kteby wargerdraw 1

14

Upload: idea-wala

Post on 10-Mar-2016

222 views

Category:

Documents


3 download

DESCRIPTION

kteby wargerdraw 1

TRANSCRIPT

Page 1: kteby wargerdraw 1
Page 2: kteby wargerdraw 1

168

طؤظاريكى فكريية ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... ذمارة (٣٢) نيسانى ٢٠١٢ ، سالى نؤيةم

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

169

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

كارل ماركس كي بوو د. عةبدولعةلي موقبل لةفارسييةوة: جةواد حةيدةري

بةشى يةكةم

Page 3: kteby wargerdraw 1

168

طؤظاريكى فكريية ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... ذمارة (٣٢) نيسانى ٢٠١٢ ، سالى نؤيةم

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

169

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

ثيشةكي:هةرجاريك بووم، ماركس كارل بةرهةمةكاني سةرقالي كة سالة ضةند لةم بةرهةمةكاني شارةزاي زياتر كة كةسانةي ئةو لةطةل رةخسابواية بؤ دةرفةتيكم كارل ماركس بوون قسةم دةكرد، تيطةيشتم زؤربةيان ئاطاداري ذواتة تايبةتي كارل ماركس نين ، واتة زانيارييةك كة ويناكردني لة كةسايةتي ماركس نزيكتر بي، واتة

ئةو ض جؤر كةسيك بووةو ضؤن ذياوة ذواتة شةخسي ئةو ضؤن بووة.دواتر طةيشتم بةو قةناعةتة كة لة دةرةوةي ئيران بزانم كام يةك لة بةرهةمةكاني

كراونةتة فارسي و كةوتونةتة بةر دةستي خوينةراني فارسي زمان.ئايا لة ناو ئةواندا كتيبيك يان ناميلكةيةك كة باس لة ذواتة شةخسي و تايبةتي ئةو بكات و كةسايةتي ئةو ثياوة ميذوويية دةربخات هةية يان نا؟ بةشي يةكةمي ، كة فارسي كراونةتة ئةنطلس و ماركس كتيبةكاني ئايا بوو كة ئةوة ثرسيارةكة ماركسةوة لةبارةي كة كةسانةي ئةو هةمو . هةية كة دةستكةوت وةآلمةكةيم ليكردبوون نةياندةتواني بة دلنياييةوة وةآلمي من بدةنةوة. لة ميانةي ئةو ثرسيارم ثرس و تةكبيرانة لة يةكيك لةهاورييةكانم كة زؤر كتيبي دةخويندنةوة و لة ئيران دةذيا ثرسيارم ليكرد كة ئايا كتيبيكت بينيوة كة باسي ذياننامةي كارل ماركس بكات( لةوانةية ثيشتر هةبووبيت بةآلم لة ئيستادا بووني نةبيت) . ئةوة بوو كة كاتيكي زؤرم بابةت كؤبكةمةوة و بيخةمة بةر بريارمدا كؤمةليك لةبةردةستدا هةبوو ، هةر بؤية دةستي خوينةراني فارسي زمان، كة هيوادارم بةاليانةوة ثةسةند بيت و بةكاريبهينن . لةم كتيبةدا تةنها كؤمةليك رووداو دةخوينةوة كة بة تةواوةتي ثةيوةندي بة ذواتة تايبةتي كارل ماركس هةية، هةروةها ضةندين الثةرةش سةبارةت بة خةباتي سياسي و فةلسةفي ئةوة لة ريطاي كؤمؤنيزم و رووداوةكاني ئةو لةطةل نةياراني دةكةويتة بةرضاوتان. ئةم شيكردنةوةيةك تةنها بؤ دةرخستن و نيشانداني كةسيتي و هةقيقةتي

كارل ماركسة. لة دايكبوون هةتا مردن (1818 وة تا 1883)

(لةدايكبوون)دايك و باوكي ماركس 8 منداليان هةبوو كة ماركس كوري دووةميان بوو. ئةو (Gluckskind)"كاتةي ماركس ضاوي بة دنيا هةلينا دايكي ثييوت "مندالي شاديمندالةكةيدا روخساري لة ديوئاساي نيشانةي هةندي باوكي ثيضةوانةوة بة و ثيشبينيةكةي و بووة هةلة دايكي ثيشبينييةكةي كة دةركةوت دواتر بةديدةكرد.

باوكي وةراست طةرا.كارل كاتذمير 2 ي نيوةشةوي رؤذي 5 ي مانطي طوآلني 1818 لة نهؤمي لة (Brucken Gasse)برؤكن طاسة لة كؤآلني دووةمي خانووة ذمارةي 664

ألحبآل::مججن:خ٢:ؤ[حتةحم::خألؤ[ئة: ى:ذ[دز:خ:خب[آل::ض د:مجختأل�[أل:ة:خ[ض ى:ئ:ةر د:ة طال:ةرر:خلحت:جلؤ[أل:ه[حتخلآ:مجل[حت:ط[حب[جي:ئخحت: حت � حتخ�٢: ى:ئال:جن د جبجبحزآ:س�:ئؤجي:طؤ:خ:ةؤف:س[حت:ةر

دى[ذ. ةحتجب:خ:خجي:خجي:::خ:ر:خلحت:جلؤ[أل حت � حتد�٢:جلحأل:دة:خ:خ[جن ::مجختأل�:ةر أل

ناوى كتيب: كارل ماركس كة بود؟نوسةر: د.عبدول عةلى موقبل

سالى ضاث: 1375 هـ- 1997 ز

Page 4: kteby wargerdraw 1

170

نؤيةم سالى ، ٢٠١٢ ذمارة (٣٢) نيسانى ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... فكريية طؤظاريكى

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

171

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

لة رؤمييةكان خؤي كاتي كة شاريك كؤنترين (Trier) شاريناوةكةي كؤآلنة دايكبوو. ئةمرؤ ئةو دروستيان كردبوو لة ئالمانيامالي ئيستادا بة لة خانووة ئةو و ليناوة شةقاميان و ناوي طؤراوة

دةية. ذمارةكةشي ناسراوة و ماركس كارل1818 طوآلني مانطي ي 7 رؤذي ناسنامةكةي لةهاين بة" باوكي نــاوي و كــارل بة ناويي تؤماركراوة،ثيرس “هانريت بة دايكي ناوي و (Heinrich)"ـــش ري

هاتووة. (Presbork)برؤكبوون باوكةوة) حاخام ض و لةدايكةوة (ض باوباثيراني كارلبةآلم دايكبووة، لة ئاينة ئةو لةسةر هةر كارليش خودي وناو لة ض تةمةنيدا لة هةمو دةزانن كارل هةروةك هةمواليةكبة زؤر طشتييةكاندا كؤبوونةوة لة لة ض و ناسياووانيدا و دؤستان

كردووة. شوينكةوتواني و جولةكة ئايني لة باسي خراثةبوتريت باشتر ــان ي هاينريش كـــارل ــي ــاوك بSaar)سارلؤيي شاري لة 1777 سالي (Herschel)هيرشلئةوة ، دايكبووة لة (Saar)زار ضؤمي قةراغ لة (Louisشاري بؤ لةو شارةوة خزمةكانيان بووة مير مندال كة كاتةكةيكردووة. دابووة كؤضيان فةرةنسا لة ذيرضةنطي كة ((Trier))زماني هةردوو بة ناوضةية ئةو دانيشتواني سةردةمةدا لةو

دةكرد. قسةيان فةرةنسي و ئةلمانيكويوة لة (Marx)ماركس نازناوي كة نةبوةتةوة روون(Mac) مارك ناوة هةمان ئةو بنةرةتدا ثيدةضيت لة هاتووة،ئالمانيدا زماني لة كة بووبيت (Marcus)ماركوس يان

هاتووة.جولةكة حاخامي ماركس باوباثيراني وترا هــةروةكبةحس بواري لةو رادةبــةدةري لة ي بةهرة رةنطة و بوونجيي زؤر ويراسيية. و بؤماوةية زؤر رادةيةكي تا دياليتيكدا وجؤشوا ناوي بة ماركس مامةكاني لة يةكيك كة سةرنجة كيتبيكي كة بوو نووسةر (Joshua Herschel)هيرشلشاري لة 1765 سالي لة ي مانط” روخساري “ بةناويلة نووسةر طةياندووة، ضاث بة ئالمانيا لة (ALtona) ئةلتوتاكة باجانةي لةو هاوسةنطي و يةكساني لة باس كتيبةكةيدا مافةكاني لة توندي بة و دةكات دةسةثينن خةلكدا بةسةرياساكاني دارشتني كاتي لة راكانيان لة ريزطرتن و خةلك

