kriminalni milje i kriminalna pojava – kriminološki i kriminalistički

Vol. 12, No 5, 2015: 205-220

Dragan Manojlović* UDK 343.9.01 originalni naučni rad

KRIMINALNI MILJE I KRIMINALNA POJAVA – KRIMINOLOŠKI I KRIMINALISTIČKI ASPEKTI –

Autor je u radu koji je pred vama predstavio jedan inovativniji koncept istra-živanja kriminalnog miljea i kriminalne pojave. u radu je data klasifikacija dosti-gnutog u literaturi u oblasti kriminalnog miljea i kriminalne pojave, koji su usko povezani sa korpusom kriminalnih delatnosti ili čak, po nekim teoretičarima, sa samim kriminalom, kriminalnim organizacijama i kriminalnim profitom. pri-kazana su pojmovna određenja, s osvrtom na kompleksnost kriminalnog miljea i pojava u njemu. pored klasifikacije, dati su i elementi koji grade pojedine tipove kriminalnog miljea, njihova slojevitost, struktura kriminalne pojave i kako se održava struktura kriminalnog miljea. Autoru se čini da su aktuelni trendovi u istraživanju kriminalnog miljea u nas još uvek nedovoljno promovisani i zastu-pljeni u domaćoj kriminološkoj i kriminalističkoj literaturi, a činjenica da je kri-minalni milje žila kucavica kriminalnih delatnosti dovoljno je ubedljiv razlog da se podstaknu istraživanja u ovoj neistraženoj oblasti.

Ključne reči: kriminologija, kriminalistika, kriminalni milje, kriminalna pojava

1. Uvodno razmatranje

Centralnu i najuticajniju teorijsku orijentaciju u kriminalistici sačinjava stablo njenih teorija sa svojim mnogobrojnim disciplinama/granama.1 Kada se istražuje teorijski i empirijski kriminalni milje i pojave u njemu, što je i namera autora u ovom radu, sve one se mogu, po većini stanovišta u kriminalističkoj teoriji, svrstati u jedan zajednički kriminalistički imenitelj. Kriminalni milje i kriminalne pojave i njihov razvitak tumače se aktivnostima učesnika2 u njemu,

* Dragan Manojlović, vanredni profesor, Fakultet za pravo, javnu upravu i bezbednost, Megatrend univerzitet, Beograd, e-mail: [email protected]

1 Kriminalistička taktika, kriminalistička operativa, kriminalistička tehnika, krimi-nalistička metodika, kriminalistička analitika, kriminalistička obaveštajna delatnost, kriminalistička analiza aktivnosti, kriminalistička analiza rizika, kriminalistička foren-zika, kriminalistička psihologija, i druge.

2 Alba Richard, Vaskez Nee: „Rethinking assimilation theory for a new era of immigration“, International Migration Review, Vol. 31, No. 4/1997, 856.

Dragan Manojlović

Megatrend revija ~ Megatrend Review

206

njihovom psihičkom i fizičkom „odnosu“ između pojedinaca i predmeta – stvari ili dobara, kao i „delatnosti“ (interakcijama).

S druge strane, jedan broj kriminalista u kriminalističkoj naučnoj misli, zastupa stanovište da je navedeni pristup idealistički, jer su po njima kriminalne pojave samo izvedene iz osobenosti kriminalnog miljea, koje upravljaju njego-vim tokovima, ili tokovima u njemu kao i izvan njega. Nadalje se mogu primetiti i sledeća razmišljanja kriminalista koja idu za tim da se pojave u kriminalnom miljeu svrstavaju, u zavisnosti od aktivnosti u samom kriminalnom miljeu, na: a) individualne i b) kolektivne(grupne).3 Kriminalni milje, s jedne strane, sastav-ljen je od pojedinaca i zbira pojedinaca koji nisu povezani,a uspostavljaju među-sobne aktivnosti,4 a s druge, od grupa koje deluju kolektivno. Iz navedenog razu-memo da one zakonitosti koje u kriminalnom miljeu objašnjavaju ponašanje i strukturu individualnog člana kriminalnog miljea, ne mogu biti kriminali-stička formula za tumačenje pojava u kriminalnom miljeu koje odašilje grupa koja kolektivno deluje, uprkos tome što je i kriminalna grupa zbir pojedinaca. Dakle, nije dovoljno u kriminalnommiljeu otkriti samo individualnog člana5[6] i njegovo ponašanje „protegnuti“ na područje celog kriminalnog miljea i svih pojava u njemu.6

Želeći da pokažu svu kompleksnost kriminalnog miljea i pojava u njemu, u kriminalističkoj teoriji se mogu pronaći stanovišta koja ukazuju da je kriminalni milje ogromno ploveće ostrvo čiji se veći deo nalazi „ispod površine – nevidljiv“, a samo dve desetine ili još manji deo iznad – moguće ga je opažati konvencionalnim sredstvima.7 Taj deo „vidljivi“, „nešto vidljiviji, ali ne najjasnije“,8 je onaj deo koji kontroliše i upravlja onim nevidljivim, mnogo „većim“ delom kriminalnog miljea i aktivnostima u njemu.

Da bi se u daljem istraživanju odredila suština kriminološkog i kriminali-stičkog aspekta prepoznavanja kriminalnog miljea i pojava u njemu i van njega, nužno je da prethodno istražimo u novijoj kriminalističkoj misli stanovišta o

3 Alba Richard, Vaskez Nee, ibid.4 Sanders B. Wiliam: Gangbangs and drive-bys: Grounded culture and juvenile gang violence,

Gruyter de Aldine, W. B, 1994, 193.5 Vigil Diego: A rainbow of gangs: Street cultures in the mega-city, university of Texas press,

Austin 2002, 132. 6 Najvažniji zadatak kriminalističkih disciplina je upravo u tome, da razumeju, da shvate,

prepoznaju i, nakon što ih prepoznaju, da objasne pojavu u kriminalnom miljeu. Dakle, osnovni metod kriminalističkog prepoznavanja kriminalnog miljea i pojava u njemu nije samo u istraživanju opštih pojava i uzročnih veza između njih i kriminalnog miljea, već i razvijanje sposobnosti kriminaliste da razume taj signal i da zna da ga objasni...

7 Francis A. J. Ianni: „New mafia: Black, Hispanic and Italian styles“,Society, Volumen 35, Issue 2/1998, 117.

8 Smith C. Robert: „Transmigrants and nation-states: Something old and something new in the u.S. immigrant experience“,in C. Hirshman, Volumen 7, Issue 2/ 2003, 315.

