiązań podejmowanych w celu przeciwdziałania niekorzystnej sytuacji życiowej. Partnerstwo i dialog społeczny jest istotną zasadą przy opracowywaniu i realizacji polityki zatrudnienia w Polsce. Polityka rynku pracy realizowana przez władze publiczne opiera się na współpracy i dialogu w ramach: działalności rad zatrudnienia, partnerstwa lokalnego, uzupełniania i rozszerzania oferty usług publicznych służb zatrudnienia przez partnerów społecznych i agencje zatrudnienia. Rady zatrudnienia funkcjonują na trzech poziomach: ogólnokrajowym, regionalnym i lokalnym. Są to organy opiniodawczo-doradcze w sprawach polityki rynku pracy odpowiednio dla: ministra właściwego do spraw pracy, marszałka województwa i starosty w powiecie. W składzie Naczelnej Rady Zatrudnienia znajdują się przedstawiciele Ogólnopolskiego Związku Bezrobotnych oraz Obywatelskiego Ruchu Obrony Bezrobotnych – organizacji społecznych reprezentujących osoby bezrobotne. Współpraca w ramach partnerstwa lokalnego polega na możliwości zlecania realizacji podstawowych usług rynku pracy (pośrednictwo pracy, usługi EURES, poradnictwo zawodowe, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, organizacja szkoleń), jednostkom samorządu terytorialnego, organizacjom pozarządowym, związkom zawodowym, organizacjom pracodawców, instytucjom szkoleniowym i agencjom zatrudnienia. Zlecanie wykonywania usług rynku pracy odbywa się po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert lub poprzez zakup tych usług zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie nałożyła obowiązek współpracy pomiędzy właściwymi terytorialnie i przedmiotowo organami administracji publicznej a organizacjami pozarządowymi. Współpraca ta odbywa się na zasadach: pomocniczości, suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji i jawności. Może przybierać ona następujące formy: zlecanie organizacjom zadań publicznych, wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności, konsultowanie projektów aktów normatywnych, tworzenie wspólnych zespołów o charakterze doradczym. Jednocześnie administracja wzmacnia stabilność finansową III sektora w zakresie finansowania inicjatyw obywatelskich, podejmowanych m.in. na rzecz integracji społecznej poprzez „Rządowy Program – Fundusz Inicjatyw Obywatelskich” (Aneks – Dobre Praktyki), którego jednym z obszarów jest Integracja i Aktywizacja społeczna (Obszar 2). Podejmowane są też działania na rzecz aktywizacji wspólnot lokalnych oraz wzmacniania funkcji i roli rodziny, co z założenia zapobiegać ma wykluczeniu społecznemu w określonych środowiskach. Wzmocnienie instytucjonalne dialogu obywatelskiego to również wsparcie debaty publicznej oraz promocja mechanizmu konsultacji społecznych. Istotnym forum zaangażowania partnerów społecznych do walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym jest Trójstronna Komisja do Spraw Społeczno-Gospodarczych19. Trójstronna Komisja stanowi forum dialogu społecznego prowadzonego dla godzenia interesów pracowników, pracodawców oraz dobra publicznego. W skład Trójstronnej Komisji wchodzą przedstawiciele rządu, pracowników oraz pracodawców. Należy dodać, że każda ze stron może zapraszać do udziału w pracach Komisji z głosem doradczym przedstawicieli organizacji społecznych i zawodowych. Większość prac eksperckich przygotowujących posiedzenia Komisji odbywa się w zespołach problemowych. Zadaniem zespołów jest wypracowywanie wspólnych stanowisk i opinii w sprawach mieszczących się w zakresach ich kompetencji. Ponadto, ważnym forum wyrażania opinii o sprawach o zasięgu wojewódzkim są Wojewódzkie Komisje Dialogu Społecznego.

19 Na podstawie Ustawy z dnia 6 lipca 2001 roku o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich komisjach dialogu społecznego (Dz.U. 2001 nr 100 poz. 1080).



53

Ważnym wsparciem realizacji działań w zakresie polityki rynku pracy i integracji społecznej, będzie przygotowanie projektu umowy społecznej „Gospodarka – Praca – Rodzina – Dialog”. Prace nad przygotowaniem projektu umowy społecznej zostały podjęte w pierwszym kwartale 2006 roku. W dniu 19 lipca br. ustalono na posiedzeniu Prezydium Komisji Trójstronnej cel i priorytety negocjacyjne. Celem jest wzrost zamożności ogółu społeczeństwa oraz zmniejszenie sfery ubóstwa i wykluczenia społecznego poprzez szybki i trwały wzrost gospodarczy. Priorytety to:

- wzrost nakładów inwestycyjnych, mierzony wzrostem udziału inwestycji w PKB; - wzrost udziału produkcji i usług o wysokiej wartości dodanej w PKB, świadczący o

innowacyjności i modernizacji gospodarki; - wzrost wskaźnika zatrudnienia oraz zmniejszenie stopy bezrobocia przede wszystkim

długotrwałego; - ograniczenie sfery ubóstwa i wykluczenia społecznego poprzez aktywną politykę

społeczną; - wzmocnienie rodziny poprzez rozwój społeczno-ekonomiczny; - rozwój społeczeństwa obywatelskiego poprzez wspieranie inicjatyw obywatelskich.

Prace nad umową społeczną mogą potrwać do połowy 2007 roku. 2.5.4. Włączenie idei integracji społecznej w główny nurt polityki krajowej Dokumentem określającym w Polsce obszary wykorzystania funduszy unijnych w latach 2007-2013 jest Narodowa Strategia Spójności (pierwotnie-Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia), która została zaakceptowana przez Radę Ministrów w dniu 1 sierpnia 2006 roku. Dokument ten zawiera działania o charakterze rozwojowym, jakie Rząd polski zamierza podjąć w zakresie promowania trwałego wzrostu gospodarczego, konkurencyjności oraz zatrudnienia oraz zapewnienia skutecznej pomocy na rzecz regionów i grup społecznie zmarginalizowanych. Zgodnie z Narodową Strategią Spójności całość środków Europejskiego Funduszu Społecznego w Polsce na lata 2007 – 2013 (8,125 mld Euro) zostanie wykorzystana w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Wstępny projekt tego Programu składa się z 10 Priorytetów, realizowanych zarówno na poziomie centralnym jak i regionalnym. Priorytety realizowane na szczeblu regionalnym (obejmują 70% środków) to: - Rynek pracy otwarty dla wszystkich oraz promocja integracji społecznej; - Regionalne kadry gospodarki; - Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach; - Aktywizacja obszarów wiejskich. Priorytety realizowane centralnie (obejmujące 30% środków) to: - Zatrudnienie i integracja społeczna; - Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw; - Wysoka jakość edukacji; - Dobre państwo; - Profilaktyka, promocja i poprawa stanu zdrowia społeczeństwa; - Pomoc techniczna.

54

Celem głównym Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki jest wzrost poziomu zatrudnienia i spójności społecznej. Cel ten będzie realizowany poprzez m.in. aktywizację zawodową, rozwijanie potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw i ich pracowników a także podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego oraz wsparcie mechanizmów efektywnego zarządzania w administracji państwowej. W ramach Programu wsparciem zostaną objęte następujące obszary: zatrudnienie, edukacja, integracja społeczna, adaptacyjność przedsiębiorstw, rozwój zasobów ludzkich na terenach wiejskich, wraz z budową sprawnej i skutecznej administracji publicznej wszystkich szczebli oraz partnerskiego państwa, a także z promocją postaw zdrowotnych pracowników. W ramach Programu 70% środków zostanie przeznaczonych na wsparcie dla regionów, zaś pozostałe 30% środków będzie zarządzane na poziomie centralnym. W ramach komponentu regionalnego środki zostaną przeznaczone na wsparcie dla osób i grup społecznych, natomiast w ramach komponentu centralnego środki zostaną przeznaczone przede wszystkim na wsparcie dla struktur i systemów w poszczególnych sektorach. Program Operacyjny Kapitał Ludzki został kierunkowo przyjęty przez Radę Ministrów na posiedzeniu w dniu 31 maja br. W dniu 26 czerwca 2006 roku rozpoczęły się konsultacje społeczne Programu, których zakończenie planowane jest w drugiej połowie września br. Ponadto środki funduszy strukturalnych UE będą wspierać obszar integracji społecznej również w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego m. in. poprzez inwestycje w infrastrukturę zdrowia i pomocy społecznej, poprawę jakości i dostępności budownictwa socjalnego, zwiększenie dostępu do usług świadczonych przez jednostki organizacyjne pomocy społecznej oraz tworzenie, wzmocnienie i modernizację infrastruktury tych jednostek. W związku z realizowaniem Strategii Lizbońskiej oraz kierując się celami rozwoju społeczno-gospodarczego i wytycznymi Komisji Europejskiej, w Polsce powstał Krajowy Program Reform 2005-2008, który wspiera politykę mikro- i makroekonomiczną oraz politykę rynku pracy. Działania przedstawione w Krajowym Programie Reform finansowane będą ze środków krajowych (publicznych i prywatnych) oraz współfinansowane z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Zmiany zachodzące na rynku pracy oraz w sytuacji ekonomicznej kraju powodują jednoczesne nasilenie różnorodnych problemów społecznych, a w następstwie zwiększanie się liczby i rodzajów zadań z zakresu pomocy i integracji społecznej. W tej sytuacji koniecznym staje się doskonalenie zawodowe kadr pomocy społecznej, szczególnie pracowników socjalnych, ale również kadry kierującej instytucjami pomocy społecznej. Niezmiernie ważny jest również rozwój całego systemu świadczącego usługi z zakresu pomocy i integracji społecznej, w szczególności usług prowadzących do integracji z rynkiem pracy. Znaczenie doskonalenia kadry pomocy społecznej oraz rozwoju systemu usług z zakresu pomocy i integracji społecznej znajduje swoje odbicie zarówno w zapisach realizowanego obecnie Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich 2004-2006 jak również w powstającym Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki 2007 –2013 (POKL). 2.5.5. Monitorowanie procesu Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej opracowało odpowiednie wskaźniki, dzięki którym możliwa będzie ocena postępów realizacji zaplanowanych działań. System monitoringu będzie opierał się zarówno na wskaźnikach lejkenowskich jak i na dostępnych danych krajowych.

55

Ponadto, pomocne w monitoringu i ocenie całościowego wdrażania Krajowego Planu Działań na rzecz Integracji Społecznej powiązane będą narzędzia wypracowane w ramach projektu finansowanego przez Komisję Europejską w ramach wspólnotowego Programu Walki z Wykluczeniem Społecznym (Community Acton Programme to Combat Social Exclusion 2002 – 2006; Call of proposals VP/2005/009). Głównym założeniem tej inicjatywy jest przegląd najlepszych praktyk z obszaru monitoringu i owskaźnikowania unijnego procesu integracji społecznej, a także refleksja nad ich zastosowaniem w Polsce. Kolejnym celem jest budowa systemu wskaźników integracji społecznej i ich regionalizacja. W realizację wspomnianego projektu, oprócz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, zaangażowani są partnerzy lokalni/regionalni, organizacje pozarządowe, europejskie instytucje badawcze i ośrodki akademickie.

57

Aneks 2.1. – Aneks statystyczny do rozdziału 2.1.

Tabela 28 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wg typu gospodarstwa domowegow 2003 roku

Gospodarstwa domowe bez dzieci na utrzymaniu Gospodarstwa domowe z dziećmi na utrzymaniu

Gospodarstwa jednoosobowe Gosp. domowe składające się z

2 dorosłych

Inne gosp. domo

we

Samotny rodzic

Gosp. domowe składające się z 2

dorosłych

Inne gosp. domo

we

Ogółem

Ogółem Mężczyźni

Kobiety

W wieku

< 65 lat

W wieku 65+

Oboje < 65 lat

Co najmniej 65+

Ogółem Co

najm. 1 dziecko

na utrzyma

niu

1 dziecko na

utrzymaniu

2 dzieci

na utrzym

aniu

3+ dzieci na utrzymaniu

W %

UE-25 15 s 24 s 22 s 26 s 22 s 26 s 10 s 15 s 9 s 18 s 34 s 12 s 15 s 27 s 18 s

PL : 12 i 21 i 9 i 18 i 7 i 10 i 8 i 8 i : 22 i 12 i 17 i 35 i 19 i


UE-25 42 s 17 s 7 s 11 s 9 s 8 s 8 s 10 s 7 s : 9 s 9 s 16 s 12 s 13 s

PL 17 i 4 i 2 i 2 i 3 i 1 i 5 i 6 i 3 i : 5 i 9 i 17 i 24 i 28 i i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat.

58

Tabela 29 Zagrożenie ubóstwem wg typu własności mieszkania


Właściciele mieszkań Najemcy

UE-25 63 s 37 s PL 69 i 31 i

i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Tabela 30 Odsetek osób posiadających niski poziom wykształcenia wg wieku i płci (wyrażone jako % ogółu ludności w danym wieku)

25-34 lat 35-44 lat 45-54 lat 55-64 lat 65+ lat 25-64 lat




źni Kobiety

UE-25 22,0 20,5 23,5 27,5 27,9 27,1 33,4 36,5 30,2 44,2 50,2 38,2 66,1 73,1 56,4 31,1 32,9 29,2 PL 8,3 7,7 8,8 10,5 10,6 10,4 16,5 17,3 15,7 30,3 34,0 26,0 58,3 64,8 47,6 15,4 16,5 14,3

Źródło: Eurostat, Labour Force Survey – wyniki za 2 kwartał

59

Aneks 2.2. – Dobre Praktyki w dziedzinie integracji społecznej

2.2.1. Zatrudnienie socjalne Nazwa praktyki/projektu Państwo członkowskie

Zatrudnienie socjalne

Polska

Cel inicjatywy Zatrudnienie socjalne jest wprowadzone na podstawie obowiązujących przepisów ustawy z 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym20. Ustawa wskazuje podstawowe kategorie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, instytucje mogące tworzyć podmioty ekonomii społecznej (centra i kluby integracji społecznej), tryb i procedury organizacji usług w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej, a także kierunki działań wobec osób, które zakończą realizację indywidualnego programu zatrudnienia socjalnego. Istotnym elementem zatrudnienia socjalnego jest indywidualny program zatrudnienia socjalnego. Obowiązuje on w centrach integracji społecznej, przy czym, jest również wykorzystywany w podmiotach, gdzie obowiązuje reguła dobrowolności uczestnictwa. Indywidualny program zatrudnienia socjalnego opracowywany jest w zależność od potrzeb osób kierowanych przez ośrodki pomocy społecznej i powiatowe urzędy pracy do zajęć w centrach integracji społecznej. Przy jego budowie współpracują specjaliści kilku dziedzin (psycholog, socjoterapeuta, doradca zawodowy, pracownik socjalny). Główne rezultaty Efekty zatrudnienia socjalnego na koniec 2005 roku przedstawiają się w następująco: a) 35 funkcjonujących centrów integracji społecznej, b) ponad 100 powstałych klubów integracji społecznej, c) ponad 1.500 osób objętych usługami z zakresu reintegracji społecznej i zawodowej w

centrach i klubach integracji. Docelowi beneficjenci Obszary polityki Cała populacja Wykluczenie społeczne Dzieci Opieka zdrowotna Samotnie wychowujący dzieci Opieka długoterminowa Bezrobotni Dobre rządzenie Osoby starsze Osoby młode Wymiar geograficzny Niepełnosprawni Imigranci / Uchodźcy Ogólnokrajowy Mniejszości etniczne Regionalny Bezdomni Ludzie chorzy Podmiot wykonujący zadanie Inni (Proszę wyszczególnić:) Centra Integracji Społecznej

Kluby Integracji Społecznej

Przyczyny powołania inicjatywy Wysoka stopa bezrobocia Niski wskaźnik zatrudnienia Szczegóły projektu

20 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. 2003 nr 122 poz. 1143)

60

1. W jaki sposób projekt przyczynił się do zrealizowania celów? Zatrudnienie socjalne składa się z dwóch etapów, a mianowicie: uczestnictwa w

zajęciach w centrum lub klubie oraz zatrudnienia wspieranego. Pierwszy etap to uczestnictwo w zajęciach centrów lub klubów integracji społecznej. Czas jego realizacji wynosi 12 miesięcy, lecz w wyjątkowych przypadkach może zostać wydłużony do 18 miesięcy. Drugi etap zaczyna się po zakończeniu uczestnictwa w zajęciach w centrum lub klubie integracji społecznej. Polega on na udzieleniu „pomocy” w zatrudnieniu na otwartym rynku pracy, poprzez skierowanie uczestnika, który zakończył zajęcia w centrum do pracy u pracodawcy lub w centrum a także udzieleniu wsparcia finansowego w przypadku podjęcia własnej działalności gospodarczej. Drugi etap jest trudnym zadaniem, bowiem efekty zależą nie tylko od współdziałania jednostek organizacyjnych służb pomocy społecznej i publicznych służb zatrudnienia, ale również od popytu na pracę na lokalnym rynku pracy. Dlatego też, niezmiernie ważnym narzędziem realizacyjnym jest formuła spółdzielni socjalnej.

2. Jakie są/były ramy czasowe na realizację inicjatywy? Zatrudnienie socjalne jest w Polsce realizowane w od 2004 roku, kiedy to zaczęły

powstawać pierwsze centra integracji społecznej. Rok ten uznany był jako pilotażowy.

Monitoring i ewaluacja Jak monitorowano/ewaluowano projekt? Od 2004 roku Zatrudnienie socjalne było poddane monitoringowi, głównie pod

kątem sprawdzenia funkcjonowania rozwiązań prawno-ekonomicznych ustawy z 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym. Monitoring ten przyczynił się do sformułowania korekt i zaproponowania zmodyfikowanych rozwiązań w zakresie świadczenia usług wobec osób, będących uczestnikami indywidualnych programów zatrudnienia socjalnego. W 2006 roku przygotowano projekt nowelizacji ustawy o zatrudnieniu socjalnym.

Rezultaty 1. W jakim stopniu zrealizowano założone cele? Z uwagi na fakt, że problematyka organizacji podmiotów ekonomii społecznej,

takich jak: centra i kluby integracji społecznej, spółdzielnie socjalne jest nową oraz trudną dla służb pomocy społecznej i służb zatrudnienia, liczbowe efekty na koniec 2005roku nie można uznać jako imponujące. Natomiast można je uznać jako pozytywne, a potwierdzeniem dla tej oceny jest fakt kierowania kolejnych wniosków do marszałków województw o nadanie statusu centrum integracji społecznej. Wnioski te składają wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast.

2. Jakie napotkano przeszkody/trudności podczas wdrażania inicjatywy? Drugi etap Dobrej Praktyki jest trudnym zadaniem, bowiem efekty zależą nie tylko

od współdziałania jednostek organizacyjnych służb pomocy społecznej i publicznych służb zatrudnienia, ale od sytuacji gospodarczej (koniunktura) na lokalnym rynku pracy (liczba pracodawców). Dlatego też, niezmiernie ważnym, kolejnym narzędziem realizacyjnym Dobrej Praktyki jest formuła spółdzielni socjalnej. Formuła ta jest obecnie dopiero wprowadzana w Polsce, a także przygotowywana w świetle rozwiązań prawno-ekonomicznych.

3. Czy istnieją jakiekolwiek niespodziewane korzyści lub straty? Koniecznym jest wskazanie, że w proces tworzenia Dobrej Praktyki: Zatrudnienie

Socjalne aktywnie włączają się organizacje pozarządowe mimo posiadania „słabszej” kondycji finansowej w stosunku do jednostek samorządu terytorialnego. Dobra Praktyka: Zatrudnienie socjalne jest wspierana przez ministra właściwego

61

ds. zabezpieczenia społecznego, który przygotował specjalny resortowy program pod nazwą: Aktywne formy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Założeniem tego programu jest przede wszystkim promowanie dobrych wzorców działania, wskazywanie dróg i ścieżek świadczenia i zawodowej.

2.2.2. System świadczeń rodzinnych Nazwa praktyki/projektu Państwo członkowskie

System świadczeń rodzinnych Polska Cel inicjatywy Z dniem 1 maja 2004 roku wszedł w życie nowy system świadczeń rodzinnych. Określają go przepisy ustawy z dnia 28 listopada 2003 roku o świadczeniach rodzinnych21. Nowe rozwiązania oznaczały: - stworzenie jednego, celowego systemu tj. skupienie przepisów dotyczących świadczeń

rodzinnych w jednym akcie prawnym, - jednolite kryteria przyznawania świadczeń rodzinnych, - oparcie kryterium dochodowego warunkującego prawo do świadczeń rodzinnych na

wynikach badań Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych dotyczących określenia optymalnego progu wsparcia dochodowego rodzin (w badaniu zastosowano podejście ekspercko-empiryczne; koszyk dóbr i usług opracowali eksperci na podstawie zalecanych norm spożycia, użytkowania dóbr i korzystania z usług, który następnie weryfikowano posiłkując się wiedzą o rzeczywistych zachowaniach konsumpcyjnych biedniejszych gospodarstw domowych),

- uproszczony katalog świadczeń (zasiłek rodzinny wraz z dodatkami oraz świadczenia opiekuńcze)

- ujednolicone procedury przyznawania (na podstawie ustawy o świadczeniach rodzinnych, a w sprawach nieuregulowanych na podstawie Kodeksu postępowania administracyjnego),

- uproszczony system organizacyjny (jeden podmiot wypłacający świadczenia rodzinne – gmina),

- finansowanie świadczeń rodzinnych przez budżet państwa oraz uzupełniająco przez budżety gmin,

- istotne wsparcie budżetów rodzin, - faktyczne wspieranie rodzin z dziećmi w realizacji ich funkcji na poszczególnych etapach

rozwoju rodzin (zwiększenie wraz z wiekiem dziecka wysokości zasiłku rodzinnego oraz dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu kształcenia i rehabilitacji),

- związek świadczenia rodzinnego z zadaniami rodzin w określonych sytuacjach (urodzenie dziecka, opieka nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, samotne wychowywanie dziecka, wielodzietność, rozpoczęcie przez dziecko roku szkolnego, dojazd dziecka do szkoły poza miejscem zamieszkania oraz zamieszkanie w miejscowości, w której znajduje się szkoła, kształcenie i rehabilitacja dziecka niepełnosprawnego).

Główne rezultaty Na podstawie niespełna dwuletniego okresu funkcjonowania systemu można wstępnie stwierdzić, iż: - wsparcie finansowe rodzin realizowane za pomocą systemu ma istotny charakter dla

budżetów rodzin (przeciętnie ok. 34% najniższego wynagrodzenia netto),

21 Ustawa z dnia 28 listopada 2003 roku o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. 2003 nr 228 poz. 2255)

62

- zwiększyła się pewność finansowa wypłaty świadczeń rodzinnych (mniejsza liczba osób pobiera świadczenia u pracodawców),

- ujednolicono warunki przyznawania świadczeń rodzinnych, - zwiększyła się efektywność wydatkowanych środków poprzez selektywne adresowanie

świadczeń rodzinnych ze względu na charakter bieżących potrzeb rodziny (szczególne wsparcie rodzin w procesie edukacji dzieci),

- osoby ubiegające się o świadczenia rodzinne oraz świadczeniobiorcy zostali objęci jednakową oraz wzmocnioną ochroną prawną,

- zwiększył się zakres i możliwości monitorowania prawidłowości formalnej i finansowej przyznawanych świadczeń rodzinnych.

Docelowi beneficjenci Obszary polityki Cała populacja Wykluczenie społeczne Dzieci Opieka zdrowotna Samotnie wychowujący dzieci Opieka długoterminowa Bezrobotni Dobre rządzenie Osoby starsze Osoby młode Wymiar geograficzny Niepełnosprawni Imigranci / Uchodźcy Ogólnokrajowy Mniejszości etniczne Regionalny Bezdomni Ludzie chorzy Podmiot wykonujący zadanie Inni (Proszę wyszczególnić:) Gminy Przyczyny powołania inicjatywy Rozproszenie przepisów dotyczących świadczeń rodzinnych w kilku aktach prawnych Niejednolite procedury przyznawania świadczeń Skomplikowany system organizacyjny, kilka podmiotów wypłacających świadczenia Szczegóły projektu 1. W jaki sposób projekt przyczynił się do zrealizowania celów? W nowym systemie przyjęto, że realizacja świadczeń rodzinnych powinna mieć

miejsce wyłącznie w gminach. Ze względów organizacyjnych rozwiązanie to wprowadzane jest stopniowo (dwa etapy ograniczania liczby podmiotów wypłacających świadczenia rodzinne), przy czym jego docelowa opcja będzie osiągnięta we wrześniu 2006 roku. Uzasadnieniem dla etapowości przekształceń organizacyjnych był wzgląd na kilkumilionową rzeszę świadczeniobiorców oraz konieczność zagwarantowania im w miarę płynnego dostępu do świadczeń. Od uchwalenia ustawy o świadczeniach rodzinnych (listopad 2003 roku - wejście w życie 1 maja 2004 roku) prowadzona jest nieprzerwanie kampania informacyjna na temat rozwiązań zawartych w nowym systemie świadczeń rodzinnych. Udostępnianie informacji na temat świadczeń rodzinnych potencjalnym świadczeniobiorcom gminom, prowadzone było poprzez: - przeprowadzenie szkoleń dla gmin (realizatorów świadczeń rodzinnych) oraz

wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich (nadzór nad realizacją przez gminy zadań zleconych z zakresu administracji rządowej w zakresie świadczeń rodzinnych),

- organizowanie konferencji oraz telekonferencji z udziałem przedstawicieli gmin oraz wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich.

63

Informacja skierowana była również do potencjalnych świadczeniobiorców za pośrednictwem: - infolinii, - stworzenia oraz prowadzenia strony internetowej w zakresie świadczeń

rodzinnych, - artykułów w czasopismach oraz audycji telewizyjnych oraz radiowych o

tematyce świadczeń rodzinnych, - plakatów oraz broszur informacyjnych na temat świadczeń rodzinnych, - portali internetowych rozpowszechniających adresy stron internetowych

zawierających informacje na temat systemu świadczeń rodzinnych. 2. Jakie są/były ramy czasowe na realizację inicjatywy? Nowy system świadczeń rodzinnych wszedł w życie w dniu 1 maja 2004 roku. Monitoring i ewaluacja Jak monitorowano/ewaluowano projekt? Odpowiednie jednostki centralne i wojewódzkie na bieżąco prowadzą monitoring

systemu świadczeń rodzinnych w zakresie prawnym oraz finansowym, ale kompleksowa ocena systemu świadczeń rodzinnych nie jest obecnie możliwa. Oceny takiej będzie można dokonać po zakończeniu wdrażania wszystkich etapów systemu, czyli w I połowie 2007 roku.

Rezultaty 1. Czy istnieją jakiekolwiek niespodziewane korzyści lub straty? Wdrażanie systemu świadczeń rodzinnych przeprowadzane jest z wykorzystaniem

specjalistycznego oprogramowania komputerowego, które przyspiesza wydawanie decyzji w sprawie przyznania świadczeń rodzinnych oraz ułatwia realizatorom wypełnianie obowiązków sprawozdawczych w zakresie ustawy o świadczeniach rodzinnych . Dla potrzeb agregowania sprawozdań statystyczno-finansowych z wykonania ustawy o świadczeniach rodzinnych stworzony został program (udostępniany w sieci internetowej) pozwalający na szybkie przekazywanie sprawozdań z możliwością bezpośredniej ich weryfikacji. W przyszłości przewiduje się rozszerzenie funkcjonalności powyższego programu o wewnętrzny system komunikacji z realizatorami ustawy oraz system przetwarzania danych szczegółowych na temat świadczeniobiorców.

