KREATIVNOST, KREATIVNOST, OČIGLEDNOST OČIGLEDNOST I FORME RADA I FORME RADA

U NASTAVI ŠAHAU NASTAVI ŠAHAFM Goran TomićFM Goran Tomić

Didaktički principiDidaktički principiPrincip očiglednosti Princip očiglednosti

Princip svjesne aktivnosti Princip svjesne aktivnosti

Princip postupnostiPrincip postupnosti

Princip naučnostiPrincip naučnosti

Princip individualizacije i diferencijacijePrincip individualizacije i diferencijacije Princip trajnosti znanjaPrincip trajnosti znanja

Princip ekonomičnosti i racionalizacije znanjaPrincip ekonomičnosti i racionalizacije znanja Princip optimalnog stimulansaPrincip optimalnog stimulansa

Nastavne metode• Od izbora i primjene nastavnih metoda i

oblika rada, kao i upotrebe odgovarajućih nastavnih sredstava, zavisi uspješnost i kvalitet nastavnog procesa.

• Jedan od kriterijuma izbora metode rada je psihološko-didaktički odnos percepcija i uspješnosti pamćenja, odnosno trajnosti znanja.

• Ljudi pamte približno:– 10% onog što pročitaju, – 20% onog što čuju, – 30% onog što vide, – 50% onog što čuju i vide, – 70% onog što kažu i napišu, – 90% onog što kažu dok nešto rade.

• Važi staro didaktičko pravilo: reci, pokaži, uradi.

0102030405060708090

100

Uspješnostpamćenja

Što se pročita

Što se čuje

Što se vidi

Što se čuje i vidi

Što se kaže i napiše

Što se kaže dok se nešto radi

Kreativnost• Najpotpuniju definiciju kreativnosti je dao R. Kvaščev:

Kreativnost je: • osposobljavanje učenika da produkuju što veći broj ideja,• usmjerava ih da obične stvari gledaju na nov način, • da traže i pronalaze nove funkcije stvari i pojava, • da rješavaju problemske pristupe na različite načine, • da spontano mijenjaju usmjerenost mišljenja u toku rješavanja problema, • da stavljaju činjenice u druge relacije i • da otkrivaju različita moguća značenja sadržaja datih činjenica u drugim kontekstima, • da pronalaze udaljene relacije problema, • da kombinuju date informacije na različite načine, • da inventivno redukuju podatke i preformulišu zadatke i • da uključuju objekte u nove veze i otkrivaju njegov novi sadržaj.

(Kvaščev, Radivoj: Psihologija stvaralaštva,Izdavački centar studenata, Beograd, 1981)

Metode razvoja kritičkog mišljenja (engl. RWCT - Reading and Writing for

Critical Thinking) u nastavi šaha u osnovnoj školi

• Na šahovski časovima se mogu primjenjivati metode razvoja kritičkog mišljenja.

• Kritičko mišljenje je dio kreativnog mišljenja koje uključuje složene procese mišljenja koji započinju informacijom a završavaju odlukom.

• Metode RWCT su pogodne i zato što su kritičko mišljenje i analiza sastavni dio šahovskog razmišljanja!

Metoda KOCKE (CUBING)na času utvrđivanja – Kretanje figura

(4. i 5. čas programa Osnovi šaha) (10 minuta) • Pripremiti kocku (stranice 15-20 centimetara) sa napisanim nazivom

figure ili njenom slikom (crtežom)

Konj

KraljicaKraljLovac

Top

Pješak

Nastavnik baca kocku učenicima.Učenik koji uhvati kocku opisuje kretanje figure koja je na kocki okrenuta prema njemu. Zatim vraća kocku nastavniku. Kocka se ponovo baca drugom učeniku i tako redom dok se sve figure ne opišu.