زةريبة بةرطري دةكات. باج و تايبةت بةلة زؤر نووسةرة ئةو بؤضوونةكاني بيرو لة هةندي، دةضيت كؤمةلطةوة و ئابوور لةبارةي ماركس بيرؤكةكانيكتيبةكاني نوسيني لةكاتي ماركس دةردةكةويت وةك بةآلمو (Joshua Herschel هيرشل جوشوا ئاطاداري خؤي ليكؤلةرةوانةوة لة اليةن دواتر ئةو زانيارييانة نةبووة و كيبةكةي

روونكراوةتةوة.زؤر ماركس طشتي شيوةيةكي بة كة دةردةكةويت واو نةبووة بوون جولةكة كة خؤي باثيراني باو لةسةر شارةزايةييكاتةي ئةو منداليدا لة نةبووة دةسةآلتيكيشي لةهيض ئاشكراشةئةو ضونكة طؤري، مةسيحييةت بؤ لةجولةكةوة خؤي ئايني كة

كردوويةتي. باوكي ويستي و ئيرادة بة كارةيبكةي، ماركس نامةي ــةك رةضــةل سةيري ئةطةرحاخامي زؤربةيان كة خزمةكاني لة جطة كة دةردةكةويتـــةري دةروروب و (Trier) شــاري لة و ــوون ب يةهوديئةوروثايي وآلتاني لة كة ئةوانةي زؤربةي نيشتةجيبوون،ثلةي هةنديكيان و بوون بنةمالةية لةو هةر ذياويشنجؤزيف ناوي كةسانة لةو يةكيك هةبووة. بةرزيشيانGoseph ben Gerson)ــن ــوه ــاك ه طرسؤن بنلة ثؤلؤنيا (Cracow)كراكو شاري لة كة بوو (Hacohenمةزهةبيدا دةزطايةكي ناو لة و بوو ثايةبةرز بيرمةنديكي و دةذياباوكي خزمي كةسانة ئةو هةمو بوو. بةرز ثلةيةكي خاوةني كةسيك كةمتر دا دايكي خزمةكاني ناو لة و بوون ماركسثياوي هةمو دايكيشي خزماني ، دةركردبيت ناوبانطي كة هةية

بوون. يةهودي مامؤستاواتة

ماركس باوكي و دايك20 رؤذي ، ة "هانريت"- ــاوي ن ماركس دايكي ميطن" "نيج شاري لة 1788 سالي سيثتةمبةري ي“ كضي ئةو هةليناوة، ذيان بة ضاوي (Nijmegen)،(Nane�e Cohen)كوهنة نانت و بؤك ثريس ئيزاكنيج شاري حاخامةكاني لة خؤي ماركس دايكي باوةطةورةي(Eleanor)ي ئةلينر ماركس مةرطي ثاش . بووة ميطنكةسوكاري باوكي بة سةبارةت خؤيدا لة بيرةوةرييةكاني كضي

بوون. حاخام كورةكانيان باوكم خزمةكاني هةمو دةنووسيت:كاريطةرييةكي كة بووة هينريش ناوي ماركس باوكينةتةنها ئةو كورةكةيةوة بوو، و ضارةنووسي ذيان بةسةر زؤريبةلكو دابيندةكرد كورةكةي بؤ ذواتة ثيداويستييةكاني هةموئةوةي ثاش بخاتة بةردةستي كارل. هةمو شت هةوليدةداتماركس باوكي كرد دوايي كؤضي ماركس براي داظيدي كةدوو سالي بةر هةتا خؤشدةويست، كةس هةمو ئةوي زياتر لةدةردةبري. ماركس بؤ خؤي خؤشةويستي و سؤز ، مردني لةهةبوو باوكي بؤ تايبةتي ريزيكي خؤي بةشبةحالي كارليش مندالةكةي ذنةكةي و بؤ بيجطة ذيانيدا ماركس لة هةرضةند

نةبوو. تر كةسي بؤ سؤزي تري كةسيلة ناودار، ثياواني زؤربةي باوكي هةروةك كارل باوكي

Page 5: kteby wargerdraw 1

170

طؤظاريكى فكريية ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... ذمارة (٣٢) نيسانى ٢٠١٢ ، سالى نؤيةم

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

171

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

ميذوودا ناوي ونة و هةتا ئةم ساآلنةي دوايي كةس ناويشي نةبيستبوو. لة ضةند سالي رابردوودا كؤمةليك زانياري لةبارةي

دةستكةوتووة، ماركسةوة كارل باوكي نين تــةواو زانيارانةش ئةو ضةند هةر تا دةكريت بةآلم تيداية، كوموكورتي و ئةوةو كةسايةتي لةبارةي ئةندازةيةك

قسة بكريت.سالي هينريش ، ماركس باوكي (Saar louis)1777 لةشاري زارلؤييهةلة بة ثيشتر هةرضةند دايكبووة( لة Saar)زارلؤيي راطةياندرابوو). 1772louis) شاريكي بضووكة كة كاتي خؤي Marquis)بة فةرماني لؤيي ضواردةهةمــاري رووب قــةراغ لة (de Van Banبة بوو دواتر كة دروستكرابوو (saar)

قةاليةكي ئاسنين.ناوي كة نيية لةوةدا طومان و شك ناوة ئةو نيية، يةهودي ناويكي ، ماركس

بة زؤري لة ناو مةسيحيية ئالمانييةكان دةبيندريت، و ئةو ناوة هةمان (مارك)ة كة يةكيك لة 12 كةسة بوون كة لةياريدةر و هاوريي حةزرةتي عيسا بوون ، ناوي مارك لة زماني ئالمانيدا يان ماركس باوكي كة ضؤن ئةوةي بةآلم ماركس، بة بووة باوةطةورةي ئةو ناويان بؤ هةلبذاردةوة هيشتا روون و ئاشكرا نةبوةتةوة. لةم دوايانةدا لة ئةرشيظي شاري زارلؤيي هةنديك ناوي بة 1783 سالي هي فةرةنسي زماني بة بةلطة دةستكةوتووة (Marc levi)لؤيي مارك لة كاغةزطةليك لؤيي مارك ناوي بة كةسيك ساآلنةدا لةو دةريدةخات كة لةو شارةدا ذياوة كةحاخامي جولةكة بووة ، كة دواتر لة شاري زارلؤييةوة بةرةو شاري تري ئير كؤضي كردووة و لةوي ناوي خؤي كة مارك لؤيي يان مارك هالوةي كة بةو شيوةي كة لة زماني ئةلمانيدا باوة بووة بة ماركس و ئةو كةسة باوةطةورةي

كارل ماركس بووة. بة هؤي ئةوةي كة باوكي ماركس لة قةلةمرةوي فةرةنسا فةرةنسادا دةسةآلتي ذير لة زؤريش و ساآلنيكي دايكبوو لة ذيابوو، زؤر حةزي لة ئةدةبيات و شارستانييةتي فةرةنسا بوو. بة ثيي ئةو نامةيةي كة باوكي ماركس بؤ "ELeanar “ي كضي نووسيوة، خؤي بة فةرةنسي لة قةلةم دةدات و دةنووسيت: داية فةرةنسي بة خؤي باوةطةورةم كة باسكردووم بؤي طةورةم لةبةر ي “رؤسؤ” و ظالتةر” “ بةرهةمةكاني هةمو و زانيوة

بووة.

زؤر مابوةوة بؤي باوكييةوة لة وةك هةر ماركيش كارل هةتا و بوو فةرةنسي فةرهةنطي و كلتور شةيداي و هؤطر ئةو بةسةر طؤرانيك هيض كرد كؤضيشي هؤطرييةي ئةودا نةهات. ماركس جطة لةو ئابوري زانستي لةسةر كة كتيبةي ضةند لةسةر ناميلكةشي ضةندين نوسيويةتي لة كاتةي ئةو كة نوسيوة، رووداوانةدا ئةو فةرةنسا بووة و روويانداوة. ماركس كتيبيكي زماني بة فةرةنسا سياسيةتي لةبارةي ماركسيش كضي دوو نووسيوة. فةرةنسي خؤي ماركس كردووة. شويان فةرةنسا لة و كرد تةواو فةرةنسي زماني بة خويندني زمانةدا لةو كة تواناييةي و هيز بةو هةمو ماني قسة هةيبووي بةآلم بة شيوةزاري ئةل

يدةكرد و دةدوا.ئةو و فــةرةنــســا مــةزنــي شــؤرشــي شؤرشة ئةو كة ئازاديخوازييةي كةشوهةوا بة طؤري هيناية ئةوروثا سةرتاسةري لة ئةندازةيةك لةسةر هةستي باوكي ماركس كاريطةري دانا كة وازي لة ثيشةي حاخامي هينا و ثييناية ناو جيهانيكي نوي و