2.2.3. Rządowy Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO) Nazwa praktyki/projektu Państwo członkowskie

Rządowy Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO)

Polska

Cel inicjatywy Rządowy Program - Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (Program FIO), planowany jako trzyletnie przedsięwzięcie, powstał w celu pobudzania oraz wspierania rozwoju inicjatyw obywatelskich z udziałem sektora organizacji pozarządowych. W roku 2006 Program FIO realizowany jest zgodnie z określonymi celami: 1. Wspieranie projektów innowacyjnych (wspieranie działań inicjowanych przez organizacje

pozarządowe w zakresie realizacji zadań publicznych), 2. Wspieranie współpracy i partnerstwa międzysektorowego (wspieranie rozwoju

współpracy pomiędzy sektorem pozarządowym i publicznym). 3. Wspieranie współpracy między organizacjami pozarządowymi (wspieranie działań o

64

charakterze interdyscyplinarnym w zakresie inicjatyw obywatelskich, wymagających określonej formuły aktywności organizacji pozarządowych).

4. Wspieranie upowszechniania projektów modelowych, w szczególności powstałych w ramach Programu FIO (promocja dobrych praktyk, modelowych rozwiązań w zakresie funkcjonowania zasady pomocniczości, standardów współpracy, kształtowania ładu społecznego).

Ponadto, projekty muszą obejmować jednocześnie jeden z następujących obszarów: zabezpieczenie społeczne, integracja i aktywizacja społeczna, prawa i wolności człowieka/obywatela, nauka, kultura, edukacja i wychowanie, bezpieczeństwo publiczne i obrona narodowa. W ramach ustalonych celów, po uwzględnieniu obszarów, w których będą one realizowane oraz założonych funkcji Programu FIO, konsekwentnie przyjęto określone kierunki działań na rok 2006. Przykładowe kierunki działań to aktywizacja ludzi starszych, integracja międzypokoleniowa, problemy dzieci i młodzieży, integracja i aktywizacja osób niepełnosprawnych, wspieranie podstawowych funkcji rodziny, promocja zdrowia, porozumienia na rzecz integracji wspólnot i społeczności lokalnych, działania na rzecz aktywizacji społecznej i kulturalnej młodzieży, rozwój potencjału organizacji pozarządowych, rozwój poradnictwa i rzecznictwa obywatelskiego, ochrona i upowszechnianie praw dziecka, działania na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego, pielęgnowanie lokalnej i regionalnej tożsamości kulturowej, upowszechnianie kultury fizycznej i sportu w środowisku lokalnym, przeciwdziałanie zjawiskom patologii społecznej, stanowiącym zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego, społeczność lokalna przeciw patologiom społecznym. Główne rezultaty FIO ma na celu pobudzenie oraz wzmocnienie inicjatyw obywatelskich z udziałem sektora organizacji pozarządowych. Funkcjonowanie Programu FIO ma charakter komplementarny w stosunku do już istniejących rozwiązań i praktyk w tym zakresie. Docelowi beneficjenci Obszary polityki Cała populacja Wykluczenie społeczne Dzieci Opieka zdrowotna Samotnie wychowujący dzieci Opieka długoterminowa Bezrobotni Dobre rządzenie Osoby starsze Osoby młode Wymiar geograficzny Niepełnosprawni Imigranci / Uchodźcy Ogólnokrajowy Mniejszości etniczne Regionalny Bezdomni Ludzie chorzy Podmiot wykonujący zadanie Inni (Proszę wyszczególnić:) Organizacje pozarządowe Przyczyny powołania inicjatywy U podłoża stworzenia Programu FIO leżała idea wzmocnienia sektora obywatelskiego w Polsce, która realizowana jest za pomocą instrumentów prawnych, informacyjnych, instytucjonalnych i infrastrukturalnych i finansowych. Przesłanki te legły u podstaw procesu kształtowania priorytetów Programu FIO na poszczególne lata 2006-2007. Szczegóły projektu 1. W jaki sposób projekt przyczynił się do zrealizowania celów? W roku 2005 w ramach Programu FIO na dotacje dla wnioskodawców przekazano

28.996.240,00 zł. Dodatkowo w 2006 roku przekazano – zgodnie ze

65

zobowiązaniami wynikającymi z umów – 2.367.778,12 zł. Odbyły się dwie edycje programu: - I edycja: w terminie napłynęło 957 wniosków. Dotacje przyznano 520 projektom, a odrzucono z przyczyn formalnych i merytorycznych 437 wniosków. - II edycja: w terminie złożono 493 projekty. Do otrzymania dotacji zakwalifikowano 123 wnioski. Zgodnie z przyjętymi założeniami w ramach Programu wsparto wiele inicjatyw obywatelskich, a podjęte działania i realizowanezadania przyczyniły się do promowania i wzmacniania współpracy i partnerstwa międzysektorowego. Rozwojowi dialogu obywatelskiego służyło już opracowywanie procedur realizacji Programu we współpracy z partnerami społecznymi (Rada Działalności Pożytku Publicznego). Wartością dodaną FIO jest finansowanie inicjatyw – małych, lokalnych, które nie uzyskałyby wsparcia w ramach funduszy strukturalnych, jak również tych, których nie może wspierać samorząd lokalny.

2. Jakie są/były ramy czasowe na realizację inicjatywy? W okresie 2005-2007 na realizację priorytetów FIO Rząd postanowił przeznaczać

30 milionów złotych rocznie. Monitoring i ewaluacja Jak monitorowano/ewaluowano projekt?

Obecnie trwa kontrola nadesłanych przez organizacje sprawozdań i monitoring prawidłowości wykonanych zadań.

Rezultaty 1. W jakim stopniu zrealizowano założone cele? W roku 2005 w ramach Programu FIO na dotacje dla wnioskodawców przekazano

28.996.240,00 zł. Dodatkowo w 2006 roku, do dnia 25.04.2006 roku, przekazano 2.367.778,12 zł – zgodnie ze zobowiązaniami wynikającymi z umów.

66

Aneks 2.3. – Analiza ubóstwa i wykluczenia społecznego Poniższa analiza zawiera informacje, które stanowią uzupełnienie do materiału zaprezentowanego w rozdziale 1.1. „Ocena sytuacji społecznej”. Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej do Krajowego Programu „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2006-2008” państwa członkowskie mogą dodatkowo załączyć aneks zawierający bardziej wnikliwą analizę sytuacji społecznej. Informacje zawarte w tym aneksie często odnoszą się do innego okresu niż analiza z rozdziału 1.1. Taka sytuacja wynika z faktu, że rozdział 1.1. oparty jest na danych przesłanych przez Komisję Europejską. Ponieważ nie obejmują one niektórych ważnych obszarów [np. sytuacji mieszkaniowej, sytuacji niektórych grup społecznych], uznano, że warto będzie dodatkowo włączyć do dokumentu materiał uzupełniający. W miarę możliwości przy opisie poszczególnych obszarów sytuacji społecznej wykorzystywane były najnowsze dostępne dane. Pochodzą one z rozmaitych źródeł krajowych: publikacji i baz danych Głównego Urzędu Statystycznego, danych administracyjnych udostępnianych przez resorty, badań naukowych oraz innych publikacji. W poniższej analizie zaprezentowano wybrane zagadnienia i problemy oraz dokonano opisu sytuacji tylko niektórych grup społecznych. Kluczem przy selekcji zagadnień do opisu była istotność zagadnień oraz dostępność danych.

Sytuacja na rynku pracy Rok 2005 to drugi z kolei rok poprawy sytuacji na rynku pracy22 po okresie pogarszania się podstawowych wskaźników tego rynku w latach 1999-2003. W porównaniu z rokiem 2004 wzrósł wskaźnik aktywności ogółem z 64,3% do 64,6% oraz wzrósł wskaźnik zatrudnienia ogółem z 51,9% do 53,0%, a stopa bezrobocia ogółem spadła z 19,3% do 18,0%. Szereg charakterystyk różnicuje pozycję na rynku pracy. Jednym z ważniejszych czynników są umiejętności zawodowe i kwalifikacje. Osoby lepiej wykształcone są bardziej mobilne i lepiej dopasowują się do zmian na rynku pracy. Osoby z wykształceniem wyższym charakteryzują się zdecydowanie lepszymi wskaźnikami niż pozostałe grupy i generalnie im gorsze wykształcenie tym większe bezrobocie w danej grupie. W 2005 roku stopa bezrobocia dla osób z wykształceniem wyższym wyniosła 7,1% a dla osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym 26,9%, przy wskaźniku zatrudnienia dla tych grup wynoszącym odpowiednio 73,8% i 16,9%23. Wiek. Z danych wynika, że w najkorzystniejszej sytuacji na rynku pracy są osoby w wieku 35-44 lat. W 2005 roku w tej grupie wiekowej wskaźnik aktywności zawodowej wyniósł 88,4%, wskaźnik zatrudnienia 75,9% zaś stopa bezrobocia 14,1%. Osoby młode (15-24) wykazują się niską aktywnością zawodową (33,5%), co najczęściej związane jest z decyzje o kontynuowaniu nauki. Osoby te to grupa w najwyższym stopniu zagrożona bezrobociem (stopa bezrobocia w 2005 roku wyniosła 37,8%), aczkolwiek również w tej grupie zauważalna jest poprawa wskaźników dotyczących bezrobocia w stosunku do lat poprzednich o 3 punkty procentowe względem roku 2004 i 5,2 punkty procentowe względem roku 2003. Wysoka stopa bezrobocia wynika z trudności wejścia na rynek przy generalnie wysokim bezrobociu i braku doświadczenia zawodowego tej grupy wiekowej. Z kolei wśród osób powyżej 44 roku życia zaczyna być dostrzegalna tendencja do dezaktywizacji zawodowej

22 Obliczenia własne Departamentu Analiz Ekonomicznych i Prognoz, MPiPS, na podstawie danych BAEL. Dane średnioroczne. 23 Dane dla grup wykształcenia wyliczone dla osób w wieku 15 lat i więcej.

67

(wskaźnik aktywności zawodowej dla grupy 45-54: 75,7% oraz dla grupy 55-64: 32,8%) i niskie bezrobocie w grupie 55+ należy rozpatrywać w tym kontekście. Dezaktywacji osób starszych sprzyjała polityka nastawiona na łagodzenie skutków transformacji gospodarczej poprzez wykorzystanie narzędzi socjalnych takich jak renty, świadczenia przedemerytalne czy wcześniejsze emerytury. Płeć. Kobiety na rynku pracy cechują się generalnie mniejszą aktywnością zawodową. W 2005 wskaźnik zatrudnienia kobiet wyniósł 47% to jest o 12 punktów procentowych mniej niż w przypadku mężczyzn. Kobiety również od lat cechuje wyższe niż u mężczyzn bezrobocie, w 2005 roku wyniosło 19,4% wobec 16,9% mężczyzn. Z porównania danych z kolejnych lat widać również, że choć od 2004 roku sytuacja na rynku pracy zaczęła się poprawiać, to poprawa ta jest w większym stopniu udziałem mężczyzn niż kobiet. Wskaźnik aktywności zawodowej mężczyzn wzrósł w latach 2004 i 2005 kolejno o 0,16 oraz o 0,62 punktu procentowego, podczas gdy wskaźnik dla kobiet odnotował spadek o 0,15 w 2004 oraz wzrost o 0,08 punktów procentowych w 2005 roku. Warto jednak zauważyć, że różnica w poziomie aktywności zawodowej jest dużo niższa w przypadku osób z wyższym wykształceniem, a dane za rok 2005 pokazują wręcz wyższą aktywność kobiet niż mężczyzn w tej grupie. Kobiety są lepiej wykształcone od mężczyzn, w I kwartale 2005 roku w ogólnej populacji 15-64 lata udział kobiet wyniósł 50,4%, ale już w grupie osób z wyższym wykształceniem wyniósł 55,2%. Od lat niekorzystna sytuacja kobiet na rynku pracy jest w Polsce problemem. Praca kobiet jest generalnie gorzej opłacana niż mężczyzn, gdyż przeciętne wynagrodzenie kobiet jest o 17% niższe niż u mężczyzn, ale już w grupie zawodowej: „Parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy”, zarobki kobiet stanowiły niecałe 71%24 wynagrodzeń wśród mężczyzn. Kobiety mają większe trudności ze znalezieniem pracy oraz są dotknięte bezrobociem długookresowym w stopniu większym niż mężczyźni. Mają mniejsze szanse na awans zawodowy jak również na objęcie stanowisk kierowniczych. Różnicowanie sytuacji kobiet wynika w dużej części z uwarunkowań historyczno-kulturowych, tradycyjnego postrzegania ich roli w rodzinie i społeczeństwie. Na przykład - mimo, że to jedno z dwojga rodziców może wziąć urlop na czas opieki nad noworodkiem, to zazwyczaj kobieta się tego podejmuje. Dlatego z góry może być uznana za mniej interesującego kandydata na pracownika. Dodatkowo pewne narzędzia prawne, stworzone w teorii dla ochrony kobiety na rynku pracy, pogarszają jeszcze jej atrakcyjność jako pracownika. Ugrupowania feministyczne zwracają również uwagę na pewne elementy prawne różnicujące między płciami, jak również na istniejące wciąż stereotypy w podręcznikach szkolnych, które od najmłodszych lat utrwalają to niekorzystne dla kobiet, tradycyjne spojrzenie. Nie jest to więc problem tylko rynku pracy, lecz związany jest ze schematami myślowymi dominującymi w społeczeństwie i nie należy oczekiwać ich błyskawicznej zmiany. Osoby niepełnosprawne. Prowadzona po transformacji, polityka prospołeczna miała duży wpływ na rynek pracy. Udostępniono szereg możliwości korzystania z pomocy socjalnej państwa co skłaniało do dezaktywizacji zawodowej, opuszczania rynku pracy. Jednym z elementów tego systemu są renty dla niepełnosprawnych. Polska charakteryzuje się najwyższym w Europie odsetkiem niepełnosprawnych, co częściowo jest rezultatem odchodzenia z rynku pracy osób starszych, które uzyskują orzeczenie o niepełnosprawności. Osoby niepełnosprawne cechują się bardzo niskimi wskaźnikami aktywności i zatrudnienia (odpowiednio 22,6% i 17,7%), zaś stopa bezrobocia dla tej grupy przyjmuje wartości bardziej

24 GUS

68

zbliżone do jej poziomu dla ogółu społeczeństwa. Bezrobocie osób niepełnosprawnych charakteryzuje się innym rodzajem zmienności niż w przypadku całego społeczeństwa (wskaźniki te zachowują się odmiennie), wynika to zapewne ze specjalnego, ustanowionego prawnie, statusu osób niepełnosprawnych na rynku pracy, tworzenia dla nich chronionych zakładów pracy czy też dotowania ich zatrudnienia u zwykłych pracodawców. Zróżnicowanie regionalne. W 2005 roku najniższą stopę bezrobocia wśród osób powyżej 15 roku życia odnotowano w województwach lubelskim (14,3%), podlaskim (14,3%), mazowieckim (14,8%), oraz małopolskim (15,2%), zaś najwyższą w dolnośląskim (22,8%), zachodniopomorskim (22,7%), warmińsko-mazurskim (20,4%) i kujawsko-pomorskim (19,8%). Te uwarunkowania regionalne są trwałe od lat, aczkolwiek regiony nie są jednorodne pod względem bezrobocia, najniższe bezrobocie jest w okolicach dużych miast, a najwyższe na terenach po dawnych PGR-ach i w małych miastach, w których lokalny przemysł nie wytrzymał konkurencji po transformacji. Dane wykazują wyraźny podział miasto-wieś. Ludność wiejska jest bardziej aktywna zawodowo (66%) niż miejska (63,8%), jednak po uwzględnieniu podziału na płeć widać, iż dotyczy to mężczyzn. W przypadku kobiet aktywność zawodowa w okresie 2000-2004 była wyższa w miastach niż na wsi, a w 2005 wskaźnik dla wsi był minimalnie wyższy. Różnice te wynikają z różnic w stylu życia między miastem a wsią oraz tradycyjnego postrzegania na wsi roli kobiety w rodzinie. Wieś cechuje się wyższym wskaźnikiem zatrudnienia zarówno ogólnie jak i w podziale na płeć. Również stopa bezrobocia jest niższa na wsi, jednak należy pamiętać o dużej skali bezrobocia ukrytego, które tam występuje. Bezrobocie ukryte na wsi to bezrobocie wynikające z nadwyżki pracujących w rolnictwie. Takie osoby nie rejestrują się jako bezrobotni, ale ich praca w danym miejscu jest nieproduktywna. Bezrobocie długookresowe. Im dłużej osoba pozostaje bezrobotna, tym mniejsze są jej szanse na ponowne zatrudnienie. Osoby długotrwale bezrobotne (czyli nie posiadające pracy od ponad roku) są jedną z grup w szczególnie trudnej sytuacji jako zagrożone trwałym wykluczeniem z rynku pracy. Bezrobocie w Polsce charakteryzuje się dużym udziałem bezrobocia długookresowego, udział ten wzrósł w 2005 roku przyjmując wartość 52,2% wobec 47,9% w roku 2004. Niekorzystna sytuacja na rynku pracy jest dodatkowo wzmacniana przez czynnik demograficzny, gdyż końcówka wyżu demograficznego wchodzi na rynek powiększając grupę osób w wieku produkcyjnym. Kształcenie ustawiczne. Polska specyfika to bardzo wysoki poziom bezrobocia i znaczny w nim udział bezrobocia strukturalnego. W takiej sytuacji dobrze zorganizowany system dokształcania i przekwalifikowania jest głównym sposobem na likwidację w szczególności tego elementu strukturalnego bezrobocia, który wynika z niedopasowań popytu i podaży pracy. Tymczasem w Polsce poziom uczestnictwa w szkoleniu ustawicznym jest bardzo niski. Główne bariery jego rozwoju to nie dostrzeganie potrzeby takiego kształcenia oraz brak dostatecznych środków finansowych. Im wyższe wykształcenie tym wyższe zainteresowanie szkoleniami. Tylko 9% osób z wykształceniem podstawowym kontynuuje jakąś formę nauki25, mimo, że osoby z niższym wykształceniem stanowią trzon bezrobotnych i tym bardziej powinni starać się podwyższyć swoje kwalifikacje. Według danych Eurostatu w 2004 roku jedynie 5,5% osób w grupie wieku 25-64 lata uczestniczyło w edukacji lub szkoleniach, co klasyfikuje Polskę wśród krajów o najniższym poziomie uczestnictwa osób w kształceniu ustawicznym. Najwyższe uczestnictwo

25 Badanie Aktywności Edukacyjnej Dorosłych, dane za rok 2002.

69

w kształceniu ustawicznym charakteryzuje państwa skandynawskie. W tych krajach ponad 25 procent ludności w wieku 25–64 lat dokształca się w formach szkolnych i pozaszkolnych. W Polsce według BAEL w 2004 roku jedynie 1085 tys. osób w wieku 25–64 lat brało udział w edukacji lub szkoleniach.26 Około 58% z nich uzupełniało edukację w istniejącym systemie edukacji, a 37% uczestniczyło w szkoleniach i samokształceniu kierowanym. Pozostałe osoby łączyły obie metody dokształcania. W kształceniu ustawicznym w Polsce w bardzo nieznacznym stopniu biorą udział osoby znajdujące się w niekorzystnej sytuacji na rynku pracy, a więc osoby bezrobotne, z niskimi kwalifikacjami zawodowymi oraz osoby starsze. Osoby te w bardzo niewielkim stopniu podejmują jakąkolwiek formę podnoszenia lub zmiany swoich kwalifikacji. Przeważającą część dokształcających się stanowią osoby pracujące, stosunkowo młode oraz osoby ze średnim i wysokim poziomem wykształcenia. Wśród pracujących kształcą się z reguły osoby z wykształceniem wyższym, natomiast wśród osób bezrobotnych i biernych – największą grupę dokształcających się stanowią osoby z wykształceniem średnim. Wykres 4. Struktura uczestników kształcenia ustawicznego według posiadanego wykształcenia oraz statusu na rynku pracy (w procentach).

0

10

20

30

40

50

60

wyższe policealne średniezawodowe

średnieogólnokształcące

zasadniczezawodowe

podstawowe0

100

200

300

400

500

600

pracujący bezrobotni bierni liczba ogółem (prawa oś, w tys.)

Źródło: Zatrudnienie w Polsce 2005, MGiP Osoby z wykształceniem co najwyżej zasadniczym zawodowym stanowiły jedynie 8,8% osób dokształcających się. Sytuacje tę odzwierciedla struktura poziomów dokształcania – w edukacji formalnej najwięcej kształciło się na poziomie wyższym (były to zarówno studia magisterskie jak i zawodowe) oraz na studiach podyplomowych oraz doktoranckich – w sumie stanowili oni 86% dokształcających się. Oznaczać to może sytuację, w której do systemu edukacji powracają osoby z relatywnie wysokim poziomem wykształcenia chcące poprawić swoją konkurencyjność na rynku pracy. Część z tych osób uzyskała już tzw. premię z wykształcenia (w szczególności są to osoby z wykształceniem wyższym), które są w stanie opłacić dalszą edukację. Natomiast osoby będące w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy (a więc miedzy innymi osoby z niskim poziomem wykształcenia i kwalifikacji zawodowych) w bardzo niewielkim stopniu uczestniczą w procesie kształcenia ustawicznego. Liczba osób dorosłych biorąca udział w jakiekolwiek formie dokształcania zawodowego wzrasta jednak z roku na rok. W tej sytuacji utrzymujący się niski poziom aktywności edukacyjnej osób dorosłych z niskim poziomem wykształcenia może doprowadzić do

26 Cztery tygodnie przed badaniem.

70

pogłębiania się różnic w kwalifikacjach i wykształceniu pomiędzy tymi osobami, a pracownikami wysoko wykwalifikowanymi. Tabela 31 Aktywność edukacyjna w grupach wiekowych 25 – 64 w Polsce i w UE-25

Źródło: EUROSTAT: Participation in any learning activities by age and sex

Sytuacja demograficzna Zmiany demograficzne w Polsce, obserwowane od początku lat 90. utrwalają się, tworząc coraz wyraźniejsze wyzwania dla polityki społecznej, rynku pracy, opieki zdrowotnej i systemu szkolnictwa. Występujący już od kilku lat spadek liczby ludności jest spowodowany ujemnym przyrostem naturalnym (w 2004 roku zmarło o 7 tys. więcej osób niż się urodziło) oraz ujemnym saldem migracji (w 2004 roku: -9 tys. osób). Ujemny przyrost naturalny jest wynikiem zmian postępujących we wzorcach dzietności przy względnie stałym poziomie umieralności. W 2004 roku współczynnik urodzeń wyniósł 9,3‰ i był dokładnie o 5 punktów niższy niż w 1990 roku Współczynnik dzietności obecnie oscyluje wokół 1,2 i jest najniższy od 50 lat. Dodatkowo tym przemianom towarzyszą zjawiska związane z przemianami obyczajowymi w związkach, jak spadek liczby małżeństw i wzrost liczby rozwodów. Cały czas najwięcej dzieci rodzi się w małżeństwach (83% w 2004 roku), ale od początku lat 90. dwukrotnie zwiększył się odsetek urodzeń pozamałżeńskich – do 17%. Obecnie jeszcze wzrasta odsetek osób w wieku produkcyjnym w ogóle ludności (kobiety w wieku 18-59 lat i mężczyźni w wieku 18-64 lat) i w 2004 roku osiągnął wartość 63%. Jednak już w ciągu następnej dekady na strukturę ludności znacząco wpłyną dwa czynniki: ze względu na malejący odsetek dzieci i młodzieży (obecnie osoby w wieku 0-17 lat stanowią 21% ludności kraju), coraz mniejszy będzie przypływ do grupy ludności w wieku produkcyjnym, natomiast dotychczas liczna grupa osób w wieku niemobilnym (ludność w wieku 45-59/64 lat stanowi ok. 37% osób w wieku produkcyjnym) stopniowo będzie wkraczać w wiek emerytalny. Dotychczas stosunkowo korzystny w porównaniu z innymi krajami członkowskimi UE współczynnik obciążenia demograficznego będzie rósł. (Obecnie na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 57 osób w wieku nieprodukcyjnym). Dodatkowo na proporcje wspomnianych wskaźników wpływać będzie wydłużające się przeciętne trwanie życia, które w 2004 roku wynosiło 79,23 lat dla kobiet oraz 70,67 lat dla mężczyzn.

Osoby niepełnosprawne Zgodnie z wynikami Narodowego Spisu Powszechnego 2002 roku, prawie co dziewiąta osoba (11,6%) była niepełnosprawna w sensie prawnym27. Bardziej aktualne szacunki, wykonane w oparciu o ankietowe badanie sytuacji zdrowotnej Polaków w 2004 roku wskazują, że od 27 Kryteria zakwalifikowania danej osoby do zbiorowości osób niepełnosprawnych prawnie zgodnie z założeniami NSP 2002: - dla osób w wieku 16 lat i więcej - posiadanie aktualnego orzeczenia wydanego przez odpowiedni organ orzekający, ustalającego niezdolność do pracy, stopień niepełnosprawności, celowość przekwalifikowania lub inwalidztwo, - dla dzieci poniżej 16 roku życia - tj. urodzonych po 20 maja 1986 roku uprawnienie do pobierania zasiłku pielęgnacyjnego.

Mężczyźni Kobiety Mężczyźni KobietyŁącznie 42.8 41.1 29.4 30.625-34 50.5 49.9 39.4 42.335-44 45.4 44.5 31.2 34.945-54 41.2 39.5 24.7 26.855-64 31.3 27.7 18.2 14.5

UE- 25 Polska

71

ostatniego spisu nastąpił wzrost liczby osób niepełnosprawnych o ponad 630 tys28. Oznacza to, że w 2004 roku populacja osób niepełnosprawnych wynosiła 6,2 mln osób, w tym ponad 4,8 mln niepełnosprawnych prawnie. Największy przyrost dotyczył niepełnosprawnych tylko biologicznie, a wśród niepełnosprawnych prawnie - osób najciężej poszkodowanych. Niepełnosprawność dotyka głównie osoby starsze, a że w tych kategoriach wiekowych zdecydowanie dominują kobiety, stąd ogółem jest większy odsetek niepełnosprawnych kobiet niż mężczyzn (17,1% wobec 15,4%). Natomiast w grupie osób do 69 lat częściej niepełnosprawni są mężczyźni. Częstość występowania niepełnosprawności jest wyższa na wsi niż w mieście. W Polsce specyficzny jest skokowy wzrost tego zjawiska w grupie osób w wieku 40-49 lat, czyli wśród populacji w wieku produkcyjnym. Liczba niepełnosprawnych dzieci (osoby w wieku 0-14 lat) w 2004 roku wynosiła 209 tys. 62,5% z nich żyje w miastach, 59% to chłopcy. U prawie 58% niepełnosprawnych dzieci występuje co najmniej jeden poważny problem zdrowotny. Natomiast zgodnie z Badaniem Aktywności Ekonomicznej Ludności, którego wyniki okazały się zgodne z NSP2002, liczba osób niepełnosprawnych prawnie (w wieku 15 lat i więcej) od kilku lat systematycznie spada i w I kwartale 2006 roku wyniosła poniżej 4 mln osób (co potwierdzają dane Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o zmniejszającej się liczbie orzeczeń). W 2005 roku co ósma osoba w wieku produkcyjnym była niepełnosprawna w sensie prawnym, a wśród populacji w wieku 15 lat i więcej co dziesiąta (dla porównania w 2001 roku odpowiednio: siódma i dziewiąta).

