T.C. ANKARA N VERS TES TRK NKILP TAR H ENST TS M LL MCADELE DNEM NDE KRD STAN TEL CEM YET (19181927) YKSEK L SANS TEZ

HAZIRLAYAN Zeynep AMSOY

Ankara 2007

T.C. ANKARA N VERS TES TRK NKILP TAR H ENST TS M LL MCADELE DNEM NDE KRD STAN TEL CEM YET (19181927) YKSEK L SANS TEZ

HAZIRLAYAN Zeynep AMSOY

DANIMAN PROF. DR. zzet ZTOPRAK

Ankara 2007

1

ZET Balkan Savalaryla zaten ypranm olan Osmanl mparatorluu I. Dnya Savandan yenik kmas neticesinde 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesini imzalamt. Mtareke Dneminde 17 Aralk 1918 tarihinde Seyyid Abdlkadir bakanlnda stanbulda kurulan Krdistan Teli Cemiyeti ise o srada rgtl bir ekilde cereyan eden Krtlk hareketlerinin de en etkin ynlendiricisi konumundayd. Kurulduu gnden itibaren yapt faaliyetlerle de adndan olduka sk sz ettiren Krdistan Teli Cemiyeti, I.Dnya Sava sonunda Amerikan Cumhurbakan Thomas Woodrow Wilson tarafndan ilan edilen 14 lkenin yaratt ortamdan faydalanmaya alarak bamsz ya da otonom eklinde bir Krt Devleti oluturma gayesiyle almtr. Cemiyet ayn zamanda 18 Ocak 1919 tarihinde toplanan Paris Bar Konferansnda erif Paa araclyla da sesini duyurmaya almt. Btn bunlarn yan sra Osmanl mparatorluunun 10 Austos 1920 tarihinde imzalad Sevr Bar Antlamas Krtler ve cemiyet nezdinde de epey yank uyandrmt. Sevr zerine Krdistan Teli Cemiyetinde geceli gndzl tartma ve mcadeleler devam ederken bu arada rgt tarafndan oluturulan bir heyet ise Ermenilere sz verilen Krdistandaki bu topraklar zerinde Krtlerin hak sahibi olduklarn Batl Devletlerin temsilciliklerine izah etmeye almt. Yine bu dnemde kendi amalar dorultusunda Batl Devletlerle temas kurmaya alan cemiyet ise zellikle ngiltere ile iyi ilikiler kurmutu. Milli Mcadele Dneminde iktidarda olan Osmanl Hkmetiyle de irtibat olan Krdistan Teli Cemiyeti 22 Aralk 1918 tarihinde Hrriyet ve tilaf Partisiyle imparatorlua bal zerk bir Krdistann kurulmas konusunda anlamlard. Cemiyet Anadoluda balayan Milli Mcadele Hareketinin de karsnda olmakla birlikte Ali Galip Olay ve Kokiri Ayaklanmasnda etkin bir rol oynad. Krdistan Teli Cemiyeti iindeki ekime ve ayrmalarn 1919un son aylar ile 1920 yl ierisinde younlamas neticesinde cemiyetten ayrlan radikal

i

Krtlerin oluturduu bir grup Tekilat- timaiye Cemiyetini kurmulard. Zararl faaliyetlerinden dolay mevcut ynetim tarafndan kendisi hakknda kapatlma karar alnan cemiyete bu kararn nasl uyguland bilinmemektedir. Cumhuriyetin ilanndan az nce hukuki varl sona eren Krdistan Teli Cemiyeti tmyle ortadan kaldrlamamt. Cemiyet varln illegal ekilde oluan ve ileride eyh Sait Ayaklanmasn birinci derecede rgtleyecek olan Krt stikll Komitesiyle srdrrken ayaklanma sonunda ise Seyyid Abdlkadir sulu bulunarak aslacakt. Cemiyetin kapanmasna ramen faaliyetlerini srdrecek olan bir dier kadro ise Milli Mcadelenin baaryla kazanlmasndan sonra Suriyeye kaarak burada Tanak Ermenileriyle cemiyet adna temasa geerek Hoybun Cemiyetini kuracaktr.