خؤي سةرقالي خويندني ياسا كرد ( ياساي فةرةنسا).بةآلم روون نةبوةتةوة كة ئةو لة كوي و لةكام قوتابخانة باوكي كة ئةمةية دةزانين كة ئةوةي بةآلم خويندويةتي، ياسايي ثاريزةري ثيشةي و هينا حاخامي لة وازي ماركس نايةوة، بنةمالةكةيدا لةناو هةرايةكي ئةمةش هةلبذاردوو لة هةنطاوةكةي بوو بيوةذن ماركس كة داية طةورةي تةنها باوكي ماركس لة بةرامبةر خزم و كةسوكاري بةرطري دةكرد. ، هاوريي بي ، ثارةيي بي وةكو كيشةكاني هةمو سةرةراي ثشتطيرييةكاني داية طةورةي واي كرد كة لةناو كؤمةلطةيةكي يةكةمين و ياسايي ثاريزةري ببيتة جولةكةيةك كاسؤليك جولةكةش بيت كة لة شاري "تريئير" كةببيتة خاوةني ثلةيةك

لة ناو ئةنجومةني شاردا.بؤ سةرةتا ثاريزةري ثيشةي كة دةكةويت بةرضاو وا لة تةمةني ، ضونكة ذن هينان نةبووة ئةوتؤي ئةو داهاتيكي ئةوة دةهينن) ذن كةمتردا تةمةني لة ثياوان ) ، سالي 37كة نةبووة باش ئةوةندة ئةوان دارايي باري كة دةردةخات

بتوانيت ذن بهينيت.هةرضةند داهاتي باوكي كارل لة ريطاي ثاريزةرييةوة ورد نةيتواني مرد هةتا ئةو بةآلم ، دةرؤيشت باشي بةرةو وردة ئةو ساماني و سةروةت هةمو كؤبكاتةوة. زؤر سامانيكي

ماركس زؤر شارةزايةيي لةسةر باو باثيراني خؤي كة جولةكة بوون نةبووة

و ئاشكراشة لةهيض دةسةآلتيكيشي نةبووة لة

يدا ئةو كاتةي كة مندالئايني خؤي لةجولةكةوة بؤ مةسيحييةت طؤري، ضونكة

ئةو كارةي بة ئيرادة و ويستي باوكي كردوويةتي

Page 6: kteby wargerdraw 1

172

نؤيةم سالى ، ٢٠١٢ ذمارة (٣٢) نيسانى ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... فكريية طؤظاريكى

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

173

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

قةراغ لة شار دةرةوة لة رةز باخي دوو و خانويةك لة بريتيبوودةكرد. باخةوة دوو شانازي بةو كة زؤر ، “ Mosel رووباري"

دايكي كارل ماركسثيكةوة باوكي و دايــك كة كاتةي ئةو هةرضةندخاكي هةمو و ئةلمانيا رؤذئاواي بةشي كردووة هاوسةرطيرييانكة نةبوةتةوة روون هيشتا دابووة فةرةنسا ركيفي ذير لة هؤلةنداهانريت لةطةل دةذيا ئةلمانيا لة كة كارل باوكي هيرشلي ضؤنئاهةنطي بينيوة و يةكتريان دةذي هؤلةندا لة برؤك كة ثريس

كردووة؟ ساز دةستطيرانيانئيشة ئةو دةآلليك هةر وةك باو بووة كاتةوة ئةو لةوانةشراستييةوة لة قسةية ثيدةضيت ئةم ) بيت ، ئةنجامدا بؤ خيرةيهؤلةندا لة كة هيرشل خزمةكاني لة يةكيك ، بيت) نزيك

كردبيت. ثةيوةنديية فةراهةم بؤ ئةو زةمينةي دةذياشانس بؤئةوةي باشترين دةلي: هةية ثةنديكي فةرةنسيئةوةية بن، بةختةوةر و زاوا و بوك بيت سةركةوتوو زةواجيكسالي 7 و بيت نيوةي ثياو ذن زةواجدا تةمةني تةمةني لة كةدايكي و لةسةر باوك راستي ئةو ثةندة بخريتة سةر. تريشي

دي. هاتؤتة ماركسو بوو سال 38 ذنهينانداتةمةني كاتي لة كارل باوكيدواتر بوو. تةمةني سال 26 زةواج بةرلة هاوسةري هانريتيلة سةركةوتووترين يةكيك ئةو هاوسةرطيريية كة دةركةوت22 رؤذي كارل باوكي و دايكي بوو. هاوسةرطيرييةكانسةرؤكي ئامادةبووني بة 1814 سالي نؤظةمبةري يهؤلندا بةبةشداري لة (NIJmegen)ميطن " نيج شارةوانيدةفتةري لة و مارةكران يةكتري لة شارة ئةو بازرطاني ضوارياسايي ثاريزةري بة زاوا ثيشةي شارةواني تؤمارةكانيتؤماركراوة. ناوي ثيشة بي كةسيكي بة بووكيش و تؤماركراوةهيض كةسة دوو ئةو دةستطيراني سةردةمي لةبارةيوةهمةوة ريطاي لة دةتوانين تةنها نيية. ئارادا لة زانيارييةكحاخاميكي باوكي كة هؤلندي جولةكةي كضيكي ذواتةليرةدا ثيويستة بكةين. وينا خؤمان لةبةرضاوي يةهوديية ،جولةكان تر وآلتاني ضاو لة هؤلندا وآلتي لة بوتريت ئةوةسنورداركردنيكي هيض و نةبوون كؤنترؤلدا و ذيرضاوديري لةكؤماري بةرلةوةي كة دواتر نةدةطرتةوة. كؤمةآليةتي ئةوانيكة جولةكانةي بةو 1796 سالي لة (Batavia)باتاظياثيبدات مةدةنيان و هاووآلتيبوون مافي دةذيان وآلتة لةوو هةبوو مةدةنيان مافيكي هةمو هؤلةندا جولةكةكاني ،و هؤلندا ثرؤتستانةكاني ليدةطيرا. ريزيان خةلكيشةوة لةاليدةوت جولةكةكانيان بة خاكة ئةو دانيشتووي كاسؤليكةكانى

. هاونيشتمانة مةسيحييةكانيان يان مةزهةبي كؤن” مندالي “هةر هةلبذاردني لة بوون سةربةست جولةكةكان، بةمشيوةيةتةواويان سةربةستي و ئازادي ضونكة كاريك، ثيشةو جؤرة

هةبوو.باوكي (lsaacpresbork) بؤرك ثريس ئيزاكجيازييةكي و بوو (Nijmegen) شاري بازرطاناني لة هانريتناوي بة هةبوو تريشي كضيكي ، دا كضةكةي بة زؤريخاوةني كة كردبوو، ثياويك بة شوي كة (Nane�e)نانتميردي و ثور سوفي لةطةل كارل بوو. شةخسي بانكيبوو، بانك خاوةني كة فليث جامين بن ليؤن ناوي بة ثوريطرنطي رؤليكي دواتر ثور ميردي هةبوو، نزيكي ثةيوةندييةكي

طيرا. كارل ذواتة لةوآلت دةرةوةي لة خرابووةوة دوور كارل كة لةو ساآلنةيلة ذواتة هةميشة دارايي باري بووني خراث هؤي بة دةذيا،دةكرد سةرداني مالي ثوري كة هةر جاريكيش ناخؤشيدابوو ،دةردةخست بةناوبانط نوسةريكي وةك خؤي هةميشةبؤ ثوري ميردي فليثي سةرنجي ئةوةي بؤ جاريش زؤر ودلداري ثوري كضي ي نانت- لةطةل راكيشيت خؤي اليجطة برادةرانيشي و ناسياو ناو لة دةرةوةي وآلتيش لة دةكرد.نةدةكرد، خؤي كةسي و خزم باسي ثووري ميردى فليثي لةخؤي هةستي فليث كةسي و خزم لةبةرامبةر هةميشة بةآلمهةميشة ، كارل دةمارطرذي سةرةراي فليثيش دةردةبري.بيبةري خؤي سؤزي لة ئةوي قةت و دةويست خؤش كارليليدةكرد ثيشوازي مالةوة لة طةرمي بة هةميشة بةلكو نةدةكرد،

دةكرد. جيبةجي داواكاني وزانين و زانست لة ميردةكةي ثيضةوانةي بة كارل دايكيهؤلندي زماني بة دةيتواني بةآلم ئةوتؤي نةبوو، بةهرةيةكيذناني جولةكةدا لةناو سةردةمةدا لةو ) و بخوينيتةوة. بنوسيتشتيكي ناياب كارة ئةو دةولةمةند و سةرمايةدار لة ذناني جطة

بوو).زؤر كرد كارل باوكي بة شوي ئةوةي ثاش كارل دايكيجار زؤربةي بةآلم ، فيربيت ئةلماني زماني تواني زةحمةت بةهاينريشي قسةي دةكرد، هؤلندي زماني ميردةكةي بة لةطةلنةيدةتواني بةآلم هؤلندي تيدةطةيشت زماني كارل لة باوكيبة شوي كة ئةوةي دواي كارل دايكي بكات. ثي قسةيوآلتيكي لةناو كة ثييوابوو ساليك ضةند تا كرد هاينريشزماني باشي فيري بة نةيتواني قةت بؤية هةر دةذي و غةريبدازؤر هةلةي كارلي نوسيوة بؤ ئةو كة لةو نامانةي بيت. ئةلمانينةيتواني قةت دايكي ، كارل وتةي بة دةكريت، بةدي تيدا

