ks. krzysztof bielawny nekropolie w granicach parafii...
TRANSCRIPT
1
Ks. Krzysztof Bielawny
Gietrzwałd
Nekropolie w granicach parafii ewangelickich Nawiady, Piecki i Stara Ukta
przed 1945 r.
Cmentarz to pojęcie, które wywodzi się z języka greckiego coemeterium, a oznacza
miejsce snu, spoczynku, miejsce grzebania zmarłych. Rzymskie prawo dwunastu tablic około
451 r. przed Chrystusem nakazywało zakładanie cmentarzy poza obrębem miasta, tereny te
uznawane były za miejsca święte i nietykalne. Chrześcijanie przyjmowali zwyczaje
środowisk, w których żyli, a więc także zwyczaj grzebania zmarłych. Jeszcze w II wieku
chowali swych zmarłych na cmentarzach obok pogan, we wspólnych grobowcach rodzinnych.
Cmentarze chrześcijańskie powstawały obok działek pogańskich, których właściciele
przekazywali je wyzwoleńcom, należącym w znacznej mierze do gmin chrześcijańskich. I tak
uzyskiwano prawo własności w obrębie cmentarza już w początkach III w. Cmentarze
obsługiwali kapłani, których obecność i modlitwa wystarczały, by grób uważano za
konsekrowany1.
O wyglądzie cmentarzy decydowały przede wszystkim kształty grobów oraz
budowane nad nimi mauzolea i bazyliki, zwane cmentarnymi. Zakaz zakładania cmentarzy w
miastach często przypominali cesarze bizantyjscy, na Wschodzie zniósł go dopiero cesarz
Leon VI Filozof (zm. 912 r.), a na Zachodzie synod w Bardzie w 536 r., który pozwalał
chować zmarłych obok murów kościelnych, na zewnątrz i wewnątrz miasta. W ten sposób
zaczęły powstawać cmentarze przykościelne. Od IX w. przyjął się zwyczaj grzebania
zmarłych w podziemiach kościołów, najpierw cesarzy i biskupów, a z czasem także innych
bardziej zasłużonych osób, miejsca te nazywamy katakumbami lub kryptami (z łaciny
catacumbae, `podziemne cmentarze`, podziemia kościołów, które wcześniej w czasach
prześladowań służyły pierwszym chrześcijanom jako miejsca potajemnych zebrań i modłów;
łac. crapta `sklepienie`z gr. kryptos j.w.). Na zewnątrz natomiast chowano wszystkich innych
wiernych, tak że w miarę upływu czasu groby okalały cały kościół, dlatego dziedziniec
kościoła często nazywano cmentarzem.
Pierwsze cmentarze na Mazurach w dobie kolonizacji zakładano przy kościołach.
Bardziej zacnych mieszkańców i zasłużonych chowano w kościele, a w późniejszych wiekach
(XVII w.) także wokół kościoła. Ale zarówno w kościele parafialnym, jak i na cmentarzu
przykościelnym grzebano w zasadzie tylko ludność niemieckojęzyczną, ludność
polskojęzyczna znajdowała miejsce pochówku na cmentarzu polnym poza kościołem2. W
zasadzie cmentarze były tylko w tych wsiach, gdzie znajdowały się świątynie. Wszyscy
mieszkańcy mieli obowiązek grzebać tam swoich zmarłych, ale parafie mazurskie miały inną
specyfikę niż pozostałe rejony Prus. Przede wszystkim były rozległe, a wiele miejscowości od
kościoła parafialnego dzieliło kilkanaście kilometrów, czasem nawet 40, a bywało że i
więcej. W tej sytuacji trudno się dziwić, że Mazurzy stosowali inną formę grzebania swoich
bliskich. Należy tu zaznaczyć, że wraz z lokacją miejscowości nowi osadnicy także grzebali
swych zmarłych obok nowej miejscowości. Nie było to miejsce przypadkowe. Jeśli lokacja
wioski miała miejsce w osadzie pruskiej, już istniejącej, to nowi osadnicy swój cmentarz
zakładali obok już istniejącego pruskiego, by asymilować się z tubylcami. Zapewne
pozwalało to zasadźcy, jak i nowym osadnikom stawać się coraz bardziej wiarygodnymi w
1 Tertualian, De anima 29, PL 742, 782. 2 Por. A. Kossert, Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich, Warszawa 2004 s. 89 – 90.
2
ich oczach. Tak bywało tylko w tych wioskach, które lokowano opodal ludności tubylczej.
Inaczej bywało tam, gdzie nie było osad pruskich. Lokalizacja cmentarza była dowolna, ale
najczęściej czyniono to na skraju miejscowości nie opodal wioski.
Daniel Arnold w historii o Prusach wspomina w 1769 r., że zmarłych chowano
według dawnej tradycji. Wierni chowali swoich zmarłych na cmentarzach w swoich
wioskach. Każda miejscowość miała własny cmentarz, a przy większych majątkach były
nawet małe rodzinne cmentarze. Najczęściej cmentarze rodowe lokalizowano na małych
wzgórzach niedaleko domu. Cmentarze wiejskie sytuowano kilkaset metrów od wsi. Krewni
zmarłych w ten sposób oszczędzali sobie drogi i opłat pobieranych na cmentarzach
przykościelnych. Władzom cmentarze te się nie podobały, albowiem pozbawiały
proboszczów wpływów z opłat na cmentarzu kościelnym. Toteż w 1749 r. wydano
rozporządzenie, że wszystkie osoby grzebane na cmentarzach wiejskich na terenie parafii
mają być zgłaszane proboszczowi i rejestrowane w księdze kościelnej. Pozostawiono
Mazurom ich cmentarze, jednak w 1752 r. ukazało się nowe rozporządzenie, które
zakazywało zakładanie nowych cmentarzy3. W 1786 r. władze zwierzchnie wydały
restrykcyjne zarządzenie, w którym zabraniano grzebania zmarłych wokół kościoła4.
Na terenie parafii ewangelickich w Nawiadach, Pieckach i Starej Ukcie występuje
pięć rodzajów cmentarzy. Służyły one określonym grupom społecznym i wyznaniowym, a
najwięcej było cmentarzy ewangelickich. Na cmentarzach tych przed 1945 r. grzebani byli
wyznawcy Kościoła protestanckiego. Nie miały one charakteru ekumenicznego. Choć
procent pogrzebów wyznawców Kościoła katolickiego był znikomy. Wyznawcy Kościoła
rzymskokatolickiego przed 1945 r. byli grzebani na cmentarzu w Mrągowie5. Wyznawcy
Kościoła rzymskokatolickiego w 1945 r. utworzyli swój cmentarz w Pieckach przy kościele
parafialnym, a ludność katolicka skupiona wokół kościoła w Rucianem grzebała swych
zmarłych na cmentarzu ewangelickim już pod koniec lat czterdziestych XX w. Dwa inne
cmentarze o wyraźnie katolickim charakterze powstały w latach osiemdziesiątych w
Nawiadach i Ukcie po powstaniu tam parafii rzymskokatolickich.
Pierwszy rodzaj cmentarzy to groby ciałopalne. Spalone szczątki kostne na stosie
zsypywano do specjalnych naczyń grobowych – popielnic. Wkładano także przedmioty
związane ze zmarłym oraz naczynia z pokarmami. Cmentarzyska te datuje się na okres brązu
(około 1700 r. przed Chrystusem). Być może, takie cmentarzysko znajdowało się w
okolicach Cierzpięt. Wcześniejsze groby z epoki kultury ceramiki sznurowej odkryto na
terenie Babięt, Ławnego Lasku i Zyzdrojowej Woli.
Drugi rodzaj cmentarzy powstawał w okresie zamieszkiwania tych terenów przez
plemiona prapruskie − Galindów, które nazwano Galindai (II i III w. po Chr.). W czasie
badań archeologicznych odkryto cmentarzyska w Babiętach, Macharach, Mojtynach,
Nawiadach, Starych Kiełbonkach, Zyzdroju. Były to cmentarzyska także ciałopalne z
bogatym wyposażeniem w różnego typu przedmioty.
Trzeci rodzaj cmentarzy, które zakładano po lokacjach wsi, przetrwał aż do końca II
wojny światowej. W miejscowościach powstałych przed 1525 r. były to cmentarze wiejskie
służące wspólnotom katolickim a po tym roku wyznawcom protestantyzmu. Od początku
XIX w. pojawił się nowy rodzaj cmentarzy, które zaczęły powstawać przy większych
majątkach, tzw. małe cmentarze rodowe, które wpisały się w krajobraz ziemi nawiadzkiej w
kilku miejscach. Cmentarze wiejskie i rodowe istnieją w: Babiętach, Cierzpiętach, Goleni,
Krawnie, Macharach, Mojtynach, Nawiadach, Nowych Kiełbonkach, Nowym Zyzdroju,
Prusinowie, Starych Kiełbonkach, Uklance, Wólce Prusinowskiej i Zgonie.
3 D. Arnoldt, Kurzgefaßte Kirchengeschichte des Königreichs Prußen, Königsberg 1769, s. 788-789; por. A.
Kossert, Mazurzy, s. 90. 4 J. Judziński, Z dziejów Mrągowa, w: Mragowo. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1975, s. 86. 5 Relacja ustna Stefanii Zaniweskiej ze Szklarni.
3
Cmentarze wiejskie dzieliły się na trzy grupy. Pierwsza to te dla bogatych chłopów
(gburów). W mentalności Mazurów funkcjonowało przeświadczenie, że bogatym nie przystoi
spoczywać na tym samym cmentarzu z biednymi chłopami i fornalami. Takie miejsca
pochówków wyróżniały się − znajdowały się tu bogate płyty nagrobne, otoczone kutym
żeliwnym, pięknie zdobionym ogrodzeniem. Takie cmentarze były w Dłużcu, Brejdynach,
Czaszkowie, Szklarni itd.
Drugą grupę cmentarzy wiejskich przeznaczano dla biednych chłopów i pozostałych
mieszkańców wsi. Chowano tu wszystkich, którzy nie zaliczali się do gburów. Dominowały
na nich skromne nagrobki, najczęściej bez marmurowych płyt. Na grobach widniał wylany
beton, stawiano proste metalowe krzyże.
Trzecia grupa cmentarzy wiejskich to cmentarze mieszane. Grzebano na nich zarówno
bogatych, jak i biednych. Jednak także i na nich znajdowały się wydzielone kwatery osobno
dla bogatych gospodarzy oraz osobne dla biedniejszych. Taki cmentarz znajduje się w
Mojtynach, Nawiadach, Babiętach. Spośród nich wyróżnia się cmentarz w Nawiadach.
Poczynając od głównej bramy wejściowej, po prawej i lewej stronie chowano zamożnych
mieszkańców Nawiad. W miarę oddalania się od wejścia, chowano coraz biedniejszych i
mniej zasłużonych dla społeczności. Po prawej stronie cmentarza zachowały się jeszcze
pięknie zdobione grobowce6.
Czwarty rodzaj to cmentarze zakładane przez wspólnoty staroobrzędowców, którzy
na teren parafii Nawiady sprowadzili się w latach trzydziestych XIX w. Wraz z przybyciem
na Mazury grzebali swoich zmarłych na cmentarzach przez siebie zakładanych. Do dnia
dzisiejszego cmentarze te istnieją i funkcjonują. Największe skupisko cmentarzy Filiponów
znajduje się w okolicach Ukty, gdzie przybysze lokowali się po 1830 r.
Piąty rodzaj cmentarzy to współcześnie istniejące cmentarze komunalne, którymi
zarządza Gmina Piecki albo Gmina Ruciane. Na terenie parafii nawiadzkiej obecnie są
czynne dwa takie cmentarze, w Nawiadach i Zgonie. Zarówno jeden, jak i drugi są to dawne
cmentarze poewangelickie, przy których obecnie grzebie się zmarłych parafian nawiadzkich.
W okresie między 1945 r. a 1983 r. mieszkańcy obecnej parafii rzymskokatolickiej w
Nawiadach grzebali swych zmarłych na cmentarzu parafialnym w Pieckach, który został
założony przez wspólnotę katolicką po II wojnie światowej.
Pierwszy cmentarz w Nawiadach powstał przy kościele7. Cmentarz wokół kościoła
przestał istnieć w XVII wieku, znacznie wcześniej niż ukazało się rozporządzenie władz
pruskich zamykające cmentarze przykościelne. W przypadku Nawiad podyktowane to było
brakiem miejsca, teren wokół kościoła był niewielki, co zmuszało proboszczów do założenia
cmentarza poza terenem przylegającym do kościoła. Nowy otwarto 400 m od kościoła przy
drodze w kierunku Piecek. Oprócz cmentarza parafialnego w Nawiadach prawie w każdej wsi
należącej do parafii funkcjonowały cmentarze wiejskie, a przy większych majątkach było
sporo małych rodowych cmentarzy. Wiele z nich było czynnych jeszcze przez kilka czy
nawet kilkanaście lat po zakończeniu II wojny światowej. Spotykamy na nich nagrobki z lat
pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku, np. na cmentarzu w Mojtynach, w Pieckach, w
Babitach oraz Dłużcu. Można także na cmentarzach poewangelickich spotkać, wprawdzie
nieliczne, groby z początku XXI w. Grzebani są na nich bowiem Mazurzy, którzy nie
wyjechali do Niemiec, lecz pozostali na ziemi swych ojców, dziadów i pradziadów.
Każdy pogrzeb miał swoją oprawę liturgiczną. Ostatni duszpasterze ewangeliccy
pracujący na terenie parafii Nawiady przed II wojną światową posługiwali się podczas
obrzędu grzebania Agendą liturgiczną wydaną w roku 1869. Teksty liturgiczne kierowały
słuchacza, uczestnika pogrzebu, ku nadziei zmartwychwstania: „Użycz nam łaski miłosierny
6 Relacja ustna mieszkanki Dłużca Genowefy Poręby. 7 Niwelowany teren w 1988 r. wokół kościoła odkrył sporo grobów z pierwszych wieków istnienia parafii.
4
Ojcze, abyśmy tego szukali, co jest wieczne, a zawsze chodzili według Twojej Świętej woli,
abyśmy w dzień sądny powstali do żywota wiecznego”8.