Vol. 12, No 5, 2015: 205-220

Kriminalni milje i kriminalna pojava - kriminološki i kiminalistički aspekti - 207

kriminalnom miljeu i kriminalnoj pojavi i razlikama između njih.9 S druge strane, kriminalistička nauka ukazuje: ako držimo da je stanovište kriminali-sta koji ukazuju da je kriminalna pojava koju opažamo u kriminalnom miljeu, proizvod preseka dejstva nepoznatog i delom poznatog faktora onog plutaju-ćeg ostrva, sasvim tačno, da bismo odgovorili na pitanje o zbivanjima u krimi-nalnom miljeu, kriminalne pojave moramo saznati ne samosa njihove vidljive strane već i sa njihove unutrašnje nevidljive strane. Nadalje, u kriminološkoj misli bi ovu spoznaju kriminalista nazvali deskriptivnim aspektom posmatranja kriminalnog miljea i pojava u njemu.

Često se ističe u literaturi da je istorija kriminalnog miljea samo jedna od učiteljica. ovo verovanje je utoliko u pravu što mu ne izmiče jedna važna činjenica: svaki kriminalni događaj je svoj, pojedinačan, jedinstven,10 različit od svih drugih.

pojam pokretljivosti kriminalnog miljea uključuje sve elemente i faktore koji grade plutajuće ostrvo – kriminalni milje.11 on, takođe, uključuje sve krimalne uloge (neki autori ih definišu kao profesionalne,12 što se ne čini najtačnije) čla-nova, posmatrano pojedinačno ili grupno: a) koje su se odigrale na određenom prostoru u određenom periodu; b) ili se trenutno odigravaju; c) ili će se odigrati (desiti) u budućnosti. Iako pokretljivost individualnih pojava u kriminalnom miljeu može biti u bliskoj vezi sa grupnim pojavama, one su ipak samostalne po svojim signalima i simbolima – najčešće se ne poklapaju sa grupnim i ne pojav-ljuju (zbivaju, događaju) na isti način.

Nadalje, pokretljivost kriminalne pojave13 ne mora i nije nužno povezana sa nastankom ili nestankom, odnosno razvojem kriminalnog miljea. Kada se posmatra kriminalni milje čija je delatnost ilegalni promet droga i psihotro-9 Ako vidi grupu ljudi koja trči i jednog ispred nje, kriminalista na osnovu spoljnog

opažanja ne može u prvi mah da odredi karakter pojave, ako nema saznanja o karakter-istikamakriminalnog miljea u kom tu pojavu opaža. Dakle, usled nedostatka saznanja o karakteru miljea u kojem opaža navedenu pojavu, kriminalista može da pomisli: a) da je u pitanju linč; b) panično bekstvo ka nepoznatom cilju, ili drugo.

10 Delbert S. Elliott, Ageton Suzann: „Reconciling race and class differences in self-reported and official estimates of delinquency“, American Sociological Review, Vol. 45/1980, 109.

11 u kriminalističkoj teoriji stoji se na stanovištu da kriminalni milje ima svoj kolektivni kriminalistički identitet (razume se ovde ne govorimo o kriminalnom identitetu), a kriminalna pojava svoj individualni identitet. Navodi se da su elementi tog kolektivnog identiteta: a) jezik; b) simboli (zajednički ili identični za pojedine grupe i nivoe); c) vred-nosti; d) običaji i norme. Takođe se smatralo dugo da faktori fizičke sredine nisu bitno uticali na kriminalni milje, što novija kriminalistička misao ne smatra najpreciznijm određenjem i ukazuje da faktori fizičke sredine imaju višeslojno dejstvo na kriminalni milje. oni mogu da utiču: a) povoljno, b) nepovoljno i c) kao i da promene pravac njegovog kretanja, bez obzira o kom pravcu je reč (navedeni u tekstu rada).

12 Francis A. J. Ianni, 107.13 Reynolds Farley, Richard Alba: The new second generation in the United States,

International/Interational Migration Research, 2002; Glick-Schiller, N.: „Transmigrants

Dragan Manojlović


208

pnihsupstanci, podudarnost pojave i miljea nije uvek nužna. pojedinci u kri-minalnojorganizaciji napreduju ili gube „položaj“, a da se pri tome sa statusom pojave u kriminalnom miljeu dešavaju čak suprotne promene – povećava se pro-daja narkotika, a cene narkotika „padaju“.

pokretljivost kriminalnih pojava u kriminalnom miljeu i samog kriminal-nog miljea je složena pojava i kako se može primetiti ima uglavnom dva oblika (verujemo da ova stanovišta nisu sasvim najtačnija, jer držimo da postoji više oblika). To su: a) horizontalni14 i vertikalni15 oblici pokretljivosti. Iz istraživanja koje smo sproveli za potrebe ovog rada, nalazimo da postoji vid mešovitog oblika pokretljivosti i jedan vid koji se u kriminalističkoj teoriji naziva: problemski, koji ne mora nužno imati svoj smer, koji ne mora imati elemente nijednog oblika, već se događa unutar samog oblika, nezavisno od njegovog trenutnog smera kretanja. Kriminološki i kriminalistički teoretičari još smatraju da harmonična ravnoteža u kriminalnom miljeu ne postoji, a da ona, takođe, ne znači njegovu potpunu pokretljivost ili nepokretnost.16 Dakle, može se primetiti da je ovde reč o stanovištima koja ovu podelu smatraju uslovnom.

Razume se iz aspekta kriminalistike, s obzirom na to da njen opseg naučnog istraživanja ne obuhvata kriminološke faktore, mogu se samo nazreti aspekti pokretljivosti kriminalnih pojava u kriminalnom miljeu i samog kriminalnog miljea,17 do nivoa kriminalističkog prepoznavanja, ali ne i uslova ili uzroka koji to omogućavaju (kauzalni).18 Na osnovu postojeće teorijske misli, potpuno razu-mevanje fenomena kriminalnog miljea moguće je posmatranjem iz dva aspekta: fenomenološkog (deskriptivni) i etiološkog (kauzalni).