Page 7: kteby wargerdraw 1

172

طؤظاريكى فكريية ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... ذمارة (٣٢) نيسانى ٢٠١٢ ، سالى نؤيةم

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

173

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

وةك هةر و بهينت زمانيدا بةسةر دروستي بة كارل وشةي ئةو دةدركينن دروست بة كارل ناوي ئةلمانييةكان ضؤن كارل دةوت. هةلة بة كورةكةي ناوي هةميشة و نةيتواني لة هؤلندي زماني باشي بة زؤر مندالييةوة لة سةردةمي هةر دايكي فيربوو، زؤر جار لةبةر دلي دايكي هةندي لة وشةكان بةهرةيةكي كارل بةكاردةهينا. هةلة بة دةستةواذةكاني و زمانة زؤربةي تايبةتي بة ، زمان فيربووني بؤ هةبووة باشي قسةي و دةزاني رووسيشي تةنانةت ئةوروثا سةربةخؤكاني

ثيدةكرد.دايكي كارل هةرضةند ذنيكي بة مشوربوو، بةآلم زيرةك نةبوو ، هةرضةند كارلي زؤر خؤشدةويست بةآلم قةت لة كارل بة بةرامبةر ريزيكي بي تينطةيشتنة ئةو تينةدةطةيشت. هةر

دايكي لة ناخي كارل دا دروست كردبوو.بيرةوة و هةست لةبواري كارل دايكي و ميردةكةيةوة بةسةر زؤر كاريطةري منالةكانيةوة هةبوو، لةناو خزم وكاريشدا ئةو ذنة ئةوةش هةر دةركةوتووة بةمشور ذنيكي وةك وايكردبوو، كة كارل لة دايكي رازي نةبيت، كارل دايكي خؤي بة كةسيكي بورذوا و ناتيطةيشتوو كة كةسانةي ئةو بؤ هةميشة كارل ، دةزاني بيزار بوو ئةو دوو وشةيةي بةكار دةهينا. لييان و خةسلةت ئةو هةمو خؤيدا ناخي لة كارل الي بة و هةيبوو دايكي كة تايبةمةنديانةي ئةوروثاييةكانيشةوة ثةسةندبوو رةتي دةكردةوة و لة ذواتة رؤذانةي خؤيدا بة ثيضةوانةوة مامةلةي لة حةزي ئةو نةدةهينان. كاري بة و دةكرد نةبوو، روالةتي خؤرازاندنةوة و ثاكوخاوين بةجولةي تةنطي دةست و نةداري و هةذاري ثيداويستييةكاني بة زؤرطرنطي و نةدةخست رؤذانةي ذن و مندالةكاني نةدةدات ، هةرضةند

كة ئةوانيشي زؤر خؤشدةويست.

مةسيحي بووني باوكي كارلهانريش لة 23ي مانطي نيساني 1816 بة بــةروارةكــةي ) 1817 ئابي 17 يان تةواوةتي روون نيية) دوو سال بةر لة دايكبووني لة اليةن قةشةيةكي بة مةسيحي و بوو كارل

مةسيحييةوة غوسلي "تعميد" ي ثيدةكريت.جولةكةوة لة ئاين طؤريني سةردةمةدا لةو وياليةتي جولةكةكاني ناو لة مةسيحييةت بؤ

سةردةمةدا لةو بوو. ئاسايي و باو شتيكي ئةلمانيا لة ثروس و ئارادابوو لة جولةكة دذة هةستيكي مانيا ئةل خةلكي لةناو زانست بة شوين تر كاتيكي لة هةر زياتر هاوكاتيش خةلك و فيربووندا دةرؤيشتن. بة راي باوكي كارل ئةم كارة هيض بة

دذي بير و هزر و تةطبير و را نةبووة.دذايةتيكردن لةطةل جولةكة لة ئةلمانيا ثيشينةيةكي دورو شةري لة سةرةتا جولةكةكان كوذي كؤمةل هةية، دريذي ذمارةيةك لةو سةردةمةدا ، ثيكرد دةستي ثةرةستانةوة خاض بة دةستي شؤرشطيراني خاض بةكؤل(خاض لة جولةكةكان زؤر ثةرةستان) قةتلوعام كران. كؤمةلكوذي جولةكةكان تةنانةت جارة جار كارليش مندالي سةردةمي تا ، 1820 سالي تا قةتلوعامي هؤكاري دةدا. رووي ئةلمانيا رؤذئاوايي لة سةردةمة لةو مةزهةبي. و ئابوري شتبوو، دوو جولةكةكان

Page 8: kteby wargerdraw 1

174

نؤيةم سالى ، ٢٠١٢ ذمارة (٣٢) نيسانى ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... فكريية طؤظاريكى

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

175

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

ضيني و دةذيان دا شارؤضكةكان و لةشار خةلكي زؤربةيبارة كارو زؤربةي ثيكنةهاتبوو. ئةلمانيادا لةناو هيشتا ناوةندلةوةي جطة ئةوان ، جولةكةكاندابوو دةستي لة ئابورييةكانبةكار خؤيان نفوزي و ئابوري كاروباري لة هةبوو دةستيان كةناو كردبووة نفوزيان راستةوخؤش شيوةيةكي بة بةلكو دةهينالة ناوضةكة. مةسيحييةكاني سياسي و كؤمةآليةتي ذواتةدةربار ثياواني طةورة و شازادةكان زؤربةي ترةوة اليةكيوياليةتة ميرةكاني و شا لة هةندي تةنها و ديوةخانةكان وقةرزداري هةبوو و ثارة بة ثيويستيان بة بةردةوامي بضوكةكانبؤنةيةوة بةم هةر بوون. (Hof juden)دةربار جولةكةكانيجولةكةكان( بة سةبارةت هةذارةكان مةسيحيية زؤربةي كةدوذمنايةتييان و كينة و رق دةولةمةند) ض و بووناية هةذار ضهةلياندةكوتاية بواية رةخساو و طونجاو كاتيك هةر و هةبووهؤي بة هةلبةتة دةكردن. قةتلوعاميان و جولةكان سةرتةشةنةي زياتر دوذمنايةتييةكةي و نةفرةت مةزهةبةوة ئاطريلة تةنها نة جولةكةكان خةلكةوة ديدي و روانطة لة - دةكرد

روانطةي لة بةلكو هةية، كومةلطة بؤ زواتةان ئابورييةوة بواريكة ئةوةي هؤي بة . خوانةناسن- و كافر ئةوان مةزهةبيشةوةلةوان كردووة لةعنةتي خوا ، داوة خاض لة حةزرةتي مةسيحيانمةسيحييةكان بة راي كردوون. خؤي بيبةشي رةحمةتي لة وبة باوةربوون و بردن كرنؤش لة جطة جولةكة مةزهةبيشتيكي هيض ثول) و (ثارة مةبةست ئالتووني” خواي “كةواتة نايكات. نةكردوةو خؤي شوينكةوتواني فيري تريكارل هةرضةند كة ئةوةية دانة سةرنج جيي ليرةدا ئةوةي بؤضووني و ديد هةمان بةآلم بوون جولةكة خؤي ماركسمرديش هةتا و، جولةكةكانةوة لةبارةي هةبوو مةسيحييةكانيبزانن دايكي ئةوةش ثيويستة خؤيبوو. رايةي ئةو لة سةر هةر

. بوو جولةكة ئايني سةر لة هةر مرد هةتا كارلفردريك ظيلهلمى سييةم مارسي 1812 11 ي رؤذيبةثيي دةركرد، برياريكي خوا ئةمري لةسةر ثروس شايئةودا قةلةمرةوي لة كة جولةكانةي ئةو هةمو بريارة ئةوبةمةرجيك ثيبةخشرا، ئةلمانيان هاووآلتيبووني مافي دةذيانهةلبذيرنو خؤيان بؤ ئةلماني ناوي كةبة بازرطانييةكان نووسينطة هةموخؤيان نووسراوةكاني ئةلماني زمانيلة جولةكان بريارة ئةو بةثيي بنوسن.بة هةبوو باجيك كرا( بيبةش باجدانكةسانةي ئةو ، مةزهةب باجي ناويمةسيحي مةزهةبي دةرةوةي لة كةهةر بداية). باجةيان ئةو دةبواية بوون بؤيان جولةكةكان بريارة ئةو ثيي بةبةآلم زانكؤ، و قوتابخانة بضنة هةبوو زانكؤكان قوتابخانةكان و نةبوو لة بؤياننةبوو بؤيان هةروةها مامؤستا. بة ببنوآلتةوة سوثاي ريزةكاني ناو بضنةبؤ ريطا باشترين بارودؤخيكدا لةوةها ،قةيد و سنورداري هةمو لةو دةربازبوونبؤ جولةكةوة بوو لة طؤريني ئاين بةندة ولةوبارةيةشةوة تايبةتي بة مةسيحييةت.كردبوو زؤري ئاسانكارييةكي حكومةتي دامودةزطا بة و فةرمان بريار كؤمةليك وكة ئةوةي لةسةر درابوو حكومييةكانئةوانةي بؤ بكريت زؤر ئاسانكارييةكيبطؤرن خؤيان ئايني دةيانةوين كةدةرضووني سةرةراي . مةسيحي ببنة و