Struktura gospodarstw domowych i rodzin Pomiędzy dwoma ostatnimi okresami spisowymi (lata 1988 i 2002) nastąpiły zmiany w strukturze gospodarstw domowych i rodzin. O 6 punktów procentowych wzrosła liczba jednoosobowych gospodarstw domowych i obecnie mają one największy udział w gospodarstwach ogółem (25%). Odsetek gospodarstw 2- i 3-osobowych nie zmienił się, natomiast spadł udział gospodarstw najbardziej licznych – 4- oraz 5-osobowych i więcej (wzrost odpowiednio o 3 i 4 punkty procentowe). Dominującym typem rodzin29 były małżeństwa z dziećmi (56%), a wśród nich najliczniejszą grupę stanowiły rodziny z jednym dzieckiem 46,9% lub z dwojgiem dzieci – 36,2%. Między innymi ze względu na coraz częstsze rozwody, wzrósł udział samotnie wychowujących dzieci w ogóle rodzin (z 15,4% w 1988 do 19,4% w 2002 roku). Wśród nich zdecydowanie dominują samotne matki (80%) oraz przeważają mieszkańcy miast. Samotni rodzice i rodziny wielodzietne są już tradycyjnie w największym stopniu zagrożone ubóstwem i wykluczeniem społecznym, a skala problemów powiększa się wśród nich najszybciej.

Wykształcenie ludności Ostatnie pełne dane dotyczące wykształcenia ludności pochodzą z Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku. Porównując jego wyniki z rokiem 1988, kiedy realizowano poprzedni spis, można zaobserwować istotny wzrost odsetka osób posiadających wykształcenie wyższe (z 6,5% do 10,2%)30. Dwukrotnie więcej osób legitymuje się świadectwem ukończenia szkoły policealnej (3,3%), zaś odsetek osób posiadających wykształcenie średnie wzrósł o ponad 6 punktów procentowych (do 29,4%).

28 „Stan zdrowia ludności Polski w 2004 roku”, GUS, 2005. 29 Wg NSP 2002 rodzina to para (małżeństwo lub partnerzy) bez dzieci lub para z jednym bądź większą liczbą dzieci lub samotny rodzic z jednym bądź większą liczbą dzieci. Uwzględniono również rodziny przebywające w obiektach zbiorowego zakwaterowania. 30 Dane dotyczą ludności w wieku 15 lat i więcej.

72

Wciąż spory udział ludności wykazuje się wykształceniem na poziomie szkoły zasadniczej zawodowej (24,1% w 2002 roku, bez większych zmian w stosunku do roku 1988), ale zdecydowanie spadły udziały osób z wykształceniem podstawowym (z 38,8% do 28,1%) oraz niepełnym podstawowym i bez wykształcenia (z 6,1% do 2,8%). Zaprezentowane pozytywne zmiany dotyczą głównie mieszkańców miast. Wśród ludności wiejskiej dużo mniej popularne jest wykształcenie na poziomie wyższym i średnim. W 2002 roku prawie 70% mieszkańców wsi w wieku 13 lat lub więcej posiadało wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe. W grupie kobiet, w porównaniu do mężczyzn, więcej osób posiada wykształcenie wyższe, policealne i średnie ogólnokształcące, ale również tylko podstawowe lub niższe. Wśród mężczyzn najpopularniejsze jest wykształcenie zawodowe (średnie i zasadnicze). Obecnie wskaźniki skolaryzacji pozwalają wnioskować, że poziom wykształcenia polskiego społeczeństwa będzie w dalszym ciągu poprawiał się.

Sytuacja społeczna wybranych grup Ubóstwo dochodowe Przemianom gospodarczym ostatniego 15-lecia towarzyszy ubożenie pewnej części ludności i jednoczesny wzrost zróżnicowania dochodowego. W rezultacie w 2004 roku prawie 12% osób żyło w gospodarstwach posiadających wydatki poniżej poziomu wyznaczonego przez minimum egzystencji31. Prawie 20% osób spełniało kryteria umożliwiające ubieganie się o wsparcie z systemu pomocy społecznej32, ich poziom wydatków był niższy niż określony w ustawowej granicy ubóstwa. W ujęciu relatywnym, wydatki co piątej osoby kształtują się poniżej 50% średnich miesięcznych wydatków gospodarstw domowych. W Polskich badaniach biedy wykorzystuje się kilka granic ubóstwa, ale bez względu na metodologię obliczeń, wyniki wskazują że wciąż te same grupy doświadczają niedostatku. Ze względu na fakt, że wartości dla relatywnej i ustawowej granicy w 2004 roku były bardzo zbliżone, w poniższym opisie zaprezentowane zostaną dane tylko dla ubóstwa skrajnego i relatywnego. Gospodarstwa domowe i rodziny Zazwyczaj ubóstwo zwiększa się wraz ze wzrostem liczby członków gospodarstwa domowego. W przypadku Polski szczególnie gwałtowne ubożenie następuje, gdy gospodarstwo powiększy się do pięciu osób (19,4% wg minimum egzystencji i 32,2% wg granicy relatywnej), a dla sześciu osób i więcej sytuacja pogarsza się jeszcze bardziej (wskaźniki przyjmują wartości odpowiednio 31% i 45,9%). Najtrudniejsza sytuacja cechuje rodziny wielodzietne. Już w przypadku małżeństw z trójką dzieci na utrzymaniu prawdopodobieństwo pauperyzacji jest większe niż w społeczeństwie ogółem. W tych rodzinach w 2004 roku skala ubóstwa była około dwukrotnie większa niż w przypadku małżeństw z dwójką dzieci i wynosiła dla minimum egzystencji 21,4%, a dla granicy relatywnej 35,6%. Sytuacja drastycznie pogarsza się w przypadku pojawienia się czwartego lub kolejnego dziecka – zagrożenie ubóstwem egzystencjalnym w 2004 roku 31 Poziom minimum egzystencji - szacowany jest na podstawie stałego koszyka, który zapewnia zaspokojenie wyłącznie najniezbędniejszych potrzeb: skromne wyżywienie, utrzymanie bardzo małego mieszkania, uzupełnienie najbardziej podstawowych artykułów gospodarstwa domowego i bielizny osobistej, leki oraz potrzeby związane z wykonywaniem obowiązku szkolnego. Ponieważ tak określone minimum egzystencji uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od poziomu wyznaczonego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia. Poziom minimum egzystencji przyjęto za granicę ubóstwa skrajnego. 32 O wsparcie z systemu pomocy społecznej mogą ubiegać się osoby, które spełniają kryterium finansowe określone w ustawie o pomocy społecznej. Osoby te posiadają dochody poniżej ustawowej granicy ubóstwa.

73

dotykało 40,1% osób z tych rodzin, ubóstwo relatywne wyniosło 55,9%. W sytuacji trudniejszej niż przeciętnie znajdują się również samotni rodzice wychowujący dzieci (15,2% osób było poniżej minimum egzystencji, a 23,8% poniżej granicy relatywnej). Wiek głowy gospodarstwa domowego W najmniej stabilnej sytuacji finansowej są te gospodarstwa, których głowa znajduje się w wieku 35-44 lat. Najprawdopodobniej są to rodziny, w których wzrastają wydatki związane z rosnącymi potrzebami dorastających dzieci. 14,7% osób z takich rodzin żyło w ubóstwie skrajnym, a co czwarta poniżej granicy relatywnej. Zagrożenie ubóstwem poniżej przeciętnego doświadczają gospodarstwa, gdzie głowa rodziny ma więcej niż 55 lat. Niepełnosprawność Konieczność ponoszenia większych wydatków na opiekę zdrowotną oraz gorsze perspektywy na rynku pracy przyczyniają się do gorszej sytuacji ekonomicznej rodzin z osobami niepełnosprawnymi. W 2004 roku w gospodarstwach domowych, w których znajdowała się co najmniej 1 osoba niepełnosprawna, zagrożenie ubóstwem skrajnym ukształtowało się na poziomie 13,7% (16,5% w przypadku gospodarstw, w których głową jest osoba niepełnosprawna), a poniżej relatywnej granicy znalazło się 23,7% osób z tych rodzin (26,8% gdy niepełnosprawna była głowa gospodarstwa). Jeśli niepełnosprawność dotyczyła przynajmniej jednego dziecka do lat 16, które posiadało orzeczenie o niepełnosprawności, zagrożenie ubóstwem rosło (i wynosiło odpowiednio 19% i 31,7%). Status zawodowy Dobrobyt gospodarstw domowych jest silnie związany ze źródłem dochodu. Najbardziej spauperyzowane są te gospodarstwa, w których główny strumień dochodu pochodzi ze źródeł niezarobkowych innych niż emerytura czy renta. W 2004 roku wśród osób utrzymujących się przede wszystkim ze świadczeń społecznych 33,6% znalazło się w skrajnej biedzie, a prawie połowa doświadczała ubóstwa relatywnego. W tej grupie jako jedynej nastąpiła nieznaczna poprawa w stosunku do roku poprzedniego. Wśród rencistów ubóstwo było wyższe niż przeciętnie i wskaźniki osiągnęły wartości odpowiednio: 16,8% i 28,5%. W gospodarstwach utrzymujących się głównie z dochodu z pracy trudności z budżetem mieli rolnicy oraz pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne. Poniżej minimum egzystencji znalazło się 19,9% rolników i 14,7% pracowników posiadających gospodarstwa rolne. Zagrożenie ubóstwem relatywnym dla rolników ukształtowało się na poziomie ok. 32,3%, a dla osób utrzymujących się jednocześnie z pracy najemnej i w rolnictwie - ok. 25,8%. O ile pracownicy ogółem są w relatywnie korzystniejszej sytuacji niż przeciętnie, to warto wyszczególnić wśród nich grupę pracujących na stanowiskach robotniczych. W 2004 roku 15,1% członków tych gospodarstw domowych znalazło się poniżej minimum egzystencji oraz 26,7% poniżej granicy ubóstwa relatywnego. Wykształcenie Im wyższe wykształcenie posiada głowa gospodarstwa domowego, tym lepsza sytuacja dochodowa rodziny. W 2004 roku w gospodarstwach domowych, w których głowa rodziny posiadała wykształcenie podstawowe lub była bez wykształcenia, ubóstwem skrajnym zagrożona była co piąta osoba, a prawie jedna trzecia znalazła się poniżej granicy relatywnej. Stosunkowo duże ryzyko zagrożenia ubóstwem występowało w sytuacji, gdy głowa rodziny miała wykształcenie zasadnicze zawodowe. 16,5% osób z tych rodzin żyło w skrajnej biedzie, a 27,8% poniżej relatywnej granicy ubóstwa.

74

Miejsce zamieszkania Duże zróżnicowanie w skali ubóstwa można zaobserwować w zależności od wielkości miejsca zamieszkania. Im większe miasto, tym mniejsze ryzyko zagrożenia ubóstwem. W miastach powyżej 500 tys. mieszkańców zagrożenie ubóstwem skrajnym dotknęło 4,1% osób, podczas gdy w miastach poniżej 20 tys. mieszkańców 11,5%, a wśród mieszkańców wsi 18,5%. Z danych wynika, że tylko na wsi wskaźniki ubóstwa przybierają wartości wyższe niż przeciętnie. Prawie jedna trzecia mieszkańców tych terenów spełnia kryteria dochodowe wyznaczone w ustawie o pomocy społecznej. W ujęciu regionalnym również istnieją duże różnice w poziomie biedy. Województwa najbiedniejsze to najczęściej regiony zdominowane przez rolnictwo i charakteryzujące się trudną sytuacją na rynku pracy. Coraz pilniejsze staje się zwiększenie inwestycji i działań polityki społecznej na tych obszarach, gdyż ze względu na kumulację niekorzystnych czynników, skala biedy narasta tam zdecydowanie szybciej niż na lepiej prosperujących obszarach. Województwa, w których w 2004 roku zagrożenie skrajnym ubóstwem wzrosło o co najmniej dwa punkty procentowe w odniesieniu do roku poprzedniego to jednocześnie województwa najbiedniejsze: Warmińsko-mazurskie (18,2%), Świętokrzyskie (15,2%), Podlaskie (15%), Kujawsko-Pomorskie (14,1%) i Lubelskie (13,1%). Z uboższych województw tylko w Podkarpackim i Pomorskim sytuacja niewiele zmieniła się i ubóstwo skrajne ukształtowało się na poziomie ok. 14%. Dostęp do edukacji Wyniki różnych badań wskazują, że edukacja przedszkolna jest ważnym wstępem do edukacji szkolnej. Dlatego w Polsce od roku szkolnego 2004/05 wprowadzono obowiązek odbycia rocznego przygotowania przedszkolnego dla dzieci sześcioletnich i obecnie prawie wszystkie dzieci w tym wieku chodzą do przedszkoli bądź placówek przedszkolnych przy szkole (98,1%). Z kolei w młodszych grupach wiekowych (3-5 lat) tylko 38,2% dzieci uczęszczało do przedszkoli. Na wsi sytuacja jest zdecydowanie mniej korzystna – w omawianym okresie zajęcia przedszkolne miało tam 17,5% dzieci, podczas gdy w mieście 55%. Analizy wyjaśniające duże zróżnicowanie w wynikach egzaminów dla szóstoklasistów i gimnazjalistów w ujęciu regionalnym wskazują, że jedną z przyczyn gorszych wyników młodzieży wiejskiej jest niedostateczny poziom edukacji przedszkolnej. W roku szkolnym 2004/05 we wszystkich typach szkół podstawowych, gimnazjalnych, ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych kształciło się 6,8 mln dzieci, młodzieży i dorosłych, co stanowiło 17,8% ludności kraju. W najbliższych latach ze względu na trendy demograficzne liczba uczniów będzie maleć. Wskaźniki skolaryzacji netto dla poziomu podstawowego i gimnazjalnego osiągają wartości w okolicach 100%. Korzystne zmiany można zaobserwować w zakresie skolaryzacji na poziomie szkolnictwa ponadgimnazjalnego. Od początku lat 90-tych zwiększa się zainteresowanie kształceniem w liceach ogólnokształcących (wskaźnik skolaryzacji w roku 2004/05 wyniósł 42,3%), zmniejsza zaś w zasadniczych szkołach zawodowych (12,6%). Kształcenie w liceach ogólnokształcących wzbudza zdecydowanie większe zainteresowanie wśród dziewcząt (wskaźnik skolaryzacji wyniósł 52,1%) niż chłopców (33%), zupełnie na odwrót niż w zasadniczych szkołach zawodowych (wskaźniki skolaryzacji wyniosły odpowiednio 7,6% i 17,4%). W technikach i liceach profilowanych kształciło się 35,2% młodzieży w wieku 16-18 lat (32,7% dziewcząt i 37,6% chłopców). Od początku lat 90. sukcesywnie zwiększa się zainteresowanie kształceniem na poziomie wyższym i w roku szkolnym 2003/2004 wskaźnik skolaryzacji brutto dla tego etapu kształcenia osiągnął wartość 47,8%.

75

Obok danych dotyczących uczęszczania do poszczególnych typów placówek edukacyjnych warto prześledzić, jakie warunki kształcenia one oferują. Obecnie w kontekście potrzeb istotnych na rynku pracy należy zwrócić uwagę na możliwości kształcenia w zakresie nauki języków obcych i obsługi komputera. Największy odsetek uczniów uczy się języka angielskiego – bez względu na typ szkoły. W 2003/04 roku 54% uczniów szkół podstawowych miało lekcje angielskiego, w innych typach szkół wskaźnik ten prezentował się następująco: gimnazja 72%, szkoły ponadgimnazjalne 84,4%. Następnym najpopularniejszym językiem jest niemiecki (uczy się go 20% uczniów w szkołach podstawowych, 35% w gimnazjach i 67,6% w szkołach ponadgimnazjalnych). Zdecydowanie mniej popularne są języki rosyjski i francuski. Generalnie uczniowie z terenów wiejskich rzadziej niż ich miejscy koledzy uczą się angielskiego i francuskiego, za to popularniejszy jest wśród nich język rosyjski. Z roku na rok coraz więcej szkół nabywa wyposażenie komputerowe. W roku szkolnym 2004/05 w gimnazjach na 100 szkół przypadało 95 pracowni komputerowych, a w szkołach podstawowych 83 pracownie. Na poziomie liceów ogólnokształcących było więcej pracowni niż placówek szkolnych (107 na 100 szkół). Generalnie najsłabsze wyniki osiągnęły szkoły zawodowe i licea profilowane (49 pracowni na 100 szkół), ale ze względu na fakt, że te placówki występują w zespołach szkolnych i posiadają często wspólną infrastrukturę, trudno jest dokonać jednoznacznej oceny stanu wyposażenia. Coraz korzystniejsze, aczkolwiek wciąż odbiegające od średnich Europejskich, są dane dotyczące liczby komputerów z dostępem do Internetu na jednego ucznia. Najlepsze wyniki w omawianym okresie osiągnęły licea ogólnokształcące (na jeden komputer przypadało 18 uczniów, a z dostępem do Internetu 20 uczniów) oraz szkoły zawodowe (odpowiednio 19 i 21 uczniów). Dane dotyczące szkół podstawowych i gimnazjów są nieznacznie gorsze (w szkołach podstawowych odpowiednio 22 i 31, a w gimnazjach 23 i 25). Mimo, iż w szkołach wiejskich generalnie jest mniej pracowni komputerowych na 100 placówek, wskaźniki liczby uczniów przypadających na jeden komputer są dużo korzystniejsze niż w mieście. Największe zróżnicowanie jest widoczne na poziomie szkół podstawowych, gdyż średnio na jednej stacji komputerowej uczy się 32 uczniów w mieście i 15 na wsi. Wyniki badań potwierdzają, że na postępy w kształceniu silny wpływ mają czynniki regionalne (więzi społeczne, tradycja kulturowo-cywilizacyjna) i środowiskowe (status społeczno-majątkowy rodziny oraz uwarunkowania społeczno-ekonomiczne gminy, w tym sytuacja na rynku pracy)33. Większe miejscowości dysponują lepszą bazą lokalową, wyposażeniem, jest większy wybór szkół (to stwarza warunki dla konkurencji) i zdecydowanie bogatsza oferta zajęć uzupełniających (wyrównujących deficyty i rozwijających różne umiejętności). Uboższe szkoły z mniejszych miejscowości mają słabszą siłę przyciągania dobrych nauczycieli. Obok czynników związanych ze szkołą, warto podkreślić duże znaczenie otoczenia rodzinnego – w większych miastach lepiej wykształceni mieszkańcy częściej są świadomi roli edukacji dla przyszłości dzieci oraz chętniej inwestują w tą sferę. Dzieci wiejskie zazwyczaj są uboższe, więcej czasu poświęcają na dojazdy do szkół, zaś w domu bywają obciążane pracami gospodarskimi. Zdecydowanie rzadziej też uczęszczają do przedszkoli. Tak różne uwarunkowania młodzieży przekładają się na ich wyniki w nauce, które można ocenić m.in. dzięki efektom sprawdzianu szóstoklasistów i

33 „Ekonomiczne uwarunkowania wyników sprawdzianu szóstoklasistów i egzaminu gimnazjalnego przeprowadzonych w latach 2002-2004”. Opracowanie wykonane na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu, Polska Akademia Nauk Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, opracował Przemysław Śleszyński, Warszawa, październik 2004; oraz „Wpływ statusu społeczno-ekonomicznego na wyniki w testach PISA 2000 i 2003”, źródło: http://www.ifispan.waw.pl/files/gfx/PISA/praca.pdf.

76

egzaminu gimnazjalnego. Średnie wyniki sprawdzianów i egzaminów od początku ich wprowadzenia różniły się o kilka punktów w gminach wiejskich i miejskich, na korzyść miejskich. Najsłabsze wyniki osiągały miejscowości usytuowane na północno-zachodnich obrzeżach kraju (województwa Zachodniopomorskie, Pomorskie, Warmińsko-Mazurskie, Kujawsko-Pomorskie i Lubuskie). Najlepiej wypadły te województwa, które charakteryzują się najwyższym poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego, głównie Mazowieckie i Małopolskie. W ostatnich latach wdrażano wiele działań, których celem była poprawa jakości kształcenia oraz podnoszenie szans dzieci pochodzących z uboższych rodzin. Przede wszystkim wiele zmieniła reforma edukacji. Analiza wyników badania PISA z roku 2003 w porównaniu z rokiem 2000 wskazuje, że wprowadzenie nowego typu szkoły (gimnazjum) i tym samym wydłużenie o rok okresu, w którym młodzież podejmuje decyzję o dalszej drodze edukacyjnej, korzystnie wpłynęło na wyrównywanie poziomu uczniów34. W KPD/Integracja 2004-2006 prezentowano liczne działania wspierające kształcenie dzieci: system stypendiów, dodatki edukacyjne w systemie świadczeń rodzinnych, wyprawka szkolna, dożywianie uczniów. Sytuacja zdrowotna Polaków Subiektywna ocena zdrowia wśród Polaków pomiędzy latami 1996 i 2004, dla których zrealizowano ankietowe badanie, poprawiła się35. W stosunku do roku 1996, w 2004 roku 39% Polaków (o 6 punktów procentowych mniej niż w poprzednim badaniu) oceniało swoje zdrowie poniżej poziomu dobrego. Poprawa ta dotyczyła zarówno kobiet jak i mężczyzn oraz wszystkich grup wieku. W grupie osób powyżej 15 roku życia prawie co ósma osoba oceniła stan zdrowia jako bardzo dobry. Jako dobre swoje zdrowie oceniało 40,5% populacji, a takie sobie – 31,3%. Na zły lub bardzo zły stan zdrowia narzekało odpowiednio 12,3% i 2,6% osób. Osoby o wysokim poziomie wykształcenia korzystniej oceniają swój stan zdrowia, ale trzeba zauważyć, że są to zazwyczaj osoby młodsze, które z oczywistych względów charakteryzują się lepszą kondycją zdrowotną. W przypadku dzieci – definiowanych jako osoby poniżej 15 roku życia – dla ponad 90% z nich uzyskano dobrą lub bardzo dobrą ocenę stanu zdrowia. W nieco lepszej formie są dziewczynki i mieszkańcy wsi, ale różnice są nieznaczne. 40% dorosłych Polaków deklaruje występowanie dolegliwości o charakterze długotrwałym (trwających co najmniej sześć miesięcy), zaś ponad połowa jest dotknięta chorobami przewlekłymi (głównie nadciśnienie tętnicze, choroby kręgosłupa i stawów). Wśród dzieci co szóste ma długotrwałe dolegliwości zdrowotne, a co piąte jest chore przewlekle (najczęściej są to schorzenia alergiczne). Generalnie kondycja zdrowotna Polaków mimo, iż się poprawia, jest gorsza niż w innych krajach Unii Europejskiej. Jako przyczyny można wskazać m.in. niedostateczny poziom świadomości i wiedzy o prowadzeniu zdrowego stylu życia. Przykładami może być niewielkie zainteresowanie młodzieży aktywnością sportową (poza zajęciami wychowania fizycznego sport uprawia tylko 1/3 osób w wieku 10-14 lat) oraz duże spożycie tytoniu i alkoholu. Złe nawyki dotyczące spożywania tytoniu i substancji psychoaktywnych dotyczą przede wszystkim mężczyzn. Co prawda w porównaniu z 1996 rokiem liczba palących mężczyzn

34 Wpływ statusu społeczno-ekonomicznego na wyniki w testach PISA 2000 i 2003. Źródło: ifispan.waw.pl/files/gfx/PISA/praca.pdf 35 Informacje na temat subiektywnej oceny stanu zdrowia oraz spożycia tytoniu i substancji psychoaktywnej zostały zaczerpnięte z publikacji „Stan zdrowia ludności Polski w 2004 roku”, GUS, 2005.

77

spadła o ponad jedną dziesiątą, ale nadal pali ponad 6,6 mln mężczyzn. Codziennie pali co czwarty Polak (34% mężczyzn i 19% kobiet). Jeśli chodzi o spożycie alkoholu, średnio mężczyźni piją 4,5 razy więcej niż kobiety, ale dla różnych grup wiekowych te różnice diametralnie zmieniają się. Młodzi chłopcy (15-19 lat) piją niewiele, choć dwa razy więcej niż dziewczęta. W grupie wiekowej 30-59 lat, dla której wskaźniki spożycia alkoholu osiągają najwyższe wartości, kobiety piją prawie 6-krotnie mniej alkoholu niż mężczyźni. Przyjmując, że próg podwyższonego ryzyka wynosi 2 promile alkoholu, średnio przy przeciętnej okazji przekracza go co trzeci mężczyzna i co dziesiąta kobieta. Z kolei na podwyższone ryzyko wystąpienia chronicznych problemów zdrowotnych narażonych jest 14% mężczyzn i 3% kobiet36. W przypadku używania narkotyków37 w ogóle populacji jest to zjawisko rzadkie. Największe spożycie dotyczy przetworów konopi indyjskiej, z którą najczęściej do czynienia mają osoby w wieku 16-34 lat. Z kolei wśród osób starszych (powyżej 55 roku życia) bardziej powszechne są leki nasenne i uspokajające.

Dostęp do mieszkań Na podstawie danych NSP 2002 szacuje się, że liczba gospodarstw domowych przewyższała liczbę mieszkań o 1,5 mln. Deficyt ten powiększa się, gdyż rośnie liczba gospodarstw domowych, a przyrost nowowybudowanych mieszkań nie nadąża za tą tendencją. Niedobór mieszkań powoduje, między innymi, że zarówno ceny nowych mieszkań i ceny najmu dyktowane przez rynek są wysokie i niedostępne dla większości polskich rodzin. Niska jakość zasobu z kolei powoduje wyższe koszty jego utrzymania i zwiększa udział wydatków mieszkaniowych w budżetach gospodarstw domowych. Trudności z nabyciem mieszkań w Polsce dotyczą zarówno osób ubogich, jak i średniozarabiających. Niżej zostaną zaprezentowane dane Instytutu Rozwoju Miast, dzięki którym można zidentyfikować niektóre trudności związane z zasobami mieszkaniowymi, jakie wystąpiły w 2004 roku. Niedobór mieszkań w stosunku do potrzeb gospodarstw domowych wynika ze zbyt wolnego tempa budowy nowych mieszkań. Ponadto jedną z barier – najbardziej dotkliwą dla uboższych rodzin – są wysokie w stosunku do zarobków ceny za metr mieszkania. Problemu nie rozwiązują kredyty mieszkaniowe, gdyż rodziny, głównie te dotknięte bezrobociem, nie mają zdolności kredytowej. W 2004 roku około 56% zasobów mieszkaniowych było własnością osób fizycznych. W ostatnich latach nastąpił rozwój budownictwa deweloperskiego i TBS (Towarzystwa Budownictwa Społecznego), jednocześnie zmniejszał się udział budownictwa socjalnego i komunalnego. Według najnowszego raportu Organizacji Narodów Zjednoczonych poświęconego mieszkalnictwu społecznemu w Europie38 w Polsce do zasobu czynszowych mieszkań społecznych można zaliczyć mieszkania komunalne, mieszkania towarzystw budownictwa społecznego, mieszkania zakładowe i spółdzielcze mieszkania lokatorskie. W sumie ten zasób stanowi ok. 23% wszystkich mieszkań w naszym kraju i wartość ta stawia nas na drugim miejscu w Europie (po Holandii). Fakt, że w naszym kraju brakuje tych mieszkań wynika z ogólnego niedoboru mieszkań oraz większych potrzeb w tym zakresie wynikających z ubóstwa społeczeństwa. 36 W opracowaniu, za Brytyjskim Królewskim Towarzystwem Psychiatrycznym, przyjęto że podwyższone ryzyko wystąpienia chronicznych problemów występuje wśród mężczyzn spożywających powyżej 10 litrów 100% alkoholu rocznie, a wśród kobiet powyżej 7,5 litra. 37 Narkotyki są rozumiane jako środki nielegalne, substancje wziewne oraz leki nasenne i uspokajające bez przepisu lekarza. 38 Guidelines on Social Housing. Principles and Examples, United Nations, New York and Geneva 2006.