Sam obrzęd pogrzebu przebiegał w różny sposób, w zależności od zwyczaju
obowiązującego w danej parafii. Zwykle uroczystość pogrzebowa odbywała się na cmentarzu
nad grobem zmarłego, gdzie pastor już oczekiwał na przybycie procesji z domu zmarłego9.
Tak było w wioskach, które miały własne cmentarze, a kościół znajdował się w innej
miejscowości. Po złożeniu trumny do grobu, chór wykonywał odpowiednią pieśń żałobną, a
jeśli nie było chóru, społeczność miejscowa śpiewała znaną wszystkim pieśń żałobną. Ksiądz
wygłaszał nad trumną mowę pogrzebową, po której trzykrotnie rzucał ziemię na trumnę,
wypowiadając słowa: „Z ziemiś wzięty, w ziemię się obrócisz. Jezus Chrystus Zbawiciel nasz
wzbudzi cię w dzień ostateczny”10. Po tych słowach odczytywał Słowo Boże, po czym
zwracał się następującymi słowami do zgromadzonych wiernych: „Wyznajmy pociechę wiary
naszej chrześcijańskiej”, i sam odczytywał tekst umieszczony w Agendzie.11 Kończąc
uroczystość pogrzebową, kapłan wraz z wiernymi odmawiał modlitwę „Ojcze nasz” i udzielał
błogosławieństwa.
W Nawiadach, gdzie był kościół parafialny, uroczystość pogrzebowa rozpoczynała się
w świątyni, a następnie po modlitwach w kościele procesyjnie w kondukcie pogrzebowym
przy bijących dzwonach wierni wraz z kapłanem szli na cmentarz.
W zachowanej księdze zmarłych z 1902 r. dowiadujemy się, ile pogrzebów odbyło się
w tym czasie na terenie parafii ewangelickiej w Nawiadach i na jakich cmentarzach zostali
pochowani zmarli. W tymże roku odbyło się 112 pogrzebów. Z Księgi dowiadujemy się, że
dość duża była śmiertelność dzieci, które nie skończyły jeszcze jednego roku12.
Na terenie parafii znajdują się także pojedyncze groby. Można je napotkać, albo w
lesie, albo przy gospodarstwach rolnych. Pochowani są w nich m.in. cywile zmarli śmiercią
naturalną albo zamordowani w czasie II wojny światowej, a także żołnierze niemieccy, polscy
lub rosyjscy. Są to najczęściej groby bezimienne, obecnie opiekuje się nimi mieszkająca tu
ludność.
Okazało się, że w granicach trzech parafii poewangelickich znajduje się około 100
cmentarzy, od dość sporych parafialnych, do bardzo małych rodowych. Na tak niewielkim
obszarze zachowała się istna mozaika nekropoli, które służyły i służą wyznawcom różnych
Kościołów : ewangelikom, katolikom, prawosławnym i starobrzędowcom.
Sieć nekropoli w granicach ewangelicko-augsburskich
parafii Nawiady, Piecki i Stara Ukta przed 1945 r.
Tabela nr 1 Lp. Miejscowość Czas założenia Pow. w
ha
Stan
aktualny
Położenie cmentarza
Rodzaj
Przynależność
wyznaniowa
1. Babięta XVI w. 0,23 Zamknięty 200 m na wschód, przy
drodze do Zyzdrojowej
Woli.
Wiejski Ewangelicka
mieszany
2. Bieńki 0,05 Zamknięty 1 km na wschód od szosy Dłużec –Ganty
Rodowy Ewangelicka
3. Bobrówko
4. Brejdyny 0,28 Zamknięty Około 400 m na wschód od
wsi przy drodze polnej.
Ewangelicka
5. Brejdyny 0,48 Zamknięty 800 m na pólnoc od wsi,
przy drodze polnej do
Wiejski Ewangelicka
8 Modlitwa, Agenda II 1896 (dalej A), s. 56. 9 Uroczystość nad grobem, A, s. 53 – 56. 10 A II 1896, s. 55. 11 Tamże. 12 Archiwum Państwowe w Olsztynie (dalej APO), Urząd Stanu Cywilnego w Nawiadach (dalej USC), syg.
870/3, Księga zmarłych z 1902 r.
5
Wierzbowa
6. Brejdyny 0,02 Zamknięty 1,5 km na północ od wsi i
100 m od brzegów jeziora.
Rodowy Ewangelicka
7. Cierzpięty XIX w. 0,54 Zamknięty Na północno-wschodnim skraju wsi.
Wiejski Ewangelicka
8. Choszczka Zamknięty Na skraju wsi, w kierunku
wschodnim przy drodze polnej.
Wiejski Ewangelicka
9. Czaszkowo 0,20 Zamknięty 2 km na południe od wsi,
przy drodze do Nawiad
Wiejski Ewangelicka
10. Czaszkowo XIX 0,20 Zamknięty Około 500 m na północ od wsi, przy drodze do
Szklarni.
Rodowy Ewangelicka
11. Dłużec XIX 0,12 Zamknięty Na południowym skraju wsi, przy szosie.
Wiejski Ewangelicka
12. Dłużec 0,29 Zamknięty Około 1 km na wschód od
wsi.
Wiejski Ewangelicka
13. Dobry Lasek 0,22 Zamknięty Na południowym skraju
wsi, przy szosie do Piecek.
Wiejski Ewangelicka
14. Gajno XIX w. Zamknięty Położony jest około 200 m.
na wzgórzu na południe od
majątku
Rodowy Ewangelicka
15. Gałkowo
16. Gałkowo
17. Gałkowo XIX w. 0,093 Zamknięty Na zachód od wsi, w polu. Ewangelicka
18. Ganty 0,31 Zamknięty Około 500 m na wschód od
wsi, przy szosie do Gant.
Ewangelicka
19. Gąsior XX w. Zamknięty Cmentarz znajduje się na
wzgórze zalesionym, po
lewej stronie drogi z Iznoty do leśniczówki Gąsior.
Ewangelicka
20. Goleń XIX w. 0,05 Zamknięty Ewangelicka
21. Goleń XIX w. 0,02 Zamknięty Ewangelicka
22. Goleń XIX w. 0,23 Zamknięty Na południe od wsi, przy
drodze do Nawiad
Ewangelicka
23. Guzianka
24. Iwanowo I poł. XX w. 0,093 Czynny Położony na skraju lasu, na
niewielkim nasypie.
Ewangelicka
25. Iwanowo I poł. XX w. 0,93 Nieczynny W północnej części wsi przy drodze
Staroobrzędowców Obecnie
rzymskokatolicka
26. Janowo
27. Kadzidłowo XIX w. Położony jest po prawej stronie drogi Nowa Ukta –
Kadzidłowo, na skraju lasu.
Wiejski Ewangelicka
28. Kamień
29. Kołowin (Wieś już nie
istnieje)
XIX w. 0,048 Nieczynny Położony jest na niewielkim wzgórzu, w pobliżu
skrzyżowania dróg Ukta-
Kosewo-Piecki
Wiejski i rodowy
(rodziny
Rutkowskich)
Ewangelicka
30. Kowalik Początek XX w. 0,133 Nieczynny Przy drodze z Rucianego do
wsi
Ewangelicka
31. Krawno XIX w. 0,14 Zamknięty 500 m. na wschód od wsi, przy drodze do Babięt.
Ewangelicka
32. Krutyń 0,78 Zamknięty We wsi. Ewangelicka
33. Krutyń 0,20 Zamknięty Około 600 m na zachód od
wsi, w lesie.
Ewangelicka
34. Krutyński Piecek Zamknięty Około 1 km na zachód od
wsi, w lesie.
Ewangelicka
35. Krutyński Piecek 0,05 Zamknięty 500 m na południe od szosy
do Pisza.
Ewangelicka
36. Krzywy Róg XIX w. Na północ od majątku Rodowy Ewangelicka
37. Ładne Pole XX w. 0,10 Czynny Położony na terenie
płaskim, w polu.
Wiejski Staroobrzędowców
38. Ładne Pole Początek XX w. 0,106 Nieczynny Położony w polu, na zachód od wsi.
Wiejski Ewangelicka
39. Machary 0,35 Zamknięty 400 m na wschód od wsi,
przy drodze polnej.
Wiejski Ewangelicka
40. Machary XIX w. 0,02 Zamknięty Około 300 m od już nie
istniejącego pałacu.
Rodowy Ewangelicka
41. Małe Śwignajno
42. Małe Świagnajno
6
43. Duże Śwignajno
44. Mojtyny XV w. 0,85 Zamknięty 500 m. na południowy
wschód od wsi, przy drodze polnej do Uklanki.
Wiejski Ewangelicka
45. Mostek Nieczynny 1 km na północ od wsi, przy
drodze leśnej.
Ewangelicka
46. Nawiady XVII w. 0,89 Czynny We wsi. Część ewangelicka zamknięta. Część katolicka
jest czynna od
Wiejski mieszany
Ewangelicka rzymsko
-katolicka.
47. Nawiady
kolonia
XIX w. 0,12 Zamknięty 400 m. na południe od
gospodarstwa, położony na wzgórzu. Cmentarz rodou
Meja i Nadolnych13.
Rodowy Ewangelicka
48. Nida
49. Nowa Ukta XX w. Nieczynny Na północ od wsi, przy
drodze w kierunku Wypad.
Wiejski Ewangelicka
50. Nowa Ukta XX w. – lata
trzydzieste
Zamknięty Położony jest przy
skrzyżowaniu dróg Ukta –
Piecki, z drogą lokalną
Gałkowo-Kadzidłowo
Ewangelicka
51. Nowa Ukta XIX w. Zamknięty 300 m na pólnoc od wsi, w kierunku Mikołajek, w lesie.
Rodowy Piontek
Ewangelicka
52. Nowe Kiełbonki XIX w. 0,13 Zamknięty 500 m. na północ od wsi,
przy drodze do Prusinowa.
Wiejski
mieszany
Ewangelicka
53. Nowy Most XIX w. 0,06 Zamknięty Położony jest po prawej stronie drogi z Nowego
Mostu do Bobrówka.
Ewangelicka
54. Nowy Zyzdrój XX w. 0,14 Zamknięty We wsi Wiejski
mieszany
Ewangelicka
55. Onufryjewo Staroobrzędowców
56. Osiniak –Piotrowo Początek XX w. 0,86 Nieczynny Na skraju lasu, przy drodze,
na pd-wsch. od wsi.
Wiejski Ewangelicka
57. Osinaik- Piotrowo Początek XX w. 0,007 Nieczynny Położony we wsi, miedzy domami nr 41 i 43.
Rodowy Staroobrzędowców
58. Osiniak-Piotrowo Początek XX w. 0,05 Nieczynny Położony we wsi, na małym
wzniesieniu, otoczony z
trzech stron łąkami.
Rodowy Ewangelicka
59. Osiniak - Zdróżno XIX w. 0,002 Zamknięty Położony jest po lewej
stronie drogi leśnej
Zdrózno-Osiniak, na północ od leśniczówki.
Ewangelicka
60. Piecki XX w. 0,81 Czynny We wsi nieopodal kościoła. Parafialny Rzymskokatolicki
61. Piecki 0,79 Zamknięty 2 km na południe od wsi,
przy drodze do Nawiad.
Wiejski Ewangelicka
62. Piecki 0,38 Zamknięty Na zachodnim skraju wsi. Wiejski Ewangelicka
63. Piecki 0,02 Zamknięty 1 km na zachód od wsi, 200
m na południe od drogi
Piecki-Czaszkowo.
Ewangelicka
64. Piecki 0,04 Zamknięty 400 m na wschód, przy
drodze do Lipowa.
Wiejski Ewangelicka
65. Piecki 0,06 Zamknięty 400 m na wschód od wsi Ewangelicka
66. Pieresławek Nieczynny Około 1 km na wschód od wsi, przy drodze leśnej.
Ewangelicka
67. Połom 0,10 Zamknięty 500 m od leśniczówki, przy
szosie Piecki-Pisz.
Ewangelicka
68. Prusinowo XIX w. 0,25 Zamknięty W pólnocnym skraju wsi, przy drodze do Nawiad.
Wiejski mieszany
Ewangelicka
69. Rosocha 0,18 Zamknięty W pólnocnym skraju wsi,
przy szosie do Piecek.
Ewangelicka
70. Rosocha 0,07 Zamknięty Na północnym skraju wsi. Ewangelicka
71. Rosocha 0,11 Zamknięty Około 4 km od wsi, przy rozgałęzieniu szosy do
Rucianego i Wojnowa.
Ewangelicka.
72. Ruciane
73. Ruciane
74. Sosnówka 0,01 Zamknięty Około 1 km na północ od
leśniczówki.
Ewangelicka
75. Stare Kiełbonki XIX w. 0,25 Zamknięty Około 500 m. na północny zachód od wsi, przy szosie
do Babięt.
Wiejski Ewangelicka
76. Szklarnia O,14 Zamknięty 1 km na północ od wsi. Rodowy Ewangelicka
13 Relacja Sławomira Dudzca, dawnego mieszkańca posiadłości po Nadolnych nad jeziorem Nawiady.
7
77. Szklarnia 0,08 Zamknięty Około 2 km na południe,
przy drodze do Czaszkowa.
Ewangelicka
78. Śwignajno Małe Połowa XIX w. 0,087 Nieczynny Położony na małym wzniesieniu, wśród pól, na
wschód od wsi.
Ewangelicka
79. Śwignajno
Wielkie
Początek XX w. 0,25 Zamknięty Na wschód od wioski, na
skraju lasu
Wiejski Ewangelicka
80. Uklanka XIX w. 0,12 Zamknięty Na wzgórzu obok
zabudowań danego młyna.
Cmentarz rodu Burdinskich.
Rodowy Ewangelicka
81. Ukta XIX w. 0,86 Czynny Przed Uktą i starym cmentarzem, przy drodze z
Piecek
Eiejski Komunalny Dawniej
Ewangelicka
82. Ukta „Janowo”
Połowa XIX w. 0,09 Zamknięty Przy rozwidleniu dróg do Wojnowa i Śwignajna
Rodziny Kowalewsk
ich
Ewangelicki
83. Ukta I poł. XIX w. 0,35 Nieczynny Przy drodze w kierunku Piecek, po prawej stronie
drogi.
Parafialny Ewangelicki
84. Wygryny Nieczynny Wiejski Ewangelicka
85. Wygryny (Zydlągi)
86. Wojnowo XIX w. Czynny Nieopodal klasztoru
żeńskiego
staroobrzędowców
Parafialny Staroobrzędowcy
(Filiponi)
87. Wojnowo Czynny W obszarze cerkwi
prawosławnej p.w.