Page 9: kteby wargerdraw 1

174

طؤظاريكى فكريية ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... ذمارة (٣٢) نيسانى ٢٠١٢ ، سالى نؤيةم

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

175

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

كؤمةليك فةرمان و بريار بة قازانجي جولةكةكان بةآلم هيشتا لة جولةكةكان بؤ هةآلواردن و فةرق و جياوازي كؤمةليك

نةبوو بؤيان ئةوان نموونة بؤ ئارادا هةبوو. ببنة فةرمانبةر لة دام و دةزطاكاني حكومةت و تةنانةت مافي هةندي ثيشةي تر وةك ثاريزةري يان نةبوو، تةنانةت بؤيان نةبوو

لة دادطا ئيش بكةن. ثروس وآلتي لة كة جولةكانةي ئةو لةو كــةم ذمارةيةكي تةنها دةذيـــان ئةواني و بوون سوودمةند ئاسانكارييةكان خؤيان ئايني لةسةر بوو باش ثييان تر طؤري خؤيان ئايني كة ئةوانةي بمينةوة. بة دوو هؤ مةزهةبي ثرؤتستانيان هةلبذارد. يةكةم ئةوةي كة دةسةآلتداران و زؤربةي دانيشتواني وآلت ،ثرؤتستاني بوون ، دووةم ئيستاشي هةتا سةردةمةدا لةو ئةوةي لةضاو ثرؤتستان مةزهةبي بيت لةطةلدا و ثيشكةوتوتر زؤر كاسؤليك مةزهةبي

كراوةترة. ئةو كةسانةي كة دةيانةويست ئايني خؤيان بطؤرن مةزهةبيكيان هةلدةبذارد كة كةمتر قةيد و بةند و سنور و دابو نةريتي كؤني مةزهةبي تيدا بيت ، هةر ئةوةش واي كرد، كة لة كارليش و هةلبذيريت ثرؤتستان مةزهةبي كارل باوكي هةمو ذواتة خؤيدا هةرجؤرة وابةستةبوونيكي بة ئايني جولةكة

رةتدةكردةوة. لةو كة جولةكة كةسايةتي لةبةناوبانطترين يةكيك Heinrich) ،سةردةمةدابوو بة مةسيحي ، هاينريش هاينة بووHeine) كة يةكيك لة بةناوبانطترين شاعيراني ئةلماني زمان بوو، كة لةو سةردةمةدا ( سالي 1825) هةمان ئةو سالةي كة باوكي كارل بوو، بة مةسيحي ئةويش ئايني مةسيحي هةلبذارد. ئةو بوو كة بة غوسلي” تعميد” ي وت ئاوةشين كردن. بة وتةي ناوي مةزهةبي مةسيح كليليكة دةرطاي ئةم شاعيرة” ضوونة

ضوونة ناوي كؤمةلطةي شارستانييةتي ئةوروثا دةكاتةوة. مةسيحةوة ئايني ريزي ناوي ضوونة كارل باوكي بؤ و بروا بة ثةيوةندييةكي هيض و بوو زةمان و ذيان ثيويستي ئةو كة لةوةي ثيضةوانة بة بةلكو نةبوو، دةرونييةوة ئيماني ثينةدةكرد هةست لةوبارةيةوة دةروني وابةستةبوونيكي هيض و ئةنجامداني ئةو كارةش لة روانطةي دةروونييةوة زؤر كيشة بؤ مةزهةب وتبوو: كورةكةي بة زؤرجار كارل باوكي نةبوو. من تةنها ستايش و سثاسي خواية، و جطة لةوةش من هيض

شةريعةت و ئاينيكم قبول نيية. سةير لةوة داية لةو كتيبخانة طةورةي كة كاتي خؤي لة مالةوة دابيني كردبوو جطة لةو كتيبانةي كة ثةيوةندييان بة ثيشةكةيةوة هةبوو و ضةند ئابورييةوة بة ثةيوةندي كة تر كتيبيكي ناميلكةيةكي يان كتيبيك هيض ، هةبوو

ئايني نةبوو. ئةوةي ثاش كارل باوكي هاينريشي زؤر هيواي مةسيحةوة ئايني ناو ضووة كة ئاسانكاريانةي ئةو لةطةل كة خواست حكومةت بؤ جولةكةكاني كة هاتبوونة سةر فةراهةمي كردبوو، هةروةها ئايني مةسيح كة خؤي هاوريي و بــرادةر يارمةتي بة ثاريزةر ياسايي بوون بتوانيت بضيت ضيني بكات. ثاريزةري دادطاة لة و ثاريزةراني ثاريزةراني ئةنجومةني بؤية سةرؤكي هةر لةوبارةيةوة داواكارييةكي تيرئير شاري بةآلم ، ناردبوو برلين لة داد وةزارةتي بؤ بةداخةوة بة سةرنجدان بة ياساكاني ثةيوةنديدار ئةو داوايةي داواكارييةكةدا وةآلمي لة رةتكرايةوةو ثاريزةران ئةنجومةني هاتبوو كة جولةكةكان بؤيان نيية ثيشةي ثاريزةري هةلبذيرن. مافي لةبارةي ناتوانيت دةولةت كة هاتبوو، وةآلمةكةدا لة كةوتبووة ماركس باوكي دابنيت. فةرق ماركس هاينريش سةر دوو ريطاي زؤر سةختةوة، يان دةبواية واز لة ئايني باو و باثيراني بينيت و ئايني مةسيحي قبول بكات يان ضاوثؤشي لة

ثيشةيةك بكات كة زؤري حةز لييةتي. وازهينان لة كةنيسة(شويني نزا و ثارانةوةي جولةكةكان) بة برواي راستي بة كة ماركس باوكي بؤ جولةكة ئايني و هيض ئاينيكي تايبةت نةبوو شتيكي زؤر قورس نةبوو. (باوكي باوةري بة ستايش و سثاسي خوا هةبوو ، دةنا ماركس تةنها

ثابةندي هيض ئاين و مةزهةبيك نةبوو) .بةآلم طؤريني ئاين و مةزهةب زواتة لة ذيان و فيزي ئةو دةدا، ضونكة ئةو لة دةروني خؤيدا بةرامبةر رؤحي باو و باثيراني

كة جولةكة بوون هةستي بة شةرمةزاري دةكرد. لة و جولةكة ئايني لة هينان واز و راكــردن هةروةها ئاميزطرتني ئايني مةسيحي زواتة لة ئابرو و حةيا و حورمةتي سامؤئيلي براي دةدات، كة يةكيك بوو لة حاخامة بةناوبانطي شاري "تريئير ". سةرئةنجام وةك دةلين دواي مةرطي دايكي ( Hershel)ضووة سةر ئايني مةسيح و ناوي خؤي لة هرشل

باوكي ماركس تةنها باوةري بة ستايش و سثاسي

خوا هةبوو ، دةنا ثابةندي هيض ئاين و مةزهةبيك

نةبوو

Page 10: kteby wargerdraw 1

176

نؤيةم سالى ، ٢٠١٢ ذمارة (٣٢) نيسانى ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... فكريية طؤظاريكى

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

177

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

طؤري. (Heinrich)هاينريش بؤ وةمةسيحي، بة بوو خؤي هاينريش هةرضةند داية لةوة سةيركوري كارلي و كضي (Sophie) و هاوسةري هانريتي بةآلم

مانةوة. ئايني جولةكة سةر لة زؤر هةر ماوةيةكي تائايني لةسةر ماركس كارل كة بكةين قبولي دةبي بؤية هةرلةوبارةيةوة بةلطةيةك ئيستا تا هةرضةند ) دايكبووة لة جولةكةئاينةش دابونةريتي ئةو سةر هةر لة رةنطة لةبةردةستدا نيية).هةر كور مندالي ئايني جولةكة بة ثيي ضونكة كرابيت، خةتةنة