78

W dużych miastach, gdzie lokali komunalnych, będących do dyspozycji gmin, pozostało mniej niż 3% w ogólnej puli mieszkań, obecnie występują duże trudności z zaspokojeniem potrzeb tej części ludności, która ma nakaz eksmisji. Tymczasem obowiązujące przepisy zakazują tzw. „eksmisji na bruk”. Najwięcej zasądzanych eksmisji dotyczy usunięcia zalegających z opłatami mieszkańców lokali komunalnych. Obecnie gminy, które często wyprzedały swoje zasoby mieszkaniowe w wyniku prywatyzacji, stoją przed problemem, czy pozostałe lokale oddać na użytek najuboższym, którzy nie będą prawdopodobnie w stanie nawet pokryć opłat bieżących, czy średniozarabiającym, których często nie stać na zapewnienie sobie mieszkania. Odzewem na te problemy była realizacja tzw. pilotażowej Ustawy z dnia 29 kwietnia 2004 roku o finansowym wsparciu tworzenia w latach 2004-2005 lokali socjalnych, noclegowni i domów dla bezdomnych39. Szacuje się, że dzięki ustawie powstanie około 5 tysięcy lokali socjalnych oraz 500 miejsc w noclegowniach i domach dla bezdomnych. Jednocześnie z obliczeń Instytutu Rozwoju Miast wynika, że w skali kraju zapotrzebowanie na mieszkania komunalne przy obecnie stosowanych kryteriach przydziału wynosi 300 tys. mieszkań, w tym na lokale socjalne ok. 125 tys. mieszkań. Obecnie trwają prace nad systemową ustawą o finansowym wsparciu budownictwa dla najuboższych. W zakresie wyposażenia mieszkań w ostatnich latach obserwuje się korzystne zmiany. Coraz więcej domów i mieszkań jest wyposażonych w instalacje sanitarne-techniczne, głównie wśród mieszkańców wsi i Romów, którzy są w najtrudniejszej sytuacji w tym zakresie. Ponadto coraz więcej gospodarstw domowych nabywa tzw. dobra luksusowe typu komputer, drukarki, zmywarki, telefony komórkowe czy odtwarzacze CD i DVD. Nadal jednak widać silne zróżnicowanie w wyposażeniu w dobra trwałe pomiędzy najbogatszymi i najbiedniejszymi gospodarstwami domowymi. Pozytywny jest jednak fakt, że największa dynamika wyposażenia w przedmioty trwałego wyposażenia następuje w relatywnie uboższych typach gospodarstw domowych – rolników, emerytów i rencistów, którzy nadrabiają zaległości w stosunku do gospodarstw pracowników i pracujących na własny rachunek.

Charakterystyka wybranych grup społecznych znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji

Osoby bezdomne Ze względu na brak jednoznacznej definicji pojęcia osoby bezdomnej w Polsce oraz dynamikę zjawiska, trudno jest podać szacunkową liczbę tej populacji. W zależności od przyjętej metodologii badań, rozmaite instytucje naukowe czy organizacje pozarządowe podają wartości, z których najmniejsza jest nawet kilkadziesiąt razy niższa od największej. Przyczyny bezdomności w Polsce można pogrupować w cztery kategorie czynników: materialne (brak środków do życia, zadłużenie), rodzinne (zaburzone relacje między członkami rodzin, przemoc psychiczna i fizyczna), osobiste (uzależnienia, problemy zdrowotne, w tym niepełnosprawność, choroba psychiczna, HIV/AIDS, niezaradność, niskie lub brak wykształcenia i kwalifikacji), instytucjonalne (opuszczenie placówki stałego pobytu, typu dom dziecka, szpital psychiatryczny, więzienie i brak miejsca, do którego można wrócić, opuszczenie hotelu robotniczego). Zazwyczaj te czynniki dotykają daną osobę czy rodzinę w rozmaitych konfiguracjach.

39 Ustawa z dnia 29 kwietnia 2004 roku o finansowym wsparciu tworzenia w latach 2004-2005 lokali socjalnych, noclegowni i domów dla bezdomnych (Dz.U. 2004 nr 145 poz. 1533)

79

W ramach systemu pomocy społecznej prowadzone są noclegownie i schroniska dla bezdomnych, z których w 2004 roku z gminnych placówek korzystało 22 tys. osób, a z powiatowych 603 osoby (2005 roku odpowiednio 15 tys. i 900 osób). W 2004 roku realizowany był program osłonowo-aktywizujący „Bezdomność”, zaś od 2005 roku wdrażana jest kontynuacja „Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością”. Działania w ramach programów są częściowo realizowane przez wyłonione w wyniku otwartego konkursu ofert organizacje pozarządowe. Jednym z instrumentów państwa prowadzących do redukcji problemu jest ustawa pilotażowa (ustawa z dnia 29 kwietnia 2004 roku o finansowym wsparciu tworzenia w latach 2004-2006 lokali socjalnych, noclegowni i domów dla bezdomnych), a na jej bazie planuje się dalsze systemowe wsparcie samorządów gminnych i organizacji pożytku publicznego w zakresie tworzenia noclegowni i domów dla bezdomnych.

Dzieci i rodzina Od początku lat 90-tych, zintensyfikowały się zmiany w funkcjonowaniu i strukturze rodziny. Małżeństwa częściej niż kiedykolwiek dotychczas decydują się na rozwód, w związku z czym wzrasta udział samotnych rodziców. Jednocześnie zawiera się coraz mniej małżeństw i rośnie liczba urodzeń pozamałżeńskich. Dzietność kobiet od kilku już lat znajduje się poniżej prostej zastępowalności pokoleń i w konsekwencji postępujący spadek liczby dzieci zaczyna stwarzać poważne wyzwania demograficzne. Z raportu opracowanego przez Rządowa Radę Ludnościową wynika, że w opinii respondentów złe warunki mieszkaniowe (brak wystarczającej liczby mieszkań) stanowią 58,9% przyczyn mniejszej liczby urodzeń40. W dalszej kolejności podawane są takie czynniki jak brak wsparcia ze strony państwa (18,5%) i obawa kobiet przed utratą pracy i trudności na rynku pracy (13,9%). W celu zaspokojenia rosnących potrzeb mieszkaniowych rodzin, wdrażana jest Ustawa o finansowym wsparciu rodzin w nabywaniu własnego mieszkania. Z kolei problemy osób bezdomnych i tych o najniższych dochodach są uwzględnione w rozwiązaniach zaproponowanych w ustawie o finansowym wsparciu budownictwa dla najuboższych (kontynuacja pilotażowego programu dla lat 2004-2006) oraz w „Programie Osłonowym Przeciwdziałania wykluczeniu Społecznemu Osób Bezdomnych i Zagrożonych Bezdomnością”. W zakresie godzenia obowiązków rodzinnych i zawodowych co prawda wprowadzane są korzystne dla rodziców mechanizmy, ale w praktyce nie są one dla wszystkich dostępne. Kodeks pracy został uzupełniony o przepisy wprowadzające elastyczne formy zatrudnienia oraz czasu pracy, jednak rzadko są one stosowane. W stosunku do potrzeb uboga jest siatka żłobków i przedszkoli publicznych. Mimo, iż powstają niepubliczne formy opieki nad dziećmi w różnym wieku, to dla wielu rodzin nie są one dostępne przestrzennie bądź finansowo. Konieczne jest rozwijanie tanich, łatwo dostępnych i dobrej jakości form opieki nad dziećmi, co wesprze możliwości podejmowania pracy przez kobiety, a z drugiej strony umożliwi wczesną integrację i dostosowaną do wieku edukację dzieci. Zwiększa się zróżnicowanie sytuacji pomiędzy rodzinami w wielu obszarach. Trudna sytuacja na rynku pracy znajduje swoje odbicie w pogorszeniu sytuacji finansowej. Dotyka ono przede wszystkim rodzin wielodzietnych oraz z samotnie wychowującym rodzicem. W gorszej kondycji finansowej są też rodziny na wsi oraz wychowujące niepełnosprawne dziecko. Przy występującym nierównym dostępie do różnego rodzaju usług, rodziny te są pokrzywdzone bardziej niż inne. W sytuacji, gdy badania przesiewowe dla dzieci nie są obligatoryjne oraz

40 Sytuacja demograficzna Polski, Raport 2001, Rządowa Rada Ludnościowa, Rządowe Centrum Studiów Starategicznych, Warszawa 2003.

80

rosną kolejki do bezpłatnych wizyt u lekarzy specjalistów i stomatologów – uboższe gospodarstwa domowe bywają zmuszone do rezygnacji z leczenia. Często nie są też w stanie wygospodarować środków na dodatkowe zajęcia edukacyjne, które mogłyby zrekompensować gorszą jakość szkoły, rozwinąć zdolności dziecka czy wesprzeć w przypadku trudności w nauce. Dzieci z terenów wiejskich i małych miasteczek już od najmłodszych lat znajdują się w mniej korzystnej sytuacji. Rzadko uczęszczają do przedszkola, uczą się w gorszych i słabiej wyposażonych szkołach. Ze względów finansowych mniej prawdopodobne jest, że trafią na uczelnie wyższe, które są albo płatne, albo w większych, oddalonych ośrodkach miejskich. Ponadto w niektórych raportach wskazuje się, że na najlepsze, bezpłatne uczelnie trafiają studenci z bogatszych rodzin, które inwestowały w edukację na wcześniejszych etapach szkolnych. W ostatnich latach coraz więcej działań kierowanych jest do uczących się dzieci. Aby wyrównywać szanse edukacje, głównie dzieci wiejskich, od 2004 roku obowiązkowe jest uczęszczanie do zerówki dla dzieci sześcioletnich. System świadczeń rodzinnych oferuje różnego rodzaju świadczenia dla rodzin wychowujących dzieci w wieku szkolnym (m.in. dodatki do zasiłku rodzinnego z tytułów: podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania, rozpoczęcia roku szkolnego oraz kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego). Dodatkowo, w systemie pomocy społecznej, dla pierwszoklasistów szkół podstawowych przewidziana jest rzeczowa forma wsparcia, tzw. „Wyprawka szkolna” (podręczniki i przybory szkolne), a dla ogółu uczniów programy dożywiania, które umożliwiają zjedzenie posiłku w szkole. Od początku lat 90. rozrasta się sieć niepublicznych szkół wyższych oraz filii i oddziałów, nawet w małych miejscowościach. Dopracowywany jest system stypendiów oraz kredytów studenckich. Jednak w dalszym ciągu należy dążyć do wyrównywania poziomów nauczania w szkołach. Uchodźcy W 2005 roku w powiatowych centrach pomocy rodzinie realizowanych było 196 indywidualnych programów integracji (w sumie 554 osoby) dla osób posiadających status uchodźcy. Po zakończeniu programu integracyjnego można ubiegać się o przyznanie świadczeń z systemu pomocy społecznej. W 2005 roku pomocą objęto 54 rodziny posiadające status uchodźcy i 91 rodzin posiadających zgodę na pobyt tolerowany. Z wymienionych form pomocy w zdecydowanej większości korzystają osoby pochodzące z Czeczenii, kilka z Ukrainy, a z innych krajów pojedyncze osoby lub rodziny.

Osoby niepełnosprawne Wykształcenie osób niepełnosprawnych w ostatnich latach nieznacznie poprawia się, ale jest zdecydowanie gorsze niż wśród osób sprawnych. W 2005 roku ok. 5% osób niepełnosprawnych legitymowało się wykształceniem na poziomie wyższym (wobec ok. 14% wśród osób sprawnych), a ok. 17% policealnym i średnim zawodowym (wśród sprawnych 24%)41. W grupie osób niepełnosprawnych dominowało wykształcenie gimnazjalne, podstawowe lub niepełne podstawowe (43% wobec 26% wśród sprawnych) oraz zasadnicze zawodowe (odpowiednio 28% i 26%). Jedną z przyczyn niskiego poziomu wykształcenia dla osób ze specjalnymi potrzebami jest ograniczony dostęp do edukacji, a w szczególności do szkół ogólnodostępnych. W roku szkolnym 2004/05 ponad połowa uczniów niepełnosprawnych uczęszczała do ogólnodostępnych szkół podstawowych, ale już na etapie

41 Dane średnioroczne w oparciu o BAEL, GUS.

81

gimnazjum 57% niepełnosprawnych uczniów kształciło się w gimnazjach specjalnych42. Na etapie ponadgimnazjalnym zdecydowana większość młodzieży niepełnosprawnej kształci się w szkołach specjalnych, głównie o profilu zasadniczym zawodowym (w liceach specjalnych ogólnokształcących było tylko 0,8% tej zbiorowości uczniów). W ostatnich latach wdrożono wiele programów, których celem jest ułatwianie zdobywanie wykształcenia oraz podnoszenie kwalifikacji przez osoby niepełnosprawne. W 2005 roku 16,2% osób niepełnosprawnych było aktywnych zawodowo, a 13,1% pracowało (dane średnioroczne). Wskaźnik zatrudnienia jest zdecydowanie wyższy w przypadku mężczyzn (16,5%) niż kobiet (9,9%) oraz wyższy na wsi (16,9%) niż w mieście (10,5%), co wiąże się z zatrudnieniem w gospodarstwach rolnych. Analogicznie do tej sytuacji wyższa stopa bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych obserwowana jest w mieście (27,4%) niż na wsi (10,5%), oraz porównując płci dla kobiet (21,4%) niż dla mężczyzn (18,1%). Należy przy tym podkreślić, że wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych na przestrzeni ostatnich lat systematycznie spada, przy jednocześnie stale wzrastającej stopie bezrobocia i chociaż taka tendencja obserwowana jest wśród całej populacji (również osób sprawnych) to zmiany te mają zdecydowanie głębszy charakter dla osób niepełnosprawnych. Znaczny odsetek osób niepełnosprawnych znajduje zatrudnienie w zakładach pracy chronionej (ZPCH)43. Do I połowy 2004 roku liczba niepełnosprawnych pracujących w ZPCH oscylowała wokół 200 tys., natomiast od tego okresu obserwuje się większy niż dotychczas spadek liczby ZPCH i towarzyszące mu zmniejszenie zatrudnienia (186,1 tys. w grudniu 2005). Trudniejsza sytuacja na rynku pracy przekłada się na niższe dochody oraz słabsze wyposażenie w dobra trwałe. W gospodarstwach domowych, w których znajduje się co najmniej jedna osoba niepełnosprawna, znacznie niższe są dochody niż w ogóle gospodarstw domowych (w 2004 roku dochód rozporządzalny był niższy o 17,5%). W tych rodzinach wydatki na wszystkie podstawowe kategorie są niższe, z wyjątkiem wydatków związanych ze zdrowiem. Gorsze jest również wyposażenie w przedmioty trwałego użytkowania, w szczególności w dobra tzw. luksusowe (kuchenka mikrofalowa, zmywarka do naczyń) oraz związane z łącznością (komputer, dostęp do Internetu, telefon komórkowy). W 2004 roku zagrożenie ubóstwem wyznaczonym na poziomie minimum egzystencji w gospodarstwach z co najmniej jedną osobą niepełnosprawną jest o 2,5 punktu procentowego wyższe niż w gospodarstwach bez osób niepełnosprawnych (13,7% wobec 11,2%). Najtrudniejsza sytuacja występuje w tych rodzinach, gdzie niepełnosprawne jest przynajmniej jedno dziecko do lat 16 posiadające orzeczenie o niepełnosprawności, gdyż w omawianym okresie prawie jedna piąta z nich żyła w skrajnym ubóstwie. W systemie świadczeń rodzinnych do rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym kierowane są następujące świadczenia: dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu kształcenia i rehabilitacji, zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne dla opiekuna dziecka niepełnosprawnego, wymagającego stałej opieki.

Dzieci wychowujące się poza rodziną biologiczną W Polsce dzieci, które z różnych powodów nie mogą wychowywać się w rodzinie biologicznej umieszczane są w rodzinach zastępczych, placówkach opiekuńczo-wychowawczych lub są adoptowane. Zgodnie z założeniem nowej ustawy o pomocy społecznej należy dążyć do wspierania rodzin mających trudności w wypełnianiu swoich

42 Informacje o edukacji osób niepełnosprawnych pochodzą z publikacji „Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2004/05”, GUS. 43 Informacje pochodzą z Biura Pełnomocnika Rządu ds Osób Niepełnosprawnych.

82

funkcji opiekuńczo-wychowawczych tak, aby zapobiegać umieszczaniu dzieci poza rodziną. W tym celu tzw. placówki opiekuńczo-wychowawcze wsparcia dziennego (świetlice, kluby, ogniska wychowawcze) realizują szereg zajęć profilaktycznych. W 2005 roku w 960 placówkach pod opieką wychowawców znajdowało się prawie 51 tysięcy dzieci. W porównaniu do roku 2004 spadła liczba placówek wsparcia dziennego ogółem, podczas gdy wzrosła liczba ich podopiecznych, co może niekorzystnie wpływać na jakość i efektywność usług. Zgodnie z ustawą, jeśli niemożliwe jest pozostawienie dziecka w rodzinie, w następnej kolejności powinno ono trafić do zawodowej rodziny zastępczej. W 2005 roku prawie 60 tysięcy dzieci przebywało w 42 tysiącach rodzin zastępczych. W stosunku do roku poprzedniego zwiększyła się liczba rodzin zastępczych oraz liczba dzieci, które do nich trafiły. W całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych dzieci są umieszczane w ostateczności. Na początku 2006 roku przeprowadzono badanie ankietowe z którego wynika, że 50% placówek osiągnęło wymagany prawem standard. W pozostałych w dalszym ciągu nie ma odpowiednich warunków do realizacji prawidłowego procesu wychowania: często są one przepełnione – zdarzają się przypadki (zwłaszcza w placówkach opiekuńczo – wychowawczych typu interwencyjnego), że liczba dzieci dwukrotnie przekracza liczbę miejsc, którą gwarantuje placówka. W porównaniu z rokiem 2004, w roku następnym zmalała zarówno liczba placówek opiekuńczo – wychowawczych (do 623) jak i ich wychowanków (do 30672), jednak średnio na jedną placówkę przypadało więcej dzieci niż jest to przewidziane w obowiązującym prawie. W poprzednim KPD/Integracja na lata 2004-2006 jednym z działań było wspieranie dzieci w ich naturalnym środowisku rodzinnym oraz zmniejszanie liczby dzieci w całodobowych placówkach opiekuńczo - wychowawczych na rzecz umieszczania ich w rodzinach zastępczych. Liczba dzieci w placówkach zmalała, ale jednocześnie więcej dzieci przypada na jedną placówkę. Pojawiają się też sygnały, że maleje zainteresowanie społeczeństwa tworzeniem zawodowych rodzin zastępczych. W rezultacie kwestia zapewnienia właściwej opieki dla dzieci pochodzących z rodzin mających trudności opiekuńczo-wychowawcze nadal pozostaje problemem. Pełnoletni wychowankowie rodzin zastępczych, placówek opiekuńczo-wychowawczych, domów pomocy społecznej, zakładów poprawczych, schronisk dla nieletnich otrzymują pomoc pieniężną, rzeczową lub inne formy pomocy (np. wsparcie w uzyskaniu wykształcenia, zatrudnienia czy też mieszkania) na usamodzielnienie. Nad procesem usamodzielnienia pełnoletnich wychowanków czuwa opiekun usamodzielnienia, który nie zawsze dostatecznie spełnia swoją rolę jako osoba pomagająca i wspierająca wychowanka. Konieczna jest zmiana postaw opiekunów usamodzielnienia jako osób współodpowiedzialnych za los pełnoletnich wychowanków, doskonalenie form i zwiększenie skuteczności udzielanej pomocy zwłaszcza w zakresie zapewnienia zatrudnienia i mieszkania. W 2005 roku ze względu na niekorzystne przepisy spadła liczba osób, które otrzymały pomoc. Tymczasem z doświadczeń wynika, że wprowadzenie świadczeń przynosiło dotychczas pozytywne skutki, gdyż więcej wychowanków kontynuowało naukę na coraz wyższym poziomie. Dzieci, których rodzice zmarli lub zostali pozbawieni praw rodzicielskich mogą zostać przysposobione. W ostatnich latach liczba osób zainteresowanych adopcją jest zdecydowanie wyższa niż liczba dzieci, które znajdują się w centralnym banku danych.

83

Romowie W ostatnich latach znaczący wpływ na poprawę sytuacji społeczności Romskich w Polsce ma Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce. Rok 2005 był drugim rokiem realizacji programu (okres realizacji przewidziano na lata 2004 – 2013, z możliwością kontynuacji). Program jest rozwinięciem działań prowadzonych w ramach Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 – 2003. Podjęte w ramach Programu działania mają charakter kompleksowy. Obejmują zadania z zakresu poprawy sytuacji bytowej i socjalnej, zdrowia, przeciwdziałania bezrobociu, bezpieczeństwa i przeciwdziałania przestępstwom popełnianym na tle etnicznym, kultury i zachowania romskiej tożsamości etnicznej, upowszechniania wiedzy o społeczności romskiej oraz edukacji obywatelskiej Romów. Za priorytetowe uznano zadania z zakresu edukacji. W tej też dziedzinie osiągnięto największe sukcesy. Znacznie zwiększyła się liczba dzieci realizujących obowiązek szkolny (w niektórych województwach wszystkie dzieci objęte tym obowiązkiem uczęszczały do szkoły), poprawiła się frekwencja oraz wyniki nauczania uczniów romskich. Sukcesy te są efektem m.in. pracy zatrudnianych w ramach Programu asystentów edukacji romskiej i nauczycieli wspomagających edukację romską oraz działań uzupełniających (m.in. zajęć wyrównawczych i dodatkowych, zakupu pomocy edukacyjnych i podręczników, wprowadzenia specjalnego systemu stypendialnego). Należy jednak wskazać, że zadania wspomagające edukację uczniów romskich wymagają stałego i odpowiednio wysokiego finansowania oraz zwiększenia liczby personelu pedagogicznego bezpośrednio zaangażowanego w pracę z uczniami pochodzenia romskiego. Obok uznanych za priorytetowe zadań edukacyjnych w ramach Programu realizowane są m.in. inwestycje w infrastrukturę osiedli i domostw romskich (remonty, budownictwo, instalacje wodno – kanalizacyjne). Realizacja tych zadań, ze względu na wysokie koszty, postępuje dosyć wolno i nie zaspokaja w pełni potrzeb. W ramach realizacji zadań dotyczących poprawy sytuacji zdrowotnej zatrudniono pielęgniarki środowiskowe, które pracując wśród Romów służą im podstawową pomocą oraz informacją medyczną. Romowie obejmowani są badaniami profilaktycznymi oraz szczepieniami ochronnymi. Finansowane są także ubezpieczenia dzieci od następstw nieszczęśliwych wypadków. Głównym celem działań podejmowanych w zakresie aktywizacji zawodowej jest zmniejszenie współczynnika bezrobocia wśród Romów. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji, gdy ma ono charakter długotrwały i obejmuje większość społeczności romskiej (stopa bezrobocia na terenie województw wahała się od 55% do 99,5%44). Dotychczasowe działania nie przynoszą spektakularnych efektów. W większości województw zanotowano niewielki wzrost zatrudnienia na poziomie błędu statystycznego. Ponadto ze środków Programu finansowane są liczne przedsięwzięcia o charakterze społeczno – kulturalnym, wydawane są publikacje książkowe i multimedialne prezentujące historię i kulturę Romów. Zadania te służą podtrzymywaniu romskiej tożsamości etnicznej ale także skutecznie wspierają szeroko rozumianą integrację społeczną.

44 Dane o bezrobociu na podstawie „Sprawozdania z realizacji Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce w 2005 roku”, opracowanego przez MSWiA

84

Aneks 2.4. Ocena systemu monitorowania realizacji działań stworzonego dla Krajowego Planu Działania na rzecz Integracji Społecznej

na lata 2004-2006 2.3.1.Przygotowanie KPD/Integracja na lata 2004-2006 i plany ewaluacji dokumentu Krajowy Plan Działań na rzecz Integracji Społecznej na lata 2004-2006 tworzony był przy współudziale ministerstw zajmujących się poszczególnymi aspektami wykluczenia społecznego i integracji społecznej oraz przy wsparciu merytorycznym organizacji pozarządowych, środowiska naukowego, przedstawicieli partnerów społecznych i samorządów lokalnych. Część projektowanych działań zakładało współpracę tych środowisk tak, aby wykorzystując odmienne doświadczenia jak najskuteczniej zwalczać wykluczenie społeczne. W dokumencie przyjęto cele zaimplementowane w Narodowej Strategii Integracji Społecznej, których osiągnięcie zaplanowano na rok 2010. W odniesieniu do okresu projektowania działań w KPD/Integracja, czyli na lata 2004-2006 przygotowano Aneks nr 3. Rozpisano w nim poszczególne priorytety i cele, a następnie przyporządkowano działania i tam gdzie to było możliwe – określono wskaźniki przydatne do oceny realizacji założonych celów. Dla niektórych wskaźników przypisane zostały wartości, które zamierzano osiągnąć. Poniższa analiza będzie odnosić się przede wszystkim do Aneksu nr 3, z uwzględnieniem użytych tam wskaźników. Przedstawione informacje na temat realizacji poszczególnych działań w oparciu o dane otrzymane od instytucji je realizujących lub koordynujących. 2.3.2.Główne wnioski z realizacji działań zaplanowanych w KPD/Integracja 2004-2006 Ocena użyteczności zastosowania tabeli ewaluacyjnej Wspomniany Aneks nr 3 jest tabelą ewaluacyjną, dzięki której łatwo można odnieść się do poszczególnych działań. Głównym celem stworzenia tabeli ewaluacyjnej było przyporządkowanie wskaźników do konkretnych działań. Założono, że dla każdego wskaźnika określona zostanie wartość wyjściowa, (którą chcemy poprawić) oraz wartość docelowa (jaką chcemy osiągnąć). Następnie poprzez porównanie faktycznie osiągniętych rezultatów z wartościami wyjściowymi i docelowymi dokonana miała zostać ocena efektywności działania. Generalnie tego typu narzędzie jest przydatne, w szczególności, gdy w ramach strategii zaplanowano wiele zadań. Tak było w przypadku KPD/Integracja, gdzie dla czterech priorytetów opisanych zastało kilkadziesiąt działań. Dodatkowo „działanie” mogło zawierać w sobie kilka programów, których celem było osiągnięcie jakiegoś szczegółowiej niż w priorytecie określonego celu. Tabela ewaluacyjna nie została jednak w maksymalnym stopniu wykorzystana, głównie ze względu na nieprawidłowości, jakie nastąpiły przy jej wypełnianiu. W szczególności należy wskazać na następujące trudności: 1. Brak hierarchizacji wskaźników. Podstawową trudnością jest fakt, że w dokumencie

znajduje się bardzo duża liczba działań, a dodatkowo dla części z nich przypisano po kilka programów. Ponieważ starano się do jak największej grupy działań / programów przypisać wskaźniki, uzyskano bardzo obszerną ich listę. W rezultacie trudno było zebrać dane dla wszystkich wskaźników. Ponadto przy obecnej koncepcji ewaluacji możliwe jest dokonanie oceny poszczególnych działań, ale brakuje powiązań pomiędzy nimi, które wskazywałyby na osiągnięcie celu szerszego. Innymi słowy, nie przypisano ani jednego syntetycznego wskaźnika do priorytetu. A zatem w oparciu o wskaźniki z aneksu 3 można

85

dokonywać oceny poszczególnych działań, ale nie da się wywnioskować, na ile ich efektywność sprzyjała integracji społecznej w całym społeczeństwie.

2. Brak założeń co do zaplanowanych do osiągnięcia wartości wskaźnika. Dla wielu

wskaźników nie zostały przypisane wartości, które zamierza się osiągnąć. W takiej sytuacji trudno ocenić czy dane działanie zostało zrealizowane. Możliwa jest ewentualnie analiza dynamiki zmian w danym okresie czasu.