Da bismo pronikli u duh procesa u kriminalnom miljeu i kriminalnih tvore-vina, neophodno je da odgovorimo na pitanje: šta je kriminalni milje? ovom, za kriminalističku i kriminološku nauku nikako jednostavnom pitanju, suprotno od dosadašnjih stanovišta koja su težila za definicijama, prići ćemo onako kako

and nation-states: Something old and something new in the u.S. immigrant experience“,in C. Hirshman, Volumen 36, Issue 3/2002, 682.

14 Ako je pripadnik kriminalne delatnosti u kriminalnom miljeu promenio kriminalnu delatnost, on je i dalje ostao u horizontalnoj ravni.

15 ovakva pokretljivost je karakteristična za kriminalne organizacije, kada se posmatrane samo delatnost pojedinih članova i njihovo kretanje po lestvici unutar organizacije već mnogo više – kada se govori o kretanju kriminalnog profita koji teži da smanji svoju sivu zonu, dakle, da bude što više legalan. Razume se, vertikalna pokretljivost ima svoja dva smera: a) naviše i b) naniže.

16 Reynolds Farley, Richard Alba, 673.17 Kasinitz philip: The handbook of international migration, Volumen 25, Issue 1/2005, The

Russell Sage Foundation, New York 2005, 217.18 Kriminalisti ukazuju da navedeno stanovište razumemo tako što se kriminalistička misao

ne upušta u svojim naučnim istraživanjima u kriminološke i sociološke aspekte nastanka kriminalnog miljea. S druge strane, to ne znači da rezultati kriminoloških istraživanja nisu od značaja za razumevanje kriminalnih pojava i kriminalnog miljea, naprotiv.

Vol. 12, No 5, 2015: 205-220


su to radili stari Rimljani, bez definicije, već davanjem sadržaja koji gradi odre-đeni pojam. To je istovremeno i uslov da se pokaže, ne samo šta je kriminalni milje bio i šta je sada, već i to šta će on biti u budućnosti. Kada bi izostalo naučno kriminalističko i kriminološko promišljanje o ovom pitanju, onda bi izlaganje o kriminalnom miljeu i kriminalnoj pojavi bilo lišeno metodološki prihvatljivog reda i naučne konsekventnosti.

Prvo što se zapaža jeste mnogoznačnost i pojmovna zamršenost kriminološ-kog i kriminalističkog određenja ovog fenomena. ovo nas upućuje na zaključak da je kriminalni milje ispoljio svoju neodređenost i svoju složenost, što je sasvim tačno.19 Kao društvena, a dinamična kategorija, kao svojevrstan „proces“, kri-minalni milje je u različitim vremenima različito definisan. Kriminalni milje je, moglo bi se reći, do sada određivan iz aspekta (sa stanovišta) više naučnih disciplina. Da bismo se u daljem izlaganju mogli koncentrisati, ne samo na sta-tiku, već i na dinamiku, kao i na tipologiju pojavnih oblika kriminalnog miljea i pojava u njemu, nužno je da najpre damo opis ovog fenomena i pojave. pre nego što pristupimo davanju (bez pretenzija da navedemo konačnu) taksonomije vrsta kriminalnog miljea i pojava u njemu, istražićemo stanovišta u teoriji o ovim fenomenima u granicama metodološkog pristupa u ovom radu.

2. teorija o kriminalnom miljeu i pojavi

u postojećoj teoriji može se pronaći više stanovišta o određenju kriminal-nog miljea. Tako, jedan broj stanovišta upućuje na saznanje, da kriminalni milje ima svoje gradivne ili osnovne činioce, koji se mogu iskazati kao: a) uloge i b) delatnosti koje pojedinci ili grupe vrše u kriminalnom miljeu na određeni način. Nadalje, veliki broj teoretičara u teorijskom razmišljanju o kriminalnom miljeu stoji na stanovištu, koje se može odrediti iskazom: da se kriminalni milje sastoji od mreža uloga, koje imaju svoje „veće ili manje“ značenje za održavanje krimi-nalnog miljea, na osnovu čega njegovi činioci imaju u njemu različite položaje (kao što su: moć, profit, ulogu i dr.).20

Drugi, pak, u postojećoj teorijskoj misli smatraju, da uloge i delatnosti u kri-minalnom miljeu podrazumevaju vršenje očekivanih uloga, tako da se siste-mom „moralnih i običajnih“21 normi koji je uspostavljen nepisanim pravilima

19 Vigil Diego: Barrio gangs: Street life and identity in Southern California, university of Texas press, Austin 1988, 186.

20 peter Anderson, NadelmannEthan: Policing the globe –criminalization and crime, oxford university press, New York 2006.

21 Bruce A. Jacobs, WrightRichard: Street Justice, Cambridge university press, 2006, 114.

Dragan Manojlović


210

očekuje određeni model i oblik ponašanja, koji aktere u kriminalnom miljeu povezuje u jedinstven „organizam“.22

Nepisane norme u kriminalnom miljeu se ne osećaju kao prinuda, već kao sopstveni moralni imperativ, svako postupa onako kako se od njega očekuje, svako želi da čini ono što ostali činioci u kriminalnom miljeu od njega očekuju. Jedan broj mislilaca ukazuje na sledeće značenje kriminalnog miljea, koje pri-mećuje da su: interesi aktera međusobno povezani u opštu prećutnu saglasnost, pomoću zajedničkog sistema moralnih pravila koja nastaju u samom sistemu.23

Neka stanovišta u pravnoj naučnoj teoriji primećuju, kada se želi dati bliža odrednica kriminalnog miljea, da je kriminalni milje sistem koji se sastoji od delova koji su povezani manje ili više skladno. ovo se, smatraju, ne može poisto-vetiti sa harmoničnim organizmom.24

Kada konsultujemo stanovišta u kriminalisticikoja se određuju prema kri-minalnoj pojavi, mogu se pronaći pristupi koji ukazuju da svaka kriminalna pojava kao deo sistema u kriminalnom miljeu (npr. delatnost ilegalnog prometa narkotika) vrši određenu aktivnost, koja je doprinos ne samo pojedinim akte-rima ili kriminalnoj organizaciji već i samom kriminalnom miljeu, radi održa-vanja njegove funkcije i postojeće strukture, odnosno održavanju njegove ravno-teže posle bilo kakvog „poremećaja“ koji je izazvan internim ili eksternim dej-stvom u njemu ili na njega.25 Nadalje, ukazuje se, čim kriminalna pojava postoji – to je samo po sebi dokaz da vrši neku delatnost (kriminalnu aktivnost) ali i funkciju u kriminalnom miljeu, a istovremeno predstavlja nužni deo u okviru celine.26