Zaśnięcia NM Panny
Parafialny Prawosławna
88. Wólka
89. Wólka
90. Wólka
Prusinowska
XX w. 0,12 Zamknięty Około 200 m. od wsi w
kierunku zachodnim.
Wiejski Ewangelicka
91. Wypad
92. Zakręt 0,02 Zamknięty Około 2 km na wschód od Zgonu i 500 m na północ od
szosy do Rucianego.
Ewangelicka
93. Zameczek I poł. XX w. 0,10 Zamknięty Na północ od wsi, przy drodze do Iwanowa
Ewangelicka
94. Zgon XIX w. 0,19 Zamknięty Na wschodnim skraju wsi,
przy szosie do Rucianego.
Wiejski Ewangelicka
95. Zgon Nieczynny Wiejski Ewangelicka i rzymskokatolicka
96. Zydlągi XIX/XX w. 0,54 Nieczynny Po prawej stronie drogi w
kierunku Wygryn, za wioską
Wiejski Ewangelicka
97. Zydlągi XIX w. 0,54 Nieczynny Położony na terenie płaskim
w lesie, na południe od
szosy do Wejsun.
Wiejski Ewangelicka
98. Zydlągi Koniec XIX w. 0,22 Nieczynny Po lewej stronie drogi do
Wigryn, na północ od wsi.
Ewangelicka
99. Zyzdrojowy
Piecek
Wiejski Ewangelicka
100. Zyzdrojowa Wola XIX w. Wiejski Ewangelicka
Wybrane cmentarze na terenie parafii Nawiady i Piecki
Babięta
Z początków ery chrześcijańskiej w Babiętach pochodzi cmentarzysko, w którym
odkryto około 600 grobów całopalnych. Groby były różnie wyposażone, najprawdopodobniej
zależało to od pozycji zmarłego. Po przedmiotach znajdujących się przy zmarłych można
było określić płeć.
Groby były wyposażone w biżuterię z brązu, różnego rodzaju ozdoby, spinki, szpile,
sprzączki, pierścionki, wisiorki, naszyjniki, paciorki szklane. Odkryto także grób jamowy z
atrybutami wojownika. W cmentarzysku znaleziono także fragmenty ceramiki, która
8
pochodzi zapewne z państwa rzymskiego, gdyż tam ją produkowano14. Zapewne istniała tu
dość duża osada praplemienia Galindów, pod nazwą Galindai, o czym świadczy tak duże
cmentarzysko. Wraz z lokacją Babięt powstał nowy cmentarz założony przez wspólnotę
ewangelicką w XVI w. I choć obecnie cmentarz jest już nieczynny, jednak na zachowanych
do dziś pomnikach można jeszcze odczytać kilka nazwisk i imion. Na cmentarzu znajduje się
kilka kwater rodzinnych, ale obecnie są już pozbawione jakichkolwiek tablic informacyjnych.
Najstarsza część cmentarza znajdowała się na samym końcu po prawej stronie, patrząc od
głównego wejścia na cmentarz. Ostatni pogrzeb odbył się w 2005 r., pochowano wówczas
mieszkankę Babięt panią Marię Burbulla.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Babiętach
Tabela nr 2 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1. Wilhelmina Burbulla 1875 r. 1948 r.
2. Johann Burbulla 1868 r. 1939 r.
3 Maria Burbulla 23 .07. 1913 r. 7 .06. 2005 r.
4 Johann Chmiell 13 .02. 1856 r. 3.10. 1937 r.
5 Anna Jeglinsky 2 .02. 1883 r. 20 .10. 1935 r.
6 Adam Jeglinsky 9 .10. 1864 r. 14 .11. 1933 r.
7 Helena Krause 16 .05. 1916 r. 24 .02. 1955 r.
8 August Jortzik 7 .01. 1906 r. 16 .04. 1957 r.
9 Kowadzki 1861 r. 1943 r.
10 Elisabrth Joswig 14 .07. 1904 r. 7 .05. 1957 r.
11 Loise Buns 17 .09. 1867 r. 24 .08. 1942 r.
12 Hedwig Wittkowski 15 .04. 1929 r. 14 .02. 1930 r.
13 Adalbert Broderek 25 .03. 1938 r. 26 .04. 1947 r.
14 Martha Maria Broderek 6 .05. 1932 r. 8 .11. 1935 r.
15 Rudolf Littek 1898 r. 1932 r.
16 Margarite Keikuch 15 .03. 1914 r. 19 .05. 1931 r.
17 Rodzina Schikorr Odrębny plac wydzielony
dla tej rodziny na
cmentarzu
Brejdyny
Na terenie wioski znajdują się trzy cmentarze: jeden rodowy i dwa wiejskie. W 1902
r. zostały na nich pochowane następujące osoby:
Friedrich Saborowski, przeżył 85 lat, zmarł 2 lutego. Całe swoje życie spędził w
Brejdynach15.
Maria Karbowska, żyła 25 lat, zmarła 24 lutego. Mężem jej był Johann16.
Gustaw Grzesa, żył tylko siedem miesięcy, zmarł 28 maja. Matka jego była Maria17.
Bartha Wesollek, żyła tylko pięć miesięcy, zmarła 30 maja. Ojcem jej był Johann, a
matką Louisa z domu Helnich18.
Friedrich Jeromin, żył tylko trzy lata, zmarł 17 czerwca. Matką jego była Heinritte z
domu Kozłowski, a ojcem Jeromin19.
14 Por. K. Templin, Unsere masurische Heimat, Sensburg 1918, s. 96 – 106; W. Ziemlińska-Odojowa,
Starożytność i wczesne średniowiecze, w: Mrągowo, s. 55 – 60. 15 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r., s. 12. 16 Tamże, s. 17. 17 Tamże, s. 52. 18 Tamże, s. 59.
9
Louisa Sappe, żyła 34 lata, zmarła 23 lipca. Urodziła się w Brejdynach. Ojcem jej był
Michael, a matką Charlotte z domu Liebell20.
Martha Trzeziak, żyła tylko 4 miesiące. Ojcem jej był Carol a matką Anna z domu
Kuntor. Zmarła 20 sierpnia21.
Georg Räihnitz, żył tylko 5 miesięcy, zmarł 30 października. Matką jego była Ewa22.
Cierzpięty
Pierwszy cmentarz zapewne był nieopodal grodziska, które tu istniało. Archeolodzy
nie natrafili w swoich badaniach na cmentarzysko. Należy przypuszczać, że znajdowało się
nieopodal cmentarza ewangelickiego, który powiększył swój obszar nawet kosztem
cmentarzyska pruskiego.
Po lokacji wsi w XVI w. tak jak we wszystkich miejscowościach istniał i tu cmentarz
grzebalny. Należy przypuszczać, że w miejscu ewangelickiego cmentarza istniejącego w XIX
w. W 1902 r. na cmentarzu zostali pochowani:
Carl Basch, zmarł mając 13 lat 1 lutego 1902 r. Ojcem jego był Johann, a matką
Charlotte z domu Besch23.
Fridrika Morunga, żyła jeden rok i trzy miesiące, zmarła 13 marca. Matką jej była
Louisa24.
Fridrich Prusihnski, żył tylko dwa lata, zmarł 1 czerwca. Ojcem jego był Johann, a
matką Wilhelmina z domu Bialluch25.
Carl Podschwadek, urodził się w Cierzpietach, żył 52 lata. Żoną jego była Charlotte.
Zmarł 20 sierpnia26.
Ida Gang, żyła 2 lata, zmarła 20 sierpnia. Urodziła się w Cierzpiętach. Ojcem jej był
Leopold, a matką Charlotte z domu Bialluch27.
Gustaw Plewka, żył siedem miesięcy. Ojcem jego był Johann, matką Heinritte z domu
Krasihewski28.
Gottlieb Sokoll, zmarł mając 54 lata, 9 października29.
Martha Kaminski, zmarła mając 13 lat, 28 października. Ojcem jej był Johann, matką
Regina z domu Most30.
Hermman Wenzel, przeżył 32 lata. Urodził się w Macharach. Po ślubie zamieszkał w
Macharach. Żoną jego była Antonina z domu Kempha. Ojcem jego był Jacob, matką Louisa z
domu Konietzki. Zmarł 29 grudnia 1902 r31.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Cierzpiąt
Tabela nr 3 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
19 Tamże, s. 66. 20 Tamże, s. 73. 21 Tamże, s. 79. 22 Tamże, s. 96. 23 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r., s. 11. 24 Tamże, s. 21. 25 Tamże, s. 60. 26 Tamże, s. 78. 27 Tamże, s. 80 28 Tamże, s. 90. 29 Tamże, s. 91. 30 Tamże, s. 95. 31 Tamże, s. 111.
10
1 Frieda Botzian Brak danych Barak danych
2 Rekoskie Brak danych Brak danych
3 Gottlieb Dudda 10.09. 1866 r. 4 .01. 1943 r.
4 Marie Dudda 21 .01. 1872 r. 1953 r.
5 Amalie Ahtemski 24 .06. 1849 r. 21 .04. 1906 r.
6 Friedrich Ahtemski 1 .02. 1848 r. 20.06. 1924 r.
Z zachowanego układu cmentarza odczytujemy, że najstarsza część znajdowała się po
lewej stronie, a po prawej groby z początku XX w. Cmentarz położony jest na skraju lasu w
kierunku j. Mokrego, około 100 m od wioski. Ostatnie pochówki odbyły się w latach
pięćdziesiątych XX w. Obecnie cmentarz jest nieczynny.
Czaszkowo
Mieszkańcy byli chowani na dwóch cmentarzach. Jeden znajduje się przy drodze
polnej w kierunku Szklarni, był to cmentarz rodowy. Położony jest na wzniesieniu. Drugi
przy drodze polnej w kierunku Nawiad, około 1 km oddalony od Czaszkowa. Obecnie
pozostało kilka grobów, na których nie ma już tablic informujących, kto spoczywa w danym
grobie. W 1902 r. pochowano na cmentarzach:
Gustaw Gruda, mieszkał przez całe swe życie w Lętagu, kolonia Czszkowa. Matką
jego była Louisa z domu Zembrzycka. Zmarł 19 stycznia i został pochowany na cmentarzu w
Lętagu32.
Wilhelmina Butter, przeżyła 50 lat. Ojcem jej był Gottlieb, a matką Carolina. Zmarła
3 marca33.
Paul Wieczorek, zmarł mając 1,5 roku, 1 maja. Urodził się w Mrągowie. Ojcem jego
był August, a matką Louisa z domu Paminka34.
Ewa Wazih, przeżyła 52 lata. Mężem jej był Johann, po ślubie zamieszkała w
Czaszkowie. Urodziła się w Klonie koło Rozóg. Ojcem jej był Wilhelm Kompa, a matką Ewa
z domu Grzybek. Zmarła 22 sierpnia35.
Louisa Brasta z domu Bialluch, przeżyła 85 lat, zmarła 3 listopada. Urodziła się w
Golance. Ojcem jej był Andreas,a matką Regine z domu Killich36.
Obecnie cmentarze nie są już czynne.
Dłużec
Mieszkańcy byli chowani na dwóch cmentarzach wiejskich. Jeden z cmentarzy był
przeznaczony dla biedniejszych chłopów i fornali, a drugi dla chłopów bogatych. Cmentarz
dla ludności uboższej znajdował się przy skrzyżowaniu dróg w kierunku Piecek, Gant i
Mrągowa, ogrodzony był murem kamiennym, wejście główne na cmentarz prowadziło od
strony północno-wschodniej.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Dłużcu (przy skrzyżowaniu dróg)
Tabela nr 4
32 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r., s. 7. 33 Tamże, s. 19. 34 Tamże, s. 40. 35 Tamże, s. 84. 36 Tamże, s. 97.
11
Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1. Gerhard Walter Fladoa 4.05. 1960 r. 14.03. 1961 r.
2. Johann Samek 13.02. 1852 r. 11.12. 1931 r.
3 Luise Samek 14.07. 1869 r. 14.05. 1946 r.
4 Gustaw Depner 1.10. 1890 r. 11.04. 1943 r.
5 Marie Fleischer 9 .08. 1889 r. 1.12. 1957 r.
Ostatni pogrzeb odbył się pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. Swych bliskich na
cmentarzu grzebali Mazurzy, których pragnieniem było spoczęcie obok swych bliskich.
W 1902 r. na cmentarzach spoczęli:
Regina Most, zmarła mając 34 lata, 27 stycznia. Urodziła się w Dłużcu, wyszła za mąż
za Johana. Ojcem jej był Johann Podlesch a matką Regina z domu Gonswa37.
Maria Sawicka, zmarła mając dwa latka, 12 lutego38.
Maria Grünheit, urodziła się w Dłużcu, zmarła 13 marca mając 14 miesięcy. Ojcem jej
był August, a matką Regina z domu Schnareska39.
Ella Bosett, żyła tylko dwa tygodnie. Zmarła 18 marca. Ojcem jej był Carol, a matką
Regina z domu Poschiech40.
Emil Schitkowski, żył tylko jeden rok, zmarł 24 marca. Ojcem jej był Johann, matką
Amalie z domu Rusihkowska41.
Maria Grünwald, zmarła mając 39 lat. Mężem jej był Johann42.
Augusta Kruska, zmarła mając 54 lata, 2 maja. Mężem jej był Johann - rolnik. Ojcem
jej był Gottlieb, a matką Wilhelmina z domu Bruderek43.
Elsa Bogdanski, zmarła mając 40 lat, 13 maja. Urodziła się w Brejdynach. Ojcem jej
był Samuel, a matką Wilhelmina z domu Laszig44.
Robert Gusiewski, żył tylko pięć miesięcy, zmarł 18 lipca. Ojcem jego był Friedrich, a
matką Regina45.
Martha Niekiel, żyła tylko jeden rok i pięć miesięcy, zmarła 7 sierpnia. Ojcem jej był
Gottlieb, a matką Louisa z domu Platzek46.
Emil Glodek, żył tylko 6 miesięcy, zmarł 13 listopada. Ojcem jego był Johann, a
matką Friedricka z domu Paziuch47.