خةتةنة دةكرين. لةدايك بوو كةريطرييةك هيض ئيتر مةسيحي بووة هاينريش ئةوةي ثاشبة ضونكة بكات، ثاريزةري كاري ئةوةي بؤ نةمابوو لةبةردةميداموكليلي دةيتواني لة تةنها ثاريزةر سةردةمة ياساي ئةو ثييبكات. بةرطري (Advokat) وةكيل وةك دادطا لة خؤيلة هاوكار وةك تر ثاريزةريكي دةبواية تر كارةكاني باقي بؤبطريت. كري بة (Advokat- anwait)ظالت ئان ذيرناويجورة هةمو مافي تواني 1821 سالي لة هاينريش دواتر هيشتا هةلبةتة ) بهينيت دةست بة ياسايي بةرطريكردنيكيئيش ثاريزةريك وةك تيهةلضوونة دادطاي لة نةيدةتواني ئةو

بيبةش بوو). مافة و لةو بكاتكة ثايةي و ثلة ئةو كة بدةين ئةوة سةرنجي دةبيو باشترين ريزي لة ئةوي هينابوو بةدةستي هاينريششاري لة سةردةمةدا لةو دانابوو. دادطا ثاريزةراني باآلترين باشترين ثاريزةر 14 بؤ 12 تةنها ثاريزةراندا ناو "لة "تريئير باري هؤي بة هاينريش كة ئةوةي سةرةراي هةبوو. ثلةيان

هةلسوكةوتي و كةسايةتييةوة مةزهةبي هةلبذاردني و بةرزكة ذينطةيةكي ناو لة ثرؤتستانلة نةتةنها ، كاسؤليكن زؤرينةيخؤيدا، هاوريكاني و هاوكار ناوشاري خةلكي ناو لة بةلكوتايبةتي خؤشةويستييةكي تريئيربي و راشكاويي بة زؤر هةبوو. سةرداني وكؤسثيك كةند هيضطةورةكاني كةسايةتيية كؤريثلةي شيوةيةك بة ــرد دةكناو كؤمةليكي لة بةرزبويةوة كة(Casino)كازينؤ تايبةتي زؤركلوثيكي كازينؤ ئةندام.( بة بووشيوةي زؤر بوو كة تايبةت زؤرCountry) كانتري كالب لةكازينؤية ئةو باوة) ئةمريكا لة ئةمرؤكة كة دةضيت (Clubئةو طرنطةكاني كةسايةتيية تةنها كة بوو تايبةت شوينيكيمافي تواني هاينريش كة دواتر . ئةندام ببنة دةيانتواني شارةتواني بهينيت بةدةست تيهةلضوونةوة دادطاي لة بةرطريكردنثلةي باآلترين كة (Jurist rat)”رات يؤريست “ ثلةي

بوو بة دةستبهينيت لة ئةلمانيادا. ثاريزةريكارل طةنجي و مندالي سةردةمي

بوو سال 2 تةمةني كاتيكدا لة 1820 سالي كارل (Burcken gasse)طاسة برؤكن " كؤآلني لة مالةكةيانخانووي بؤ طوازرايةوة دايكببوو لة تيدا كارل كة مالةي ئةو

.(Simeon gasse) كؤآلني لة 1070 ذمارةتالر" " 650 و هةزار سي بري بة خانويةي ئةو هاينريشكة قةرز، بة باقيش و بة نةقد تالري 500 و هةزار كريبوو.بدات. قيست سي بة ثارةية ئةو سالدا 6 ماوةي لة دةبوايةبيناي لة بوو دور هةنطاو 50 هاينريش تازةكةي خانوة

(Porta Negea)نيطرا ثؤرتا دةروازةيشاري بيناكاني كؤنترين و جوانترين لة بوو يةكيك رؤمانييةكان دةستي بة زاييني سيي سةدةي لة كة (Trier)داآلن بةرزبوو، 95 مةتر نهؤمةكةي بؤرجة سي دروستكرابوو.سةردةمي لة بيناية ئةو بوو. مةتر 23 تيثةربووني شويني ودواتريش و بةرضاوي دةهاتة شانؤ سةكؤ وةك دا كارل منداليخةيالة لةناو طةورةيي هيز و لة هةميشة نيشانةيةكي بة بوو

ئةودا. كؤتاييةكاني بي

Page 11: kteby wargerdraw 1

176

طؤظاريكى فكريية ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... ذمارة (٣٢) نيسانى ٢٠١٢ ، سالى نؤيةم

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

177

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

و (Porta Negea)نيطرا ثؤرتا دةروازةي بيناي مالةكةي باوكي ماركس ئيستاش هةر لة شويني خؤي ماون، Porta)بةآلم بة هؤي كةشوهةواوة رةنط بيناي ثؤرتا نيطراخانوةكةي و رةشهةلطةراوة تةواوةتي بة (Negea

سةردةمندالي كارل لة ئيستادا بؤتة دوكاني عةينك فرؤش . ئةو خانويي كة كارل تا 17 ساليدا تيدا ذيا دوو نهؤم بوو خاوةني 8 ذور و ضيشتخانةيةك ، لة قاتي خوارةوة تيدابوو و خانووةكة سي ذووري بضووكي ، خانويةك بوو روو بة شةقام لة ثشتةوة و ضوارهؤدة كة هةبوو تريش بضوكي

سندوقخانةية ثيكهاتبوو.سةردةمي كارل كة بلين دةتوانين ــواري ب لة خــؤي طةنجي و مندالي بةرةو ناوةندي لة ضيني كؤمةلكايةتييةوة هةر زانكؤ بؤ ضوو كاتي تا بوو. ذوور طشتي شيوةيةكي بة بوو. خانوةدا لةو زيندوترن لة يةكي (Trier) شــاري لة بوو. ئةوروثا شاري جولةترين ثر و بة كة ئةلمانياية شارةكاني كؤنترين

ئةطؤس و سيزار حكومةتي لةسةردةمي رؤمانييةكان دةست تري طولةكاني بة ناسراوة كة سةرزةمينيك سةر لة تؤس وري(Treveri) لة سةدةي ضوارةمي زاييني دروستكراوة. ئةطوستا ترورؤم (Augusta Treverum) بؤ ساآلنيكي ــاواي رؤذئ لة رؤما سيزارةكاني حكومةتي مةقةري زؤر كؤنستانتين حكومةتي لةسةردةمي دواتــر ئةوروثابوو. بة كردنيان زؤر بة شارة ئةو دانيشتواني (Constan�n)مةسيحي و لة سالي 316 زاييني قةشةيةكي تايبةت بؤ ئةو شارة دياري كرا. داوتر ئةو شارة بؤ ماوةي 1500 سال شاري (Trier) بووة شويني حةسانةوةي قةشةكان و شازادةكاني كة مةزهةبيان سةرؤكايةتي هةم و حكومةت سةرؤكايةتي هةم

كرد و ناويان كؤرفورست(kur FURST) بوو.فةرةنسييةكان اليةن لة شارة ئةو كة سالي 1794 لة (سةردةمي جياكرايةوة مةزهةب لة حكومةتيك داطيركرا بيرؤكةي كة لةوشارةبوو، هةر ضواردةهةم) لؤيي دةسةآلتي

شؤرشي مةزني فةرةنسا ريشةي داكوتا.لةسالي 1794 هةتا سالي 1815 كة ناثليؤن شكستي ذيرركيفي لة (Trier) شاري سال 21 ماوةي بؤ خوارد ثروس ميرةكاني دووبارة كة ئةوةي تا بوو فةرةنسييةكاندا توانيان دةست بةسةر ئةو شارةدا بطرن . شاري(Trier) هةر

لة سةردةمي دروستبوونيةوة هةتا سالي 1815 ضوار دةورةو قؤناغي جياواز بةخؤيةوة بينيوة.