Stoji se na stanovištu da, ukoliko i dolazi do poremećaja u ispoljavanju kri-minalnih pojava u strukturi kriminalnog miljea, oni ne dovode do radikalnijih promena.27 u kriminalnom miljeu, smatraju pravni teoretičari, postoje meha-nizmi koji ga uvek vraćaju u ranije stanje, u stanje ravnoteže njegovih elemena-ta.28 u samom kriminalnom miljeu može dolaziti do internih sukoba, ali oni ne zadiru u temelje strukture, niti ga bitno menjaju. Takođe se iznose stanovišta koja ukazuju da prepoznavanje pojava u kriminalnom miljeu nije i ne bi smelo biti usmereno samo na prepoznavanje njene skrivene ili otvorene strane, već i na ulogu koju ima u kriminalnom miljeu i njeno objašnjenje. 22 Milton M. Gordon: Assimilation in American life, oxford university press, New York

2004, 254. 23 Derek J. paulsen, etal.: Tactical Crime -Research and investigation, CRC press, Boka Raton

2010.24 Derek J. paulsen, etal., ibid.25 Bureau of Justice Statistics: Criminal victimization 2000. Changes 1999-2000 with trends

1993-2000. u. S. Department of Justice, office of Justice programs, Washington 2001. 26 Derek J. paulsen, etal., 19.27 http://www.eea.europa.eu/publications/western-balkans (14. 3. 2012)28 SiegelDina, NelenHans: Organized crime: Culture, markets and policies, 2008.

Vol. 12, No 5, 2015: 205-220


promene koje bi bile vidljive i koje bi promenile strukturu kriminalnog miljea su ipak moguće, smatraju mnogi u novijoj kriminalističkoj teoriji s kraja dvadesetog veka.29 one su najčešće posledica spoljnog dejstva. pošto ipak neke promene u okviru kriminalnog miljea postoje, one su naročito vidljive s pojavom novih oblika kriminalnog organizovanja aktera u kriminalnom miljeu i krimi-nalnih delatnosti. Smatra se da su promene svojevrsna vrsta kriminalnog „pre-petuum mobila“, jer se one svode na adaptaciju, usavršavanje postojećih oblika organizacije kako bi kriminalni milje i njegovi činioci efikasnije funkcionisali.

3. tipologija kriminalnog miljea i njegovi elementi

Kriminalistička literatura s kraja dvadesetog veka kriminalni milje najčešće razume prema stepenu razvoja pojave u njemu i njenom uticaju, na: a) vid direk-tnog (još se može sresti u teoriji i neposredni ili bliži) uticaja pojave i kriminalnog miljea na okruženje (misli se na građane i imovinu); b) vid indirektnog uticaja kriminalne pojave i kriminalnog miljea na okruženje (u teoriji se mogu pronaći i podele na posredni uticaj ili dalji). Direktni uticaj se još može razložiti na: 1) trenutni koji traje; 2) potencijalni koji preti da se razvije, i 3) ad hoc– povremeni, ali koji je direktan. prema mogućnosti nastajanja i aktivnosti u njemu, krimi-nalni milje se delina: a) vid spoljnog i b) vid unutrašnjeg. prema nivou povezano-sti kriminalnih pojava i lica u njemu, kriminalni milje se deli na: a) vid situaci-onogskupa lica ili pojava; b) vidorganizovanog skupa (organizacije, grupe) lica ili pojava. prema pokretljivosti pojava, na: a) vid stabilnogkriminalnog miljea, gde kriminalne pojave ne podležu čestim promenama ili pokretima; b) vid nestabil-nog (još ga nazivaju turbulentnim), gde je kriminalna pojava podložna čestim promenama, koje mogu biti i nepredvidive za kriminalističku delatnost/istraži-vanja. prema osetljivosti na kriminalističke operacije, operativne aktivnosti ili zahvate u svom tkivu, na: a) vid neosetljivog (još ga nazivaju u teoriji i autonomni i sl.), koji nije osetljiv na akcije kriminalističkih agencija (ovde se ubraja mafija, klanovi – misli se na klan po direktnoj liniji krvnih muških srodnika); b) vid osetljivog (u teoriji se može sresti i naziv reaktivni, povratni i sl.), za koji se smatra u kriminalističkoj teoriji da je veoma osetljiv na akcije kriminalističkih agencija, jer reaguje na njih (ovde se ubrajaju kriminalne organizacije tipa mreže, jezgra ili linearne, kao i karteli ili organizovane kriminalne grupe koje pružaju usluge – logistiku (ubistva ili korupciju).30 Razume se, reakcija nabrojanih kriminalnih 29 Noviju kriminalistiku razumemo kao početak novog promišljanja polovinom dvade-

setog veka, kada kriminalistička nauka počinje da istražuje kriminalni milje, a ne da čeka njegovu reakciju kao do tada (izvršenje kriminalnog delikta). Dakle, mislimo na onu kriminalističku misao koja je prihvatila stanovišta autora koji upućuju na zaključak: da bi se kriminalisti mogli suprotstavljati kriminalu, moraju ga najpre upoznati.

30 pored navedenih tipova kriminalnog miljea, u literaturimogu se pronaći još i podele: na osnovu komunikacija i veza između osoba u kriminalnom miljeu i osoba u javnom životu,

Dragan Manojlović


212

organizacija nije identična. uprkos vidljivoj žudnji u nauci da se postigne uni-formnost, i bez obzira što joj se ne može osporiti dobra namera, između njih se ne može staviti znak jednakosti (npr. povratna reakcija kriminalne organizacije tipa jezgra je iznutra, iz organa, nenasilna, dok je povratna akcija kartela nasilna spolja – izvan kartela prema okruženju).