Drugi cmentarz w Dłużcu położony jest około 300 m na północ od wioski. Według
relacji dawnej mieszkanki wioski, miał służyć zacniejszym mieszkańcom Dłużca, którzy
spoczywali na tym cmentarzu. Ostatnie pochówki na ewangelickiej części cmentarza odbyły
się w latach sześćdziesiątych XX w. Po erygowaniu parafii w Grabowie w 1990 r. i
przyłączeniu Dłużca do nowopowstałej parafii zaczęto grzebać zmarłych na cmentarzu
ewangelickim. Stara część cmentarza znajduje się po lewej stronie, a nowa po prawej stronie.
Ze starej części zachowało się czternaście czytelnych nagrobków. Najstarsze czytelne
nagrobki pochodzą z 1907 r. Zachowane pomniki zmarłych
37 Tamże, s. 10. 38 Tamże, s. 14. 39 Tamże, s. 20. 40 Tamże, s. 23. 41 Tamże, s. 28. 42 Tamże, s. 32. 43 Tamże, s. 42. 44 Tamże, s. 45. 45 Tamże, s. 69. 46 Tamże, s. 75. 47 Tamże, s. 100.
12
mieszkańców Dłużca
(cmentarz na wzgórzu)
Tabela nr 5 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 Karoline Depner 17.07. 1861 r. 16.01. 1932 r.
2 Gottlieb Depner 1861 r. 1933 r.
3 Marie Zeratzki 14.04. 1886 r. 5.03. 1944 r.
4 Marie Polonis 8.09. 1950 r. 6.01. 1963 r.
5 Friedrich Gaschk 5.03. 1890 r. 5.08. 1957 r.
6 Heinriette Schmidt 2.03. 1865 r. 3.12. 1910 r. Z domu Bialluch
7 Helene Wallosch 21.05. 1893 r. 21 .07. 1907 r.
8 Rodzina Friedel ---- --- Nauczyciel w latach
1854 -1898
9 Wilhelm Schaumann 26 .11. 1857 r. 18 .10. 1907 r.
10 Emilie Gleisch 1898 r. 1913 r.
11 Louise Gleisch 9 .02. 1855 r. 19.09. 1914 r.
12 Marie Zimmech 10.03. 1845 r. 28 .10. 1912 r.
13 Luise Dudda 4 .09. 1882 r. 18.04. 1954 r.
14 Charlotte Dunzik 30.10. 1884 r. 31 .12. 1939 r.
Gajno
Cmentarz położony jest na górce nieopodal dawnego pałacu. Najprawdopodobniej
założono go w połowie XIX w. Grzebano na nim zmarłych z rodziny Neubacherów,
właścicieli tego majątku, a także pracowników zatrudnionych w majątku i ich rodziny. Do
dziś zachowało się kilka grobów dawnych właścicieli majątku, a także osadników, którzy
zamieszkali w majątku po II wojnie światowej. Pochowano tu zmarłych z trzech nacji:
niemieckiej, polskiej i rosyjskiej.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Gajna
Tabela nr 6 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 Hans August Neubacher 21.12. 1845 r. 12.03. 1871 r. Krzyże żeliwne
2 Martha Maria Regine Neubacher 7.11. 1850 r. 3.07. 1880 r.
3 Julius Neubacher 28.08. 1843 r. 28.07. 1902 r.
4 Heinrich Neubacher 1.02. 1842 r. 3.11. 1921 r.
5 Emilie Neubacher 1882 r. 1920 r.
6 Anna Łuciuk --- ---
7 Juchimuk Katarzyna 21.11. 1887 r. 9.04. 1949 r.
8 Jakub Romaniuk --- ---
9 Eliasz Bartoszewski --- ---
10 Eudokia Bartoszewska --- ---
11 Oksenia Kozak --- ---
Ganty
Na terenie wioski znajdował się tylko jeden cmentarz, na którym grzebano wszystkich
zmarłych. W 1902 r. pochowano kilka osób, oto one:
13
Maria Gwiazda, żyła tylko dwa lata i trzy miesiące, zmarła 24 marca. Ojcem jej był
Johann, a matką Louisa48.
Wilhelm Fühl, przeżył 47 lata. Urodził się w powiecie szczycieńskim, po ślubie z
Wilhelminą zamieszkał w Gantach. Ojcem jego był Michael, a matką Anorte z domu Lukas.
Zmarł 7 kwietnia49.
Hermman Kloß, zmarł po pięciu miesiącach, 16 kwietnia. Ojcem był Johann, a matką
Erdmila50.
Maria Mrotzek, zmarła mając 25 lat, 21 maja51.
Wilhelmina Conrad z domu Dopner, rodziła się w Sorkwitach. Zmarła mając 53 lata,
29 czerwca52.
Emma Kloß, zmarła po roku i trzech miesiącach. Ojcem jej był Krzysztof, a matką
Maria z domu Czeska. Zmarła 14 listopada53.
Ernst Zacharias, żył tylko cztery dni, zmarł 17 grudnia. Ojcem jego był Carl a matką
Amalie z domu Winkler54.
Golanka
Nie mamy żadnych danych o istnieniu w tym miejscu starych cmentarzysk z okresu
przedchrześcijańskiego. Należy przypuszczać, że po lokacji wsi w XVI w. istniał tu cmentarz
wiejski, w miejscu istniejącego do 1945 r. Cmentarz ewangelicki położny jest przy drodze w
kierunku Nawiad, około 200 m od wioski. Poza tym istniały jeszcze dwa małe cmentarze
rodowe. Obecnie nie ma po nich żadnych śladów.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Golanki
Tabela nr 7 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 Gabriel Fokin 1882 r. 1962 r.
2 Marie Fokin 1893 r. 1945 r.
3 Adolf Fleischer 1.09. 1823 r. 8.12. 1893 r.
4 Rodzina Postner Dzierżawca ziemi
parafialnej z Nawaid
5 Anna Eieiloc 10.09. 1849 r. 12.07. 1935 r.
6 Martha Margarete Kapornik 13.08. 1891 r. 29.07. 1892 r.
7 Lisbeth Kapornik 14.01. 1897 r. 3.09. 1897 r.
Na cmentarzu zachowąło się kilka ogrodzeń kutych, co świadczy, że w Golance
mieszkali zamożni gospodarze.
Kołowin
Cmentarz ewangelicki rodziny Rutkowskich położony jest na wzgórzu, obecnie
porośnięty lasem. Poza grobami rodowymi zachowało się także kilka grobów mieszkańców
Kołowina.
48 Tamże, s. 27. 49 Tamże, s. 31. 50 Tamże, s. 47. 51 Tamże, s. 50. 52 Tamże, s. 68. 53 Tamże, s. 101. 54 Tamże, s. 110.
14
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Kołowina
Tabela nr 8 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 A. Rutkowski 10.08. 1818 r. 6 .12. 1885 r.
2 Ernst Schibalski 22.07. 1879 r. 30.08. 1938 r.
3 Rutkowski 18.07. 1877 r. 28.06. 1922 r.
4 Paul Huble Brak danych Brak danych
Krawno
Cmentarz ewangelicki usytuowany przy drodze około 100 m od wioski jest obecnie
nieczynny. Ostatni pogrzeb odbył się w 1947 r. Pomniki są w bardzo złym stanie, wiele z nich
jest zniszczonych, tak jak i tablice informujące o zmarłych. Nie zachowało się żadne
ogrodzenie.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Krawna
Tabela nr 9 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci
1. Gustaw Witulski 2.12. 1894 r. 2.12. 1947 r.
2. Michael Samorski 22.12. 1862 r. 10.04. 1931 r.
3 Henriette Samorski 22.07. 1863 r. 29.08. 1941 r.
4 Loise Serowy 29.09. 1848 r. 23.12. 1931 r.
5 Regine Symanzik 5.01. 1840 r. 10.12. 1905 r.
Krzywy Róg
Cmentarz położony był nieopodal pałacu, w kierunku jeziora Krzywego. Obecnie po
cmentarzu nie został żaden ślad. Grzebani byli na nim pracownicy majątku. Właściciele
majątku byli katolikami i grzebano ich na katolickim cmentarzu w Mrągowie. Nie było
zwyczaju, by katolicy i protestanci spoczywali na wspólnym cmentarzu, podziały były tak
mocne, że każde wyznanie dbało o własny cmentarz i na nim grzebano swych bliskich
zmarłych.
Machary
Z II wieku po Chr. na terenie Machar odkryto cmentarzysko ciałopalne z bogatym
wyposażeniem.
Znaleziono w nim dwa groty oszczepów, szczyt tarczy, dwie ostrogi, nóż, nożyce,
pensetę, brzytwę i ozdobną szpilę.
Według archeologów nożyce żelazne są atrybutem władzy. Poza tym znaleziono
monety srebrne i z brązu z II i III w. po Chr. Należy przypuszczać, że w tym miejscu
mieszkało prapruskie plemię Galindów55.
Wraz z lokacją wsi w XVI wieku powstał nowy cmentarz wiejski, który należał do
wspólnoty ewangelickiej. Cmentarz założono około 200 m od wioski przy drodze
prowadzącej do wsi kościelnej Nawiady. Wierni spieszący do kościoła, jak i ci wracający z
55 Por. K. Templin, Unsere masurische, s. 96 – 106; W. Ziemlińska-Odojowa, Starożytność i wczesne
średniowiecze, w; Mrągowo, s. 55 – 60.
15
nabożeństwa mieli sposobność odwiedzić groby swych bliskich. Od głównego wejścia,
środkiem biegła aleja. Po prawej stronie cmentarza odnajdujemy najstarsze groby zmarłych
mieszkańców Machar (bez tablic informacyjnych), a po lewej najmłodsze z I połowy XX w.
W roku 1902 na cmentarzu wiejskim pochowano kilka osób. Oto one:
Carl Toporzisek, ojcem jego był Michael, a matką Amalie z domu Bieber. Zmarł 21
marca56.
Maria Nadolna, całe swoje życie spędziła w Macharach. Mężem jej był Gottlieb.
Ojcem jej był Adam, a matką Louisa z domu Olschewska. Przeżyła 52 lata. Zmarła 15
kwietnia57.
Emmilie Thyssazik, żyła trzy miesiące. Ojcem jej był Leopold, a matką Louise z
domu Littek. Zmarła 15 kwietnia58.
Louise Wieresawska, przeżyła 40 lat, zmarła 23 kwietnia59.
Gottlieb Toporziek, przeżył 12 tygodni. Ojcem jego był Gottlieb, a matką Maria z
domu Bieber60.
Maria Jarga z domu Bieber. Urodziła się w Krzywym Rogu. Po ślubie z Johannem
zamieszkała w Macharach. Ojcem jej był Krzysztof, a matką Louisa z domu Przystawik.
Przeżyła 75 lat61.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Macharach
Tabela nr 10 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci
1 Richard Rautenberg 4.09. 1900 r. 13.06. 1941 r.
2 Michael Tomzik 5.11. 1931 r. 1.08. 1953 r.
3 Gottlieb Guth 15 .07. 1880 r. 2 .01. 1958 r.
4 Marie Gotheneck Brak danych Brak danych
5 Auguste Papajewski 17 .08. 1869 r. 4.08. 1932 r.
6 Uliz Willi Paprotta 2.02. 1907 r. 25 .11. 1943 r.
7 Marie Kossmann 20.12. 1880 r. 20.09. 1951 r.
8 Reinhard Kurt Fokin 16 .01. 1944 r. 15 .07. 1955 r.
9 Ferdynand Langekeit 25.02. 1859 r. 17 .04. 1925 r.
10 Lisbeth Nehring 19 .03. 1909 r. 15.06. 1917 r.
11 Minna Kelbch 22.10. 1859 r. 24 .03. 1917 r.
12 August Bialluch 1872 r. 28 .04. 1936 r.
13 Elisateth Konopka 24 .08. 1825 r. 6 .03. 1917 r.
Obecnie cmentarz wiejski jest nieczynny.
Poza tym cmentarzem istniał cmentarz rodowy Arnolda Siega, właściciela majątku
ziemskiego. Położony był na południe od pałacu na wzniesieniu. Groby wraz z pomnikami
można było odnaleźć jeszcze pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. Obecnie nie ma żadnego
śladu po cmentarzu.
Mojtyny
Na terenie Mojtyn z czasów starożytnego historyka Ptolemeusza z II w. po Chr.
dokonano wspaniałego odkrycia. W czasie prac archeologicznych, które były prowadzone od
56 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r., s. 25. 57 Tamże, s. 36. 58 Tamże, s. 37, 59 Tamże, s. 35. 60 Tamże, s. 81. 61 Tamże, s, s. 106.
16
19 do 29 marca 1904 r. przez archeologów z Królewca, dokonano odkrycia cmentarzyska z
czasów rzymskich. Cmentarz mieścił się kilkaset metrów od grodziska pruskiego. Znajdował
się na skraju lasu, w kierunku jeziora Mokrego. Aby piaszczysta ziemia nie osypywała się na
urny, prace wykopaliskowe prowadzono wczesną wiosną, kiedy grunt był jeszcze zmarznięty.
Jak wspomina jeden z badaczy, mimo zapobiegliwości, pojawiły się przeszkody innej natury.
Okazało się bowiem, że korzenie drzew zniszczyły dużo urn i utrudniały wydobycie tych,
które się zachowały w dobrym stanie62. W trakcie prac wydobyto cenny okaz miecza
jednosiecznego oraz żelazny dzwonek, najprawdopodobniej pochodzący z państwa
rzymskiego.
W kilku grobach znaleziono także przedmioty ze srebra, paciorki ze złotą wkładką i
wisiorki z bursztynu. Interesującym znaleziskiem była mała sprzączka dziecięca. Znaleziono
także monety z brązu i srebra pochodzące z II i III w. po Chr.63. Na podstawie odkryć
archeologicznych należy sądzić, że istniała tu osada, zamieszkała przez jedno z plemion
Galindów, które miało własny cmentarz.
Po pierwszej lokacji wsi (przed 1450 r.), zapewne powstał także cmentarz. Do
reformacji w 1525 r. służył on wspólnocie katolickiej, a od 1525 r. ewangelikom.