3. Nieadekwatne przyporządkowanie działań do priorytetów oraz wskaźników do działań. W aneksie nie zostały uwzględnione wszystkie działania, które zawiera KPD/Integracja. Zdarzają się również pomyłki związane z błędnym zamieszczeniem działań w aneksie – niektóre z nich powinny znaleźć się w innym miejscu. Z kolei niektóre działania zostały bardziej wnikliwie rozpisane niż w tekście głównym, a w rezultacie zachwiane zostały proporcje, co do szczegółowości poszczególnych części dokumentu.

4. Niewłaściwy dobór wskaźników. Niektóre z zaprezentowanych wskaźników nie dają podstaw do oceny czy działanie odniosło zamierzony skutek. Jest to efekt zastosowania głównie wskaźników nakładu (input indicators), które występują w formie prostych wartości liczbowych i nie posiadają żadnych relatywizujących odniesień. Przykładowo: na podstawie liczby wypłaconych zasiłków na edukację dzieci trudno jest wnioskować czy zwiększyły się ich szanse szkolne, gdyż po pierwsze nie wiemy czy zasiłki zostały wykorzystane zgodnie z przeznaczeniem, a po drugie czy ich wysokość była adekwatna do potrzeb. Innym mankamentem jest zastosowanie wskaźników, które nie są policzalne. W trakcie zbierania materiałów okazało się, że w niektórych obszarach nie prowadzi się ewidencji lub dotyczy ona inaczej zdefiniowanych elementów, np.: nie zbiera się w Polsce danych na temat liczby zdiagnozowanych dzieci z płodowym zespołem alkoholowym (FAS) oraz innymi zaburzeniami związanymi z piciem alkoholu przez matkę w okresie ciąży.

2.3.3. Rekomendacje na przyszłość Istotne jest stworzenie hierarchii wskaźników oraz zróżnicowanie ich w zależności od tego czy odnoszą się one do sfery działań instytucji polityki społecznej (tzw. wskaźniki nakładów, input indicators) czy do sytuacji ludności, która zmienia się pod wpływem zastosowanych działań (tzw. wskaźniki rezultatów pośrednich, intermediate outcome indicators). Konieczne jest ponadto ustalenie kilku wskaźników, które będą nadrzędne w stosunku do innych (wskaźniki rezultatów bezpośrednich, outcome indicators), a na ich osiągnięcie powinny wpływać działania, do których przypisano wskaźniki rezultatów pośrednich. Ponadto przy ocenie efektywności działań warto określić wartości wskaźników do osiągnięcia. Będą one stanowić punkt odniesienia, o tyle pomocny, że takie wartości powinny uwzględniać realne szanse na realizację działania. Przy ograniczonym budżecie czy szczególnie trudnym wyzwaniu wartości docelowe zawsze będą wyznaczane z większą ostrożnością. Przy takim podejściu końcowa ocena efektywności będzie zawierała nie tylko informację o tym, co zostało zrobione, ale umożliwi dodatkowo odpowiedź na pytanie: na ile to, co wydawało się możliwe, nie zostało osiągnięte? Otwiera to pole do analizy, dlaczego tak się stało i jakie błędy popełniono na etapie projektowania. Doświadczenia z tabeli ewaluacyjnej wskazują, że warto stosować takie wskaźniki, które umożliwią ocenę efektywności działania. Okazało się, że prezentacja prostych liczb, bez ich relatywizacji jest nieużyteczna. Prawdopodobnie najkorzystniejsze byłoby powiązanie ze sobą wskaźników nakładu i rezultatu, ale z drugiej strony dostępność danych może ograniczać

86

takie próby. Na pewno już na etapie projektowania konieczne jest określenie źródeł danych, tak aby nie wpisywać wskaźników, których nie da się policzyć. Kolejnym wnioskiem dla przyszłych prób ewaluacji jest konieczność zachowania proporcji w uszczegóławianiu priorytetów i działań. W skali kraju nie jest możliwe dokładne określenie wszystkich działań, choćby ze względu na fakt, że pewną dowolność w projektowaniu polityki społecznej mają samorządy lokalne. Dokument krajowy powinien mieć charakter strategiczny i zawierać tylko ramy pewnej polityki. Taki układ uzasadnia dodatkowo tworzenie ograniczonej liczbowo listy wskaźników.

87

Aneks 2.5. – Wskaźniki monitorowania realizacji KPD/Integracja: wartości i źródła danych

Korzystając z doświadczeń z opracowania systemu wskaźników do oceny wdrażania zaplanowanych działań, który został stworzony dla Krajowego Planu Działania na rzecz Integracji Społecznej na lata 2004-2006, obecny system wskaźników zawiera nowe części. Aby uwzględnić wszystkie elementy, które składają się na najnowszy KPD/Integracja 2006-2008, zdecydowano, że do każdego działania zostanie przypisany albo wskaźnik (jeśli jest to możliwe) albo opis realizacji. Przy podsumowywaniu wykonania dokumentu w ramach opisu realizacji zostanie przedstawiona krótka ocena efektów danego działania (z określeniem czy zostało ono wykonane czy nie). W dokumencie elementy systemu monitoringu znajdują się w następujących sekcjach: • po prezentacji każdego priorytetu zamieszczona została tabela uwzględniająca wszystkie

działania przypisane do priorytetu wraz z określonymi dla nich wskaźnikami, bądź możliwością dokonania opisu realizacji działania;

• w Aneksie 2.5 zamieszczono tabele zawierające pełne nazwy wskaźników, wraz z danymi dla 2005 roku (a w sytuacji gdy nie ma takich danych dla najbliższego innego roku) oraz informacją o źródłach danych.

Część wskaźników odnosi się do realizacji całego priorytetu (są to wskaźniki wynikowe, bezpośrednie lub pośrednie), reszta dotyczy realizacji poszczególnych działań (są to zazwyczaj wskaźniki nakładu). Tam gdzie była taka możliwość, uwzględniano wskaźniki zawierające relacje. Niestety, przy części działań, głównie tych związanych z nakładami polityki społecznej, możliwe było tylko przypisanie bezwzględnej wartości liczbowej charakteryzującej ilościowe efekty realizacji działania. Zastosowane skróty: O: ogółem M: mężczyźni K: kobiety MPiPS: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej MZ: Ministerstwo Zdrowia MEN: Ministerstwo Edukacji Narodowej Priorytet 1. Wsparcie rodzin z dziećmi

Wskaźnik Źródło informacji Nazwa Wartość w 2005 roku

Źródło danych Krajowy

/Unijny

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem45 wg płci

(2003) O: 17%

M: 16% (16+) K: 14% (16+)

GUS U

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem trwałym wg płci

Brak danych GUS(możliwe monitorowanie od 2006 roku )

U

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród dzieci (0-15 lat) (2003) 23%

GUS U

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród rodzin wielodzietnych (wychowujących 3 dzieci lub więcej)

(2003) 35%

GUS U

45 W aneksie – jeśli nie zaznaczono inaczej – do wskaźnika zagrożenia ubóstwem wykorzystano granicę ubóstwa obliczoną w oparciu o 60% mediany dochodu ekwiwalentnego.

88

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem obliczany w oparciu o minimum egzystencji dla dzieci (0-19 lat)

(2004) 18%

GUS N

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem obliczany w oparciu o minimum egzystencji dla rodzin wielodzietnych (wychowujących 4 dzieci lub więcej)

(2004) 40%

GUS N

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu rent i emerytur, ale przed transferami społecznymi

(2003) 31%

GUS U

DZIAŁANIE 2.2.1. ROZWÓJ ZINTEGROWANEGO SYSTEMU POMOCY RODZINOM Program wsparcia rodzin przed i po urodzeniu dziecka

Wydatki na program wspierający rodziców przed i po urodzeniu dziecka

Planowany termin rozpoczęcia programu: 2007 rok

Sprawozdawczość MPiPS, MZ, MEN

N

Wydatki na pozaubezpieczeniowe świadczenia rodzinne związane z urodzeniem dziecka

ok. 132 mln zł Sprawozdawczość MPiPS

N

Liczba dzieci objętych działaniami w ramach „Narodowego Programu Pomocy Dziecku Niepełnosprawnemu”

6 200 dzieci zarejestrowanych do udziału w projekcie pilotażowym [brak danych o uczestnikach]

Sprawozdawczość MZ, MEN

N

Liczba placówek wsparcia dziennego prowadzonych w oparciu o ustawę o pomocy społecznej [prowadzone przez gminę, prowadzone przez inny podmiot niż gmina]

Gmina: 207

Inny podmiot niż gmina: 183

Sprawozdawczość MPIPS

N

Liczba dzieci i młodzieży objętych programem „Świetlica-staż, socjoterapia w środowisku wiejskim”

[pilotaż] 208


N

Liczba gmin uczestniczących w programie „Świetlica-staż, socjoterapia w środowisku wiejskim”

[pilotaż] 9


N

Liczba osób objętych działaniami placówki wsparcia dziennego prowadzonej w oparciu o ustawę o pomocy społecznej [prowadzone przez gminę, prowadzone przez inny podmiot niż gmina]

Gmina: 10148

Inny podmiot niż gmina: 9208


N

Rozwój mieszkalnictwa socjalnego Liczba oddanych do użytku mieszkań socjalnych (2004-2006, plany)

ok. 5000

Sprawozdawczość Ministerstwa Budownictwa

N

Liczba noclegowni, schronisk i domów dla bezdomnych [prowadzonych przez powiat, prowadzonych przez inny podmiot]

Prowadzone przez powiat: brak danych

Prowadzone przez inny podmiot: 8

Sprawozdawczość MPiPS

N

Liczba osób korzystających z lokali socjalnych, noclegowni i domów dla bezdomnych [prowadzonych przez powiat, prowadzonych przez inny podmiot]

Prowadzone przez powiat: brak danych Prowadzone przez inny podmiot: 909


N

Rozwój poradnictwa obywatelskiego i rodzinnego Liczba Biur Porad Obywatelskich 31 Dane Związku

Biur Porad Obywatelskich

N

Działanie 2.2.2. ROZWÓJ SYSTEMU WSPIERANIA DOCHODU System świadczeń rodzinnych

Wydatki na system świadczeń rodzinnych (w zł) 8,18 mld zł Finanse MPiPS N Wydatki na świadczenia rodzinne jako udział w ogóle wydatków społecznych w relacji do udziału osób w wieku 0-18 lat w ludności ogółem

- Finanse MPiPS U

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem dzieci (0-15 lat) po uwzględnieniu rent i emerytur ale przed transferami społecznymi

(2003) 37%

GUS U

System stypendialny Kwota wypłaconych stypendiów (w zł) (plan MEN na 2005 rok)

344,6 mln Sprawozdawczość MEN

N

Liczba dzieci objętych stypendiami socjalnymi i naukowymi

Sprawozdawczość MEN

N

89

Wg miejsca zamieszkania Wg kryterium przyznania Odsetek uczniów otrzymujących stypendia Wg miejsca zamieszkania Wg typu szkoły Wg płci

Ok 14%? [studenci, stypendia socjalne] Sprawozdawczość MEN

N

Pomoc w zakresie dożywiania Liczba dzieci objętych pomocą w zakresie dożywiania Wg miejsca zamieszkania

O: ok. 1.260.000 W tym: Dzieci 0-7 lat:

198.700 Uczniowie szkół podstawowych i ponadgimnazjalnych:

960.000 Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych:

100.000


N

Zmiany w systemie podatkowym Liczba rodzin korzystających z wprowadzonych ulg podatkowych -

DZIAŁANIE 2.2.3. UŁATWIANIE PRACOWNIKOM GODZENIA PRACY Z OBOWIĄZKAMI RODZICIELSKIMI

Zwiększenie bezpieczeństwa socjalnego pracowników po urodzeniu dziecka Rozwój usług opiekuńczych

Liczba osób zatrudnionych w przedszkolach GUS, publikacje Liczba osób zatrudnionych w usługach opiekuńczych dla osób starszych, niepełnosprawnych i chorych

GUS, publikacje

Liczba dzieci w żłobkach na 1000 dzieci w wieku do 3 lat

(2004) 19,7

GUS, Rocznik statystyczny

Liczba miejsc w żłobkach i oddziałach żłobkowych

(2004) 24836


Wskaźniki skolaryzacji przedszkolnej dla dzieci w wieku 3-5 lat

(2004/05) 382


N

Liczba miejsc w przedszkolach Wg miejsca zamieszkania (miasto/wieś)

(2004/05) Miasta: 545.700

Wieś:137.500


Promocja elastycznych form zatrudnienia dla rodziców i opiekunów Odsetek osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy w ogóle pracujących (ogółem, wg płci)

O:10,8% M:8,0%

K:14,3%

GUS, BAEL N

Wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku 25-49 lat wg liczby i wieku dzieci

(4 kwartał 2005) 0 dzieci: 68,9%

1 dz w wieku 0-14 lat: 69,9% 2 dz w wieku 0-14 lat: 61,3%

3 dz lub więcej w wieku 0-14 lat: 50,8% 1 dz w wieku 0-2 lata: 63,5% 2 dz w wieku 0-2 lata: 50,8%

3 dz lub więcej w wieku 0-2 lata: 44,7%

Eurostat, LFS U

Priorytet 2. Integracja przez aktywizację


Źródło danych Krajowy /

Unijny

Odsetek osób w wieku 18-64 lata żyjących w gospodarstwach w których wszystkie osoby w wieku produkcyjnym nie posiadają zatrudnienia Wg płci

O:15,3% M:14%

K:16,6%

Eurostat, LFS U

90

Liczba osób długotrwale bezrobotnych O: 1588 tys M:796 tys K:792 tys

BAEL, GUS N

Wskaźnik zatrudnienia wśród osób niepełnosprawnych

O:13,1% M:16,5% K:9,9%

BAEL, GUS N

Aktywizacyjna formuła świadczeń z pomocy społecznej Liczba klientów pomocy społecznej objętych kontraktem socjalnym


N

Aktywizacja i integracja osób niepełnosprawnych Liczba refundacji składek na ubezpieczenia społeczne przyznanych pracodawcom zatrudniającym osoby niepełnosprawne

Dane będą dostępne po wdrożeniu projektu PFRON N

DZIAŁANIE 2.3.2. ROZWÓJ PARTNAERSTWA PUBLICZNO-PRYWATNEGO Liczba projektów realizowanych w partnerstwie publiczno-prywatnym

Dane będą dostępne po wdrożeniu projektu Sprawozdawczość MPiPS

N

DZIAŁANIE 2.3.3. ROZWÓJ INSTYTUCJI EKONOMII SPOŁECZNEJ Liczba CIS 35 Liczba osób objętych działaniami CIS 1500 Sprawozdawczość

MPiPS N

Odsetek osób objętych działaniami CIS, które uzyskały zatrudnienie

60% Sprawozdawczość MPiPS

N

Liczba KIS 100 Sprawozdawczość MPiPS

N

Liczba spółdzielni socjalnych 40 Sprawozdawczość MPiPS

N

Priorytet 3: Mobilizacja i partnerstwo


Źródło danych Krajowy

/Unijny

DZIAŁANIE 2.4.1. PROGRAMOWANIE POLITYKI I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Odsetek gmin i powiatów które mają przyjęte lokalne strategie rozwiązywania problemów społecznych


N

Odsetek gmin i powiatów objętych systemem monitorowania i ewaluacji procesów integracji społecznej


N

DZIAŁANIE 2.4.2. INTEGRACJA I ROZWÓJ SŁUŻB SPOŁECZNYCH Liczba pracowników socjalnych na 2000 mieszkańców gmin

0,8 Sprawozdawczość MPiPS

N

Liczba pośredników pracy zatrudnionych w powiatowych urzędach pracy

1653 Sprawozdawczość MPiPS

N

Liczba doradców zawodowych zatrudnionych w powiatowych urzędach pracy

601 Sprawozdawczość MPiPS

N

Odsetek pracowników socjalnych objętych programem edukacji dotyczącym wdrażania standardów zawodowych


N

91

Rozdział 3 – Krajowa Strategia Emerytalna

3.1 Uaktualnienie Krajowej Strategii Emerytalnej 2005 W sierpniu 2005 roku w Ministerstwie Polityki Społecznej powstał dokument „Krajowa Strategia Emerytalna - Adekwatny i Stabilny System Emerytalny”. Niniejszy rozdział stanowi aktualizację tego dokumentu. Od czasu opracowania tego dokumentu zostały wprowadzone cztery zasadnicze zmiany w powszechnym systemie ubezpieczeń społecznych. Nie wprowadzono zmian w systemie ubezpieczeń rolników, ani w systemach zaopatrzeniowych. A. Przesunięcie do końca 2007 roku (dotychczas do 2006 roku) możliwości przejścia na

wcześniejszą emeryturę B. Wprowadzenie po 2007 roku bezterminowo możliwości przejścia na wcześniejszą

emeryturę dla osób zatrudnionych w branży górniczej. Wprowadzone zmiany były efektem m.in. braku uregulowań w zakresie emerytur pomostowych, o których była mowa przy wdrażaniu reformy ubezpieczeń społecznych. Emerytury pomostowe miały zastąpić prawo do wcześniejszych emerytur. Wcześniejsze emerytury i emerytury pomostowe są najtrudniejszym pod względem osiągnięcia konsensusu społecznego elementem reformy. Warto jednocześnie pamiętać, że w 2005 roku efektywny wiek emerytalny był nadal dużo niższy od ustawowego (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn) i wynosił 56,8 lat (56 lat kobiety, 58,4 lat mężczyźni).

C. Wprowadzono zasadę, wg. której osoby, które w czasie otrzymywania renty osiągnęły wiek emerytalny zaczynają otrzymywać emeryturę z ZUS i z części kapitałowej systemu. Jeżeli renta była wyższa niż emerytura, wówczas różnica wypłacana jest z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

D. Wprowadzono niższą składkę na ubezpieczenia emerytalno-rentowe dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą.

Ryzyko ubóstwa wśród osób powyżej 60-tego roku życia jest nadal niższe niż dla osób z przedziału 0-59 lat. Wskaźniki te kształtują się na poziomie 6 dla osób w wieku 60+ i 19 dla osób 0-59. Oznacza to, że polityka państwa powinna być skierowana głównie na grupę osób w wieku produkcyjnym. Takie działanie zapobiegać będzie jednocześnie ryzyku ubóstwa w przyszłości. Trudna sytuacja na rynku pracy poza obecnymi negatywnymi skutkami wpływa na bardzo niski poziom przyszłych emerytur. Porównując z innymi krajami członkowskimi ryzyko ubóstwa wśród emerytów jest poza Czechami najniższe w Unii Europejskiej. Z drugiej strony wskaźnik zatrudnienia osób starszych (55-64 lata) w Polsce jest najniższy w Unii Europejskiej i wynosi 27,2 %, podczas gdy średnia kształtuje się na poziomie 42,5%. Dla kobiet wskaźnik ten w Polsce wynosi 19,7%. Oznacza to, że po odjęciu od tej grupy wiekowej kobiet pobierających emeryturę lub rentę jedynie co piąta otrzymuje dochody z pracy. Sytuacja ta ma bezpośrednie przełożenie na system emerytalny. Polityka aktywizacji zawodowej osób starszych jest w Polsce niezbędna. Jej efektem pośrednim będzie zwiększenie poziomu dochodów przyszłych emerytów. 3.1.1. Realizacja wspólnego celu (g) Zagwarantowanie wystarczającego poziomu dochodów emerytalnych wszystkim obywatelom i dostęp do systemu emerytalnego, co umożliwi utrzymanie odpowiedniego, dotychczasowego poziomu życia w wieku emerytalnym, w myśl zasady solidarności i sprawiedliwości pomiędzy pokoleniami.

92

Poniżej omówiony jest wpływ wdrożonych w 2005 roku regulacji w kontekście celu odnoszącego się do adekwatności świadczeń systemu emerytalnego. A. Przesunięcie możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę dotyczy głównie osób pracujących w szczególnych warunkach i szczególnym charakterze oraz kobiet, których staż pracy wynosi minimum 30 lat. Przywilej ten dotyczy ustawowo określonej grupy osób zatrudnionej zarówno w sektorze państwowym jak i prywatnym i nie jest związany z dodatkową składką. Wprowadzona zmiana nie oznacza jedynie możliwości wcześniejszego zakończenia aktywności zawodowej. Przez dodatkowy okres jednego roku będą przyznawane wcześniejsze emerytury. Oznacza to, że ubezpieczeni, którzy przejdą na wcześniejszą emeryturę do końca 2007 roku będą otrzymywali emeryturę wyliczoną zgodnie z zasadami starego systemu (również po 2007 roku) – oznacza to, że ta grupa osób otrzyma nieco wyższe świadczenia w porównaniu z sytuacją sprzed zmiany prawa. B. Dalsze utrzymanie przywilejów emerytalnych dla jednej grupy zawodowej jest odejściem od ideałów solidaryzmu społecznego. Poza różnym wiekiem emerytalnym, w jednym powszechnym systemie ubezpieczeń społecznych będą również obowiązywały zasady systemu o zdefiniowanej składce i zdefiniowanym świadczeniu dla osób zatrudnionych w branży górniczej. Oznacza to w tym wypadku dużo wyższe świadczenia dla ograniczonej grupy ubezpieczonych. Opisywana zmiana w systemie powszechnym nie wpływa na zwiększenie dostępu do systemu ubezpieczeń społecznych. Analizowane w ww. dokumencie stopy zastąpienia również nie zwiększą się, gdyż jest to analiza przeprowadzana dla „przeciętnego ubezpieczonego”, który po 40 latach pracy przechodzi na emeryturę w wieku 65 lat. C. Ustawowe zaliczenie rencistów, którzy osiągnęli wiek emerytalny do emerytów jest tzw. zabiegiem technicznym i ma na celu uporządkowanie zasad systemu oraz jasne określenie, co dzieje się ze środkami z części kapitałowej w przypadku osób, które pobierały rentę. D. Ulgi w składkach emerytalno-rentowych mają przede wszystkim na celu zachęcanie osób bezrobotnych do podjęcia działalności gospodarczej. Oczekuje się, że obniżenie klina podatkowego przyniesie ożywienie na rynku pracy.

3.1.2 Cel wspólny (h) Zagwarantowanie stabilności finansowej publicznych i prywatnych systemów emerytalnych pamiętając przy tym o stabilności finansów publicznych, o zachodzących zmianach demograficznych oraz o kontekście trójfilarowej strategii zwalczania budżetowych skutków starzenia się społeczeństwa, zwłaszcza poprzez: wspieranie dłuższej aktywności zawodowej i aktywności w okresie starzenia się; zagwarantowanie właściwej i społecznie sprawiedliwej równowagi pomiędzy wysokością składek i świadczeń emerytalnych; promocję bezpieczeństwa i dostępu do kapitałowych i prywatnych systemów emerytalnych. Wprowadzone zmiany ustawowe powodują zwiększenie wydatków systemu emerytalnego, co za tym idzie negatywnie wpływają na osiągnięcie stabilności finansowej systemu emerytalnego. A. Koszty przesunięcia możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę do roku 2007 powodują zwiększenie wydatków na świadczenia emerytalne od 2007 roku, przy czym

93

największy wzrost wydatków przewidywany jest w latach 2008-200946. Koszty te rozumiane są jako różnica w wydatkach na emerytury naliczane wg zasad starego systemu emerytalnego minus wydatki na emerytury z nowego systemu. Zwiększone wydatki do roku 2012, to efekt dezaktywizacji osób, które bez wprowadzonej zmiany nie otrzymywałyby świadczenia. Pomimo zmiany przepisów tylko o 1 rok, koszty będą ponoszone nawet wówczas, gdy uprawnione osoby osiągną powszechny wiek emerytalny. Wynika to z faktu, że przyznawane emerytury będą wyższe niż dla osób, które w tym samym czasie zaczną otrzymywać emeryturę z nowego systemu. Wprowadzone zmiany nie służą zwalczaniu skutków starzenia się ludności. Jak pokazują dane z ostatnich lat nie zmniejsza się różnica pomiędzy ustawowym a efektywnym wiekiem emerytalnym. Na wykresach 2 i 3 w aneksie statystycznym przedstawiony został wiek emerytalny kobiet i mężczyzn od momentu wprowadzenia reformy emerytalnej. Nie należy jeszcze oczekiwać wpływu reformy na efektywny wiek emerytalny, gdyż przez cały ten okres obowiązuje nadal dotychczasowy system. B. Podobnie jak w poprzednim punkcie zmiany zasad emerytalnych polegają nie tylko na różnym wieku emerytalnym, ale przede wszystkim na wysokości świadczenia, które w przypadku osób zatrudnionych w branży górniczej było dodatkowo podwyższane. W tym wypadku zmiany są wprowadzone bezterminowo. Skutki finansowe dla budżetu państwa zostały oszacowane bez uwzględnienia osób zatrudnionych w przyszłości w górnictwie47. Obliczenia nie uwzględniają kosztów utraconych składek, czyli środków, które wpłynęłyby do funduszu, gdyby te osoby kontynuowały aktywność zawodową. Wprowadzone zmiany wpływają na zwiększenie deficytu systemu ubezpieczeń społecznych oraz skrócenie okresu aktywności zawodowej. Nie przewidziano dodatkowej składki ani po stronie pracodawców, ani pracowników. Oznacza to zmniejszenie równowagi pomiędzy wysokością składek i świadczeń. Zmiany nie wpływają bezpośrednio na bezpieczeństwo kapitałowych i prywatnych systemów emerytalnych. C. Kwalifikowanie rencistów, którzy osiągnęli wiek emerytalny do emerytur pozwala na przeprowadzenie bardziej precyzyjnych prognoz dotyczących finansowania poszczególnych kategorii ryzyka w obszarze ubezpieczeń społecznych – emerytalnego i niezdolności do pracy. Pozwala to na poprawę bezpieczeństwa finansów systemu ubezpieczeń społecznych. Aktywa emerytalne zgromadzone w części kapitałowej pozwolą na zmniejszenie wydatków z systemu publicznego po osiągnięciu przez uczestników funduszy emerytalnego wieku emerytalnego. D. Obniżenie wpływów ze składek w krótkim czasie może przynieść zmniejszenie dochodów Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Mając jednak na uwadze cel, w jakim zaproponowana zmiana została wprowadzona, oczekuje się, że w dłuższym okresie dzięki powstałym nowym miejscom pracy dochody funduszu będą się zwiększały.

3.1.3. Wspólny cel (i) Zagwarantowanie przejrzystości systemów emerytalnych, dostosowanie ich do potrzeb kobiet i mężczyzn oraz wymogów nowoczesnego społeczeństwa, zmian demograficznych i strukturalnych; zagwarantowanie obywatelom dostępu do informacji niezbędnej do zaplanowania przejścia na emeryturę i tego, by reformy były przeprowadzane w oparciu o jak najszerszy konsensus społeczny.

46 Wzrost wydatków ilustruje wykres 1 w aneksie statystycznym. W obliczeniach przyjęto krajowe założenia makroekonomiczne. 47 skutki przedstawia Wykres 4 w aneksie statystycznym

94

A. Wprowadzone zmiany ustawowe powodują powstanie nieprzejrzystych przepisów dotyczących łączenia możliwości skorzystania z wcześniejszej emerytury oraz uczestnictwa w otwartych funduszach emerytalnych. Niezbędna jest nowelizacja przepisów, która pozwala na przejrzyste uregulowanie zasad członkostwa w części kapitałowej dla osób, które będą przechodziły na emeryturę ze starego systemu. B. Wprowadzone zmiany są pierwszym krokiem w dostosowaniu systemu rentowego do nowego sytemu emerytalnego. Rozwiązana została kwestia członkostwa w II filarze i praw do renty. C. Celem zmian w ustawie było wspieranie polityki aktywizacji osób bezrobotnych. Działania te zwiększają liczbę osób objętych ubezpieczeniem społecznym, a jednocześnie są przejawem dostosowywania systemu ubezpieczeń do zmieniających się warunków na rynku pracy.