S aspekta nekih stanovišta u kriminalističkoj teoriji, moguće je razlikovati više slojeva kriminalnog miljea: a) lokalni, b) regionalni, c) nacionalni, d) pro-blemski, e) prekogranični, koji omogućuje i zahteva isto toliko različitih nivoa kriminalističkog posmatranja pojave.31 S aspekta kriminalističkog operativnog rada, prvi nivo posmatranja pojave iz kriminalnog miljea zasniva se na vero-vanjima, mišljenjima i ponašanjima koja su stereotipna, repetitivna, rutinska. Takav je manji deo kriminalnog miljea i funkcionisanja delatnosti unutar njega. ovde je od naročite važnosti da se kriminalne pojave kod prvog nivoa posma-traju na osnovu toga što su pojave postvarene (deskriptivne). Metodika krimi-nalističkog istraživanja (obaveštajnog, operativnog, analitičkog i dr.) ne bi bila moguća bez postvarenja pojava u kriminalnom miljeu. postvarenje je sine qua non novog pristupa pojavama u kriminalnom miljeu.32

Drugi nivo koji je značajan za razumevanje pojava u kriminalnom miljeu je ono što kriminalist i kriminolog znaju o kriminalnim pojavama iz okruženja, a zasniva se na njihovim profesionalnim znanjima. ono što mi znamo o poja-vama iz kriminalnog miljea preko naših čula, i to što nam ta čula dostavljaju (ma koliko ona bila tehnički produžena), može biti obrnuta slika stvarnosti.33[34]

Često se postavlja pitanje zašto su kriminalni milje i kriminalna pojava tako kasno postali predmetnaučnoistraživačkog interesovanja u kriminologiji i kriminalistici? Zar kriminalne pojave iz okruženja i odnosi između njih, što je najbliže kriminološkom i kriminalističkom opažanju i izučavanju, nisu bile vidljive? Na ova pitanja bismo mogli dati odgovor koristeći se novijim naučnim

na tip kriminalnog miljea crnih i belih šešira, i druge podele. Tip kriminalnog miljea crnih šešira vezuje se za kriminalne vođe, a kriminalni milje belih šešira za državne službenike koji učestvuju u kriminalnim delatnostima koje se odvijaju u kriminalnom miljeu, kao što su: policajci, carinici, sudije, i drugi. Derek J. paulsen et al.: Tactical Crime-Research and investigation, CRC press, Boka Raton 2010; Berken Thomas: Bike gangs and organized crime, LexisNexis Group, 2007; policing the globe-criminalization andcrime control.

31 Može se još iz literature prepoznati i tradicionalni, novi, evromilje, Nipon milje, i mnogi drugi.32 Kriminalistički operativni rad može se odrediti na sledeći način: operativni rad počiva

na naučnim osnovama. To znači da u osnovi leže izvesne pretpostavke (postulati) koje je nauka do sada dokazala. Evo nekih od tih: 1) kriminalne pojave postoje; 2) one se mogu spoznati; 3) kriminalne pojave spoznajemo putem istraživanja; 4) kriminalne pojave su uzročno povezane…

33 postojeća misao kada raspravlja o kriminalnoj pojavi polazi od sledećih spoznaja: a) kriminalne pojave postoje objektivno, realno, stvarno; b) one ne miruju, nego su stalno u kretanju i menjanju, nastajanju i nestajanju; c) čim se kreću i menjaju, nastaju i nestaju, znači deluju jedne na druge, inače, kako bi se menjale; d) to uzajamno delovanje podra-zumeva da kriminalne pojave stupaju u određene relacije.

Vol. 12, No 5, 2015: 205-220


i teorijskim shvatanjima koja su se razvijala u prvoj deceniji trećeg milenijuma, na sledeći način: kriminalisti se ne interesuju za kriminalne pojave same po sebi, već za probleme koji su u korelaciji sa manifestacijom pojave i refleksijom njene statističke slike u vrednovanju njihovog učinka.34ovakav kriminalistički pristup ima dalekosežne posledice za građane, njihovu imovinu i kriminalistička istra-živanja, iz više aspekata: a) onemogućava uočavanje trendova izazova, rizika i pretnji; b) onemogućava prikupljanje saznanja radi ranog upozorenja o razvoju i potencijalnom ostvarenju kriminalne pojave; c) onemogućava kontrolu pojava u kriminalnom miljeu; d) zahteva angažovanje znatno većih ljudskih i mate-rijalnih resursa jer reaguje nakon ostvarenja pretnje; e) omogućava nesmetan razvoj delatnosti ugrožavanja i učvršćivanje struktura kriminalnih organizacija; f) omogućava stvaranje početnog ilegalnog profita koji omogućuje opstanak kri-minalnih i terorističkih organizacija.35

grafikon 1: Prikazuje nivo nerazumevanja pojava u kriminalnom miljeu u Srbiji36

34 pristup koji je iznet ima svoje korene još uvek i razvija se u kriminalističkim operacijama (koliko je krivičnih događaja rasvetljeno, a ne pitanjem zašto je i koliko je izvršeno), a ne kriminološkim prepoznavanjem nadolazeće pojave (kauzalitetom i deskripcijom).

35 Konkretni primeri za ovakav pristup u kriminalističkim istraživanjima su otkrivanja kriminalnih organizacija nakon više godina njihove kriminalne delatnosti i stvaranja profita, te napada na imovinu, zdravlje i život građana. otkrivanje kriminalne organi-zacije koja unutar prostora/teritorije jedne male (misli se na površinu) zemlje razvija delatnost ilegalne trgovine drogama više godina, nesumnjiva je činjenica da je stanovište koje je izneto od strane kriminalističke naučne misli, više nego precizno, odredilo aspekt kriminalističkih istraživanja u tranzicionim zemljama.

36 Izvod iz istraživanja nad prijavljenim i izvršenim krivičnim delima i izvršiocima, nepo-znatim u vreme izvršenja krivičnog dela i prijave oštećenog i otkrivenih počinilaca, pri-javljenih, optuženih i osuđenih. e-mail stat.gov.rs; bilten broj 556. ISSN 0305-9555.

Dragan Manojlović


214

Ništa manje nije značajan aspekt koji kriminalni milje posmatra kroz sarad-nju na međunarodnom nivou,37 najčešće je ovde reč o problemskom i preko-graničnom pogledu na kriminalnu delatnost, koja se razvija preko granica više država, što kriminalnom miljeu daje jedan poseban geografski elemenat.

u naučno-teorijskoj kriminološko-kriminalističkoj literaturi mogu se pro-naći različita stanovišta koja određuju elemente kriminalnog miljea. Treba imati na umu da ona nisu unisona, već heterogena. Kao zajednički sublimat više nauč-nih pristupa, čini nam se da je elemente kriminalnog miljea moguće odrediti tako što ćemo nabrojati iste: a) prostor u više njegovih oblika; b) kriminalna delatnost u svim njenim oblicima i fazama; c) kriminalno tržište; d) ilegalne ili legalne robe – dobra, usluge; e) učesnici u kriminalnoj delatnosti aktivni i pasivni; f) kriminalni profit; g) kriminalna pojava u svim njenim dimenzijama: 1) fenomenološka; 2) etiološka i 3) viktimološka.