Najprawdopodobniej najstarsza część owego cmentarza (XV –XVIII w.) była w miejscu
późniejszej żwirowni. Obecnie doły porośnięte są sosnami przed ewangelickim cmentarzem
w lesie. Wspomina to miejsce Gustaw Abramzik64, który jako młody chłopak widział, jak w
czasie wybierania żwiru natrafiano na szkielety ludzkie. Z czasem nowe groby umieszczano
w kierunku południowo-wschodnim, co spowodowało powstanie na początku XIX wieku
nowej części cmentarza. W latach trzydziestych XX wieku, nowy cmentarz został ogrodzony
siatką, a nad wejściem na cmentarz był umieszczony na bramie napis: „Tu spoczywają w
spokoju”.
G. Abramzik opowiada, że było to miejsce często odwiedzane przez mieszkańców
Mojtyn. A byli tam pochowani zmarli z rodziny Blochów, Senderów, Skalów, Grönizów,
Lumów, Jewskich, Willanów, Loschów, sam Skal i jego krewni wraz z ojcem65.
W zachowanej Księdze zmarłych66 z 1902 r. odnajdujemy osiem osób pochowanych
w tym czasie na cmentarzu mojtyńskim. Byli to:
Michael Pallasch, zmarł 5 stycznia 1902 r. urodził się w Cierzpiętach. Syn Johanna i
Caroliny z domu Falkenau67.
Louise Gembala, urodziła się w Mojtynach. Zmarła 8 lutego. Syn rolnika Andreasa i
Louise z domu Schnittka68.
Robert Heinrich Will, urodził się w Mojtynach i całe swe życie spędził w tej
miejscowości. Zmarł także w Mojtynach 15 lutego 1902 r. Syn Johanna i Amalie z domu
Pokorska. Żył 5 miesięcy69.
Anna Totzek, żona Gottlieba Totzka, córka Wilhelminy z domu Krakau, zmarła 11
kwietnia70.
Lousie Will, zmarła mając 78 lat, 27 maja 1902 r., Po ślubie z Carolem Will
przeprowadziła się do Mojtyn. Urodziła się w Prusinowie i tam też spędziła swoje
62 W. E. Bader, Vorgeschichtliches aus Moythienen, „Sensburger Heimatbrief“ 1984, s. 26 – 27. 63 Por. K. Templin, Unsere masurische, s. 96 – 106; W. Ziemlińska-Odojowa, Starożytność i wczesne
średniowiecze, w; Mrągowo, s. 55 – 60. 64 Jego rodzina mieszka w Mojtynach od 1909 r.. Urodził się w 1937 r. 65 Relacja ustna Gustawa Abramzika. 66 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r. 67 Tamże, s. 2. 68 Tamże, s. 12. 69 Tamże, s. 15. 70 Tamże, s. 34.
17
dzieciństwo i młodzieńcze lata. Rodzicami jej byli Michael Ammitch i Maria z domu
Lammek71.
Otto Sender, zmarł mając 8 miesięcy, 28 maja. Rodzicami jego byli Johann Sender i
Maria z domu Bloch – pochodząca z Mojtyn72.
Emil Sachs, zmarł po 6 tygodniach, 29 maja 1902 r. Syn Emila Sachsa i Amalie z
domu Pallasch73.
Anna Słaby, umarła przy porodzie 6 czerwca. Córka Wilhelma i Heinritte z domu
Helnning74.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Mojtynach
Tabela nr 11 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci
1. Robert Kientopf 4 .10. 1877 r. 27 .04. 1953 r.
2. Michał Pallasch 26 .01. 1857 r. 8 .03. 1914 r.
3 Jan Will 7 .06. 1855 r. 22 .12. 1936 r.
4 Rudolf Will 14 .02. 1891 r. 23 .04. 1940 r.
5 Michał Blask 16 .10. 1862 r. 29 .05. 1900 r.
6 Maria Blask 16 .09. 1899 r. 27 .04. 1900 r.
Ostatni pogrzeb odbył się pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. Obecnie cmentarz
jest już nieczynny. Dziś tak bardzo zarosły go drzewa i krzewy, że kiedy się przechodzi drogą
obok, trudno poznać, że w tym miejscu był cmentarz . Mimo tak dużego zniszczenia przez
upływ czasu, można jeszcze dziś dostrzec granicę cmentarza oraz główną aleję, która
prowadziła od wejścia, przez środek cmentarza. Po lewej i prawej stronie grzebani byli
zmarli. Zachowała się jedna, ogrodzona płotkiem żeliwnym kwatera rodziny Pallasch.
Do sołectwa należała Uklanka. Mała osada lokowana w 1564 r. Nie znamy żadnych
przekazów o istnieniu tu w XVI w. cmentarza. Najstarsze zachowane groby pochodzą z
końca XIX w. Cmentarz położony jest na wzgórzu nieopodal dawnego młyna. Był
własnością rodu Burdinskich. Poza nimi byli także na cmentarzu grzebani mieszkańcy
Uklanki, którzy pracowali w majątku. Zachował się jedyny nagrobek Marty Berthy Buszelli,
urodzonej 8 marca 1872 r., a zmarłej 20 lipca 1974 r. W latach sześćdziesiątych i
siedemdziesiątych XX w. płyty nagrobne zostały zdewastowane. Dziś można się tylko
domyślać, że istniał tu mały rodowy cmentarz.
Nawiady
Z początków ery chrześcijańskiej w Nawiadach w czasie badań archeologicznych
odkryto cmentarzysko dawnego plemienia prapruskiego pod nazwą Galindai. W grobowcach
znaleziono przedmioty z brązu zdobione motywami zoomorficznymi oraz emalią. Pośród
znalezionych przedmiotów były monety z brązu i srebra z II i III w. po Chr75. Przed lokacją
wsi w 1397 r. zapewne istniała tu osada. Wraz z powstaniem parafii w 1437 r. założono
pierwszy rzymsko-katolicki cmentarz przykościelny. Po reformacji wraz z nowym
71 Tamże, s. 52. 72 Tamże, s. 53. 73 Tamże, s. 57. 74 Tamże, s. 62. 75 Por. K. Templin, Unsere masurische, s. 96 – 106; W. Ziemlińska-Odojowa, Starożytność i wczesne
średniowiecze, w; Mrągowo, s. 55 – 60.
18
cmentarzem powoli powstawały nowe tradycje ewangelickie. Cmentarz także służył
wspólnocie protestanckiej.
Cmentarz wokół kościoła przestał istnieć w XVII wieku, znacznie wcześniej niż
ukazało się rozporządzenie władz pruskich zamykające cmentarze przykościelne. A
podyktowane to było brakiem miejsca, teren wokół kościoła był niewielki, co zmuszało
proboszczów do założenia cmentarza poza terenem przylegającym do kościoła. Nowy został
otwarty około 200 m. od kościoła, przy drodze w kierunku Piecek. Był to teren na skraju
miejscowości. Na cmentarzu tym obecnie możemy odnaleźć sporo grobów ze znanymi nam
nazwiskami. I tak przy drodze w kierunku Machar znajduje się grób nauczyciela i kierownika
szkoły Albrechta Mendrzyka, nieopodal znajdujemy grób nauczycielki z Nawiad Berthy
Berg. Idąc aleją główną w kierunku cmentarza obecnie czynnego, mijamy po 20 metrach
pomnik żony pastora Nawiad Gietkanta.
W zachowanej Księdze zmarłych76 z 1902 r. znajdujemy kilkanaście osób w tym
czasie pogrzebanych na cmentarzu. I tak:
Carl Bonfeldt, urodził się w Nawiadach, jako dwutygodniowe dziecko zmarł 13
stycznia77.
Marta Grzana, urodziła się w Nawiadach, zmarła 23 stycznia mając 9 dni. Córka
Juliusza Friedricha Grzana i Louisae78.
Maria Schenke, zmarła 11 kwietnia mający 2 miesiące. Córka Johanna i Marii z domu
Pawlik79.
Carl Olais, zmarł mając 66 lat 1 maja 1902 r. Mieszkał po ślubie w Nawiadach. Był
żonaty z Louisą z domu Kolozik. Urodził się w Bohen80.
Carl Schmitt, zmarł mając 51 lat, urodził się w Szestnie. Po ślubie z Amalią z domu
Brenn zamieszkał w Nawiadach. Syn Ludwika i Dorothy z domu Sellz. Zmarł 26 maja 1902
r81.
Friedrich Bloch, zmarł 30 maja mając dwa miesiące. Ojcem jego był Johann a matką
Maria z domu Olschewska82.
Gottlieb Borutta, zmarł mając 64 lata 2 czerwca 1902 r. Urodził się koło Mikołajek w
Wierzbie. Po ślubie z Charlotte z domu Gusiewska, zamieszkał w Nawiadach. Tu zmarł i
został pochowany83.
Auguste Olschewski, żył 11 miesięcy. Syn Michaela i Louise z domu Witulska.
Pochowany na cmentarzu w Nawiadach na koloni84.
August Czieska zmarł 26 sierpnia 1902 r. mając 15 lat. Syn Gottlieba i Louisae z
domu Muraska85.
Caroline Sihröder, żona Johanna, zmarła 24 października. Urodziła się w Krutyni, lata
dziecięce i młodzieńcze tam spędziła. Po ślubie zamieszkała w Nawiadach, tam tez zmarła i
została pochowana. Córka Michała Koslowski i Marii86.
Julie Killisch, żyła 55 lat. Urodziła się w Zgonie. Po ślubie z Johannem zamieszkała w
Nawiadach. Zmarła 28 listopada, została pochowana na cmentarzu wiejskim w kwaterze
rodzinnej87. Poza nią są pochowani jej mąż.
76 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r. 77 Tamże, s. 6. 78 Tamże, s. 8. 79 Tamże, s. 35. 80 Tamże, s. 41. 81 Tamże, s. 51. 82 Tamże, s. 58. 83 Tamże, s. 61. 84 Tamże, s. 6. 85 Tamże, s. 85. 86 Tamże, s. 92.
19
Anna Worm, urodziła się w Starej Ukcie. Ojcem jej był rektor szkoły w Starej Ukcie
Carl Peikowski, a matką Flora z domu Gizycki. Po ślubie z Johannem Wormem
przeprowadziła się do Nawiad i tu spędziła resztę swego życia, mieszkając w szkole. Jej mąż
był dyrektorem szkoły w Nawiadach. Anna zmarła mając 50 lat, 28 listopada 1902 r88. Jej
grób można odnaleźć na cmentarzu nawiadzkim, znajduje się przy wejściu głównym na
cmentarz po prawej stronie przy alei. Obok grobu Anny pochowany jest jej mąż Johann, a
także najbliżsi.
Wchodząc na cmentarz głównym wejściem, spotykamy pierwsze groby
najważniejszych osób w społeczności nawiadzkiej. Po prawej stronie spoczywają dwaj
dyrektorzy szkoły podstawowej wraz ze swymi rodzinami, dalej bogatsi gospodarze w
Nawiadach, nauczyciele i ci, którzy pracowali na parafii − dzwonnik, organista, kościelny. Po
lewej stronie alei, przy głównym wejściu pochowani byli pastorzy wraz ze swymi rodzinami.
Znajduje się tu grób żony pastora Giettkanta wraz z rodziną, ale trudno jednoznacznie
stwierdzić, że pastora Gietkanta też pochowano na tym cmentarzu. Kiedy idziemy aleją w
głąb cmentarza, dostrzegamy, że im dalej od wejścia, tym biedniejszych chowano tu parafian.
Choć były także kwatery rodzinne, które od wielu pokoleń służyły jednemu rodowi.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na starej części cmentarza
w Nawiadach89
Tabela nr 12 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Charakterystyczne
cechy
1. Anna Worm ? 28.11. 1902 r.
2. Amalie Gizycki 27.11. 1795 r. 25. 07. 1840 r. Krzyż żeliwny, grób jest jeszcze widoczny.
3 Joannes Worm 18.12. 18...? Brak danych Dyrektor szkoły w
Nawiadach
4 Erich Laser 16.11. 1934 r. 11.01. 1985 r.
5 Friedrich Duda 23 .05. 1902 r. 11.12. 1914 r.
6 Fryderyk Czerwiński 14.06. 1914 r. 27.01. 1979 r.
7 Elfryda Czerwińska 8.04. 1918 r. 8 .08. 1999 r.
8 Anna Hohenstein 24 .06. 1901 r. 30.05. 1973 r.
9 Friedrich Glass 4.01. 1897 r. 22.10. 1903 r.
10 Gottl. Wilhelm Glass 27 .01. 1894 r. 9.05. 1894 r.
11 Albert Johann Glass 15 .06. 1895 r. 9.03. 1896 r.
12 Regine Glass 6.09. 1826 r. 25 .08. 1901 r.
13 Gottlieb Glass 18.03. 1837 r. 18 .12. 1922 r.
14 Gottlieb Rutkowski 22.11. 1847 r. 25 .06. 1926 r. Rodzina pastorów
Rutkowskich
15 Ida Kabeh 10 .08. 1901 r. 29 .02. 1976 r.
16 Carl Dariel 29 .07. 1817 r. 10 .02. 1899 r.
17 Emma Dariel 25 .06. 1873 r. 21 .10. 1877 r.
18 Anna Dariel 1842 r. Brak danych
19 Martha Bieber 19 .01. 1884 r. 9 .11. 1913 r.
20 Johann Bieber 17 .11. 1842 r. 25 .07. 1911 r.
21 Albrecht Mendrzyk 24 .04. 1805 r. 8 .10. 1869 r.
22 Caroline Mandrzyk --- ---
23 Grobowiec rodziny
Guziewskich i Tymnik
---- ---
87 Tamże, s. 103. 88 Tamże, s. 104. 89 Dane sporządzono 6 .09. 2006 r.
20
24 Frantz Schuplinski 27 .05. 1833 r. 8 .01. 1872 r.
25 Berg Berta 26 .11. 1844 r. 28 .12. 1871 r. Nauczycielka
26 Berg Berta 14 .07. 1871 r. 12 .07. 1872 r.
27 Johann Stank 5 .03. 1880 r. 6.08. 1916 r.
28 Marie Stank 30.03. 1880 r. 13.10. 1922 r.
29 Marie Stank 25 .08. 1902 r. 3.08. 1916 r.
30 Hildegarda Bierfreund 2.01. 1928 r. 8.02. 1935 r.
31 Gerhard Bierfreund 6.07. 1924 r. 4.04. 1943 r.
32 Julie Killisch 3.08. 1826 r. 28.11.1902 r. Spoczywają w
grobowcu
rodzinnym. 33 Johann Killisch 3.07. 1850 r. 1.07. 1914 r.