3.2. Aktualne problemy systemów ubezpieczeń społecznych 3.2.1 Bezpieczeństwo i przejrzystość obowiązkowej kapitałowej części systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce. Od sierpnia 1999 roku gromadzone są środki w Otwartych Funduszach Emerytalnych, stanowiących integralną część nowego systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce. Opinia społeczna pozytywnie ocenia funkcjonowanie obowiązkowej kapitałowej części systemu ubezpieczeń społecznych. Od momentu wprowadzenia reformy wiele kontrowersji wzbudziła wysokość pobieranych przez fundusze opłat od składki. Większość funduszy pobierała maksymalną wysokość składki na początku członkostwa, obniżając ją wraz ze stażem członkowskim w funduszu. Od 1 kwietnia 2004 roku wprowadzono nowe maksymalne opłaty od poboru składki:

- do końca roku 2010 opłata od składki nie może być wyższa niż 7 %; - do 2011 roku maksymalna wysokość opłat nie może przekroczyć 6,125%; - do 2012 roku 5,25%; - do 2013 roku 4,375%; - od 2014 roku 3,5%.

Pierwsze emerytury ze środków zgromadzonych w OFE będą wypłacane w 2009 roku. Do roku 2013 emerytury z II filara będą otrzymywały jedynie kobiety, ze względu na pięcioletnią różnicę w wieku emerytalnym w Polsce. Obecnie trwają prace nad ustawą o wypłatach emerytur z kapitałowej części systemu. Analizowane jest szerokie spektrum możliwości. Wielkość aktywów netto gromadzona przez otwarte fundusze emerytalne stale rośnie. W ciągu ostatnich trzech lat ich wartość podwoiła się, osiągając na koniec 2005 roku 8,8% PKB – wykres 5. Mocna tendencja wzrostowa powinna utrzymywać się przez kolejne lata. Polityka państwa zmierzająca do tworzenia odpowiednich warunków funkcjonowania rynku kapitałowego poprzez zapewnienie odpowiednich stóp zwrotu będzie pośrednio kształtować poziom dochodów emerytów w przyszłości. Składka odprowadzana na II filar wynosi 7,3% płacy brutto. Przyjmując założenie, że ubezpieczony wpłacał od września 1999 roku taką samą kwotę do „skarbonki”, do banku, na indywidualne konto w ZUS oraz do OFE (uwzględnione zostały opłaty od składki oraz opłaty za zarządzanie kapitałem), to największe zyski przynosiły środki zainwestowane w OFE. Na drugim miejscu pod względem rentowności był ZUS – wykres 6. Oznacza to, że środki na zabezpieczenie społeczne przyszłych emerytów są prawidłowo zarządzane i efektywnie inwestowane.

95

Ubezpieczeni urodzeni w latach 1949-1968 zostali objęci nowym systemem emerytalnym. Mieli oni prawo wyboru czy chcą podzielić składkę na ubezpieczenie emerytalne na część kapitałową (OFE) i część PAYG (ZUS), czy całość składki przekazywać na konto w ZUS. 64,5% zdecydowało się na przystąpienie do OFE. Zgodnie z oczekiwaniami im młodsze kohorty, tym większy udział ubezpieczonych w części kapitałowej systemu Wykres 7. Wprowadzając kapitałowy system wiele uwagi poświęcono kwestii bezpieczeństwa tej części systemu. Regulacje te są o wiele bardziej rygorystyczne niż dla dobrowolnych ubezpieczeń i pracowniczych programów emerytalnych. Polski II filar stanowi obowiązkową dla większości (docelowo wszystkich) ubezpieczonych część powszechnego systemu ubezpieczeń emerytalnych. Fakt obowiązkowości powoduje przejęcie przez rząd odpowiedzialności za działanie prywatnych firm, którym powierzono zadania związane z inwestowaniem oszczędności emerytalnych Polaków, które realizuje urząd nadzoru – Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Otwarte fundusze emerytalne są wyodrębnioną masą majątkową, reprezentowaną i zarządzaną przez prywatne powszechne towarzystwa emerytalne. Rachunki pieniężne i papierów wartościowych OFE są prowadzone przez całkowicie niezależnych od towarzystwa emerytalnego i jego akcjonariuszy depozytariuszy (banki). Zasady dotyczące inwestowania środków określają przepisy ustawowe i wewnętrzne regulaminy towarzystw emerytalnych. Polski ustawodawca skoncentrował się na uniknięciu konfliktu interesów członków OFE i akcjonariuszy towarzystw emerytalnych. Portfele inwestycyjne OFE dzielą się na część akcyjną i dłużną. Wysoki poziom dywersyfikacji lokat wymuszają reguły dotyczące poziomu zaangażowania w papiery wartościowe poszczególnych emitentów. Powoduje to, że największy udział w portfelach inwestycyjnych funduszy mają największe, a co za tym idzie najbardziej płynne spółki publiczne. Minimalizująca ryzyko kursowe, silna koncentracja geograficzna lokat wiąże ostrożne zasady wyceny portfeli inwestycyjnych z przejrzystością, płynnością i efektywnością polskiego rynku kapitałowego. Jednocześnie duzi, bierni inwestorzy jakimi są fundusze wzmacniają jakość rynku i sprzyjają jego rozwojowi, przyciągając nowych emitentów. Największą część portfeli inwestycyjnych OFE stanowią emitowane przez Skarb Państwa papiery dłużne (obligacje i bony skarbowe). Pomimo najniższego możliwego w warunkach krajowych ryzyka kredytowego, zależna od krzywej rentowności i okresu zapadalności portfeli polityka inwestycyjna powodowała historycznie zadawalające i różnicujące fundusze stopy zwrotu. Tylko największe fundusze decydują się na inwestycje poza granicami kraju. Pomimo relatywnie niższych kosztów transakcyjnych, zdecydowanie wyższej płynności i możliwości pełnej dywersyfikacji branżowej portfeli wiąże się to z dodatkowymi kosztami związanymi z doradztwem. Zakazane są inwestycje w prawa pochodne.

3.2.2 Modernizacja systemu ubezpieczeń społecznych. Reforma systemu ubezpieczeń jest procesem długotrwałym i wymaga ciągłego dostosowywania do zmieniających się warunków ekonomiczno - społecznych. Jest to też proces niezwykle złożony, ponieważ zmiany przeprowadzone w jednej części systemu nie pozostają obojętne dla warunków funkcjonowania innych systemów. Nadal trwają prace nad

96

dalszą reformą ubezpieczeń społecznych. Część z tych prac jest w fazie debaty, a część przybiera już formę projektu ustaw. Do najważniejszych zadań należy opracowanie ustawy o wypłatach środków z obowiązkowej kapitałowej części systemu emerytalnego oraz ustawy o emeryturach pomostowych. Trwają także prace nad zmianą zasad waloryzacji świadczeń. W chwili obecnej w Sejmie znajduje się obywatelski projekt dotyczący wprowadzenia wcześniejszych emerytur zamiast emerytur pomostowych. Niezależnie od ostatecznego kształtu ustawy, projektodawcy wzięli pod uwagę niski efektywny wiek emerytalny i wyzwania jakie stawiane są przed systemami emerytalnymi w obliczu starzejącej się ludności. Wyrazem tego jest ograniczenie liczby osób objętych proponowanymi rozwiązaniami do osób posiadających zaawansowany staż pracy i urodzonych przed 1969 rokiem. Istnieją również trzy propozycje zmian zasad waloryzacji przyszłych świadczeń. Generalnie propozycje te różnią się niewielkimi szczegółami. W 2004 roku została wprowadzona zasada, zgodnie z którą świadczenia waloryzowane są zgodnie ze wskaźnikiem inflacji, ale dopiero wtedy, gdy wskaźnik ten przekroczy 5% od ostatniej waloryzacji. W rządowym projekcie proponuje się, aby wskaźnik waloryzacji wynosił nie mniej niż średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych powiększony o 20 % realnego wzrostu przeciętnego wynagrodzenia. W dalszej kolejności eksperci podkreślają potrzebę prac nad reformą ubezpieczeń społecznych rolników oraz dostosowanie systemu rentowego do zreformowanego systemu emerytalnego w systemie powszechnym, czego wyrazem są także działania realizowane w ramach Krajowego Programu Reform dotyczące optymalizacji dostępu do świadczeń prowadzących do wcześniejszej dezaktywizacji, w tym kwestie wyrównania wieku emerytalnego kobiet, reforma systemu emerytalnego czy doskonalenie systemu ubezpieczeń społecznych rolników. Niższa aktywność zawodowa kobiet i różny wiek emerytalny spowodują, że w przyszłości wysokość emerytury kobiet będzie niższa niż mężczyzn. Jest to bezpośrednim efektem tego, że kobiety z jednej strony krócej będą gromadzić kapitał emerytalny, a z drugiej strony dłużej go pobierać (nie uwzględniając różnic w długości trwania życia). W efekcie można spodziewać się, że w przyszłości ryzyko ubóstwa wśród starszych kobiet będzie dużo wyższe niż w pozostałych grupach. Zmiana wieku emerytalnego byłaby zarówno wyrównywaniem szans kobiet jak i przeciwdziałaniem zagrożeniu ubóstwem w przyszłości. W tym celu, w 2007 roku planowane jest przeprowadzenie kampanii informacyjnej dotyczącej wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn i w 2008 roku zaproponowanie rozwiązań ustawowych w tym zakresie, które będą uwzględniać wnioski i efekty przeprowadzonej kampanii. W ramach doskonalenia systemu ubezpieczeń społecznych rolników planowane są:

- zmiana modelu poboru składek, w tym zróżnicowanie składki na ubezpieczenie społeczne rolników i wypłaty świadczeń;

- optymalizacja obsługi ubezpieczonych i świadczeniobiorców; - unowocześnienie infrastruktury informatycznej, zintegrowanie zarządzania zasobami

Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Reforma systemu rentowego ma na celu dostosowanie wysokości rent z tytułu niezdolności do pracy do wysokości emerytur w nowym systemie emerytalnym. Brak równowagi pomiędzy tymi systemami może spowodować zwiększenie presji na system rentowy i próbę ucieczki z systemu emerytalnego.

97

Kluczowym warunkiem polepszenia kondycji finansów ubezpieczeń społecznych jest poprawa sytuacji na rynku pracy i zwiększenie zatrudnienia. Dyskusja na temat obniżania kosztów pracy i zmniejszania klina podatkowego jest obecnie niezwykle ożywiona.

98

Aneks 3.1. – Aneks statystyczny do Krajowej Strategii Emerytalnej Wykres 1 Koszty przesunięcia możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę do 2007 roku

0,00%

0,05%

0,10%

0,15%

0,20%

0,25%

0,30%

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

% P

KB

Wykres 2 Wiek emerytalny (efektywny i ustawowy) kobiet w latach 1999-2005

Wiek emerytalny kobiet

3,34,1 4 3,9 3,6 4 4

535455565758596061

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

efektywny wiek emerytalny ustawowy wiek emerytalny

99

Wykres 3 Wiek emerytalny (efektywny i ustawowy) mężczyzn w latach 1999-2005

Wiek emerytalny mężczyzn

5,8 6,1 5,6 5,6 4,56,3 6,6

54

56

58

60

62

64

66

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

efektywny wiek emerytalny ustawowy wiek emerytalny

Wykres 4 Koszty netto emerytur górniczych po 2007 roku

0

20 000

40 000

60 000

80 000

100 000

120 000

140 000

160 000

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

100

Wykres 5 Aktywa netto OFE wyrażone jako % PKB

Aktywa netto OFE (% PKB)

0,0%1,0%2,0%3,0%4,0%5,0%6,0%7,0%8,0%9,0%

10,0%

2002 2003 2004 2005

% P

KB

Wykres 6 Porównanie rentowności lokat

Porównanie rentowności lokat wrzesień 1999 - grudzień 2005

02468

1012141618

skumulowaneskładki na II filar

średni kapitał zlokat bankowych

kapitał z ZUS średni kapitał z OFE

w ty

s. zł

101

Wykres 7 Uczestnictwo w części kapitałowej systemu

Uczestnictwo w OFE wg roku urodzenia (stan w czewcu 2005)

0,00%

20,00%

40,00%

60,00%

80,00%

100,00%

1949

1951

1953

1955

1957

1959

1961

1963

1965

1967

NDC+FDC nie przystąpili do FDC

102

Rozdział 4. Krajowy Plan na rzecz opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej

Wstęp Wstępny krajowy raport w sprawie opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej został opracowany w Ministerstwie Zdrowia zgodnie z zasadami Otwartej Metody Koordynacji i skonsultowany z ekspertami w dziedzinie zdrowia publicznego. Niniejszy raport nawiązuje do trzech szeroko pojmowanych zasad: dostępności, jakości i stabilności finansowej. Opisuje obecną sytuację w systemie ochrony zdrowia, jak również prezentuje listę wyzwań i kierunki zmian w opiece zdrowotnej. Przedstawia zasady finansowania systemu ochrony zdrowia, podstawy prawne funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej oraz zawiera opis wskaźników stosowanych przy nadzorze i zarządzaniu systemem ochrony zdrowia. Ważnym punktem przedmiotowego opracowania są podejmowane działania zmierzające do poprawy jakości świadczonych usług. Raport szczegółowo odnosi się do najważniejszych zadań w trakcie realizacji planowanych reform w opiece zdrowotnej. Szczególny nacisk położono na rolę opieki długoterminowej i paliatywno – hospicyjnej, w szczególności nad osobami starszymi a także osobami niepełnosprawnymi, zapewniającej powszechny i ciągły dostęp do świadczeń zdrowotnych w środowisku zamieszkania, w warunkach ambulatoryjnych i domowych. 4.1. Opieka Zdrowotna 4.1.1. Podstawy prawne Artykuł 68 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej zobowiązuje władze publiczne do zapewnienia wszystkim obywatelom, bez względu na ich sytuację materialną, równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Zgodnie z tym przepisem każdy ma prawo do ochrony zdrowia, niezależnie od swojej sytuacji materialnej. Władze publiczne są zobowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku oraz są zobowiązane do zwalczania chorób epidemiologicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska. Konstytucja ustanawia, zatem odpowiedzialność władz publicznych za bezpieczeństwo zdrowotne obywateli, a więc także za dostępność i jakość świadczeń opieki zdrowotnej. Warunki i zakres udzielania świadczeń opieki zdrowotnej reguluje ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych48. Ustawa ta obowiązuje od 1 października 2004 roku. Prawo do korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych mają osoby ubezpieczone oraz osoby inne niż ubezpieczeni posiadające obywatelstwo polskie i posiadające miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, które posiadają niski status społeczno – ekonomiczny oceniany w oparciu o te same kryteria, które uprawniają do świadczeń z pomocy społecznej,. Ponadto osoby, które nie ukończyły 18 roku życia oraz kobiety w okresie ciąży i połogu mają zapewnioną opiekę zdrowotną na zasadach i w zakresie określonym dla ubezpieczonych. W myśl przepisów ustawy poprzez świadczenie opieki zdrowotnej rozumie się:

48 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 2135 z późn. zm.)

103

- świadczenie zdrowotne czyli działanie służące profilaktyce chorób, zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działanie medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich udzielania,

- świadczenie zdrowotne rzeczowe są to związane z procesem leczenia leki, wyroby medyczne, w tym wyroby medyczne będące przedmiotami ortopedycznymi i środki pomocnicze,

- świadczenie towarzyszące, czyli zakwaterowanie i wyżywienie w zakładzie opieki zdrowotnej całodobowej lub całodziennej oraz usługi transportu sanitarnego.

Świadczenia opieki zdrowotnej są finansowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia lub właściwych ministrów na zasadach i w zakresie określonym w art. 14 ustawy z dnia 27 sierpnia 20043 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 2135 z późn. zm.). Strukturę Narodowego Funduszu Zdrowia tworzą centrala oraz 16 oddziałów wojewódzkich Funduszu. Oddziały wojewódzkie są tworzone zgodnie z podziałem terytorialnym państwa. Oddziały wojewódzkie mogą ponadto tworzyć placówki terenowe. Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych określa szczegółowo zadania władz publicznych mające na celu zapewnienie obywatelom równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej. Zadania te obejmują między innymi: analizę i ocenę potrzeb zdrowotnych ludności oraz czynników powodujących ich zmiany, opracowywanie i realizacja oraz ocena efektów, na podstawie przeprowadzanych analiz, a także promocję zdrowia i profilaktykę chorób w celu tworzenia warunków sprzyjających zdrowiu. Ponadto do zadań własnych gmin, powiatów oraz samorządu województwa należy między innymi: opracowywanie i realizacja oraz ocena, na podstawie przeprowadzanych analiz potrzeb zdrowotnych oraz stanu zdrowia mieszkańców, programów zdrowotnych, które stanowią zespół zaplanowanych i zamierzonych działań z zakresu opieki zdrowotnej ocenianych jako skuteczne, bezpieczne i uzasadnione, umożliwiające w określonym terminie osiągnięcie założonych celów, polegających na wykrywaniu i zrealizowaniu określonych potrzeb zdrowotnych oraz poprawy stanu zdrowia określonej grupy osób. Programy zdrowotne mogą opracowywać, wdrażać, realizować i finansować ministrowie, jednostki samorządu terytorialnego oraz Narodowy Fundusz Zdrowia. Programy dotyczą w szczególności ważnych zjawisk epidemiologicznych i innych istotnych problemów zdrowotnych dotyczących całej populacji lub określonej grupy osób, przy istniejących możliwościach ich eliminowania bądź ograniczania oraz wdrażania nowych procedur medycznych i przedsięwzięć profilaktycznych Przepisy ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, zapewniają osobom ubezpieczonym równy dostęp do świadczeń oraz prawo wyboru świadczeniodawców spośród tych, którzy zawarli umowę z Narodowym Funduszem Zdrowia. Jednak w stanach nagłych świadczenia w niezbędnym zakresie, mogą być udzielane przez każdego świadczeniodawcę. Ubezpieczeni mają na zasadach określonych w ustawie, prawo do świadczeń opieki zdrowotnej, których celem jest zachowanie zdrowia, zapobieganie chorobom i urazom, wczesne wykrywanie chorób, leczenie, pielęgnacja oraz zapobieganie niepełnosprawności i jej ograniczanie. Ustawa zawiera tak zwany „koszyk negatywny”, czyli wykaz świadczeń opieki zdrowotnej niefinansowanych ze środków publicznych. W ramach podstawowej opieki zdrowotnej udziela się świadczeń z zakresu opieki ambulatoryjnej w tym opiekę świadczoną w domu chorego oraz dostęp do badań diagnostycznych. Na świadczenia podstawowej opieki zdrowotnej udzielone poza określonymi w umowie o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej godzinami pracy, w dni wolne od pracy i w święta, zawiera się odrębną umowę, o ile jest to niezbędne dla zapewnienia świadczeniobiorcom ciągłości opieki medycznej. Ambulatoryjne świadczenia

104

specjalistyczne finansowane ze środków publicznych są udzielane na podstawie skierowania wydanego przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego. Skierowania nie są wymagane do ginekologa i położnika, dentysty, dermatologa, wenerologa, onkologa, okulisty, psychiatry. Skierowania nie są również wymagane od osób chorych na gruźlicę, zakażonych wirusem HIV, inwalidów wojennych i osób represjonowanych oraz w zakresie lecznictwa odwykowego od osób uzależnionych od alkoholu, środków odurzających i substancji psychotropowych. Leczenie szpitalne, jest prowadzone na podstawie skierowania lekarza, jeżeli cel leczenia nie może być osiągnięty przez leczenie ambulatoryjne, w stanach nagłych świadczenia są udzielane bez wymaganego skierowania. Świadczenia opieki zdrowotnej w szpitalach i świadczenia specjalistyczne w ambulatoriach udzielane są według kolejności zgłoszenia. Świadczeniodawca ustala kolejność udzielenia świadczenia, na podstawie zgłoszenia pacjenta oraz informuje pisemnie o terminie udzielenia świadczenia oraz uzasadnia przyczyny wyboru tego terminu. Wpisanie pacjenta na listę osób oczekujących oraz poinformowanie pisemnie o terminie udzielenia świadczenia zdrowotnego oraz uzasadnienie przyczyn wyboru tego terminu przez świadczeniodawcę jest równoznaczne ze zobowiązaniem się do udzielenia świadczenia. W razie zmiany stanu zdrowia, wskazującej na potrzebę wcześniejszego niż w ustalonym terminie udzielenia świadczenia, pacjent informuje o tym świadczeniodawcę, który, jeżeli wynika to z kryteriów medycznych, koryguje odpowiednio termin udzielenia świadczenia. W celu otrzymania jednego świadczenia opieki zdrowotnej na podstawie skierowania, pacjent może wpisać się na jedną listę oczekujących u jednego świadczeniodawcy. Lista oczekujących na udzielenie świadczenia stanowi integralną część dokumentacji medycznej. Informacje o prowadzonych listach oczekujących, liczbie osób i średnim czasie oczekiwania publikują na swoich stronach internetowych oddziały wojewódzkie Narodowego Funduszu Zdrowia. Pacjentowi przyjętemu do szpitala lub innego zakładu opieki zdrowotnej przeznaczonego dla osób potrzebujących całodobowych lub całodziennych świadczeń opieki zdrowotnej, oraz przy wykonywaniu zabiegów leczniczych i pielęgnacyjnych, diagnostycznych i rehabilitacyjnych przez podmioty uprawnione do udzielania świadczeń, a także przy udzielaniu przez te podmioty pomocy w stanach nagłych zapewnia się bezpłatnie leki i wyroby medyczne, jeżeli są one konieczne do wykonania świadczenia. Leki w otwartej sprzedaży obejmują zarówno leki na receptę jak i leki nie wymagające recepty. Istnieje możliwość refundacji leków, wymienionych w wykazie leków podstawowych i uzupełniających oraz wysokości odpłatności za leki uzupełniające. Leki refundowane z listy leków podstawowych są dostępne dla pacjentów po wniesieniu opłaty ryczałtowej, natomiast leki z listy uzupełniającej po wniesieniu opłaty w wysokości 30% lub 50% ceny leku. W obu przypadkach obowiązuje limit ceny leku. Wykaz leków podstawowych i uzupełniających oraz wysokości odpłatności za leki uzupełniające są opublikowane w formie rozporządzeń do ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz ustawy o cenach. Środki finansowe przeznaczane na refundację leków, są jednym z największych kosztów w wydatkach całkowitych na ochronę zdrowia. Wysokie koszty leków wymagają pilnie dalszych prac analitycznych, dopiero na ich podstawie można odpowiedzialnie rekomendować wprowadzenie nowych instrumentów polityki lekowej, której zasadniczą cechą powinna być kompleksowość. Podmiot finansujący świadczenia opieki zdrowotnej ze środków publicznych może przeprowadzić kontrolę udzielania świadczeń, w szczególności kontrolę organizacji i sposobu udzielania świadczeń opieki zdrowotnej oraz ich dostępności, udzielania świadczeń opieki zdrowotnej pod względem zgodności z wymaganiami określonymi w umowie o udzielanie świadczeń, zasadności wyboru leków i wyrobów medycznych, w tym przedmiotów

105

ortopedycznych i środków pomocniczych stosowanych w leczeniu, rehabilitacji i badaniach diagnostycznych. W ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych duży nacisk kładzie się na świadczenia zdrowotne na rzecz zachowania zdrowia, zapobiegania chorobom i ich wczesnego wykrywania. Zadania w tym zakresie obejmują:

- propagowanie zachowań prozdrowotnych, w szczególności poprzez zachęcanie do indywidualnej odpowiedzialności za własne zdrowie;

- wczesną, wielospecjalistyczną i kompleksową opiekę nad dzieckiem zagrożonym niepełnosprawnością lub niepełnosprawnym;

- profilaktyczne badania lekarskie w celu wczesnego rozpoznania chorób, w szczególności chorób układu krążenia oraz chorób nowotworowych;

- promocję zdrowia i profilaktykę w tym profilaktykę stomatologiczną obejmującą dzieci i młodzież do ukończenia 19 roku życia;

- prowadzenie badań profilaktycznych obejmujących kobiety w ciąży, w tym badań prenatalnych zalecanych w grupach ryzyka i u kobiet powyżej 40 roku życia oraz profilaktyki stomatologicznej;

- profilaktyczną opiekę zdrowotną nad dziećmi i młodzieżą w środowisku nauczania i wychowania;

- wykonywanie szczepień ochronnych; - wykonywanie badań z zakresu medycyny sportowej obejmujących dzieci i młodzież

do ukończenia 21 roku życia uprawiających sport amatorski. 4.1.2. Zasoby Tabela 32 Zasoby systemu ochrony zdrowia - dane za rok 200449

wyszczególnienie liczba bezwzględna wskaźnik na 10 000 ludności

Liczba szpitali ogólnych50 790 - w tym niepublicznych 147 - Liczba szpitali psychiatrycznych 54 - Liczba łóżek w szpitalach ogólnych 183 280 48,0 w tym w niepublicznych 7 649 - Liczba łóżek w szpitalach psychiatrycznych 20 917 - Leczeni w ciągu roku w szpitalach ogólnych 7 000 983 - Ambulatoryjne zakłady opieki zdrowotnej51 12 101 - w tym publiczne 3 369 - Praktyki lekarskie 7 975 -

Wskaźnik wykorzystania łóżek szpitalnych ogólnych wynosił w 2004 roku - 71,8%, a średni czas pobytu w szpitalu wynosił 6,9 dnia.

Tabela 33 Wybrany personel medyczny stan na dzień 31.12.2004 roku.

49 Biuletyn Statystyczny Ministerstwa Zdrowia 2005 – Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia 50 Bez zakładów podległych Ministrowi Obrony Narodowej, Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministrowi Sprawiedliwości 51 Mały Rocznik Statystyczny Polski 2005 – Główny Urząd Statystyczny

106

wyszczególnienie liczba bezwzględna wskaźnik na 10 000 ludności

Liczba lekarzy uprawnionych do wykonywania zawodu

125 053 32,8

Lekarze zatrudnieni w zakładach opieki zdrowotnej52

85 623 22,4

w tym w publicznych zakładach opieki zdrowotnej

58 245 15,3

Liczba lekarzy (wszystkich specjalności) zatrudnionych w podstawowej opiece zdrowotnej

21 194

Liczba lekarzy dentystów uprawnionych do wykonywania zawodu

33 957 8,9

Lekarze dentyści zatrudnieni w zakładach opieki zdrowotnej

13 827 3,6

w tym w publicznych zakładach opieki zdrowotnej4

3 040 0,8

Liczba pielęgniarek uprawnionych do wykonywania zawodu

268 818 70,4

Pielęgniarki zatrudnione w zakładach opieki zdrowotnej4

180 787 47,4

w tym w publicznych zakładach opieki zdrowotnej

143 811 37,7

Liczba pielęgniarek zatrudnionych w podstawowej opiece zdrowotnej

24 619

4.1.3. Jakość Poprawa jakości jest jednym ze strategicznych, samodzielnych celów działania systemu zdrowotnego, jest również instrumentalnym warunkiem podniesienia satysfakcji pacjentów. Od 1994 roku Ministerstwo Zdrowia podjęło działania zmierzające do poprawy jakości świadczeń zdrowotnych udzielanych przez placówki ochrony zdrowia. W celu inspirowania oraz wspierania tych działań, powołana została jednostka - Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia. Do głównych zadań realizujących politykę podnoszenia jakości należą: • przygotowanie i prowadzenie szkoleń inspirujących i wspierających projekty

podnoszenia jakości świadczeń zdrowotnych; • przygotowywanie i udoskonalanie procesu akredytacji placówek opieki zdrowotnej.