(Trier) شاري كارل طةنجي و مندالي لةسةردةمي شيوةيةك بة دياربوو ثيوة دةورةيةي ضوار ئةو شوينةواري بة هةستيان شارةكة دانيشتواني هةمو كة

طؤرانكارييةكاني ئةو شارة كردبوو.شاري (Trier) شاريكي جوان بوو كة لة (Mosel) هةلكةوتبوو، قةراخي رووباري شاري دةوري زؤر تةثؤلكةيةكي و طرد داطرتبوو، كة هةموي باخي رةز و دارستانيكي ضرو ثربوو، كارل لةسةردةمي مندالي خؤيدا زؤر لة ناو دارستانةدا رايكردبوو. لةناو شاري ميوةييةكان باخة لةناو خانوةكان (Trier)هةلكةوتبوون طولزاردا و طول و باخضة و عةرزي و بوون باريك و تةنط كؤآلن ،كؤآلنةكان بة بةرد ضندرابوون. لةناو شاري حكومةتي كؤني بيناي ضةند (Trier)تيدابوو كة لة هةمويان طرنطتر بيناي دادطا بوو ، هةر لةو دادطايةدابوو كة باوكي كارل كاري ثاريزةري تيدا دةكرد. يةكيك لة بينا طةورةكاني ئةو شارة خويندنطةي فردريك ظيلهلم بوو هةمان دواناوةندي ماركس كارل كاتي خؤي كة خويندنطةيةي ئةو (Trier) شاري لة كة لةوةي جطة ، كــردووة تةواو تيدا شوينةواري هةبوو (Ponta Negra)ثؤنتانطرا دةروازةي ضةندين بيناي تريش هيشتا هةر ماونةتةوة كة هي سةردةمي رؤمانةكانة كة طرنطتريني ئةوان طةرماويك و هؤليكي شانؤية

كة دةتوانيت 8 كةس لة خؤيدا جيبكاتةوة. (Trier) يةكيك لة طةورةترين منداآلني ئةو شارة، شاريوةكو خةلك بؤ مةزهةب “ وةك بانطي بةناو رستةيةكي لةو بةجيدةهيليت. ميرات بة خؤي دواي لة “ واية ترياك نيشتمانييةكان. بينا لة زياتر زؤر كليسةكان ذمارةي شارةدا كؤشكي مةزهةبي دةزطاي بيناي طةورةترين بةتايبةتي دروستبوونةكةي ميذووي بووكة شارة ئةو طةورةي قةشةي دةطةريتةوة بؤ سةردةمي كؤنستانتين. هةمو ئةو بينايان ضةند

مةتريك لة و خانووة دوور بوو كة كارل ماركس تيدا دةذي.كة لةوةي جطة (Trier) شاري دا كارل لةسةردةمي بارةطاي طةورة قةشةي كاسؤليكييةكاني لي بوو و لة ئةلمانيادا ناوبانطي هةبوو، ئةو شارةي خاوةني باشترين شةراب بوو، كة لة سةرتاسةري ئةوروثادا بة ناوبانط بوو و، ئةو ناودةركردنةش لة تري باشترين خاوةني شارة ئةو كة بوو، ئةوة هؤئ بة

هاينري بة هؤي باري كةسايةتييةوة

سوكةوتي بةرز و هةلبذاردني مةزهةبي و هةل

ثرؤتستان لة ناو ذينطةيةكي كة زؤرينةي كاسؤليكن ، نةتةنها لة ناو هاوكار

كو كاني خؤيدا، بةل و هاوريكي شاري تريئير لة ناو خةل

خؤشةويستييةكي تايبةتي هةبوو

Page 12: kteby wargerdraw 1

178

نؤيةم سالى ، ٢٠١٢ ذمارة (٣٢) نيسانى ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... فكريية طؤظاريكى

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

179

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

بةرهةم ترييان بةتامترين و باشترين كة بوو (Rhine)ناوضةيداهاتيكي و بوو رةز باخي خاوةني كة ماركس باوكي . دةهيناكة باوةرن ئةو لةسةر نوسان ميذوو لة هةندي هةبوو.( زؤريكردبوو واي ( Mosel) رووباري دةروبةري لة ناياب شةرابي

بةو طرنطي رؤمانييةكان كؤنةوة لة هةر كةلةبارةي زؤر شيعرطةليكي بدةن). ناوضةية

وتراوة. (Mosel) شةرابيثاك رؤحي كة بوتريت دةبي بؤية هةرشةراب خواي (Bacchus ) "باكوس"(Trier) بةسةر ئاسماني شاري هةميشةرةحمةت و و هةرطيز دةستي لة هةلفرينداشارة ئةو لةسةر خؤي بةخششي و بزةيي كارل كة نيية، سةيريش و هةلنةطرتتيدا دايكبووة و لة شارةدا لةو ماركسيك كةبؤ تايبةتي حةزيكي هةميشة بووة طةورةكرد داوييشي كؤضي هةتا و هةبوو شةرابمةشروبيك جؤرة هةر باتي لة هةميشة

دةخواردةوة. تريي ئاوي تةنهالة يةكيك لة جيفرسؤن تؤماس

دروستكردني بؤ تري بةرهةمهيناني دةبيذي: خؤيدا نوسينةكانيئةو كةسانةي و سوودة بي شتيكي مادييةوة لة ديدي شةرابدةذين، هةذاريدا لة هةميشة تريية بةرهةمهيناني ثيشةيان كةدةوي خؤش خؤيان بةرهةمهينانةي ئةو اليةكةوة ضونكة لةجةستة باش بؤ تري و شةراب هةميشة ترةوة اليةكي لة وو تري بةراوردكردني ضونكةلة هةية، كةميان وزةيةكي و نييةكةم زؤر هيزيكي و وزة طةنم و زةيتون و برنج لةطةل شةراب

جةستة دةبةخشن. بةئةو قسةيةي جيفرسؤن (Trier) بارودؤخي ئابوري شاريبووني يان و ثيشةسازي بوون بي بة ضونكة دةكات، تةئيدرادةيةك تا شارة ئةو بارودؤخي ئابوري بةرهةمهينان كارطةي(بة شارة ئةو زيندووبوو داهاتي كارل ماركسيش هةتا و الوازبووفيلبازانةوة ريطاي بازاريكي لة شةرابي ناب) لةبةرضاوطرتني بيخةلكي يةكشةممؤكان و جةذن رؤذانــي خةلكي كة بووبؤ خؤيان كشتوكالييةكاني بةرهةمة شارة ئةو دةوروبةري مةودايةكي بازارةش ئةو هةلبةتة ، شارة ئةو دةهيناية فرؤشن

ماركس نةبوو. مالةكةي تؤي لةطةل ئةوفةرمانبةراني لة (Trier) شاري دانيشتواني زؤربةيكريكاراني و و دةآللةكان ، ثاريزةران ئايني ثياواني حكومةت،شاريكي كة دا شارة لةو ثيكهاتبوون. مرؤظ دةستييةكان ثيشة

تؤزيك بة بةآلم هةستي بوو، سةرمايةداري و ثيشة سازي بيسال ئاماري دةكرد ثيشةيي و ئةدةبي و زانستي بةرهةميتةمةني سال 10 تةنها ماركس كة سالةي ئةو واتة 1828بةكاربةربووةو، شاريكي (Trier) شاري كة دةريدةخات، بووتيدا سةرمايةطوزاري ئاسةواريكي هيضلة بضووك زؤر بةشيكي و نةدةكرا بةديسادةدا بةرهةمهينانيكي رؤليان كريكارانلة خواردنةوة و خواردن شويني هةبوو.شاريكي لة بوو، زياتر ثيويست ئاستي48 ريستؤرانت، 40 كةسيدا هةزار 12مةشروب مةيخانة و بار و 83 ميوانخانة وكة لةوةي جطة ئةمة بوو، تيدا فرؤشيكة هةبوون، بضووك دوكاني كؤمةليكدةفرؤشت. تيدا )شتيان كؤ بة و (تاك بةدوكاني 118 و فرؤشي مس دوكاني 21، ئاسنطةري دوكاني 40 و تاشي بةرددوكاني 55 فرؤشي، ئالتؤن دوكاني 39قةسابي، 160 دوكاني 98 ضةرم فرؤش،204 نانةواخانة، 166 دارتاشي، دوكاني

تيدابوو. ثيآلو فرؤشي دوكاني 256 بةرطدرو، دوكانيبوو، كةس 1300 شارةكة خزمةتطوزارةكاني ذمارةيتةنها ثيكدةهاتن. طةنج كضاني و ذنان لة ئةوان %10 كةوةك تري شارةكاني لةطةل (Trier) شاري ليكضووي خاليهةذاري تةنها (Solingen) و (Eberfeld) و (Breman)

بوو. هةذار) خوارةوة (ضيني خةلكي ضيني ضارةرةشي وتةمةن كوريكي كارل كاتيكدا لة 1830 سالي لة(Trier) شاري شارةواني ساآلنةي راثؤرتي بوو سال 12بي شارة ئةو دانيشتواني ضواري لةسةر يةك كة دةريخستراستةقينة ئاماريكي نةبووني هؤي بة لةوانةش كارن( و ئيش

زياتربووبيت). لةوةش بيكاران ذمارةيريكخراوة 1830 زستاني لة راثؤرتة ئةو ثيي بة(جؤريك ئاشيان قاث 57315 لة زياتر خيرخوازييةكاني لةناو و ثيهاتبوو طةنم و لوبيا و ثةتاتة لة ئاشتة ئةو ضيشتة)و نةخؤش ذمارةيةك و دابةشكرابوو نةداراندا و هةذارانضةند نةبوو لة ناو وجؤليكيان جم هيض ثةككةوتوو كة توانايدابينكرابوون بؤ خواردنيان و ثةرستار و بةخيودةكران بينايةكدا500 نزيكةي دةطةيشتة سالةدا لةو كةسانة ئةو ذمارةيو لةشفرؤشي هةذار سةدان بة طةنجيدا تةمةني كارل لة كةس.لةو (Trier)شاري بينيبوو. (Trier) شاري شةقامةكاني لة