Dakle, iz izloženog zaključujemo da je odnos kriminalističkog istraživanja i kriminalnog miljea višeslojan i višeznačan. Iz nalaza zaključujemo: da krimi-nalne pojave i kriminalni milje utiču na razvoj metoda i tehnika kriminalistič-kih istraživanja i pravne legislative, korektno je naučno kriminalističko promi-šljanje o ovom pitanju, metodološki prihvatljivo i naučno konsekventno.

4. Kriminalna pojava – pojam

Šta nam iz aspekta dosadašnjih naučnih istraživanja govori sama činjenica da se pojave u kriminalnom miljeu ponavljaju? Činjenica da se kriminalne pojave u određenom broju ponavljaju, ukazuje na to da broj mogućnosti da se one dese na drugačiji način kada se posmatra jedna od njih (npr. koju posmatramo opser-vacijom), prilično je ograničen. Iz dosadašnjih kriminalističkih naučnihdosti-gnuća, sublimišući ih, možemo izneti stanovište da kriminalni milje sadašnjosti, a i njegova budućnost, nisu bez kontakta sa njegovom prošlošću. S druge strane, sublimat stanovišta na osnovu postojeće kriminološke literature iz ove oblasti upućuje nas da zaključimo, da bi bilo pogrešno zaključiti da se kriminalni milje, priroda njegovih pojava može najpotpunije naći u njegovoj kriminalnoj istoriji. Nadalje, sumblimat jednog broja stanovišta u kriminološkoj teoriji upućuje nas, da to što zaobjašnjenje „savremenih“ kriminalnih pojava u kriminalnom miljeu moramo tražiti i uzroke u prošlosti te pojave, ne znači da su uzroci u prošlosti uvek najodlučniji za objašnjenje sadašnje pojave.

Teorijska stanovišta ukazuju na to da bi bilo pogrešno ako bismo iz aspekta kriminalističkih istraživanja shvatili, da je modus operandi u kriminalnoj istoriji

37 Bureau of Justice Statistics: Immigration offenders in the federal criminal Justice system. u. S. Department of Justice, office of Justice programs, DC, Washington2002.

Vol. 12, No 5, 2015: 205-220


glavno obeležje današnjih pojava iz kriminalnog miljea,38 jer bismo tada mogli razumeti da su današnje pojave samo produžetak one pojave koja joj je pretho-dila; tada bi kriminalistička istraživanja izgubila smisao, jer bi se dejstvo krimi-nalnih pojava moglo posmatrati i objašnjavati kao različiti trenuci jednog jedi-nog i istog razvoja te pojave u sadašnjosti.

Svakako, iz aspekta istraživanja kriminalnog miljea i pojava u njemu, sto-jimo na stanovištu da u istoriji kriminalne pojave postoje neki elementi koji imaju sličnosti (zajedničkog) sa kriminalnim pojavama u sadašnjosti. Taj ele-ment koji se „ponavlja“, mogao bi da nam bude od koristi u sadašnjem ili budu-ćem prepoznavanju pojava koje opažamo u kriminalnom miljeu.39

preovlađujuća stanovišta u teoriji ukazuju da posmatranje kriminalnog miljea iz aspekta kriminalističkih istraživanja, pomoću istorije (kriminalistič-kih dosijea), zahteva da razlikujemo „kriminalističku istoriju“ i „kriminalnu tradiciju“40 kriminalne pojave koja se u sadašnjosti opaža. Kriminalistička isto-rija kriminalne pojave je, naime, sve ono što se desilo i što se nije desilo (proš-lost kriminalne pojave). Kriminalna tradicija je,prema tome, ono što smo iz kri-minalne pojave uzeli (razumeli kao njenu jedinstvenost) iz njene istorije. To je ono što smo prema metodici prepoznavanja pojava izabrali iz njene prošlosti kao (operativnu, obaveštajnu, i dr.) vrednost.41 uočavamo da je od najvećeg naučno-teorijskog značaja, da izbor iz kriminalne prošlosti pojave koja se sada opaža treba obaviti na osnovu propisane metodologije istraživanja kriminalnog miljea. Nadalje, posmatrajući kriminalne pojave, možemo uočiti njihove osobenosti: a) težnja ka apsolutnoj ili postojanje relativne tajnosti; b) sistem distribucije je kon-trolisan; c) ponašanje koje je usmereno na ostvarenje neke delatnosti; d) da se može ostvariti uprkos spoljašnjim smetnjama; e) da se može ponašati na istove-tan način kada je u pitanju ostvarivanje jednog istog cilja – aktivnosti.

5. Struktura kriminalne pojave

u kriminalističkojteoriji, kriminalne pojave u kriminalnom miljeu razu-meju se i posmatraju kao trostepena delatnost koja u sebi ima sledeće segmente: a) misaoni segment, b) verbalni segment i c) materijalni ili fizički segment. Sva tri segmenta pri ostvarenju kriminalne namere su lančano povezana, uvek idu uzlaznim smerom prema „višem“ nivou, mada se u praksi uočavaju i primeri „preskakanja“ nivoa – prelazak sa prvog nivoa na treći, odnosno od misaonog ka 38 CyrilleFijnaut, paoliLetizia: Organized crime in Europe. Concepts, patterns and control

policies in the Europe Union and beyond, Vol. 4, 2004, 1089.39 Michael Gottfredson et al.: Victims of personal crime: An empirical foundation for a

theory of personal victimization, Ballinger, Cambridge, MA 1978, 287. 40 Langbein Johan et al.: Criminal Law, Aspen published, No. 09-07, 192/ 2009. 41 New York State Division of Criminal Justice Services, 2004.