34 Ottilie Killisch 11.06. 1852 r. 18.08. 1914 r.
35 Samuel Killisch 16.05. 1882 r. 9 .06. 1887 r.
36 Edward Grams 24.03. 1903 r. 26.03. 1965 r.
37 Martha Giettkant 23.12. 1832 r. 12.07. 1899 r.
38 Weronika Roch 31.05. 1899 r. 14.01. 1979 r.
39 Erwin Bahl 23 .07. 1941 r. 29.08. 2005 r.
40 Luisa Hening 21.01. 1912 r. 3.03. 2004 r.
41 Irngarda Obitz 4.12. 1943 r. 24.08. 1999 r.
42 Otto Nabakowski 7 .01. 1900 r. 16.07. 1984 r.
43 Amalia Nabakawska 24.08. 1893 r. 18.04. 1984 r.
44 Berta Fronz 01.01. 1898 r. 31.03. 1940 r.
45 Elli Fronz 27.11. 1913 r. 19 .08. 1951 r.
46 Herman Fronz 25 .10. 1864 r. 29 .05. 1938 r.
47 Emma Fronz 11.12. 1858 r. 31.01. 1940 r.
48 Johann Frisch 25 .09. 1903 r. 2.02. 1965 r.
49 Gustaw Barbula Żył 74 lata 15 .08. 1974 r.
50 Friedrich Sadowski 24.03. 1873 r. 22.12. 1928 r.
51 Konstanty Horst 9.06. 1934 r. 27.07. 2000 r.
52 Fritz Zywietz 9.07. 1858 r. 8 .03. 1933 r.
53 Aleksander Grams 7 .11. 1908 r. 9 .01. 1994 r.
54 Wilhelma Grams 18 .05. 1913 r. 8 .02. 1999 r.
55 Berta Przystwik 26 .03. 1915 r. 1 .03. 1997 r.
56 Lydia Mohrenz 16 .03. 1881 r. 14 .04. 1941 r.
57 Gustaw Rabe 13.01. 1891 r. 26.08. 1918 r.
58 Ludwig Kraska 23 .02. 1847 r. 20.05. 1934 r.
59 Jakub Kesler 11.10. 1852 r. 11.03. 1935 r.
60 Marie Dopatka 1.01. 1889 r. 12.02. 1957 r.
61 Regine Dudda 15.06. 1865 r. 9.11. 1942 r.
62 Friedrich Dudda 28.02. 1864 r. 28.09. 1937 r.
63 Johanne Rabe 24 .06. 1837 r. 30.06. 1910 r.
64 Marie Werder 24.03. 1885 r. 14.11. 1942 r.
65 Otto Karl Olschewski 13.03. 1920 r. 19.07. 1920 r.
66 Louise Olschewski 11.11. 1838 r. 29.01. 1917 r.
67 S. Tottzek Brak danych 27.11. 1962 r.
Nowa część cmentarza została otwarta w 1983 r. Wraz z jej otwarciem pilna była
potrzeba zagospodarowania terenu. Ks. proboszcz Teodor Bałtruszewicz apelował do parafian
w niedziele 19 czerwca 1983 r.: „Kochani – został przekazany do naszego użytku cmentarz w
Nawiadach, od tej chwili będziemy grzebali naszych zmarłych na tym cmentarzu”. Prosił, by
z każdej wsi przybyły przynajmniej trzy osoby do porządkowania cmentarza90. Przybyło 15
mężczyzn z sześciu wiosek (Zgon, Stare Kiełbonki, Mojtyny, Nawiady, Machary – wieś i
Golanki) plus kilku ministrantów 91.
90 Archiwum Parafialne w Nawiadach (dalej APN) , Ogłoszenia Parafialne (dalej OP) z 1983 r., s. 25. 91 Tamże, s. 26.
21
Poza cmentarzem parafialnym istniał jeszcze jeden niewielki cmentarz dwóch rodów:
Nadolnych i Mejów. Usytuowany na wzgórzu położonym nieopodal jeziora Nawiady.
Powstał na początku XIX w., po uwłaszczeniu chłopów. Był to czas, w którym wielu chłopów
budowało swoje gospodarstwa z dala od wsi, zwane wybudowaniami (Abbauten) lub
wymiarami, z mazurska `wynari`. Także te dwa gospodarstwa powstały na początku XIX w.
Obecnie cmentarz jest nieczynny. Pozostały tylko pomniki zniszczone przez czas i ludzi.
Nowe Kiełbonki
Nie mamy żadnych danych o cmentarzyskach z okresu przedlokacyjnego wioski w
XVIII w. Wraz z powstaniem miejscowości powstał także cmentarz, który służył wspólnocie
ewangelickiej do końca II wojny światowej. Cmentarz oddalony jest od wioski około 300 m,
przy polnej drodze w kierunku Wólki Prusinowskiej. Zachowało się do dnia dzisiejszego
kilka nagrobków, z których możemy odczytać nazwiska pogrzebanych na tym cmentarzu.
Wybudowany z polnych kamieni mur, który okalał cmentarz, obecnie jest mocno zniszczony
przez czas i ludzi. Po prawej stronie cmentarza, w prawym rogu nieopodal muru znajduje się
grób młodzieńca, który poległ w czasie I wojny światowej, Gustawa Grossmanna. Poza
imieniem i nazwiskiem na pomniku odnajdujemy także dzień jego śmierci i nazwę batalionu,
w którym służył.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Nowym Kiełbonku
Tabela nr 13 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1. Gustaw Mronga 12 .05. 1884 r. 12 .08. 1969 r.
2. Wilhelmine Lumma 1879 r. 26 .11. 1942 r.
3 Fritz Lumma brak Brak
4 Ida Lumma 2 .02. 1902 r. 15 .12. 1940 r.
5 Marie Mongel 16 .01. 1874 r. 15 .06. 1952 r.
6 Adolf Mongel 9.11. 1873 r. 10 .05. 1931 r.
7 Wilhelmina Kruska 1 .12. 1873 r. 19 .08. ?
8 Gustaw Kruska ? 27 .01. 1945 r. Zginął w czasie wejścia
wojsk rosyjskich do N.
Kiełbonka
9 Pionier Gustaw Grossmann 5 .09. 1876 r. 28.01. 1916 r. 3 Kompania Pion.
Batal. 18
Ostanie pochówki odbyły się na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych
XX wieku. Obecnie na cmentarzu spotykamy kilka grobów zadbanych, na których stoją
kwiaty i od czasu do czasu palą się znicze. Większość grobów jest zarośnięta krzakami bzu,
bez tablic informujących, kto jest w tym miejscu pochowany. Cmentarz obecnie jest
nieczynny.
Nowy Zyzdrój
Cmentarz powstał w I połowie XIX w. Służył wspólnocie ewangelickiej do końca
1945 r. Położony jest w środku wsi, nieopodal sklepu spożywczego, co nie jest najlepszą
lokalizacją, ze względu na ciągłe dewastowanie miejsca świętego przez różne osoby. Pomniki
są poniszczone, niemożliwe jest już odczytanie z pomników imion i nazwisk osób, które tu
22
spoczywają. Przy jednym zniszczonym pomniku pewnie ktoś z rodziny umieścił kamień, na
którym wykuto imię i nazwisko osoby zmarłej – Friedrich Sawitzki.
Piecki
Na trenie miejscowości spotykamy sześć cmentarzy, które możemy obecnie
zlokalizować. Cztery cmentarze służyły kiedyś wyznawcom Kościoła ewangelicko-
augsburskiego, obecnie są już zamknięte. Cmentarze są w różnym stanie, od bardzo
zniszczonych i praktycznie nieczytelnych, do dobrze zachowanych. Najlepszy stan
przedstawia cmentarz w środku Piecek, który był porządkowany w pierwszych latach XXI w.
Z Księgi zmarłych92 z 1902 r. dowiadujemy się, ile odbyło się pogrzebów na cmentarzach w
Pieckach i kto został pochowany. I tak:
Elizabeth Kopanka, urodziła się w Pieckach. Ojcem jej był Martin Schitkowski, a
matką Ester z domu Butter. Zmarła 3 stycznia93.
Ida Fleischer, z domu Gryczewska. Urodziła się w Barczewie. Po ślubie
przeprowadziła się do Piecek. Ojcem jej był Karol, a matką Justyna z domu Buckowska.
Zmarła mając 52 lata94.
Warguta (?), ośmiomiesięczne dziecko, zmarło 8 lutego. Ojcem był Karol, a matką
Louisa95.
Johann Bogumil, zmarł mając 2 miesiące 14 lutego 1902 r. Ojcem jego był Leopold, a
matką Maria z domu Zollonch96.
Leopold Bogumil (ojciec Johanna) zmarł 3 marca, mając 52 lata. Pracował przez całe
życie jako cieśla97.
Gottlieb Jährzik, urodził się w Dłużcu. Pochowany został w Pieckach, w których
spędził większą część swego życia. Zmarł mając 65 lat, 24 marca. Ojcem jego był Johann, a
matką Louise98.
Albert Gotzhein, urodził się w Reszlu. Po ślubie z Marią zamieszkał w Pieckach.
Ojcem jego był Albert, a matką Friedrika z domu Kaule. Zmarł mając 42 lata, 27 marca99.
Hermman Boesett, urodził się w Rozogach. Ojcem jego był Julis,, a matką Maria z
domu Gapp. Zmarł mając 43 lata, 16 maja100.
Fritz Grabosch, żył dwa tygodnie, Ojcem jego był Heinrich, zmarł 18 maja101.
Leopold Zdunzik, urodził się w Kosewie. Ożenił się z Minną z domu Sonnabend. Po
ślubie zamieszkał w Pieckach. Przeżył 53 lata. Ojcem jego był Johann, a matką Regine z
domu Kelbin. Zmarł 10 czerwca102.
Louise Grzywy z domu Frenzel. Po ślubie z Jacobem zamieszkała w Pieckach. Ojcem
jej był Carol, a matką Ewa z domu Pihulera. Zmarła mając 50 lat103.
Carl Byganowski, zmarł mając 15 tygodni 24 lipca. Ojcem jego był Gustaw, a matką
Carolina104.
92 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r. 93 Tamże, s. 5. 94 Tamże, s. 9. 95 Tamże, s. 13. 96 Tamże, s. 15. 97 Tamże, s. 18. 98 Tamże, s. 29. 99 Tamże, s. 30. 100 Tamże, s. 48. 101 Tamże, s. 49. 102 Tamże, s. 63. 103 Tamże, s. 72. 104 Tamże, s. 74.
23
Michael Saffrin, zmarł mając 55 lat, 13 sierpnia. Rodzice nieznani, a także miejsce
urodzenia105.
Gustaw Plasihke, żył 3 miesiące. Ojcem jego był Gustaw, a matką Bertha z domu
Dohman106.
Ernst Willy Jedamczik, żył 5 miesięcy, urodził się w Lipowie. Ojcem jego był
Michael, a matką Marina z domu Ewert. Zmarł 7 października107.
Maria Martha Berner, przeżyła 44 lata. Mężem jej był Wilhelm, u którego zamieszkała
po ślubie w Pieckach. Ojcem jej był Robert Krügel, a matką Augusta z domu Wolf108.
Martha Kopanko, przeżyła tylko 3 miesiące, zmarła 23 listopada. Matka jej była
Anna109.
Fritz Schnittka, żył 19 lat. Urodził się w Starej Ukcie. Ojcem jego był Fritz, a matką
Louise z domu Piotrowska. Zmarł 12 grudnia110.
Piąty cmentarz służy obecnie wyznawcom Kościoła rzymskokatolickiego. Pierwszy
pogrzeb odbył się w 1946 r.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Pieckach (przy świniarni)
Tabela nr 14 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1. Dobrzewski 18.08. 1871 r. 2.05. 1931 r.
2. Johann Skupch 27 .12. 1867 r. 9 .11. 1925 r.
3 Karine Keyslasch 24 .08. 1880 r. 3 .05. 1939 r.
4 Berta Skupch 12.02. 1908 r. 19.04. 1968 r.
5 Ewa Maria Ballosch 4 .02. 1968 r. 19.04. 1968 r.
6 Wilhelmine Gruhn 26.01. 1874 r. 11.08. 1939 r.
7 Karl Heinz Hönig 11.05. 1925 r. 2.01. 1930 r.
8 Charlotte Wilhelmine Laskowski 6 .09. 1865 r. 12 .09. 1905 r.
9 Rudolf Kolassa 4 .01. 1892 r. 19.12. 1956 r.
10 Katharina Wawer 19.12. 1865 r. 24 .07. 1942 r. Z domu Pianka
11 Gottlieb Wawer 10.09. 1857 r. 30.06. 1940 r.
12 Gustaw Nadolny 10.01. 1875 r. 19.08. 1953 r.
13 Friedrich Jeromin 24.12. 1857 r. 9.11. 1897 r.
14 Karl Mey 7.03. 1873 r. 15.12. 1918 r.
15 Wilhelmine Mey 5.09. 1870 r. Brak danych
16 Maria Wieczorek 15.08. 1874 r. 27 .05. 1917 r. Z domu Czychol
Cmentarz położony jest przy drodze między Pieckami a Nawiadami. Mazurzy
wspominają, że przed powstaniem tu parafii wielu mieszkańców Piecek grzebało swych
zmarłych na tym cmentarzu, łatwiej im bowiem było odwiedzać groby swych bliskich, czy to
w drodze do kościoła w Nawiadach, czy to po nabożeństwie. Cmentarz najprawdopodobniej
założono na początku XIX w., w czasie kiedy powstawały gospodarstwa rolne na koloniach.
Inna wersja głosi, że cmentarz ten służył mieszkańcom Piecek od lokacji. Był to jedyny
cmentarz, na którym grzebano tylko zmarłych mieszkańców Piecek. Najstarsze groby
znajdowały się na skraju cmentarza, po przeciwnej stronie od wejścia. Na cmentarzu zaczęły
105 Tamże, s. 77. 106 Tamże, s. 86. 107 Tamże, s. 88. 108 Tamże, s. 98. 109 Tamże, s. 102. 110 Tamże, s. 108.
24
pojawiać się nowe nazwiska z chwilą powstawania nowych gospodarstwa na tzw. Koloniach,
jednak ich mieszkańcy nie utworzyli dla siebie nowego cmentarza. To miejsce wiecznego
spoczynku ogrodzono od strony wschodniej murem kamiennym, a z pozostałych trzech stron
siatką. Na cmentarzu odnajdujemy kwatery rodzinne okolone płotem żeliwnym, ale obecnie z
dawnej świetności cmentarza pozostały tylko resztki. Środkiem biegła aleja, a po obu
stronach sytuowane były groby.