ii

ABSTRACT The Ottoman Empire which has already been worn with Balkan Wars in the result of defeat after the World War I has signed Mondros Armistice on 30 October 1918. The Association of Kurdistan Ascent which has been established in the armistice term in 17 December 1918 in stanbul and directed by Seyyid Abdlkadir, was at the place of the most effective director of the organized Kurdism activity that was taking place at those times. The Association of Kurdistan Ascent, which made a name from the day it has been established worked for the aim of founding an independent or an autonomic Kurdish Country by tying to utilize from the environment of 14 principles which have been announced by president of USA, Thomas Woodrow Wilson at the end of World War I. Beside this The Association tried to put itself on the map during Paris Peace Conference which has assembled on 18 January 1919 by means of erif Pasha. The Treaty of Svres which Ottoman Empire has signed on 10 August 1920 has had repercussions among the Kurdish people and the ones in the association. While the day and night discussions and struggles were carrying on Svres in Kurdish Ascent Association the commission which has been constituted by the association was trying to explain the rights of the Kurds on the grounds in Kurdistan which have been promised to Armenians to the representatives of the Western Countries.Again in this term the association which tries to contact with Western Countries according to their own targets, have good relationships especially with England. The Kurdish Ascent Association which is in contact with Ottoman Empire that is in the government during National Struggle term have agreed with Freedom and Entente Party on the subject of establishing an autonomous Kurdistan that is bounded to the empire on 22 December 1918. Being against the National Struggle Activity that has started in Anatolia the association has played a big role in Ali Galip Event and the Kokiri Commotion.

iii

In the result of the conflicts and the separations which have increased in the last months of year 1919 and augmented in year 1920, a group that has been composed of the radical Kurdists separated from the association has established Association of Social Organization. The association, about which closing decision has been taken by the present administration because of its harmful activities right before the declaration of the republic; it is not known how this decision is applied. Just the same the association whose legal existence has been terminated can not be abrogated completely. The Kurdish Ascent Association has continued it existence with Kurdish Independence Committee whose existence has been constituted illegally and which will trigger the eyh Sait Commotion in the future primarily, and in the end of the commotion Seyyid Abdlkadir has been found guilty and hanged. Another group that would sustain their actions although the association had been abolished had gone to Syria and contacted with Tanak Armenians and founded the Hoybun Association right after the success of National Struggle.

iv

NSZ I. Dnya Savandan yenik kan Osmanl mparatorluunun 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesini imzalamasndan sonra kurulan Krdistan Teli Cemiyeti o dnemde rgtl bir ekilde cereyan eden Krtlk hareketlerinin de en etkin ynlendiricisi konumundayd. Benim bu konu zerindeki alma amacm ise gerek 20. Yzyln balarndan itibaren gerekse Mtareke Dneminde Osmanl mparatorluunda yaam alan bulan bu tr faaliyetlerin ortaya k sebebini ve niteliini Krdistan Teli Cemiyetinin icraatlar erevesinde aklayabilmektir. Bu almam olutururken konuyla ilgili olan ariv belgeleri ile mmkn olduu kadar o dnemde cereyan eden Krtlk hareketlerinin ierisinde bizzat yer almakla kalmayp ayn zamanda cemiyet ierisinde aktif rol oynayan kiilere ait hatratlarn yan sra yine bu konu hakknda yerli ve yabanc aratrmaclarn meydana getirdii eserlerden de faydalanmaya altm. Tezimin hazrlanmas srasnda bana olduka destek olan aileme ve zellikle de aratrmalarma yn vererek benden yardmlarn esirgemeyen danmanm Sayn Prof. Dr. zzet ztopraka teekkr bir bor addediyorum.