ČAS: PRAVILA KRETANJA FIGURA (5. čas programa Osnovi šaha)

• Utvrđivanje znanja o pravilu kretanja figura

Metoda Grozdova (CLUSTERING)1. Učenici su podijeljeni u grupe (4-5 učenika u svakoj grupi)2. Svaka grupa bira vođu grupe i daje nazive svojoj grupi (npr. Majstori, Prvaci, Početnici i slično). Učenici imaju spremne papire za postere (hamer papir ili list iz bloka i flomastere) (5 minuta)3. Nastavnik zadaje “ključnu frazu” KRETANJE FIGURA koju vođa grupe (ili odabrani učenik od strane vođe) upisuje u sredinu postera4. Članovi grupe upisuju što više pojmova i ideja vezanih za KRETANJE FIGURA-bez ograničenja 5. Učenici rade dok nastavnik ne označi završetak rada (otprilike 15 minuta)6. Izložiti urađene GROZDOVE, (Metoda GALERIJE) učenici pregledaju, komentarišu; Ocjeniti najuspješnije radove (10 minuta)

Metoda Grozdova (CLUSTERING)na času utvrđivanja – Kretanje figura

(15 minuta)

Kretanje figura

Kralj

Za jedno polje U svim pravcima

Top

Kreće se pravo

Po redu i liniji

Lovac

Kreće se po dijagonali

“Bjelopoljac”

“Crnopoljac”

Dama

Kao top i lovac zajedno

Najjača figura

Iz centra djeluje na 27 polja

Skakač

Dva polja pravo i jedno sa strane

Preskače figure

Pješak

Samo napred

Za jedno poljeSa početne pozicije

može se kretati dva polja

Jede na koso

Čas:Mat kralju (obrada, 14. čas Osnova šaha)

Metoda - Razmisli i razmjeni u paru (think/pair/share)

Jednostavna tehnika pogodna za pripremu učenika za grupni rad (ako nisu na to navikli) a može i da prethodi drugim tehnikama učenja.

Vrlo je pogodna za obradu lekcija sa više dijagrama (npr. 14. lekcija Mat kralju, 19. lekcija Remi i sl.) kada učenici obično spontano komentarišu i predlažu rješenja. Uz pomoć ove metode se unosi red u komentare učenika i usmjeravaju se na zadatak.

Vrijeme trajanja: od nekoliko minuta do cijelog časaVeličina grupe: Minimalno jedan par učenika do maksimalno 10

parova učenikaPotrebno pripremiti: Radne listiće sa dijagramima,

demonstracionu tablu, šahovske garniture (može eventualno i kompjuter sa projektorom i pripremljenim pgn fajlom).

1 2

3 4

5 6

7 8

9 10

RADNILISTIĆI

Čas:Mat kralju Metoda - Razmisli i razmjeni u paru

(think/pair/share)

Radni listić 1.

Bijeli igra i daje mat

1. ________

• Učenici se rasporede u parove. Svaki učenik u jednom paru dobija radni listić sa istim dijagramom sa zadatkom da razmisli 2-3 minuta dok ne nađe rješenje koje zapisuju na radni listić. Učenici mogu koristiti i šahovsku tablu da postave poziciju sa dijagrama.

• Zatim o svom rješenju diskutuje sa drugim članom para.

Čas:Mat kralju Metoda - Razmisli i razmjeni u paru

(think/pair/share)• Predstavnici parova koji to

žele na demonstracionoj tabli pokazuju problem koji su rješavali i eventualno iznose diskusiju koju su imali oko rješenja. 4

5

1 2

3

9 10

6

7 8RADNILISTIĆI

Čas: Remi. Anpasan (“en passant”). Rokada.

(Utvrđivanje -24. čas predmeta Osnovi šaha) Metoda NASTAVNIČKA PITANJA

Analitička pitanja Sintetička pitanja Evaluacijska pitanja

Uporedi, suprostavi, istakni, razlikuj, kategorizuj

Dovedi u vezu, integriši, stavi zajedno, potiči na kreativno rješenje

Prosudi, raspravi, ocijeni, odluči, odbrani, diskutuj

1) Da li potezom 1.c4 bijeli matira crnog kralja?

1) Kojim potezima crni se u jednoj varijanti spašava a u drugoj gubi?

1) Za koji potez bi se bijeli trebao da odluči?

2) Bijeli je odigrao prethodni potez f2-f4. Crni je na potezu. Da li je crni u patu?

2) Ako je bijeli taknuo kralja pa mora njime da igra, da li je remi?

Mogući odgovori učenika

1) Ne, zato što može da uzme anpasan 1.bc3 e.p.

1) Crni se spašava mata uzimanjem anpasan u prvoj varijanti a u drugoj uzimanjem anpasan gubi jer nije u patu

1) 1.Db7#1.Td1#1.0-0-0 (ako nisu prethodno pomjerani kralj i top!)

2) Nije jer može da uzme piona potezom anpasan g4xf3 e.p.

2) Nije jer može da izvrši veliku rokadu i matira crnog.