Prusinowo
Nie mamy żadnych źródeł wskazujących na istnienie w tym miejscu cmentarzyska
prapruskiego. Cmentarz powstał zapewne w XV w. wraz z lokalizacją wsi. Został założony
na niewielkim wzniesieniu, przy drodze w kierunku Nawiad. Służył społeczności
ewangelickiej do połowy lat pięćdziesiątych XX. Obecnie jest nieczynny.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Prusinowie
Tabela nr 15 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 Karl Lekzik 28.11.1933 r. 20.04. 1941 r.
2 Siegfried Stopka 14 .07. 1937 r. 20.04. 1941 r.
3 Charlotte Kopka 17.12. 1863 r. 25.04. 1915 r.
4 Robert Nau 10.12. 1883 r. 11.02. 1914 r.
5 Auguste Dohnau 4 .01. 1882 r. 13 .04. 1952 r.
6 Caroline Dohnau 6 .08. 1853 r. 28.06. 1939 r.
7 Fritz Dohnau 27 .10. 1845 r. 9 .11. 1908 r.
8 Friedrich Kilimann 25 .03. 1883 r. 8 .04. 1955 r.
Stare Kiełbonki
Mieszkało tu prapruskie plemię Galindów, zwane Galindai. W czasie badań
archeologicznych odkryto cmentarzysko ciałopalne. Cmentarz wspólnoty ewangelickiej
najprawdopodobniej powstał w XVII w. Służył wiernym do końca lat siedemdziesiątych XX
wieku. Obecnie jest nieczynny. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku został
uporządkowany. Wykarczowano krzewy, odkryto zniszczone groby, uporządkowano
pomniki, tablice nagrobne i krzyże.
Wchodząc na cmentarz głównym wejściem, po prawej stronie napotykamy pomnik
poświęcony bohaterom Ziemi Kiełbonckiej, którzy oddali swe życie w czasie I wojny
światowej na różnych polach walk.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Starych Kiełbonkach
Tabela nr 16 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Charakterystyczne
cechy grobu
1. Anna Jeromin 29 .10. 1888 r. 6 .12. 1935 r.
2. Aleksander Olschewski 16 .10. 1901 r. 7 .06. 1959 r.
3 Margarete Rossonia 10 .12. 1902 r. 12 .09. 1903 r.
25
4 Karl Iwanowski 24 .07. 1897 r. 13 .09. 1961 r.
5 Maria Czeczinska 4 .01. 1897 r. 8 .02. 1979 r.
6 Franz Kompa 18 .05. 1882 r. 28 .12. 1932 r. Krzyż żeliwny
7 Heinrich Kompa 8 .02. 1880 r. 17 .09. 1890 r. Krzyż żeliwny
8 Max Kompa 22 .02. 1886 r. 29 .09. 1890 r. Krzyż żeliwny
9 Wilhelm Karpiński 5 .03. 1870 r. 23 .02. 1936 r.
10 Michael Griczewski 12 .04. 1821 r. 12 .02. 1882 r.
11 Fritz Hinterleitner 8.01. 1830 r. 9 .04. 1894 r.
12 Margarete Rossoria 10 .12. 1902 r. 12 .09. 1903 r.
13 Michael Gromzik 30 .10. 1864 r. 9 .01. 1933 r.
14 Augusta Gromzik 19 .01. 1872 r. 2 .03. 1939 r.
15 Anna Villa 7 .04. 1906 r. 26 .09. 1935 r.
Minna Henick Brak danych Brak danych
Cmentarz obecnie jest dość mocno zniszczony, pomniki są poprzewracane, wiele
pomników i grobów jest już bezimiennych. Nie zachowały się tablice z nazwiskami zmarłych.
Cmentarz ogrodzony był metalową siatką, ale czas i korozja dość mocno zniszczyła
ogrodzenie. Brama główna także jest już bardzo zniszczona.
Szklarnia
Na terenie wioski znajdują się dwa cmentarze. Jeden z nich położony jest około 500
m od wioski, w kierunku Czaszkowa przy polnej drodze. Służył mieszkańcom wsi od XVIII
w. Położony jest na wzniesieniu. Od głównego wejścia biegła aleja. Po prawej stronie
odnajdujemy dość sporo grobów, natomiast strona lewa była jeszcze wolna. Ostatni pogrzeb
odbył się w 1975 r., kiedy to pochowano Wilhelma Stroschera.
Drugi cmentarz, znajdujący się na przeciwległym skraju wioski w kierunku Brejdyn,
także usytuowany jest na niewielkim wzniesieniu. Kiedyś na cmentarz prowadziły granitowe
schody, był to cmentarz rodowy.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Szklarni
Tabela nr 17 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 Ernst Grohsmann 17.08. 1937 r. 13.07. 1940 r.
2 Charlotte Gusseck 22.03. 1868 r. 29.10. 1923 r.
3 Wilhelm Stroscher --- 1975 r.
4 Johann Chorrosch 19.06. 1886 r. 24.04. 1943 r.
5 Siegfried Kitzmann --- ---
6 Marie Sieche 16.09. 1877 r. 13.05. 1934 r.
7 August Sieche 1 .05. 1878 r. 23 .08. 1951 r.
Wólka Prusinowska
Z II wieku po Chr. na terenie Wólki Prusinowskiej odkryto cmentarzysko ciałopalne z
bogatym wyposażeniem. Cmentarz wspólnoty ewangelickiej powstał w połowie XVII w.,
służył wiernym do końca II wojny światowej. Obecnie jest nieczynny.
Zgon
26
Na terenie Zgonu pierwsze osadnictwo pojawia się w okresie kultury amfor kulistych.
Był to okres rozwijającej się kultury duchowej u człowieka, a świadczą o tym obrzędy
związane z traktowaniem zmarłych, zdobnictwo na naczyniach, do których zsypywano
spalone szczątki.
Cmentarz wspólnoty luterańskiej powstał na początku XVIII w. wraz z lokacją
miejscowości. Ostatnie pogrzeby odbyły się w 1945 r. Powodem zamknięcia był brak miejsc
na nowe pochówki. Otwarto więc nowy cmentarz po drugiej stronie drogi, w kierunku
Rucianego. Pierwszy pogrzeb odbył się w 1948 r. Cmentarz przez całe lata służył
mieszkańcom Zgonu. Pogrzeby w pierwszych latach powojennych prowadzili pastorzy.
Grzebani byli wyznawcy kościoła ewangelicko-augsburskiego. Pierwsze pogrzeby prowadził
Edward Spendel pastor z Ukty. W późniejszych latach także na cmentarzu w Zgonie zmarłych
chowali duchowni Kościoła rzymskokatolickiego. Obecnie cmentarz służy wiernym zarówno
Kościoła ewangelicko-augsburskiego, jak i rzymskokatolickiego.
Na pierwszym starym cmentarzu pomniki są poniszczone, większość jest po prostu
zdewastowana. Wiele grobów nie ma tablic z nazwiskami pogrzebanych osób. Nie zachowało
się żadne ogrodzenie. Nowy cmentarz jest ogrodzony, a groby są zadbane. W uroczystość
Wszystkich Świętych ks. proboszcz z parafii rzymskokatolickiej Nawiady prowadzi procesję
na cmentarzu oraz modli się za zmarłych spoczywających na obu cmentarzach.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na starym i nowym
cmentarzu w Zgonie
Tabela nr 18 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Charakterystyczne
cechy grobu
1. Anna Bednarz 1895 r. 1935 r.
2. Charlotte Srotzki 30.01. 1868 r. 24 .05. 1911 r.
3 Marianna Jędrzejczyk Żyła lat 70 26 .07. 1948 r.
4 Nowikow Eugenia Redyk Żyła lat 56 28 .12. 1962 r.
5 Janina Szymańska 29 .08. 1923 r. 30 .01. 2003 r.
6 Helmut Grzana 23 .06. 1931 r. 5 .04. 1999 r.
7 Liana Grzana 15 .04. 1938 r. 31 .03. 1992 r.
8 Ewa Grzana 22 .01. 1975 r. 13 .03. 1975 r.
9 Amalie Grzana 30 .03. 1903 r. 28 .11. 1985 r.
10 Maria Kolasinska 1897 r. 20 .09. 1987 r. Z domu Łopacka
11 Bogdan Kolasinski 20 .08. 1920 r. 8 .03. 1994 r.
12 Zofia Iwana Żyła lat 92 21 .11. 1989 r.
13 Daniel Błaszczyk 26.04. 1986 r. 7.12. 1989 r.
14 Norbert Błażejewski 18 .09. 1942 r. 29.12. 1989 r.
15 Stanisław Bednarczyk 19.03. 1933 r. 2 .11. 1993 r.
16 Wiesława Młynarczyk 6 .07. 1961 r. 30.06. 2002 r.
17 Władysław Bednarczyk 8.07. 1958 r. 21.05. 2006 r.
18 Alfred Głębocki 17.10. 1921 r. 29 .09. 2001 r.
19 Szarlotte Rudnik 19.06. 1907 r. 12 .02. 1956 r.
20 Zakrzewska Klara 16.12. 1921 r. 21 .03. 1995 r. Z domu Feuerserger
21 Zakrzewski Eugeniusz 06.03. 1920 r. 22.07. 1998 r.
22 Zakrzewski Ryszard 25 .09. 1939 r. 22.08. 2004 r.
23 Ida Feuersager 23.01. 1907 r. 12.12. 1950 r. Z domu Jost
24 Wilhelmina Bublitz 31.12. 1890 r. 15.01. 1965 r.
25 Michael Bronischewski 1886 r. 1963 r.
26 Auguste Krause 7 .07. 1886 r. 20 .09. 1956 r.
27 Ida Sayk 23 .05. 1891 r. 13 .11. 1975 r.
28 Marie Lasarz Brak danych Brak danych
27
Zyzdrojowa Wola
Cmentarz położony jest w lesie, około 400 m od wioski w kierunku Babięt.
Zachowane jest ogrodzenie pochodzące z 1913 r. wraz z bramą wejściową i furtką. Na
cmentarzu znajduje się jeden z najstarszych grobów w południowej części starostwa
mrągowskiego − z 1851 r. Pochowany jest w nim pastor Carl Friedrich Zimmermann.
Urodził się 29 czerwca 1780 r., a zmarł w Zyzdrojowej Woli 31 sierpnia 1851 r. Studiował w
Królewcu i Getyndze. Ostanie pogrzeby odbyły się tu na początku lat pięćdziesiątych XX w.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Zyzdrojowej Woli
Tabela nr 19 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Charakterystyczne
cechy grobu
1. Carl Friedrich Zimmermann 29 .03. 1780 r. 31 .08. 1851 r. Krzyż żeliwny.
Informacje o zmarłym umieszczone są na dwóch
tablicach żeliwnych.
2. Friedrich Radeck 1863 1928
3 Martha Solottdz z domu
Rudnoparzki
25.07. 1903 r. 22.08. 1951 r.
4 Hildegarda Konopatzki 2.03. 1869 r. 30 .03. 1956 r.
5 August Konopatzki 4 .03. 1868 r. 6 .01. 1932 r.
6 Bertha Konopatzki Brak danych 1935 r.
Obecnie cmentarz jest nieczynny, ale wciąż przychodzą tu bliscy do swych zmarłych.
Na grobach znajdują się kwiaty i znicze.
Zyzdrojowy Piecek
Cmentarz położony jest na skraju wioski, przy drodze w kierunku Babięt. Kilkanaście
grobów zachowało się z tablicami informacyjnymi o osobach zmarłych. Cztery pogrzeby
odbyły się w ostatnich latach, co świadczy o tym, że cmentarz jest nadal czynny. Pozostałe
groby, są w bardzo złym stanie, pomniki są poniszczone, bez krzyży i tablic informujących o
zmarłych. Ogrodzenie jest zniszczone, są tylko niewielkie fragmenty po dawnej siatce, która
otaczała dookoła cmentarz.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
w Zyzdrojowym Piecku
Tabela nr 20 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1. Maria Jakubzik 20.05. 1921 r. 06.04. 1999 r.
2. Karol Pollak 5.03. 1897 r. 26 .12. 1977 r.
3 Berta Pollak 29.11. 1907 r. 3.08. 1996 r.
4 Werner Pollak 03.08. 1941 r. 18.09. 2004 r.
5 Amalie Ibis z domu Chrzan 27 .12. 1858 r. 27 .09. 1939 r.
6 Michael Rohde 7 .12. 1887 r. 11 .11. 1916 r.
7 Johann Serowy Brak danych Brak danych
28
8 Jacob Wanik 1873 1917
9 Fritz Olschewski 1872 1917
Wybrane nekropolie na terenie parafii Stara Ukta
Chostka
Cmentarz położony jest przy drodze polnej około 100 m od wioski w kierunku
Wojnowa. Na cmentarzu zachował się na krzyżu żeliwnym taki oto polski napis: „Tu
spoczywa w Bogu”. Pozostałe napisy na pomnikach i krzyżach są w języku niemieckim.
Ostatni pogrzeb odbył się w Chostkach w roku 2003. Pochowano wówczas Mazura, który
właśnie tutaj przeżył całe swoje życie. Wejście główne znajdowało się od strony drogi
polnej, środkiem cmentarza biegła aleja, a po obu jej stronach grzebano zmarłych.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Krawna
Tabela nr 21 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 Michael Schittek 20.10.1865 r. Napis zniszczony
2 Auguste Weirauch 11.11. 1886 r. 22.12. 1940 r.
3 J. Weirauch 1822 r. 1886 r.
4 Ester Meirauch 15.12. 1857 r. 6.05. 1916 r.
5 Elfriede Martha Meirauch 7 .03. 1920 r. 27.07. 1920 r.
6 Rudolf Meirauch 1898 r. 1921 r.
7 Johan Meirauch Brak danych Brak danych
8 Rudolf Taraschewski 25 .07. 1876 r. 19.12. 1914 r.
9 Luise Manko 2 .08. 1839 r. 27 .12. 1924 r.
10 Erika Soltek 7 .08. 1918 r. 20.10. 2000 r.
11 Wilhelmine Schittek 20.12. 1840 r. 30.03. 1900 r.
12 Horst Soltek 13.04. 1925 r. 17.10. 2003 r.
Krutyński Piecek
Cmentarz jest oddalony od wioski około 300 m, usytuowany na skraju lasu. Okala go
kamienny mur, a prowadząca nań brama główna jest drewniana. Przez środek biegnie aleja
lipowa; lipy mają około 100 lat. Cmentarz służył wspólnocie ewangelickiej, po zakończeniu
II wojny światowej przez wiele lat na cmentarzu grzebano zmarłych Mazurów. Ostatnim
pochówkiem był pogrzeb Stanisławy Wysmułek, który odbył się w 1981 r..