v

NDEK LER G R ..................................................................................................................1 B R NC BLM 16. YZYIL ile 19. ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KRTLER ve YAADII BLGELER N S YAS ve SOSYO- EKONOM K DURUMU 1. 16.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ve Yaad Blgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu....................................................5 2. 19.ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunun Siyasi ve SosyoEkonomik Durumu ..............................................................................................11 3. 19. ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ..................................15 4. 19. ve 20.Yzyl'da Osmanl mparatorluunda Krtlerin Yaad Blgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu....................................................28 K NC BLM 19.ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA II. ABDLHAM D N S YASET ve HAM D YE ALAYLARI 1. Sultan II. Abdlhamidin Siyaseti ....................................................................33 2. Hamidiye Alaylar............................................................................................37 NC BLM 19. ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KURULAN KRT RGTLER ile TT HAT ve TERAKK CEM YET 1. 19. ve 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri ve zellikleri .............................. 43 2. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Krt rgtleri .................................................48

vi

3. 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri............................................................... 54 a) Krt Teavvn ve Terakki Cemiyeti ............................................................54 b) Hevi Cemiyeti............................................................................................56 c) Krt stikll Komitesi.................................................................................59 ) Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti ...............................................62 d) Krt Kadnlar Teli Cemiyeti....................................................................64 DRDNC BLM KRD STAN TEL CEM YET N N KURULUU 1. Krdistan Teli Cemiyetinin Kuruluu............................................................65 2. Krdistan Teli Cemiyetinin Kurucu ve yeleri .............................................70 a) Seyyid Abdlkadir .......................................................................................70 b) Said-i Nurs .................................................................................................73 c) Dr. Abdullah Cevdet ...................................................................................83 ) Mehmet kr Sekban ................................................................................92 d) Halil Hayali .................................................................................................95 e) kr Baban ...............................................................................................97 f) Kamuran Ali Bedirhan..................................................................................98 g) Babanzade smail Hakk .............................................................................99 h) Muhammed Mihri...................................................................................... 100 ) Memduh Selim Begi .................................................................................. 101 3. Krdistan Teli Cemiyetinin Nitelii ............................................................ 102 4. Krdistan Teli Cemiyetinin ubeleri ........................................................... 107 5. Jin Dergisi...................................................................................................... 109

vii

BE NC BLM M LL MCADELE DNEM NDE KRD STAN TEL CEM YET N N ve DI FAAL YETLER ile YABANCI DEVLETLERLE OLAN L K LER 1. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyeti ..................................111 2. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin D Faaliyetleri119 a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Wilson Prensipleri .........................................119 b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Paris Bar Konferans ..................................122 c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Sevr Bar Antlamas ...................................138 3. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Yabanc Devletlerle Olan likileri..................................................................................................... 147 a) Krdistan Teli Cemiyeti ve ngiltere.........................................................147 b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Amerika ........................................................156 4. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Faaliyetleri .....158 1. Krdistan Teli Cemiyetinin stanbuldaki Faaliyetleri .................................158 a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Hrriyet ve tilaf Partisi ................................. 158 b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti159 c) Krdistan Teli Cemiyetinin stanbul Hkmetiyle Olan Grmesi .......163 ) Seyyid Abdlkadir ve Otonomi Dncesi .................................................165 d) Seyyid Abdlkadir ve Son Osmanl Mebusan Meclisi...............................167 2. Krdistan Teli Cemiyetinin Anadoludaki Faaliyetleri ................................170 a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Krt Kulb ..................................................170 b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Ali Galip Olay.............................................. 175 c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Kokiri Ayaklanmas..................................... 197

viii

ALTINCI BLM KRD STAN TEL CEM YET N N BLNMES ve KAPATILMASI 1. Krdistan Teli Cemiyetinin Blnmesi ...................................................... 220 2. Tekilt- timaiye Cemiyetinin Kuruluu.................................................... 223 3. Krdistan Teli Cemiyetinin Kapatlmas ..................................................... 227 SONU ............................................................................................................. 230 KAYNAKA .................................................................................................... 232 EKLER.............................................................................................................. 238 ZGEM ....................................................................................................... 280