• Nastavnička pitanja su važno oruđe u stimulisanju kritičkog mišljenja. Ona treba da od učenika traže da razmišljaju, nagađaju, rekonstruišu, stvaraju nove ideje ...

Čas: Istorijat šaha(obrada, 35. čas Osnovi šaha)

√ Stavite kvačicu na marginu ukoliko nešto što ste pročitali POTVRĐUJE ono što ste znali

+ Upišite znak “plus” ako je informacija za vas NOVA

_ Upišite minus ako neka informacija koju ste pročitali PROTIVURJEČI sa onim šta ste do sada znali

? Upišite upitnik ako bi željeli NEŠTO VIŠE da saznate o tome(5 minuta)

• Metoda “moždane oluje“ (brainstorming)• Učenici u procesu evokacije zapisuju na tablu sve što znaju ili misle da znaju o

istorijatu šaha (5 minuta) • INSERT metoda (Interactive Noting System Effective Reading

and Thinking) Interaktivni način obilježavanja za uspješno čitanje i mišljenje

• Svaki učenik dobija tekst o istorijatu šaha.Učenici se upoznaju sa načinom rada i oznakama koje trebaju da stavljaju na margine teksta:

Čas: Istorijat šaha INSERT metoda

• Učenici čitaju dobijeni tekst o istorijatu šaha služeći se načinom označavanja INSERT. (15 minuta)

• ISTORIJAT ŠAHOVSKE IGREŠahovska igra je nastala u Indiji √Igra je nastala vjerovatno mnogo ranije od 7 vijeka, kada imamo i pisani

zapis. -Naime, u jednom slavospjevu kralju Shirhamu (618 - 650) i njegovoj

miroljubivosti stoji:"Za njegovo vrijeme nije bilo drugih sporova osim onih među medobernim

pčelama, nikome se stope nisu sjekle osim verzovima, nikakve vojske nisu bile uzdržavane osim onih na osmoredoj ploči..."

Osmoreda ploča (Aštapada), to je šahovska ploča, a vojska (Čaturanga) ?na njoj, to su šahovske figure. Znači, igra se prvo zvala čaturanga u Indiji, a u

Persiji se naziva čatrang (U rukopisu Karmanak se navodi da je Ardešir, osnivač dinastije Sasanida (3 vijek n.e.) bio vješt i u igri čatrang). +

Nakon osvajanja Persije od strane Arapa (642 god.), igra je na arapskom nazvana šatrandž i Arapi su je razvili do prilične visine. +

Čas: Istorijat šaha INSERT metoda

• Učenici individualno rade tablicu sa izdvojenim najvažnijim činjenicama koja se zasniva na njihovim bilješkama (10 minuta)

• Učenici u parovima ili grupama raspravljaju gledajući tabelu (ili margine teksta). (10 minuta)

√ + - ?-

Šah je nastao u Indiji

-Čaturanga u Indiji

-Čatrang u Persiji-Šatranž

na arapskom

Sissa Ben Dahir

Prvi pisani zapis o šahu

u 7.vijeku

Arapi su

dostarazvili

šah

Aštapada – osmoreda

ploča

Ambar sa zrnima 2X

duži od Zemlje do

Sunca

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU (37. čas predmeta Osnovi šaha)

Metoda slagalice

• 1. Podjeliti odjeljenje na nekoliko matičnih grupa (npr. 5), u svakoj po četiri učenika. Svaki učenik dobija broj od 1 do 4. Učenici daju ime svojoj matičnoj grupi npr. Kramnik, Fišer, Gligorić, Karpov, Kasparov. Učenici biraju vođu grupe. (Trajanje – 5 minuta)

MATIČNE GRUPE

1 2

3 4

1

4

2

3

1

4

2

3

1 2

34

“KRAMNIK”

“FIŠER”

“KARPOV” “KASPAROV”

“GLIGORIĆ”

1

43

2

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU (37. čas) Metoda slagalice

EKSPERTSKE GRUPE• 2. Učenici iz matičnih grupa prelaze u tzv. ekspertske grupe. Svi učenici koji su dobili broj 1. formiraju

ekspertsku grupu “jedinica”, učenici koji su dobili broj dva formiraju grupu “dvojki”, učenici sa brojem tri formiraju grupu “trojki” i oni učenici koji su dobili broj četiri formiraju grupu “četvorki”.