Dragan Manojlović


216

materijalizaciji. Ako potencijalni izvršilac ima izgrađenu ili osmišljenu misaonu „konstrukciju“, time je on „kupio jednosmernu kartu“ ka materijalizaciji delikta. Za prvi segment, stanovište je da takvom činu ne možemo biti svedoci. Takođe, u kriminalistici, na osnovu do sada poznatih metoda ugrožavanja, stoji se na sta-novištu koje se može definisati na sledeći način: ukoliko je postojao kontinuitet kod potencijalnog izvršioca u misaonim konstrukcijama, to je skoro uvek prešlo u sledeći segment/fazu. Kako je prva faza jedina „nedelujuća“, pravna teorija stoji na stanovištu da i preduzimanje bilo kakvih radnji organa otkrivanja je nemo-guće, odnosno, i one se nalaze u fazi koja se može definisati kao „nedelujuća“. Šta to znači u pravu? To znači da ne možete pokrenuti niјednu procesnu radnju, jer faza „misaone ideje ugrožavanja“ ne tvori elemente krivičnog dela. No, da li je to tako? I u ovom pitanju kriminalistička naučna dostignuća stoje na stano-vištu da potencijalni izvršilac i tada preduzima fizičke radnje pokretima svog tela, pa je u izvesnom smislu moguće prepoznati te signale koji nisu verbalni, ali nekada dovoljni da se prepozna šta može biti sledeća faza.42 Nema sumnje da je u ovoj fazi ključna delatnost kriminalističkog obaveštajnog rada: ako prepoznate prvu fazu/misaonu,43 u situaciji ste da sprečite fazu materijalizacije, jer ostvaru-jete u kriminalistici poznat termin „rastegnuto vreme“ koje vas dovodi u pozi-ciju da započnete kriminalističke operacije kojima bi u začeću verbalne faze44 počeli da prikupljate dokaze, a istovremeno i sprečite izvršenje delikta. ovime bi se sprečilo nastupanje posledice, čime bi rad organa otkrivanja bio pomeren sa represivnog ka preventivnom dejstvu, koje nije uslovljeno izvršenjem delikta ili nastupanjem posledice, već se rad organa usmerava na prepoznavanje pojava (kriminalnih pojava) u kriminalnom miljeu ili okruženju, nezavisno od bilo kog kriminalnog delikta.

42 Lawrence E. Cohen, Marcus Felson: „Social change and crime rate trends: A routine activ-ity approach“, American Sociological Review, Vol. 44, No. 4/1979, 598.

43 Navodeći primere iz kriminalističkih istraživanja koji najočiglednije potvrđuju ovaj pristup kriminalističke teorije, kriminalisti ukazuju: ukoliko osoba postane član bibli-oteke i tamo zatraži da mu se izda knjiga kojom se iz naučnog, ali i praktičnog aspekta mogu steći znanja, kao što su: koji elementi su potrebni i na koji način se mogu spraviti smeše kojimase može izazvati eksplozija (to jeste faza nedelovanja u pravu), ali da li je i u kriminalistici tako? Ne, nije. Naprotiv, ukazuju kriminalistički mislioci, to je potrebno podvrgnuti najtemeljitijoj kriminalističkoj obaveštajnoj trijaži (proveri) bez dodira.

44 James Alen, ZawitzMarianne: Homicide trends in the United States, Washington, office of Justice programs, Bureau of Justice Statistics,uS Department of Justice, DC 2000, 76.

Vol. 12, No 5, 2015: 205-220


grafikon 2: Prikazuje odnos prepoznatljivih i neprepoznatljivih signala u kriminalnom miljeu

6. Kako se održava struktura kriminalnog miljea

Jedno od krucijalnih pitanjau kriminalističkoj i kriminološkoj nauci je: kako se postiže održavanje postojeće strukture kriminalnog miljea? Čini se da su sta-novišta koja bismo mogli sažeti u sledeće, naučno održiva, a to je da je odgo-vor dvojak. prvo, primećujese, uspostavljen je mehanizam apsolutne prevlasti i prioriteta kriminalnog miljea nad pojedincem, kriminalnim organizacijama i kriminalnim delatnostima. Sistem kriminalnog miljea je sve, pojedinac ili kri-minalna grupa je samo deo tog sistema ili mreže, kako se primećuje.

Iz navedenog razumemo da svaki činilac (elemenat) kriminalnog miljea služi isključivo održavanju celine i njenom funkcionisanju. Dakle, potreba odr-žavanja kriminalnog miljea uživa apsolutni prioritet. S druge strane, smatraju u kriminološkoj teoriji, do izvesne mere zahtevi kriminalnog miljea postaju i potrebe činilaca (elemenata) – „postaju njihov oblik svesti“.

Moglo bi se, primećuju u kriminalističkoj teoriji, pomisliti da tu vlada neki oblik saglasnosti (consensus) volja kao pri sklapanju ugovora. To bi bilo pogrešno shvatanje ako bismo razumeli da je saglasnost volja gradivna materija – „lepak“ koji sve elemente kriminalnog miljea povezuje u jednu celinu. osnov nepisane saglasnosti, volja u kriminalnom miljeu, može se videti i razumeti samo, i treba ga tražiti isključivo u sistemu kriminalnog profita.

Dragan Manojlović


218

7. Zaključno razmatranje

Konačno, kada se sumira sve što je u istraživanju iznetoo pojmu kriminalnog miljea i kriminalne pojave, opravdano se nameće misao da problem određenja ovih pojava nije u tome što su mnoge teorije o kriminalnom miljeu i kriminalnoj pojavi oskudne i nedorečene, već u tome što ne postoje naučna istraživanja na prostoru Srbije koja bi unapredila naučni domašaj promišljanja i njihovu naučnu konkretizaciju.

Istorija, a mnogo više analiza savremenih kretanja u kriminalnom miljeu, može da otkrije strukturu kriminalnog miljea i značaj njegovog prepoznavanja u kriminološkoj i kriminalističkoj nauci. To je put da se dođe do njegovog celo-vitog određenja. Svakako, danas se kriminalni milje i kriminalna pojava u njemu bitno razlikuje od kriminalnog miljea i kriminalne pojave početkom dvadesetog veka, kao i od njihovih formi postojanja u prošlosti, sadašnjosti i budućnosti.

Kriminalni milje i kriminalna pojava kao višeznačne i složene kategorije ispoljile su i ispoljavaju, pored ostalog, i svoju neodređenost u dosadašnjim istra-živanjima. I zato kriminalni milje i kriminalna pojava ne podrazumeva samo ono što postoji, već i ono što će postojati u budućnosti – što predstoji.

Literatura

• Alba Richard, Vaskez Nee (1997): Rethinking assimilation theory for a new era of immigration, International Migration Review, Volumen 31, 0826-0874.