Działający w CMJ Ośrodek Akredytacyjny realizuje Program Akredytacji Szpitali, w ramach którego niezależni wizytatorzy Ośrodka dokonują oceny akredytacyjnej w oparciu o publicznie znany zestaw standardów. Rozpoczęto działania pilotażowe w zakresie akredytacji praktyk i zakładów opieki zdrowotnej działających w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej’

• monitorowanie subiektywnych i obiektywnych wskaźników jakości, na które składają się następujące parametry: badanie satysfakcji pacjenta, wskaźniki medyczne oraz wskaźniki jakości życia,

• standaryzacja postępowania poprzez opracowywanie krajowych wytycznych i standardów postępowania medycznego. Rekomendacje tworzone są przez interdyscyplinarne grupy ekspertów w oparciu o analizę wiarygodnych badań

52 według podstawowego miejsca zatrudnienia, bez zakładów podległych Ministrowi Obrony Narodowej Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministrowi Sprawiedliwości

107

klinicznych oraz zalecenia Rady Europy. Wytyczne i standardy ustalają optymalny sposób postępowania w problemach medycznych o szczególnym znaczeniu społecznym,

• wykorzystanie oceny technologii medycznych przez sporządzanie raportów HTA (Health Technology Assessment). Ich podstawowym celem jest optymalizacja wydatków w systemie opieki zdrowotnej. Raporty są tworzone w oparciu o najlepsze dostępne doniesienia naukowe oraz dane kosztowe polskiego rynku usług medycznych. HTA ułatwia i racjonalizuje proces podejmowania decyzji odnośnie finansowania procedur medycznych.

Ponadto w prawodawstwie polskim funkcjonują przepisy dotyczące: wymagań, jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym

pomieszczenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej; wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia, urządzenia i sprzęt medyczny,

służące wykonywaniu indywidualnej praktyki lekarskiej, indywidualnej specjalistycznej praktyki lekarskiej i grupowej praktyki lekarskiej;

wymagań technicznych i sanitarnych dla pomieszczeń, w których można wykonywać praktykę pielęgniarek i położnych, oraz wymagań, jakim powinny odpowiadać urządzenia i sprzęt medyczny umożliwiający udzielanie świadczeń zdrowotnych;

wymagań, jakim powinno odpowiadać medyczne laboratorium diagnostyczne; kwalifikacji wymaganych od pracowników na poszczególnych rodzajach stanowisk

pracy w publicznych zakładach opieki zdrowotnej oraz minimalnych norm zatrudnienia pielęgniarek i położnych w zakładach opieki zdrowotnej, oraz wymagania, co do zasad przeprowadzania konkursów na stanowiska kierownicze.

Przepisy te są wydane w formie rozporządzeń do ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty53, ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej54 oraz ustawy o diagnostyce laboratoryjnej55. Ponadto Narodowy Fundusz Zdrowia opracował kryteria dla poradni i oddziałów szpitalnych określonej kategorii, w których zawarte są wymagania dotyczące wyposażenia w sprzęt medyczny oraz kwalifikacje personelu. Są one podstawą dla oddziałów wojewódzkich Narodowego Funduszu Zdrowia do zawierania umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej określonego rodzaju. Na podstawie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej działa system nadzoru specjalistycznego (krajowy i wojewódzki), poprzez powołanych przez Ministra Zdrowia konsultantów krajowych oraz powoływanych przez wojewodów konsultantów wojewódzkich, we wszystkich dziedzin medycyny. We wrześniu 2005 roku Minister Zdrowia powołał Agencję Oceny Technologii Medycznych, której zadaniem jest w szczególności opracowywanie i weryfikacja ocen procedur medycznych, ze szczególnym uwzględnieniem tych procedur będących przedmiotem umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej oraz opracowywanie rekomendacji dla Ministra Zdrowia dotyczących procedur medycznych. Realizowana polityka zdrowotna zakłada następujące cele:

poprawa jakości świadczeń zdrowotnych, w tym satysfakcji pacjentów z korzystania z systemu publicznej ochrony zdrowia, niezależnie od ich sytuacji społecznej i ekonomicznej;

tworzenie regionalnych mechanizmów mających na celu ciągłe monitorowanie i rozwój jakości opieki, przynajmniej dla głównych problemów zdrowotnych, łącznie

53 Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2005 r. Nr 226, poz. 1943 z późn. zm.). 54 Ustawa z dnia 5 lipca 1996 roku o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. z 2001 r. Nr 57, poz. 602 z późn. zm.). 55 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o diagnostyce laboratoryjnej (Dz. U. z 2004 r. Nr 144, poz. 1529 z późn. zm).

108

z oceną i określeniem skali ich wpływu na zdrowie, skalą ich opłacalności i satysfakcji pacjenta;

poprawa jakości zarządzania i informacji, stanu bazy rzeczowej oraz sytuacji finansowej zakładów opieki zdrowotnej;

poprawa jakości opieki nad pacjentem (restrukturyzacja wewnętrzna jednostek, poprawa warunków diagnozowania, leczenia, pielęgnacji oraz pobytu pacjenta);

wdrażanie systemu oceny jakości; systematyczne opracowywanie i wdrażanie standardów opieki nad pacjentem

w poszczególnych jednostkach chorobowych. Istotne znaczenie ma też upowszechnienie informacji o powszechnym dostępie do rejestru zakładów opieki zdrowotnej pozwalającego na uzyskanie informacji o zakładzie opieki zdrowotnej oraz o zakresie jego działania. 4.1.4. Finansowanie Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych wprowadza zasadę, iż składka na ubezpieczenie zdrowotne, płacona jest przez określonych w ustawie płatników z dochodu ubezpieczonych (poza sytuacjami, w których ustawodawca rozstrzygnął, że pokrywana jest ona z budżetu państwa). Wysokość składki jest co roku zwiększana o 0,25%, począwszy od 7,5% wymiaru podstawy w roku 2000 aż do wysokości 9% wymiaru podstawy w roku 2007. Powoduje to, iż każdego roku do systemu ochrony zdrowia wpływa stopniowo coraz więcej środków finansowych. Składka na ubezpieczenie zdrowotne, jest najważniejszym źródłem dochodów systemu opieki zdrowotnej. Pozostałe źródła dochodów, których podstawowym celem jest przeciwdziałanie nierówności w dostępie do świadczeń i wykluczenia społecznego to: budżet państwa, który finansuje składki na ubezpieczenie zdrowotne, niektórym, grupom osób wymienionych szczegółowo w ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych np.: rolnikom i bezrobotnym nie pobierającym zasiłku lub stypendiumświadczenia udzielone osobom innym niż ubezpieczone oraz świadczenia wysokospecjalistyczne. Kolejnym źródłem dochodów są budżety jednostek samorządu terytorialnego, zakłady pracy oraz sami pacjenci finansujący świadczenia ponadstandardowe, wykazane w załączniku do ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz niektóre orzeczenia i zaświadczenia lekarskie. Wzrost stabilności finansowej systemu ochrony zdrowia spowoduje wdrożenie systemu ratownictwa medycznego i finansowanie jego funkcjonowania w zakresie świadczeń przedszpitalnych z budżetu państwa. Spowoduje to wyłączenie finansowania zespołów ratownictwa medycznego przez Narodowy Fundusz Zdrowia. W związku z wysokim poziomem zadłużenia publicznych zakładów opieki zdrowotnej od 2005 roku zgodnie z ustawą o pomocy publicznej i restrukturyzacji publicznych zakładów opieki zdrowotnej56 podjęto działania mające na celu poprawę sytuacji finansowej jednostek publicznych ochrony Zdrowia. Wskutek wdrożenia powyższych działań zauważono spadek zadłużenia zakładów opieki zdrowotnej w końcu grudnia 2005 roku w porównaniu do wysokości zadłużenia z III kwartału ubiegłego roku o 17,4 %. Jednym z istotnych problemów, który jest szeroko dyskutowany w ostatnich latach, jest kwestia wynagrodzeń pracowników publicznych zakładów opieki zdrowotnej. Problem ten nasilił się po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, kiedy to zaobserwowano wzrost emigracji zarobkowej personelu medycznego. Sprawa ta pozostaje jednym z wyzwań stojących przez polskim systemem ochrony zdrowia. 56 Ustawa z dnia 15 kwietnia 2005 roku o pomocy publicznej i restrukturyzacji publicznych zakładów opieki zdrowotnej (Dz.U. 2005 nr 78 poz. 684).



109

Rozwiązanie tego problemu ma na celu podpisana przez Prezydenta RP 10 sierpnia 2006 roku ustawa z dnia 22 lipca 2006 roku o przekazaniu środków finansowych na wzrost wynagrodzeń, która ma na celu zwiększenie wynagrodzeń osób zatrudnionych w ochronie zdrowia.

4.1.5. Strategiczne i operacyjne cele rozwoju ochrony zdrowia zawarte w Strategii Rozwoju Ochrony Zdrowia na lata 2007 –2013 Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia w Polsce na lata 2007 – 201357 jest dokumentem towarzyszącym realizacji Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007 – 2013. Dokument ten wskazuje na sposób rozwoju Polski poprzez dążenie do uzyskania dobrego zdrowia żyjącego dłużej społeczeństwa. Osiągalne to jest poprzez właściwe ustalenie proporcji między promocją zdrowia, profilaktyką chorób i edukacją zdrowotną oraz leczeniem stanów chorobowych i w miarę potrzeby – rehabilitacją, gdyż są to istotne czynniki poprawy zdrowia ludności i związanej z tym jakości życia i pracy. Dobre zdrowie, a co za tym idzie dłuższe lata życia w zdrowiu, mogą być kluczem do wzrostu ekonomicznego kraju i podnoszenia jakości życia osobniczego i społecznego. W Strategii zawarte są strategiczne i operacyjne cele oraz opis działań zmierzających do ich realizacji. Są to: 1. Zwiększenie bezpieczeństwa zdrowotnego społeczeństwa: 1.1 rozwój systemu ratownictwa medycznego; 1.2 zapobieganie negatywnym skutkom zdrowotnym narażenia na szkodliwe czynniki

fizyczne, chemiczne i biologiczne środowiska; 1.3 zapobieganie zagrożeniom bezpieczeństwa żywności poprzez wdrożenie

biologicznych wskaźników oceny ryzyka z uwzględnieniem monitorowania zanieczyszczeń chemicznych;

1.4 zapobieganie negatywnym skutkom zdrowotnym narażenia na szkodliwe czynniki środowiska znajdujące się w wodzie przeznaczonej do spożycia przez ludzi.

2. Poprawa efektywności funkcjonowania systemu ochrony zdrowia: 2.1 maksymalizacja korzyści zdrowotnych przez zwiększenie efektywności i jakości

leczenia; 2.2 redukcja niedoborów informacyjnych w zakresie kształtowania polityki zdrowotnej 2.3 wprowadzenie elementów regulacyjnych – racjonalizujących popyt, do sfery

świadczeń zdrowotnych; 2.4 optymalizacja wykorzystania i kosztów produktów leczniczych; 2.5 inwestycje w infrastrukturę ochrony zdrowia. 3. Dostosowanie opieki zdrowotnej do dynamiki długookresowych trendów

demograficznych: 3.1 poprawa zdrowia kobiet w wieku rozrodczym oraz noworodków i niemowląt; 3.2 poprawa zdrowia dzieci i młodzieży; 3.3 zapewnienie właściwej opieki osobom w środowisku pracy; 3.4 zapewnienie właściwej opieki oraz wydłużenie okresu sprawności psychofizycznej i

możliwości pełnienia ról społecznych osobom w wieku podeszłym. 4. Poprawa stanu zdrowia społeczeństwa polskiego w stopniu zmniejszającym dystans

istniejący pomiędzy Polską a średnim poziomem stanu zdrowia w Unii Europejskiej:

57 Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia w Polsce na lata 2007 – 2013 przyjęta została przez Radę Ministrów w dniu 21 czerwca 2005 roku.

110

4.1 realizacja uaktualnionego Narodowego Programu Zdrowia na lata 2006 – 2015, 4.2 wzmocnienie uczestnictwa społeczeństwa w działaniach umożliwiających realizację celów zawartych w Narodowym Programie Zdrowia na lata 2006 – 2015, 4.3 zmniejszenie zapadalności i umieralności na przewlekłe choroby niezakaźne. 4.2. Priorytety w zakresie opieki zdrowotnej

1. System ratownictwa medycznego Budowa nowoczesnego systemu ratownictwa medycznego stanowi warunek poprawy poczucia bezpieczeństwa zdrowotnego obywateli. W związku z koniecznością usprawnienia funkcjonowania systemu ratownictwa medycznego w kraju, Ministerstwo Zdrowia przygotowało projekt nowej ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym, która została uchwalona przez Sejm w dniu 08.09.06 r. W chwili obecnej ustawa jest procedowana w Senacie. Jednocześnie niezbędne jest także przygotowanie właściwych służb do jej wdrożenia. 2. Sieć szpitali Wraz z uruchomieniem systemu ratownictwa medycznego rozpocznie się proces tworzenia sieci szpitali. Sieć będzie filarem publicznego systemu opieki zdrowotnej i gwarancją bezpieczeństwa zdrowotnego obywateli. 3. Budowa nowego ustroju ochrony zdrowia Rolę „Konstytucji” ochrony zdrowia będzie pełnić pakiet aktów prawnych (ustawa o zdrowiu publicznym, ustawa definiująca koszyk gwarantowanych świadczeń zdrowotnych, ustawa o ubezpieczeniach dodatkowych, ustawa o zawodach medycznych) opisujących zakres kompetencji i odpowiedzialności poszczególnych organów władzy publicznej w zakresie ochrony zdrowia, zakres odpowiedzialności i praw pacjentów oraz regulacje dotyczące poszczególnych grup zawodowych w ochronie zdrowia. 4. Koszyk świadczeń gwarantowanych Wykaz świadczeń opieki zdrowotnej gwarantowanych przez państwo w ramach systemu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego a wykonywanych w technologiach o potwierdzonej naukowo skuteczności i w warunkach zapewniających standardy bezpieczeństwa, tzw. „koszyk”, będzie zasadniczą częścią nowego ustroju ochrony zdrowia. Przedstawiona zostanie jednocześnie wycena kosztów wykonania poszczególnych procedur. Stworzenie „koszyka” da możliwość realnego określenia, jakie procedury i w jakiej ilości są możliwe do przeprowadzenia ze środków finansowych przeznaczanych na leczenie w ramach istniejącego systemu ochrony zdrowia. 5. Dobrowolne ubezpieczenia dodatkowe Wprowadzenie nowych form finansowania świadczeń zdrowotnych stworzy zainteresowanym osobom możliwość zapewnienia dostępu do świadczeń zdrowotnych o podwyższonym standardzie, nieujętych w „koszyku”, a jednocześnie pozwoli na dopływ dodatkowych środków do systemu. Ten typ ubezpieczeń spowoduje znaczne ograniczenie szarej strefy i wpłynie na poprawę funkcjonowania systemu ochrony zdrowia. Ubezpieczyciele, mając możliwość wyboru świadczeniodawców, pośrednio spowodują działania na rzecz stałej poprawy jakości świadczeń oraz podniesienie standardów postępowania.

111

6. Ubezpieczenia Pielęgnacyjne Wprowadzenie tej formy ubezpieczeń związane jest z postępującym procesem „starzenia się” polskiego społeczeństwa. Niezbędne jest podjęcie odpowiednich działań w celu zapewnienia opieki pielęgnacyjnej i leczniczej osobom niezdolnym do samodzielnej egzystencji z powodu chorób, urazów lub starości. 7. Usprawnienie systemu ubezpieczenia zdrowotnego Realizacja powyższego będzie miała charakter ciągły. W pierwszej kolejności opracowany zostanie projekt nowelizacji ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych wprowadzający szereg zmian dotyczących m.in. funkcjonowania Narodowego Funduszu Zdrowia, urealnienia składki na ubezpieczenie zdrowotne płaconej przez niektóre grupy ludności, ograniczenia patologii w obrocie farmaceutykami, podziału środków finansowych miedzy poszczególne regiony kraju, rozwiązań na wypadek wystąpienia okoliczności zagrażających dostępności do świadczeń opieki zdrowotnej. 8. Utworzenie systemu informacji w ochronie zdrowia Funkcjonujący obecnie system informacyjny w ochronie zdrowia nie gwarantuje kompletności danych i możliwości porównywania danych w zakresie potrzeb zdrowotnych społeczeństwa ze stopniem ich zaspokajania. Poziom informacji jest niedostateczny w stosunku do potrzeb instytucji odpowiedzialnych za ochronę zdrowia. Dlatego też planowane jest uporządkowanie systemu informacji. Stworzy to możliwość korzystania z pełnego zbioru obiektywnych i porównywalnych danych. Ułatwi to m.in. ocenę zakresu dostępności świadczeń i będzie wsparciem dla racjonalnego planowania kierunkowych działań w ochronie zdrowia. 9. Finansowanie kosztów leczenia osób, które uległy wypadkom komunikacyjnym, w ramach obowiązkowych ubezpieczeń OC System ochrony zdrowia ponosi znaczące koszty leczenia ofiar wypadków drogowych. Wprowadzenie tego rozwiązania będzie zgodne z powszechnym poczuciem sprawiedliwości i podstawową regulacją prawa cywilnego, iż sprawca szkody zobowiązany jest do jej naprawienia. Stworzy możliwość pozyskania dodatkowych środków finansowych do systemu ochrony zdrowia i zwalczania patologii, jaką są nietrzeźwi kierowcy, poprzez dodatkowe obciążenia finansowe. 10. Włączenie funduszu chorobowego do systemu ubezpieczeń zdrowotnych. Celem powyższego rozwiązania jest ujednolicenie istniejącego systemu ubezpieczeń na wypadek ryzyka choroby. Obecnie świadczenia pieniężne z tytułu czasowej niezdolności do pracy finansowane są przez pracodawców i ZUS, natomiast diagnozowanie, leczenie i rehabilitację finansuje NFZ.

4.3. Opieka Długoterminowa i Opieka Paliatywno - Hospicyjna Analizując sytuację demograficzną i zdrowotną społeczeństwa polskiego, należy zauważyć powolny, ale systematyczny wzrost populacji osób w podeszłym wieku oraz potrzeby zdrowotne tej populacji. Większość krajów rozwijających się, w tym również i Polskę problem ten jeszcze nie dotyka w dramatycznej formie, niemniej trzeba przygotowywać się do zadań, jakie w niedalekiej już przyszłości, wynikną z procesu starzenia się społeczeństw oraz wydłużania się trwania życia obywateli.

112

Wiedza o starzeniu się społeczeństwa, o problemach wieku podeszłego jest niezbędna, by móc racjonalnie zaplanować i efektywnie wykorzystać istniejące zasoby dla zapewnienia właściwej opieki nad osobami w podeszłym wieku. Mimo przyjętego ogólnie twierdzenia, że ochrona zdrowia tylko w 10% odpowiada za stan naszego zdrowia, to w odniesieniu do osób starszych, niepełnosprawnych relacja ta wygląda inaczej. Dobrze funkcjonujący system ochrony zdrowia wpłynąć musi z jednej strony na wydłużanie trwania życia, ale z drugiej niewątpliwie pociągnie za sobą „epidemiczne” zagrożenie chorobami przewlekłymi wraz z koniecznością zapewnienia rozszerzonej opieki tej grupie osób. Wśród czynników społeczno - środowiskowych o decydującym wpływie na jakość zdrowia osób starszych, istotne znaczenie ma charakter polityki zdrowotnej państwa, czyli wybrany system pozyskiwania środków na leczenie wraz z pakietem świadczeń zdrowotno- opiekuńczych i socjalnych dla tych osób oraz mechanizmy gwarantujące dostępność do tych świadczeń. „Kolejnym czynnikiem wpływającym na jakość życia osób starszych jest: przygotowanie infrastruktury opiekuńczo-społecznej, architektonicznej i użytkowej dla potrzeb starzejącego się społeczeństwa. W podtrzymaniu dobrego stanu zdrowia starszej części społeczeństwa, ogromne znaczenie mają również: stan środowiska naturalnego, polityka żywieniowa państwa, świadomość i wiedza o ograniczeniu zasobów własnego zdrowia, motywowanie do aktywności fizycznej i intelektualnej, ułatwienia w dostępie do obiektów sportowych, dostępność rehabilitacji, ograniczanie marginalizacji społecznej powodowanej wiekiem. Ludzie starsi to populacja szczególnie narażona na wpływy społecznych czynników traumatyzujących takich jak osamotnienie, wdowieństwo, ubóstwo, niezaradność, brak wsparcia w chorobie i niesprawności. Postępująca z wiekiem i współistniejącymi chorobami niesprawność fizyczna oraz psychiczna wymaga wsparcia i pomocy najbliższych członków rodziny. Do zadań opieki nad ludźmi starszymi należy współdziałanie z chorym i jego opiekunami w szczególnie trudnych sytuacjach życiowych chorego. Leczenie i diagnozowanie patologii wieku podeszłego, wymaga z jednej strony znajomości konsekwencji procesu starzenia, a z drugiej strony wiedzy na temat patofizjologii i symptomatologii chorób wieku podeszłego, które są mało charakterystyczne i często zupełnie odmienne niż u osób młodszych. Aktualnie opieka długoterminowa realizowana jest w Polsce w dwu działach administracji rządowej: zdrowia i zabezpieczenia społecznego. Opieka nad człowiekiem starszym, przewlekle chorym, niepełnosprawnym jest oparta na wzajemnym współdziałaniu podmiotów świadczących usługi w sektorze opieki zdrowotnej i pomocy społecznej. Podstawową zasadą, która wyznacza kierunki takiego współdziałania, jest dążenie do takiej organizacji opieki zdrowotnej i socjalnej, która umożliwia jak najdłuższe funkcjonowanie w warunkach domowych. Szczególną rolę w opiece nad osobami starszymi, niepełnosprawnymi i w podeszłym wieku odgrywa podstawowa opieka zdrowotna, która jest główną częścią systemu opieki, zapewniającą powszechny i ciągły dostęp do świadczeń zdrowotnych w środowisku zamieszkania, w warunkach ambulatoryjnych i domowych. Nieodzownym elementem, przy planowaniu działań na rzecz poprawy dostępności do opieki tej grupie osób, winno być zapewnienie w istniejącym systemie ochrony zdrowia, dostępności do opieki geriatrycznej oraz możliwości korzystania ze świadczeń specjalistycznych. Świadczenie specjalistyczne to świadczenie opieki zdrowotnej we wszystkich dziedzinach medycyny z wyłączeniem podstawowej opieki zdrowotnej. Istotnym elementem procesu leczenia jest także możliwość skorzystania ze świadczeń rehabilitacyjnych. Głównym celem rehabilitacji jest utrzymanie lub przywrócenie zdolności do samodzielnego funkcjonowania, szczególnie w zakresie

113

podstawowych czynności życia codziennego oraz usprawnianie poszczególnych narządów czy układów, w których występuje dysfunkcja. W przypadku występujących problemów zdrowotnych, pacjent może skorzystać z opieki długoterminowej. Do opieki długoterminowej kwalifikują się osoby z chorobą przewlekłą, z pogłębiającą się niepełnosprawnością, u których wystąpiły, bądź mogą wystąpić powikłania związane z długotrwałym unieruchomieniem. Są to chorzy z dużymi deficytami w samoopiece i samopielęgnacji, którzy nie kwalifikują się do leczenia szpitalnego, ale wymagają stałej profesjonalnej pielęgnacji, rehabilitacji i opieki. U kresu życia lub w fazie znacznego zaawansowania choroby pacjent może być objęty opieką paliatywno-hospicyjną. Opieka paliatywno- hospicyjna jest wszechstronną całościową opieką sprawowaną nad pacjentami chorującymi na nieuleczalne, nie poddające się leczeniu przyczynowemu, postępujące choroby. Opieka ta obejmuje zapobieganie i uśmierzanie bólu i innych objawów somatycznych, łagodzenie cierpień psychicznych, duchowych i socjalnych oraz wspomaganie rodziny chorych w czasie trwania choroby jak i po śmierci chorego w okresie osierocenia. 4.3.1. Opieka długoterminowa W Polsce definicja opieki długoterminowej została określona na potrzeby kontraktowania świadczeń opieki zdrowotnej w rodzaju opieka długoterminowa. W dokumencie pt.: ,,Szczegółowe materiały informacyjne o przedmiocie postępowania w sprawie zawarcia umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej oraz o realizacji i finansowaniu umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w rodzaju opieka długoterminowa”, zostało zapisane, że opieka długoterminowa przeznaczona jest dla osób obłożnie i przewlekle chorych niewymagających intensywnego leczenia szpitalnego, u których występują istotne deficyty w samoopiece i którzy wymagają całodobowej, profesjonalnej, intensywnej opieki i pielęgnacji oraz kontynuacji leczenia. Kontynuacja leczenia oznacza dalsze postępowanie medyczne odpowiadające stanowi zdrowia pacjenta, w tym podawanie leków i wykonywanie badań diagnostycznych, niezbędnych w chorobach o charakterze przewlekłym oraz stosowanie wskazań po zakończeniu leczenia w oddziale szpitalnym, po indywidualnej ocenie lekarza zakładu opieki długoterminowej. Do opieki długoterminowej nie mogą trafiać osoby kwalifikujące się do domów pomocy społecznej lub, u których podstawowym wskazaniem do objęcia opieką jest trudna sytuacja socjalna albo zaawansowana choroba nowotworowa. Formy organizacyjne opieki długoterminowej: Pacjent może być objęty: 1. stacjonarną opieką długoterminową realizowaną w:

a) oddziałach dla przewlekle chorych; b) zakładach opiekuńczo-leczniczych (ZOL) i zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych

(ZPO) (także dla pacjentów w stanie wegetatywnym/apalicznym i/ lub wentylowanych mechanicznie).

2. opieką długoterminową realizowaną w warunkach domowych jako: a) pielęgniarska opieka długoterminowa realizowana w domu chorego; b) domowa opieka nad pacjentami wentylowanymi mechanicznie.

Zadania realizowane w opiece długoterminowej przewidziane są dla wszystkich grup wiekowych. Koncepcja opieki długoterminowej uwzględnia zarówno stan zdrowia pacjenta, jak i wynikającą ze stanu zdrowia niepełnosprawność czy kalectwo. Znajduje to swój wyraz w zakresie zadań przewidzianych do realizacji w poszczególnych rodzajach opieki.