يكي تيكةل كارللةطةل راستةوخؤي

نةبوو، هةذاراندانةيدةتواني ئةو بةآلم

طةيةكدا كؤمةل بةناوبةدبةخت و كةضارةرةشي

كيشابوو بةسةردا ي بالتيدا بةئاساني هةرواهةذاري و بيتوبضيت

هاوشارييةكاني نةداري وقولي كاريطةرييةكي

نةبيت بةسةردا

Page 13: kteby wargerdraw 1

178

طؤظاريكى فكريية ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... ذمارة (٣٢) نيسانى ٢٠١٢ ، سالى نؤيةم

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

179

ديا ئاي

بيكتي

اآلا و

يديئا

ideawala2012 idiawala.com idiawala

سةردةمةدا ذمارةيةكي زؤر مالي لةشفرؤشي ناسراوي تيدا بوو ئةمة جطة لةوةي كة ذمارةيةكي زؤريش بة نهيني خةريك بوون . هةذاري و بيكاري يةكيك لة هةرة هؤكارةكاني تاوان بوو لةو (Trier) شارةدا، بة ثيي ئاماريكي فةرمانطةي ثؤليسي شاريدةستبةسةركرابوون. كةس لة 727 زياتر سالي 1828 لة بوو باآل(دةولةمةند) ضيني بة سةر كارل كة لةوةي هةلبةتة تيكةليكي راستةوخؤي لةطةل هةذاراندا نةبوو، بةآلم لة اليةكي و كةضارةرةشي كؤمةلطةيةكدا بةناو نةيدةتواني ئةو ترةوة بةدبةخت بالي بةسةردا كيشابوو هةروا بةئاساني تيدا بيتوبضيت و هةذاري و نةداري هاوشارييةكاني كاريطةرييةكي قولي بةسةردا نةبيت. ئاشكراية ئةوةي ئيمة ليرةدا باسمان كرد ثةيوةندي بة دايكبووة و طةورةبووة و لة تيدا كارل ذينطةيةكةوة هةية كة لة بة كةسيتي كارلةوة هةية و كةمتر ثةيوةندي راستةوخؤي راستيدا زانيارييةكي زؤر طرنط لةبارةي سةردةمي مندالي ئةو لة دةستدا نيية ، بؤ نموونة ئيمة نازانين ئايا ئةو بةرلةوةي بضيتة قوتابخانة لة مالةوة ناسياوي لة طةل نووسين و خويندنةوة ثةيدا كردبوو؟ ئايا دايك و بابي لة سةردةمي مندالي دا فيري مةراسمة شةممة شةواني ئةوان مالي لة ئايا ؟ كردووة ئاينييةكانيان مةراسيمي مةزهةبي وةك دؤعا و ثارانةوة يان مؤم داطيرسان باو بووة؟ ئايا دايكي فيري نزا و ثارانةوةكاني شةواني شةممةي و طؤري خؤي ئاينةكةي باوكي كة ئةوةي دواي كردووة؟ ضووة سةر ئايني مةسيحي و دايكيشي هةتا مرد هةر لة ئايني جولةكة مايةوة ، ئايا دايكي خؤي بةدور طرت لةوةي كة دابو فيري مندالةكةي بكات؟ هةروةها هيض ئايني جولةكة نةريت زانيارييةك لةبةردةست دا نيية، كة ئايا هاينريشي باوكي كارل ثاش ئةوةي كة بوو بة مةسيحي رؤذاني يةكشةممة سةرداني كليسةي كردووة؟ لة اليةكي ترةوة هةمومان ئةوة دةزانين كة باوكي كارل لةبةر باوةر و ئيمان وازي لة ئايني جولةكة نةهينا بة لكو تةنها لةبةر اليةني كؤمةآليةتي بوو، كة وازي لة ئايني باب و باثيراني هيناو ضووة سةر ئايني مةسيحي . دةتوانين طوماني ئةوة ليدةين كة باوكي كارل زؤر حةزي نةكردووة كة كورةكةي بة ئايني مةسيحي ئاشنا بكات و طريمان كارل ناسياوي لةطةل ئةو ئاينةش دروست كردبيت، كة ثيدةضيت لة دةرةوةي مالةوة ئةو ناسياوييةي ثةيدا كرد بيت. بةآلم دواي ئةوةي كة كارل هاينريشي ئيتر قوتابخانة بضيتة كة ئةوةي طةيشتة تةمةني لة ئاين و تر مةسةلةي مةزهةب نةيتوانيوة ضي باوكي كارل كورةكةي بشاريتةوة يان بيدةنطي لي راكات. بة تايبةتي دواي ئةوةي كة لة رؤذي 13 ي سيثتةمبةري 1824 حكومةتي بؤ جولةكةي منداآلني ضووني قةدةغةكردني برياري ثروس منداليكي ثيية بةو هةر دةركرد. حوكمييةكان قوتابخانة ناو

جولةكة يان دةبواية بضيتة قوتابخانةي جولةكةكان يان ئةوةي كة بضيتة قوتابخانةيةكي ئةهلي كة (ئاستي ثةروةردة كردن باوكي بوو). نزم زؤر قوتابخانانة جورة ئةو زانستي ئاستي و قوتابخانةي بضيتة مندالةكةي نةيدةويست لة اليةك كارل ماددي و دارايي باري تريشةوة اليةكي لة و جولةكةكان ئةوةندة بةهيز نةبوو كة كورةكةي بنيريتة قوتابخانةي ئةهلي هةر بؤية برياريدا ئايني كورةكةي بطؤريت و هةر بؤية رؤذي 26 ي ئابي سالي 1824 لة كاتيكدا كارل 6 سالي تةمةن بوو و دةبواية بنيردريتة قوتابخانة لةطةل (Sophie) خوشكي كليساي برانة هاينريش لة اليةن براكاني و باقي خوشك و تعميد “ غوسلي (Trier) شاري لة (Evangelique)– يان ثيكرا و بة شيوةي رةسمي بوون بة مةسيحي و ئايني

مندالةكاني هاينريش بة رةسمي بوو بة مةسيحي.دواتر لة سالي 1834 لة رؤذي 23 ي مارس دا كليساي رةسمي شيوةي بة (Trier) شاري لة (Evangelique)دؤستان لة كةس ضةند و راطةياند كارلي بووني مةسيحي بوون بةشدار تعميدي غوسلي لة دايكي و باوك ناسياواني و تعميديان غوسلي كة ئةوانةي كردبوو. قبول ئةويان غوسلي و لةوان يةكيك كة بوون باوكي هاوريكاني كردبوو كارل بة طؤريني لةبارةي كة بةلطانةي لةو . بوو حكومةت فةرمانبةري هاتووة: شيوةية بةم كارل باوكي هاينريشي مندالةكاني ئايني كة ئةوةي هؤي بة هاينريش وهاوسةري كارل دايك هانريتي دايك و باوكي زيندو بن ئايني خؤي نةطؤريوة، بةآلم روخسةتي حكومي بة مةسيح. ئايني سةر بضينة كة مندالةكاني بة داوة مةزهةب و ئاين لة باس زؤر كارل باوكي مالي لة كة ئةوةي نةكراوة ئةوةي كة كارل لةبارةي ئاين و مةزهةبةوة فيري بووة هةمو لة ريطاي قوتابخانةوة بووة سةرةتا لة قوتابخانةي سةرةتايي و ثاشانيش لة دواناوةندي. ئةو قوتابخانة سةرةتايية كة كارل ناوي كة بوو، (Evangelique) كليساي بة كردبوو سةر تؤمار تيدا Johan Abraham) ناوي بة بوو قةشةيةك سةرؤكةكةي ئاين ئامادةيي خويندني مةزهةب و لة خويندنطاي (kupperزؤرةملي بوو و قوتابييةكان هةفتةي 2 كاتذمير دةبواية لةو بةشةدا Johan)مةشق و راهينان ببينن و مامؤستاكةشيان هةمان قةشةلةو كارل فيربووني لة كةزؤر بوو (Abraham kupperئاستي مامؤستاكاني هةمو بروانامةكةي لة و بوو رازي وانةيةدا و قةلةمداوة لة باش ئاستي بة يان كارل- ئاينةكاني زانياريية هةمويان لة ئيمان و ويذداني ئايني كارل رازي بوون و لة كؤتاييدا مةسيحةوة ئايني لةبارةي كةميكيش نوسيانة تيبيني وةك زانياري هةية. لةم ئةمة رستةية دا دةردةكةويت كة كارل زؤر

حةزي لة فيربووني ياسا وريساكاني مةزهةب نةبووة.

Page 14: kteby wargerdraw 1

180

نؤيةم سالى ، ٢٠١٢ ذمارة (٣٢) نيسانى ... دوو مانط جاريك دةردةضيت ... فكريية طؤظاريكى

ديا ئاي

بيكتي

اآلاو

يديئا