Grupa “jedinica” Grupa “dvojki”

Grupa “trojki” Grupa “četvorki”

1 1

1 1 1

2

2

2

22

33

33

3 4

4

44

4

1.f3 e5 2.g4 Dh4 matEkspertska grupa 1.Mat u dva poteza

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice

Učenici su dobili zadatak da u ekspertskoj grupi nauče po jedan primjer greške u otvaranju.

(Trajanje – 10 minuta)

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice

Ekspertska grupa 2.“Šuster mat” 1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5 3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice

Ekspertska grupa 3 .Legalov mat

1.e4 e5 2.Sf3 d6 3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4 5. Se5 Ld16.Lf7 Ke7 7.Sd5 mat

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice

Ekspertska grupa 4 .Loša odbrana pješaka

pješakom

1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5 4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7 6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6 8.d4 g5 9.h4 Kg7

10.Df7 Kh6 11.hg5 mat

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice

• Rad u matičnim grupama . Učenici se vraćaju u svoje matične grupe (“Kramnik”, “Gligorić”, “Fišer”, “Karpov”, “Kasparov”)Učenici dobijaju 4 flomastera različite boje za zapisivanje partija i poster (hamer papir ili list iz bloka)

Primjer: Rad u matičnoj grupi “Fišer”Učenik broj 1 pokazuje ostalim članovima grupe partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi broj 1:1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat. Vođa grupe zapisuje (ili određuje nekog člana grupe koji će zapisati poteze) na poster!

Zatim učenik broj 2. pokazuje grupi partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi 2: 1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5 3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat. Partija se zapisuje na poster

Učenik broj 3. pokazuje grupi partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi 3: 1.e4 e5 2.Sf3 d6 3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4 5. Se5 Ld1 6.Lf7 Ke7 7.Sd5 mat. Partija se zapisuje na poster.

Učenik broj 4. pokazuje grupi partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi broj 4: 1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5 4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7 6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6 8.d4 g5 9.h4 Kg7 10.Df7 Kh6 11.hg5 mat Partija se zapisuje na poster.

(Trajanje – 20 minuta)

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice

GALERIJA

• Učenici koji su završili pisanje poteza diskutuju i dopisuju svoj komentar koji je princip narušen i zašto je došlo do brzog mata.

• Lijepe se posteri na tablu po redoslijedu kako ih grupe dovršavaju. U zadnjoj fazi časa učenici gledaju i komentarišu izložene postere.

• Nastavnik ocjenjuje postere i pohvaljuje najbolje(Trajanje – 10 minuta)

“KRAMNIK”

1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat. 1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5

3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat1.e4 e5 2.Sf3 d6

3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4 5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7

7.Sd5 mat. 1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5

4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7 6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6

8.d4 g5 9.h4 Kg7 10.Df7 Kh6 11.hg5 mat

Rokirati što prije!

“GLIGORIĆ”1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat.

1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5 3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat

1.e4 e5 2.Sf3 d6 3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4

5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7 7.Sd5 mat.

1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5 4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7 6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6

8.d4 g5 9.h4 Kg7 10.Df7 Kh6 11.hg5 mat

Što prije razvijatilake figure!

“FIŠER”1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat.

1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5 3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat

1.e4 e5 2.Sf3 d6 3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4

5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7 7.Sd5 mat.

1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5 4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7 6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6

8.d4 g5 9.h4 Kg7 10.Df7 Kh6 11.hg5 matTreba prvo razvijati skaka e pa lovce!č

“KARPOV”1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat.

1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5 3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat

1.e4 e5 2.Sf3 d6 3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4

5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7 7.Sd5 mat.

1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5 4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7 6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6

8.d4 g5 9.h4 Kg7 10.Df7 Kh6 11.hg5 matPaziti na osjetljivu

ta ku f7!č

“KASPAROV”

1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat. 1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5

3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat1.e4 e5 2.Sf3 d6

3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4 5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7

7.Sd5 mat. 1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5

4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7 6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6

8.d4 g5 9.h4 Kg7 10.Df7 Kh6 11.hg5 mat

Voditi računa o centru

Za kraj časa ali i prezentacije...

Goran Tomic, prof. biologijeFIDE majstor

Zelenika, Herceg Novi067 301 030031/ 680-440

E- mail: tomicvd@t-com.meWeb site:

http://sah.paracin.co.yu/index.htm  

Skype Name: gorantomic4538

Poslušajte rusku romansu koju pjeva sedmi svjetski šampion Vasilij Smislov!