114

Na oddziale dla przewlekle chorych zapewnia się całodobową opiekę i leczenie osób, które przebyły fazę leczenia szpitalnego na oddziałach opieki krótkoterminowej, mają ukończony proces diagnozowania, leczenia operacyjnego lub intensywnego leczenia zachowawczego, lecz wymagają dalszej hospitalizacji. Ponadto ze względu na stan zdrowia i stopień niepełnosprawności oraz brak możliwości samodzielnego funkcjonowania w środowisku domowym pacjenci wymagają stałego nadzoru lekarskiego, profesjonalnej pielęgnacji i rehabilitacji. Zadaniem zakładu pielęgnacyjno – opiekuńczego jest okresowe, a w przypadku zakładu opiekuńczo – leczniczego okresowe lub stałe objęcie całodobową pielęgnacją i kontynuacja leczenia osób przewlekle chorych oraz osób, które przebyły leczenie szpitalne, mają ukończony proces diagnozowania, leczenia operacyjnego lub intensywnego leczenia zachowawczego, nie wymagają już dalszej hospitalizacji, jednak ze względu na stan zdrowia i stopień niepełnosprawności oraz brak możliwości samodzielnego funkcjonowania w środowisku domowym są niezdolne do samoopieki oraz wymagają kontroli lekarskiej, profesjonalnej pielęgnacji i rehabilitacji oraz zapewnienia okresowej intensywnej opieki pielęgniarskiej. Zakład opiekuńczo-leczniczy o profilu ogólnym oraz dla dzieci i młodzieży po spełnieniu warunków określonych odpowiednio w załączniku nr 3 do ,,Szczegółowych materiałów informacyjnych o przedmiocie postępowania w sprawie zawarcia umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej oraz o realizacji i finansowaniu umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w rodzaju opieka długoterminowa”, może prowadzić opiekę nad chorymi w stanie wegetatywnym i nad chorymi wentylowanymi mechanicznie. Zakład opiekuńczo – leczniczy dla pacjentów w stanie wegetatywnym udziela całodobowych świadczeń opieki zdrowotnej pacjentom z niekorzystnym rokowaniem, w stosunku, do których zakończono postępowanie lecznicze, niewymagającym hospitalizacji w oddziałach intensywnej terapii, chirurgii, neurochirurgii, neurologii i kardiologii, którzy wymagają kompleksowej opieki lekarsko-pielęgniarskiej i rehabilitacji. Zakład opiekuńczo-leczniczy dla pacjentów wentylowanych mechanicznie udziela całodobowych świadczeń opieki zdrowotnej obłożnie chorym z niewydolnością oddechową, wymagających stosowania ciągłej terapii oddechowej przy pomocy respiratora, lecz niewymagających hospitalizacji w oddziałach intensywnej terapii, którzy wyrażą świadomą zgodę na ten typ leczenia. W przypadku dzieci wymagana jest zgoda opiekunów prawnych. Domowa opieka nad pacjentami wentylowanymi mechanicznie jest to opieka nad obłożnie chorymi z niewydolnością oddechową, wymagającymi stosowania inwazyjnej (prowadzonej przez rurkę tracheostomijną) bądź nieinwazyjnej (prowadzonej przez różnorodne ustniki, maski czy kaski) ciągłej lub okresowej terapii oddechowej przy pomocy respiratora, nie wymagających hospitalizacji w oddziałach intensywnej terapii lub pobytu w zakładach opieki całodobowej, jednak wymagających stałego specjalistycznego nadzoru lekarza, profesjonalnej pielęgnacji i rehabilitacji, którzy wyrażą świadomą zgodę na ten typ leczenia, a w przypadku dzieci zgodę opiekunów prawnych. Domową opieką nad pacjentami wentylowanymi mechanicznie mogą być objęci chorzy, którzy mają zapewnione odpowiednie warunki domowe i przeszkoloną rodzinę (opiekunów prawnych) w zakresie obsługi aparatury medycznej i udzielania pierwszej pomocy, aby mogło być zapewnione bezpieczeństwo pacjenta podczas stosowania terapii. Pielęgniarska opieka długoterminowa jest to opieka nad obłożnie i przewlekle chorymi przebywającymi w domu. Pacjenci w pielęgniarskiej opiece długoterminowej nie wymagają hospitalizacji w oddziałach lecznictwa stacjonarnego i z różnych względów nie chcą lub nie mogą przebywać w zakładach opieki długoterminowej, a ze względu na istniejące problemy

115

zdrowotne wymagają systematycznej i intensywnej opieki pielęgniarskiej udzielanej w warunkach domowych i realizowanej we współpracy z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej. Tryb kierowania do opieki długoterminowej. Szczegółowe zasady dotyczące kierowania osób do zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno- opiekuńczych reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 grudnia 1998 roku w sprawie sposobu i trybu kierowania osób do zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno-opiekuńczych oraz szczegółowych zasad ustalania odpłatności za pobyt w tych zakładach (Dz. U. Nr 166, poz. 1265). Skierowanie do wymienionych zakładów wydaje w drodze decyzji organ, który utworzył publiczny zakład, albo organ, który zawarł umowę z niepublicznym zakładem na wykonywanie zadań publicznego zakładu opieki zdrowotnej, zwany dalej organem kierującym. W zakładach niepublicznych decyzję o przyjęciu do zakładu wydaje dyrektor w porozumieniu z lekarzem zakładu, w oparciu o dokumentację określoną w rozporządzeniu, na podstawie skierowania lekarza ubezpieczenia zdrowotnego. W takim przypadku przyjęcie do zakładu wymaga potwierdzenia przez oddział wojewódzki Funduszu. Z wnioskiem o wydanie skierowania do zakładu opiekuńczo-leczniczego albo do zakładu pielęgnacyjno-opiekuńczego może wystąpić: osoba ubiegająca się o skierowanie, jej przedstawiciel ustawowy, lub za zgodą tej osoby albo jej przedstawiciela ustawowego - inna osoba lub zakład opieki zdrowotnej. Do oddziału dla przewlekle chorych pacjent kierowany jest bezpośrednio przez lekarza prowadzącego z oddziału opieki krótkoterminowej. W oddziale dla przewlekle chorych pacjent może przebywać czasowo – średni czas pobytu wynosi 30 dni. W przypadku przewidywanej konieczności kontynuacji opieki długoterminowej, świadczeniodawca zobowiązany jest do podjęcia działań w celu umieszczenia pacjenta w zakładzie opiekuńczo-leczniczym bądź pielęgnacyjno-opiekuńczym przed upływem 30 dni. Podstawą skierowania pacjenta do zakładu pielęgnacyjno – opiekuńczego lub opiekuńczo -leczniczego jest:

- zaświadczenie lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, lub zaświadczenie lekarza prowadzącego pacjenta z oddziału szpitalnego, po zakończonym leczeniu w warunkach szpitalnych oraz

- wywiad pielęgniarski wraz z oceną wg skali Barthel. Do zakładu pielęgnacyjno-opiekuńczego lub opiekuńczo-leczniczego o profilu ogólnym mogą być kierowani pacjenci, którzy sklasyfikowani zostali w skali Barthel, na poziomie od 0 do 40 punktów. W przypadku uzyskania większej wartości punktowej zakwalifikowanie pacjenta do opieki w zakładzie pielęgnacyjno - opiekuńczym lub opiekuńczo-leczniczym wymaga indywidualnej zgody oddziału wojewódzkiego Funduszu. W przypadku kierowania pacjenta do zakładu opiekuńczo-leczniczego dla pacjentów w stanie wegetatywnym/ apalicznym konieczne jest dołączenie do skierowania zaświadczenia lekarza specjalisty prowadzącego pacjenta w oddziale szpitalnym (intensywnej terapii, chirurgii, neurochirurgii, neurologii i kardiologii) lub lekarza podstawowej opieki zdrowotnej w przypadku kierowania pacjenta z domu oraz wywiad pielęgniarski. Podstawą do objęcia opieką pacjenta wentylowanego mechanicznie w warunkach domowych jest skierowanie lekarza prowadzącego pacjenta w oddziale szpitalnym. Do skierowania należy dołączyć: a) kartę informacyjną leczenia szpitalnego; b) wyniki badań będących w posiadaniu pacjenta lub jego rodziny/ opiekunów;

116

c) kwalifikację lekarza specjalisty anestezjologii i intensywnej terapii. Podstawą objęcia chorego pielęgniarską opieką długoterminową jest: a) wniosek lekarza podstawowej opieki zdrowotnej lub wniosek lekarza prowadzącego

pacjenta z oddziału szpitalnego, po zakończonym procesie leczenia w warunkach szpitalnych;

b) zgoda pacjenta wyrażona na piśmie; c) kwalifikacja pielęgniarska do objęcia pielęgniarską opieka długoterminową. Do zakładu pielęgnacyjno - opiekuńczego lub opiekuńczo – leczniczego o profilu ogólnym nie może być przyjęty pacjent w ostrej fazie choroby psychicznej lub w terminalnej fazie choroby nowotworowej. W przypadku chorych z rozpoznaną chorobą psychiczną niezbędne jest przedstawienie zaświadczenia wydanego przez specjalistę psychiatrę o braku przeciwwskazań do pobytu w zakładach o profilu ogólnym. W 2004 roku świadczenia zdrowotne w rodzaju opieka długoterminowa realizowały 1 442 komórki organizacyjne zakładów opieki zdrowotnej, objęte umową z Narodowym Funduszem Zdrowia. Zasadniczym pozytywnym zjawiskiem odnotowanym w rodzaju opieka długoterminowa jest sukcesywny wzrost liczby osób objętych opieką długoterminową oraz wzrost zakontraktowanej wartości umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w rodzaju opieka długoterminowa. W 2005 roku, w porównaniu do 2004 roku odnotowano wzrost liczby osób objętych opieką długoterminową o 4,6 %, a co ważniejsze, odnotowano wzrost zakontraktowanej wartości umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w rodzaju opieka długoterminowa o 8,1%. Jednocześnie w 2005 roku świadczenia zdrowotne w tym rodzaju realizowało 1 519 komórek organizacyjnych zakładów opieki zdrowotnej, objętych umową z Narodowym Funduszem Zdrowia. Największy wzrost liczby komórek organizacyjnych – zakładów opieki zdrowotnej objętych umową z Narodowym Funduszem Zdrowia, udzielających świadczeń odnotowano w następujących zakresach świadczeń: pielęgniarskiej opiece długoterminowej – 47; w poradni medycyny paliatywnej – 21; w hospicjum domowym - 13. Z danych GUS – stan na dzień 31 grudnia 2004 roku wynika, że liczba zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno - opiekuńczych sukcesywnie wzrasta. Wzrost liczby łóżek i zakładów opieki długoterminowej przedstawia poniższa tabela. Tabela 34 Liczba łóżek oraz liczba zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno – opiekuńczych

1999 2000 2001 2002 2003 2004 Rodzaj

Liczba łóżek

Liczba zakła-dów

Liczba łóżek

Liczba zakła-dów

Liczba łóżek

Liczba zakła-dów

Liczba łóżek

Liczba zakła-dów

Liczba łóżek

Liczba zakła-dów

Liczba łóżek

Liczba zakła-dów

Zakłady opiekuń-czo- lecznicze

8 521 95 9 633 126 10 195 149 11 623 174 11 868 182 12 415 221

Zakłady pielęgna-

861 20 1 800 49 3 146 85 3 642 100 3 821 103 4 553 118

117

cyjno-opiekuń-cze

W 2004 roku funkcjonowało 170 oddziałów dla przewlekle chorych, o łącznej liczbie łóżek 3669, w tym 54 dla dzieci do lat 18 i 37 kliniczne i udostępnione klinikom. Na oddziałach tych przyjęto ogółem 44 841 pacjentów, w tym 493 dzieci dl lat 18. Średni czas pobytu chorego na oddziale wynosił 26,6 dni. Z danych statystycznych GUS wynika, że na koniec 2004 roku odnotowano 9 oddziałów pielęgnacyjno-opiekuńczych usytuowanych w szpitalach ogólnych o łącznej liczbie łóżek 252. Łącznie w tych zakładach leczono 1164 pacjentów. Średni czas pobytu chorego wynosił 68,9 dnia. Z raportów przekazywanych przez świadczeniodawców do Narodowego Funduszu Zdrowia wynika, że najwięcej osób oczekuje na przyjęcie do zakładów opiekuńczo-leczniczych. Ponad dwukrotnie mniej zarejestrowanych jest jako oczekujący do zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych i objęcia długoterminową opieką domową. Średni czas oczekiwania na przyjęcie do zakładu opiekuńczo-leczniczego lub pielęgnacyjno-opiekuńczego wynosi około 2,5 miesiąca a na objęcie długoterminową opieką domową poniżej 1 miesiąca. Problem stanowi domowe leczenie tlenem, na które oczekuje ponad 500 osób, przy czym średni czas oczekiwania wynosi 8 miesięcy. 4.3.2. Opieka paliatywno-hospicyjna Zgodnie z definicją (WHO) opieka paliatywna jest aktywną, wszechstronną i całościową opieką nad pacjentami chorującymi na nieuleczalne, postępujące choroby w końcowym okresie życia. Otacza jak płaszczem (łac. Pallium = płaszcz) nieuleczalnie chorych oraz ich udręczoną rodzinę. Celem jej jest poprawienie jakości życia chorych i ich rodzin. Obejmuje ona zwalczanie bólu trudnego do opanowania i innych objawów somatycznych, łagodzenie cierpień psychicznych, duchowych i socjalnych oraz wspomaga rodziny chorych tak w czasie trwania choroby, jak i w okresie osierocenia. Opieka paliatywno-hospicyjna jest istotną i integralną częścią opieki zdrowotnej, zabezpieczenie jej rozwoju winno być zgodne z „Rekomendacjami Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie organizacji opieki paliatywnej”. Chorzy w terminalnym stadium choroby nowotworowej lub innych chorób przewlekłych mogą pozostawać pod opieką lekarza poz. i pielęgniarek środowiskowych, lecz jest to wówczas opieka szczebla podstawowego, nastawiona na usuwanie objawów u tych chorych, którzy dobrze reagują na zwykłe, rutynowe sposoby postępowania. Natomiast opieka paliatywna, jako opieka specjalistyczna jest zarezerwowana dla chorych wymagających zastosowania specjalistycznych procedur, nastawionych na łagodzenie cierpień somatycznych, psychicznych i egzystencjalnych chorego. Celem tych wielokierunkowych działań sprawowanych przez wielodyscyplinarny zespół jest poprawa jakości życia chorych i ich rodzin. Opieka sprawowana jest w domu chorego, w specjalistycznych poradniach, oddziałach stacjonarnych opieki paliatywnej/hospicyjnej i ośrodkach opieki dziennej oraz przez szpitalne zespoły wspierające. Opiekę sprawuje wielodyscyplinarny zespół składający się z lekarza, pielęgniarki, psychologa, pracownika socjalnego, rehabilitanta, terapeuty zajęciowego, kapelana i wolontariuszy. Podkreślenia wymaga fakt, że od 1992 roku datuje się dynamiczny rozwój opieki paliatywno-hospicyjnej – liczba ośrodków opieki paliatywno-hospicyjnej już w 1993 roku wzrosła do 81 a w 1996 roku do 160. W 2001 roku funkcjonowało 260 ośrodków, w tym ponad 90 jako jednostki niepubliczne oraz 5 hospicjów dla dzieci i młodocianych. W 2002 roku ośrodków opieki paliatywno – hospicyjnej było łącznie 270, a w 2003 roku 400.

118

W 2004 roku odnotowano już łącznie 450 ośrodków opieki paliatywno-hospicyjnej, w tym: Oddziały stacjonarne:

Liczba oddziałów

Liczba łóżek

Niepubliczne 34 260 Publiczne 76 608 Łącznie: 110 868

Istnieje ponadto około 200 zespołów domowej opieki paliatywno-hospicyjnej, 126 poradni medycyny paliatywnej i leczenia bólu, 9 poradni leczenia obrzęku limfatycznego, 12 ośrodków opieki dziennej, 7 domowych hospicjów dziecięcych i kilka szpitalnych zespołów wspierających. Wielkim osiągnięciem stało się też utworzenie w Warszawie pierwszego w Polsce Hospicjum dla dzieci. Warszawskie Domowe Hospicjum dla Dzieci stało się nie tylko ogólnopolskim, ale i europejskim ośrodkiem edukacyjnym. Mimo licznych osiągnięć należy zauważyć także fakt, że pacjenci kwalifikujący się do opieki paliatywnej, nie zawsze mogą korzystać ze świadczeń zdrowotnych udzielanych w ramach zakontraktowanej opieki paliatywnej. Wynika to między innymi z faktu, iż rozwój opieki paliatywnej w kraju jest nierównomierny. Różnice w rozmieszczeniu placówek opieki paliatywnej powodują nierównomierny dostęp pacjentów do tego rodzaju opieki. Odnotowuje się mniej ośrodków opieki paliatywno - hospicyjnej w rejonach wiejskich, więcej blisko dużych miast. Działalność ośrodków opieki paliatywno-hospicyjnej zasługuje na wysoką ocenę. Zwraca uwagę wysokie zaangażowanie i umiejętności personelu łączone z empatią i poszanowaniem godności ciężko chorych, umierających i ich bliskich oraz dążeniem do zapewnienia najwyższego standardu świadczonych usług. 4.3.3. Źródła finansowania świadczeń w opiece długoterminowej oraz świadczeń w opiece paliatywno hospicyjnej Podstawowym źródłem finansowania świadczeń w opiece długoterminowej są środki finansowe przekazywane świadczeniodawcom przez Narodowy Fundusz Zdrowia, w ramach zawartych umów. Natomiast, zgodnie z art. 34 a ustawy o zakładach opieki zdrowotnej osoba przebywająca w zakładzie opiekuńczo – leczniczym i pielęgnacyjno-opiekuńczym ponosi koszty wyżywienia i zakwaterowania. Miesięczną opłatę ustala się w wysokości odpowiadającej 250% najniższej emerytury z tym, że opłata nie może być wyższa niż kwota odpowiadająca 70% miesięcznego dochodu, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, osoby przebywającej w zakładzie opiekuńczo – leczniczym i pielęgnacyjno-opiekuńczym. Miesięczną opłatę za wyżywienie i zakwaterowanie dziecka przebywającego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym i pielęgnacyjno-opiekuńczym ustala się w wysokości odpowiadającej 200% najniższej emerytury, z tym, że opłata nie może być wyższa niż kwota odpowiadająca 70% miesięcznego dochodu na osobę w rodzinie w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej. Szczególna zasada dotyczy pacjentów korzystających z opieki paliatywno- hospicyjnej, zgodnie, z którą pacjent nie ponosi żadnych kosztów związanych z zakresem udzielanych świadczeń. Finansowanie ośrodków opieki paliatywno - hospicyjnej dokonywane jest przez Narodowy Fundusz Zdrowia, w ramach zawartej umowy. 4.3.4. Pomoc społeczna W ramach polityki społecznej wobec osób w podeszłym wieku działa wiele systemów, takich np. jak system ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia, rehabilitacji, etc. Jednym z tym systemów jest także pomocy społeczna, której celem jest umożliwienie osobom i rodzinom

119

przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Aby możliwe było osiągnięcie tego celu pomoc społeczna wspiera osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej58 osobie samotnej, która z powodu wieku, choroby lub z innych przyczyn wymaga pomocy innych osób, ośrodek pomocy społecznej może przyznać usługi opiekuńcze, które obejmują pomoc w zaspokojeniu codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, zaleconą przez lekarza pielęgnację oraz, w miarę możliwości, zapewnienie kontaktów z otoczeniem (usługi opiekuńcze mogą zostać również przyznane osobom, którym rodzina nie jest w stanie zapewnić opieki). Kolejną formą świadczenia, jaką może uzyskać osoba potrzebująca pomocy są specjalistyczne usługi opiekuńcze, które są dostosowane do szczególnych potrzeb wynikających z rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności, które są świadczone przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym. W przypadku braku możliwości zapewnienia usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania osoba wymagająca z powodu wieku, pomocy innych osób, może korzystać z usług opiekuńczych i bytowych w formie rodzinnego domu pomocy, który stanowi formę usług opiekuńczych i bytowych świadczonych całodobowo. Osobie w podeszłym wieku, która potrzebuje wsparcia w funkcjonowaniu w codziennym życiu, ale nie wymaga usług całodobowych, może być przyznany pobyt w mieszkaniu chronionym, którego zadaniem jest zapewnienie warunków samodzielnego funkcjonowania w środowisku, w integracji ze społecznością lokalną. Natomiast jeżeli osoba w wymaga opieki całodobowej z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, a nie można jej zapewnić w formie usług opiekuńczych przysługuje prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej. Wydatki związane z zapewnieniem całodobowej opieki mieszkańcom oraz zaspokajaniem ich niezbędnych potrzeb bytowych i społecznych w całości pokrywa dom pomocy społecznej. Dom pomocy społecznej umożliwia i organizuje mieszkańcom pomoc w korzystaniu ze świadczeń zdrowotnych przysługujących im na podstawie odrębnych przepisów, jak również pokrywa opłaty ryczałtowe i częściową odpłatność do wysokości limitu ceny, przewidziane w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia. Dom pomocy społecznej może pokryć wydatki ponoszone na niezbędne usługi pielęgnacyjne w zakresie wykraczającym poza uprawnienia wynikające z przepisów ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Decyzję o skierowaniu do domu pomocy społecznej i decyzję ustalającą opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej wydaje organ gminy właściwej dla tej osoby w dniu jej kierowania do domu pomocy społecznej. Dom pomocy społecznej świadczy, na poziomie obowiązującego standardu, osobom wymagającym całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności usługi: bytowe, opiekuńcze, wspomagające, edukacyjne w formach i zakresie wynikających z indywidualnych potrzeb. Domy, w zależności od tego, dla kogo są przeznaczone dzielą się na domy dla: - osób w podeszłym wieku;

- osób przewlekle somatycznie chorych; - osób przewlekle psychicznie chorych; - osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie; - dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie; - osób niepełnosprawnych fizycznie.

58 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U.04.64.593 z późn.zm.)

120

Decyzję o skierowaniu do domu pomocy społecznej i decyzję ustalającą opłatę za pobyt w domu wydaje organ gminy właściwej dla tej osoby w dniu jej kierowania do domu. Decyzję o umieszczeniu w domu pomocy społecznej wydaje organ gminy prowadzącej dom lub starosta powiatu prowadzącego dom. W przypadku regionalnych domów pomocy społecznej decyzję wydaje marszałek województwa. Opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej wnoszą:

- mieszkaniec domu, nie więcej jednak niż 70% swojego dochodu, a w przypadku osób małoletnich przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka, nie więcej niż 70% tego dochodu;

- małżonek, zstępni przed wstępnymi: a) w przypadku osoby samotnie gospodarującej, jeżeli dochód jest wyższy niż 250% kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej, jednak kwota dochodu pozostająca po wniesieniu opłaty nie może być niższa niż 250% tego kryterium; b) w przypadku osoby w rodzinie, jeżeli posiadany dochód na osobę jest wyższy niż 250% kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, z tym że kwota dochodu pozostająca po wniesieniu opłaty nie może być niższa niż 250% kryterium dochodowego na osobę w rodzinie;

- gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej – w wysokości różnicy między średnim kosztem utrzymania w domu pomocy społecznej a opłatami wnoszonymi przez mieszkańca domu oraz małżonka, zstępnego przed wstępnymi.

Od lat rozwija się nurt działań organizacji i fundacji w ramach tworzenia tzw. Społeczeństwa Obywatelskiego, także tych adresowanych do osób w podeszłym wieku. Wiele samorządów terytorialnych współdziała i wspiera takie organizacje jak; Fundacja „EMERYT”, Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów, Stowarzyszenie Akademia Pełni Życia, Samarytańskie Towarzystwo im. Jana Pawła II, Stowarzyszenie Sądecki Uniwersytet Trzeciego Wieku i inne. Przykładem współpracy z samorządu organizacjami pozarządowymi w zakresie działań na rzecz osób w podeszłym wieku jest opracowany i przyjęty uchwałą Sejmiku Województwa Małopolskiego Wojewódzki Program Polityki i Pomocy Społecznej wobec Starości na lata 2004-2006. Celem Programu jest zapobiegania zjawisku marginalizacji społecznej osób starszych przejawiającym się utrudnionym korzystaniem z praw obywatelskich jak również słabym dostępem do usług publicznych. Przyjęty program jest kontynuacją wdrażanego w latach 2001- 2003 Wojewódzkiego Programu Polityki i Pomocy Społecznej wobec Starości, koordynowanego przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie. 4.4. Priorytetowe kierunki działań w zakresie opieki długoterminowej i opieki paliatywno - hospicyjnej W Polsce dokumentem wytyczającym dalsze kierunki działań na rzecz zapewnienia właściwej opieki oraz wydłużenia okresu sprawności psychofizycznej i możliwości pełnienia ról społecznych osobom w wieku podeszłym jest Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia na lata 2007 –2013, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 21 czerwca 2005 roku. Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia opiera się na Strategii Lizbońskiej, Narodowym Planie Rozwoju59 , a także uwzględnia zadania Światowej Organizacji Zdrowia oraz dyrektywy organów Unii Europejskiej. W celu nr 3 dotyczącym dostosowania opieki zdrowotnej do dynamiki długookresowych trendów demograficznych cele operacyjne 3 i 4 poświęcone zostały w całości działaniom zmierzającym do zapewnienia właściwej opieki medycznej dla osób w podeszłym wieku, a

59 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o Narodowym Planie Rozwoju, Dz.U. Nr 116, poz.1206

121

poprzez te działania uzyskanie wydłużenia okresu sprawności psychofizycznej i możliwości pełnienia ról społecznych osobom w wieku podeszłym. Działania te obejmują: 1. Przygotowanie i wdrożenie procedur opiekuńczo-leczniczych, pozwalających na

racjonalną opiekę nad osobami w podeszłym wieku. 2. Organizowanie form opieki domowej nad osobami w wieku podeszłym. 3. Restrukturyzacja sieci szpitalnej i wydzielenie zakładów przystosowanych do

prowadzenia opieki długoterminowej, pielęgnacyjno-opiekuńczej oraz paliatywno-hospicyjnej.

4. Integracja funkcjonalna opieki zdrowotnej z opieką społeczną oraz dostosowanie zasad finansowania, w celu kompleksowego zaspokajania potrzeb ludzi starszych.

5. Rozwijanie kształcenia i przygotowania praktycznego kadr medycznych do prowadzenia postępowania zapobiegawczego, leczniczego i usprawniającego osób w wieku podeszłym.

6. Wspieranie działań organizacji pozarządowych zajmujących się opieką zdrowotną nad osobami w wieku podeszłym.

7. Rozwój infrastruktury społecznej na obszarach wiejskich umożliwiającej poprawę świadczenia usług zdrowotnych osobom w wieku podeszłym.

Dotychczasowe działania nie w pełni zaspokajają potrzeby osób w podeszłym wieku i osób przewlekle chorych. Zróżnicowane zapotrzebowanie tej populacji wymaga podejmowania zintegrowanych długoterminowych działań na rzecz poprawy sytuacji tych osób. Wzrost wydatków na opiekę zdrowotną w ostatnich latach trwania życia powoduje gwałtowny wzrost obciążeń budżetu chorego, opiekuna chorej osoby oraz państwa, jeśli nie ma przygotowanych, dzięki systemowi ubezpieczeń dodatkowych, wcześniej odłożonych na taką sytuację środków. Wraz z wiekiem będzie wzrastało zapotrzebowanie na usługi medyczne w szczególności na leczniczo-pielęgnacyjne oraz leczniczo-rehabilitacyjne, częstsza będzie także potrzeba wizyt domowych lekarzy pierwszego kontaktu oraz potrzeba konsultacji i opieki geriatrycznej, co w konsekwencji przełoży się na wyższe koszty opieki. Zakończenie Obecna sytuacja w systemie ochrony zdrowia powoduje, że w niektórych obszarach można obserwować zaburzenia w dostępie do świadczeń opieki zdrowotnej. Może to dotyczyć w szczególności grup społecznych najsilniej zagrożonych marginalizacją społeczną, czyli osób dotkniętych ubóstwem, osób niepełnosprawnych i w podeszłym wieku. Przyczyn tego zjawiska należy upatrywać głównie w sposobach gromadzenia i alokacji środków finansowych oraz błędach w zarządzaniu procesem wprowadzania zmian. Powodem niekorzystnych zjawisk jest także niski poziomi finansowania publicznego systemu ochrony zdrowia, w szczególności odczuwany wobec wysokiej dynamiki kosztów opartych na cenach zewnętrznych wobec systemu ochrony zdrowia (ceny leków, sprzętu medycznego, eksploatacji infrastruktury, pozapłacowych kosztów pracy) oraz przy wzroście tzw. potrzeb zdrowotnych (generowanych przez wzrost wykształcenia, reklamę, procesy demograficzne). Z chwilą przystąpienia Polski do UE powstała jednak szansa, że nowe etapy zmian będą bardziej precyzyjnie niż w przeszłości, nacelowane na zmiany przynoszące pożytek obywatelom.

krajowy program „zabezpieczenie spoŁeczne i...

Documents