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Krutyńskiego Piecka
Tabela nr 22 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 Marie Podschadel 14.12. 1901 r. 4.12. 1945 r.
29
2 Lidia Podschadel 26.11. 1938 r. 2.12. 1945 r.
3 August Guss 26.12. 1873 r. 8.12. 1945 r.
4 Horald Pods Hadel 4.07. 1954 r. 21.04. 1963 r.
5 Grobowiec rodzinny:
6 August Schumann
7 Johanna Schumann
8 Agnes Kohtz
9 Johanna Schumann
10 Franz Schumann
11 Otto Schumann
12 Stanisława Wysmułek 14.02. 1893 r. 20.07. 1981 r.
13 J. Gołaś 1945 r.
14 A. Rudniak 1945 r.
15 Jeruminek 1945 r.
Ruciane
Po wyodrębnieniu nowego okręgu duszpasterskiego z parafii Ukta z siedzibą w Rucianem
w 1907 r., urzędował tam duchowny pomocniczy, który podlegał jurysdykcji proboszcza w
Ukcie.111. W 1909 r. oddano do użytku mały kościółek wraz z mieszkaniem dla pastora i jego
rodziny. Po osiedleniu się pastora w Rucianem na stałe ( w 1909 r.) założono cmentarz
parafialny, oddalony około 300 m od kościoła, przy drodze w kierunku Wejsun. Najstarsze
zachowane nagrobki pochodzą z 1917 r. Możliwe, że cmentarz mógł powstać kilka lat
wcześniej, zaraz po zamieszkaniu w parafii pastora. Po II wojnie światowej zmarli
ewangelicy nadal byli grzebani na swym cmentarzu przez swych duchownych. Pierwsze
pogrzeby prowadził pastor z Ukty − Edward Szendel, a tam gdzie nie było pastorów,
zastępował go nauczyciel.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Rucianego
na cmentarzu ewangelickim
Tabela nr 23 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 Elfriedie Schittek 1908 r. 1934 r. Z domu Behrendt
2 Anna Klein 25 .04. 1866 r. 11.10. 1950 r. Z domu Troschke,
żona pastora
3 Reinhold Klein 24.12. 1858 r. 12.04. 1936 r. Pastor
4 Paul Pszotta 25.11. 1918 r. 29.08. 1935 r.
5 Marianna Jonas 1870 r. 1941 r. Z domu Zugajewicz
6 Maksymilian Jonas 1864 r. 1936 r.
7 Walter Hoffmann 3.04. 1921 r. 15.11. 1946 r.
8 Hans Steinert 4.11. 1915 r. 23.04. 1938 r.
9 August Rudolz Brak danych 1940 r.
10 Marie Jeromin 25.07. 1914 r. 8 .01. 1946 r.
11 Karoline Skupsch 5.12. 1874 r. 4.02. 1945 r.
12 Johann Skupsch 24.06. 1876 r. 4.02. 1945 r.
13 Wilhelm Taubert 28.04. 1891 r. 8.02. 1960 r.
14 Margarethe Pessarra 23.02. 1907 r. 27.09. 1922 r.
15 Lotterchen 22.12. 1895 r. 13.03. 1917 r.
16 Martha Felschner 14.06. 1892 r. 5.04. 1922 r.
111 G. Jasiński, Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817 – 1914), Olsztyn 2003, s. 43.
30
17 Emma Ohde Brak danych 1926 r.
18 Elfriede Buchwitz 6.07. 1907 r. 9 .03. 1926 r.
19 Wilhelmine Klötzing Brak danych Brak danych
20 August Klötzing Brak danych Brak danych
21 Ottilie Berg 27.05. 1886 r. 6.09. 1917 r.
22 Paul Berg 16.09. 1917 r. 21.01. 1918 r.
23 Scharlotte Kolipost 5.06. 1868 r. 6.05. 1948 r. Z domu Killisch
24 Luise Lubba 18 .07. 1866 r. 1956 r. Z domu Schrenka
25 Michael Lubba 28 .01. 1866 r. 3.02. 1941 r.
26 Inga Ulonska 9.03. 1943 r. 9 .03. 1943 r.
27 Marie Pietrowska 1900 r. 3.10. 1958 r.
28 Głaz kamienny na grobie rodziny
Anders
--- --- Anders był
właścielem przed II
wojną światową
tartaku w Rucianem.
Po II wojnie światowej ludność katolicka zaczęła grzebać swych zmarłych na
cmentarzu ewangelickim. Mimo uprzedzeń osadnicy nie utworzyli własnego cmentarza, ale
wraz z przejęciem kościoła pod koniec 1946 r. przejęli też i cmentarz, który odtąd traktowali
jak swój. Jednak z czasem szybko zapełnił się grobami, toteż w latach osiemdziesiątych XX
w. utworzono nowy, który służy ludności Rucianego do dnia dzisiejszego.
Stara Ukta
We wsi znajduje się kilka cmentarzy. Dwa z nich powstały po erygowaniu parafii
ewangelickiej w 1846 r. Pierwszy znajduje się przy drodze w kierunku Piecek, kilkaset
metrów od wioski. Był to cmentarz parafialny, na którym spoczywa pierwszy proboszcz
parafii ewangelickiej Gustaw Kendziora, a także jego najbliżsi. Środkiem cmentarza biegła
aleja, która jeszcze dziś jest widoczna. Groby znaczniejszych osób znajdowały się po prawej
stronie cmentarza. Ukta rozwijała się bardzo szybko, przybywało coraz więcej mieszkańców,
cmentarz założony w czterdziestych latach XIX w. bardzo szybko zapełnił się grobami, pod
koniec XIX otwarto nowy cmentarz parafialny, przy tej samej drodze w kierunku Piecek, ale
po prawej stronie. Pierwsze pogrzeby odbyły się w pierwszych latach XX w. Najstarszy
zachowany nagrobek pochodzi z 1902 r. Po powstaniu parafii rzymskokatolickiej w 1981 r. w
Ukcie cmentarz ten także stał się cmentarzem dla wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. W
pierwszych latach po utworzeniu cmentarza katolicy mieli dość spore obiekcje co do
grzebania swoich zmarłych na cmentarzu ewangelików, nadal funkcjonował stereotyp:
ewangelik to Niemiec, a katolik to Polak. Obecnie cmentarz jest zadbany, ogrodzony, choć
sporo grobów po stronie dawnego ewangelickiego cmentarza jest poniszczonych, bez
jakichkolwiek tablic informacyjnych o zmarłych.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
parafialnym w Ukcie
(cmentarz z XIX wieku)
Tabela nr 24 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1. Groby rodziny Bialluch
2. Louise Bialluch 16.09. 1823 r. 13 .03. 1908 r. Z domu Krosta
3. Friedrich Bialluch 21.01. 1825 r. 6.09. 1887 r.
4. Emil Bialluch 4.02. 1853 r. 1.04. 1904 r.
5. Emilie Liebisch 19.07. 1857 r. 5.07. 1900 r. Z domu Bialluch
31
6. Johann Friedrich Konietzka 25.10. 1867 r. 19.06. 1868 r.
7. Karl Johann Konietzka 30 .03. 1869 r. 12.01. 1878 r.
8. Karl Herrm. Konietzka 13.01. 1872 r. 3.06. 1875 r.
9. Robert Konietzka 15 .12. 1840 r. 4 .01. 1891 r.
10. Joseph Klann 18.08. 1849 r. 25 .10. 1897 r.
11. Fritz Czymmet 25.03. 1843 r. 13 .08. 1899 r.
12. Heinriette Stange 31.07. 1815 r. 10 .04. 1895 r.
13. Julie Kendziora 8 .04. 1782 r. 1 .04. 1855 r. Z domu Runge
14. Daniel Gothard Kendziora 14 .05. 1783 r. 11 .06. 1859 r.
15. Gustaw Kendziora Na żeliwnym krzyżu
nagrobnym są słowa
Ps. 6,3
16. Luise Kendziora 6 .03. 1821 r. 10 .08. 1853 r. Z domu Gottek
17. Marie Borchen 7 .04. 1847 r. 18 .09. 1848 r.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców na cmentarzu
parafialnym w Ukcie
(cmentarz z XX wieku)
Tabela nr 25 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1. Luwik Pisowotzki 1904 r. 1956 r.
2. Monika Pisowotzka 1944 r. 1944 r.
3. Horst Pisowotzki 1936 r. 1951 r.
4. Auguste Chedor 1893 r. Brak danych
5. Oskar Dembowski Brak danych Barak danych
6. Zofia Dembowska Brak danych Brak danych
7. Wilhelm Manko 23.12. 1875 r. 11.11. 1957 r.
8. Armand Hammermeister 10.08. 1934 r. 25 .02. 2005 r.
9. Armin Hammermeister 1902 r. 1959 r. nauczyciel
10. Irmgard Hammermeister 20.03. 1911 r. 14 .05. 2002 r.
11. Karl Klugmann 1 .09. 1836 r. 9 .08. 1915 r.
12. Marie Sayk 4.11. 1866 r. 22.06. 1918 r. Z domu Giesa
13. Louise Waschkowitz 25.11. 1862 r. 6 .11. 1918 r. Z domu Przywara
14. 12 grobów z rodziny Kraska --- ---
15. Robert Trox 24 .12. 1897 r. 30.08. 1902 r.
16. Gustaw Scheffzik 19.03. 1874 r. 16.02. 1958 r.
17. Johann Stopka Brak danych Brak danych
18. Gustaw Czichy 18.12. 1955 r. 8.12. 1958 r.
19. Karl Bednarczyk 2.11. 1861 r. 1 .05. 1941 r.
20. Amalie Kiewitz 15 .06. 1895 r. 8 .02. 1945 r.
21. Emil Kiewitz 15 .06. 1895 r. 8 .02. 1945 r.
22. Justine Kiewitz 5 .02. 1864 r. 13.02. 1945 r.
23. Willi Kelch Brak danych Brak danych
24. Erych Tuttas 20.06. 1939 r. 23.05. 1947 r.
25. Luise Kelch 10.04. 1861 r. 22.11. 1948 r.
26 Karl Tuttas 9.03. 1930 r. 24 .11. 1950 r.
27. Charlotte Stank 26 .09. 1854 r. 24.11. 1929 r.
28. Friedrich Stank 17.05. 1875 r. 23.08. 1935 r.
29. Heinrich Pokropp 28.06. 1922 r. 1.05. 1943 r.
30. Samuel Koslowski 1869 r. 1950 r.
Wygryny
32
Cmentarz położony jest przy drodze, w środku wsi, na niewielkim wzniesieniu. Służył
mieszkańcom przez kilka stuleci. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1878 r.,
widnieje na nim nazwisko Gertrudy von Streng. Ostatni pogrzeb odbył się w 1978 r.
Zachowane pomniki zmarłych
mieszkańców Wygryn
Tabela nr 26 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi
1 Heinz Schmidt 6.05. 1931 r. 1958 r.
2 Wally Stopka 11.03. 1905 r. 26.03. 1905 r.
3 Bernhard Stopka 9.11. 1903 r. 19.12. 1903 r.
4 Rudolf Stopka 6.04. 1862 r. 26.04. 1906 r. Kupiec
5 Julius Ziizewitz 1891 r. 1966 r.
6 Joanna Steffan 9.02. 1912 r. 5.01. 1978 r.
7 Fritz Baginski 6.11. 1883 r. 12.07. 1905 r.
8 Ernst Leick 29.10. 1915 r. 23.10. 1961 r.
9 Hans Werhner Grmotzki 13.09. 1932 r. 23.11. 1946 r.
10 Bernhard Zeier 15.07. 1941 r. 10.11. 1957 r.
11 Elisabeth Witt 10.02. 1892 r. 15.05. 1958 r.
12 Wilhelm Witt 6.11. 1872 r. 20 .10. 1945 r.
13 Gertrud von Streng 3.10. 1873 r. 14.07. 1878 r.
14 Artur Konietzko 15.10. 1916 r. 14.08. 1932 r.
15 Gustaw Steffan --- --- Dwa groby rodzinne
Zakończenie
Cmentarze towarzyszą człowiekowi od samego stworzenia, a dokładniej − od chwili
umierania, od kiedy to człowiek utracił Raj po popełnieniu grzechu pierworodnego.
W Prusach na przestrzeni dziejów miejsca pochówków miały różny charakter. Ich
wygląd w znacznej mierze zależał od wyznawanej religii.
W okresie pogańskim były to cmentarzyska ciałopalne. Po lokacjach wiosek w
miejscowościach kościelnych zakładano cmentarze parafialne, a tam, gdzie nie było kościoła,
lokowano cmentarze nieopodal wiosek albo w samych wioskach. Ten obyczaj na Mazurach
przetrwała niemal do dnia dzisiejszego. Nie zniszczyły go żadne zawieruchy dziejowe :
reformacja, wojny napoleońskie ani inne rozporządzenia wydawane przez władze kościelne
czy świeckie. Dopiero zawierucha poczyniona przez II wojnę światową i zmiany, jakie niosła
ze sobą wpłynęły na liczbę i charakter nekropoli na Mazurach. Mazurzy nadal są grzebani na
swych wiejskich cmentarzach, w pobliżu rodzinnego domu, gdzie spoczywają ich
pradziadowie. Ten lud zawsze był ogromnie przywiązany do swej ziemi.
Na tak niewielkim obszarze, jakim były trzy parafie ewangelickie, udało się
zinwentaryzować około 100 cmentarzy. Jedne są czynne, inne już zamknięte, a wiele z nich
trudno już wyłowić okiem w krajobrazie.