• Albany, NY: New York State Division of Criminal Justice Services, 1-276.• Berken, Thomas (2007): Bike gangs and organized crime, LexisNexis Group.• Bureau of Justice Statistics: Criminal victimization 2000. Changes

1999-2000 with trends 1993-2000. Washington, DC: u.S. Department of Justice, office of Justice programs.

• Bureau of Justice Statistics: Immigration offenders in the federal crimi-nal Justice system. Washington, DC: u.S. Department of Justice, office of Justice programs.

• Cohen Lawrence, Felson Marcus (1979): Social change and crime rate trends: A routine activity approach, American Sociological Review, Vol. 44, 588-608.

• Cyrille Fijnaut, paoli Letizia (2004): Organized crime in Europe. Concepts, patterns and control policies in the Europe Union and beyond,01-1086.

• Delbert S. Elliott, Ageton Suzanne (1980): Reconciling race and class differences in self-reported and official estimates of delinquency, Ameri-can Sociological Review, 95-110.

• Derek J. paulsenet al. (2010): Tactical Crime -Research and investigation, CRC press, Boka Raton.

Vol. 12, No 5, 2015: 205-220


• Francis A. J. Ianni (1998): New mafia: Black, Hispanic and Italian styles. Society, Volumen 35, 115-129.

• Gottfredson Michael et al.(1978): Victims of personal crime: An empi-rical foundation for a theory of personal victimization, Ballinger Cam-bridge, MA, 1-349.

• http://www.eea.europa.eu/publications/western-balkans (13. 4. 2012)• Jacobs A. Bruce, Wright Richard (2006): Street Justice, Cambridge uni-

versity press, 1-157.• James Alen, Zawitz Marianne (2000): Homicide trends in the United Sta-

tes, Washington, DC: uS Department of Justice, office of Justice pro-grams, Bureau of Justice Statistics, 01-182.

• Kasinitz philip (2005): The handbook of international migration, The Russell Sage Foundation, New York, Volumen 25, 193-225.

• Langbein Johan et al.: (2009): Criminal Law, Aspen published, No. 09-07. • Milton M. Gordon (2004): Assimilation in American life, oxford uni-

versity press, New York• New York State Division of Criminal Justice Services. (2004). 1964 crime

and New York State Division of Criminal Justice Services. (2004). 1999 crime and justice annual report,

• peter Anderson and Ethan Nadelmann (2006): Policing the globe –crimi-nalization and crime, oxford university press, New York.

• Reynolds Farley, Alba Richard (2002): „The new second generation in the united States“, International Migration Research, Volumen 36, 669-701

• Sanders B. Wiliam (1994): Gangbangs and drive-bys: Grounded culture and juvenile gang violence, Aldine de Gruyter, 1-203.

• SiegelDina, Nelen Hans (2008): Organized crime: Culture, markets and policies

• Smith C. Robert (2003): „Transmigrants and nation-states: Something old and something new in the u.S. immigrant experience“, in C. Hirsh-man, Volumen 7, 297-343.

• Vigil Diego (2002): A rainbow of gangs: Street cultures in the mega-city, university of Texas press, Austin, 1-215.

• Vigil Diego (2003): Barrio gangs: Street life and identity in Southern Cali-fornia, university of Texas press, Austin, 1-207.

Rad primljen: 9. decembar 2013. paper received: Septermber 9th, 2013prema zahtevu recenzenta, dorađen: upon the request of reviewers, revised: 25. decembar 2013. December 25th, 2013odobren za štampu: 30. decembar 2013. Approved for publication: December 30th, 2013

Dragan Manojlović


220Dragan Manojlović, Associate Professor Faculty of Law, public Administration and Security, Megatrend university, Beograd

CRIMINAL MILIEU AND CRIMINAL PHENOMENON -CRIMINOLOGY AND CRIMINALISTICS ASPECTS-

S u m m a r yThe authors goal in this work is to present a more innovative concept of research of cri-

minal milieu and criminal phenomenon. Hewrites about achieved classification in the field of criminal milieu and criminal phenomenon, which are tightly connected with the corpus of cri-minal activities, or even, as some theorticians say, with crime, criminal oraganizations and cri-minal profit. Conceptual findings are disclosed, with special attention/accent to the complexity of criminal milieu and phenomena in it. Besides the classification, the paper also contains the elements which constitute/build certain types of criminal milieu, it’s layering, structure of cri-minal phenomenon and how the structure of criminal milieu is sustained. It seems to the author that actual trends in criminal milieu research, within these borders, are still not promoted and presented enough in domestic literature, and the fact that the criminal milieu is the lifeline of criminal actitvities is a reason strong enough to encourage research in this unexplored field.

Decidingto writefor the first time,within these borders, anarticle about thecriminal underworldandcrime,shows thatI had no ideahow much torment it would cause me. While writing, I met with difficulties interms ofcontextualizationandconceptualdefinitions. It turns outthat theidentificationand isolation ofthese institutesin criminologyandcriminologicalscien-tific thought, within these borders, to me is unexpectedlychallengingandtoo complextheoreti-cal demand for this work scope. However,I’m neither the first northe only one withthiskind of problem. Every attempt of theoretical contributiontobetter understanding the concept ofcrime-andcriminologicalthoughtis facedwith a multitudeof difficultquestions. This however, does not meanthat the attemptsof scientificthinking andresearchof these complex institutes andattempts todetermine them, aretheoreticallymeaninglessor impossible.The factthat it isadifficultunder-takingandthat theseinstitutes are intractableor multidimensional, shows that thetheoretical knowledge whichis usedfortheir interpretation has certainweaknesses, that is,when analyzin-gthe concept ofthe criminal milieuandcriminal phenomeon, we encounter manylimitations anduncertaintiesinour theory.By theoreticalproblemsrelated to the’criminal underworld and-criminal activity, we might as well open upthe possibilityforunderstandingother, similarand relatedphenomena and processes. Therefore, this paper’s primary goal is toexplorethe achieve-ments of the institutes of criminalmilieu andcriminal activityin the area of criminaland crimi-nologicalthought inthe world. At the same time, I do not believe nor think that my theoretical contribution would be important or noticed. My attention is oriented towardsthe search fora differentandsomewhatinnovativeapproach which could eventuallylead tosomenew insightsin-toour criminalandcriminologicalthought.

Key words: criminology, criminalistic, criminal milieu, criminal phenomenon

kriminalni milje i kriminalna pojava – kriminološki i kriminalistički

Documents