ix

GR Bu yzylda bile hala lke gndemini megul eden Krt Meselesi tarihin eitli dnemlerinde bile deiik ekillerde ilenerek konu olmutu. Celadet Ali Bedirhann da belirttii gibi ttihat ve Terakki hkmetleri zamanndan bile nce balayp merutiyetten sonra tesis edilen Trk Ocaklaryla ilk tohumlar salm olan Trklkten bile daha eski saylan bu Krt Meselesi dris-i Bitlisi araclyla Dou Anadolu Blgesine hkim olan Yavuz Sultan Selim dneminden beri mevcuttu.1 Bu meselenin kklerini daha yakn tarihlerde arayan Behet Cemal ise eyh Said syan adl eserinde daha farkl dnmektedir. Yazara gre Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde zellikle Ermeni Meselesinin, Ruslar tarafndan gndeme getirilmesi zerine Bab- li ark Vilayetlerinde Rusyann destekledii Hristiyan Ermeni aznla kar Krt airetlerinin tarafn tutuyordu. Bunun yan sra II. Abdlhamid ise saltanat esnasnda fazlaca martt Krt airetlerinin baz beylerine verdii rtbelerle onlarn vezirlik ve paala kadar ykselmelerini salamt. te bu esnada Bab- li tarafndan eitli mevkilere ykseltilen birok Krt ileri gelenlerinin muntazam tahsil grm ocuklar Batdaki milliyeti cerayanlarla temas etmilerdi. Denilebilir ki, Abdlhamid devri ve bu padiahn Divide et mpare (Ayr ve hkmet)siyaseti, Krt stiklal hareketinin balangcn tekil etmitir.2 Krt Meselesini ark Meselesi erevesinde ele alan Yaar Kalafat ise olaya farkl bir bak asndan yaklamaktadr.1890 ylndan sonra Osmanl mparatorluu ierisindeki eitli unsurlara ilgi duyan Avrupann bu dnemdeki amac imparatorluu yamalamakt. Osmanl mparatorluu ile Almanlarn birbirlerine yaknlamaya balamas neticesinde 1900 ylnda bu iki lke arasnda

Celadet Ali Bedirhan, Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup, Doz Yaynlar, stanbul, 1992,s.20. 2 Behet Cemal, eyh Said syan, Sel Yaynlar, stanbul,1995,s.13.

1

1

Badat Demiryolu Projesi iin bir dayanmann yaanmasyla ngiltere ve Rusya ark Meselesini ortaya attlar. ok eitli taktiklerle uygulamaya geirilen bu yeni strateji erevesinde bir yandan Araplar Trklere kar kkrtlarak imparatorluun Trk ve Mslman olan unsurlar arasndaki btnln paralanmas amalanrken dier yandan da Ermenilerin tahrik edilmesinin yan sra Krtler de ayaklanmaya tevik ediliyordu.3 Yazar Tark Zafer Tunayaya gre 1918 ylna kadar bamszlk isteklerini iinde barndrmayan bu mesele4 Dou Vilayetlerinin sorunlar ad altnda 1908 1913 yllarn kapsayan dnemde parlemento iinde ve dnda daha sk bir ekilde gndeme getirilmiti5 Yine bu srada bir ksm Mtareke Dneminde ortaya kan

ayaklanmalarda ve daha sonraki olaylarda rol oynayacak olan ve Dou Vilayetlerinin temsilcileri saylan Meclis-i Mebusandaki Krt asll mebuslar6 ise Devr-i Sabk ta bu vilayetlere bir ey yaplmadn ve bu yrenin adeta bir yetim ocukmuamelesi sylemilerdir.7 I.Dnya ava ncesinde Avrupal Devletler kendi aralarndaki menfaat ekimeleri dorultusunda Osmanl mparatorluunun snrlar ierisinde var olan aznlklardan bilhassa Ermenileri kkrtrken onlara ayn zamanda birok vaatler de grdn belirtmilerdir.Bu arada eletiriyi daha da arlatrarak: Ne var ki Devr-i Merutiyette de bir ey yaplmamtr.Diye de

Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara,1992,s.23. 4 Krt meselesi bu dnemler boyunca Balkanllar, Araplar ve Ermenilerde olduu gibi deil, Osmanl lkesi iinde Dou Anadolu vilayetlerinin (Vilayat- arkiyyenin ) iinde bulunduu ok kt sosyo ekonomik durumdan kurtarlmas olarak ele alnmtr. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt I kinci Merutiyet Dnemi (19081918), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1986, s.408. 5 Ayn yer. 6 Mebuslar seim blgelerini i karartc tablolarla dile getirmilerdir: Musul stanbula otuz be gnlk mesafedeydi. Van Vilayetine, Osmanl lkesinin sibiryas gzyle baklyordu. Dersim sanca her eit bayndrlktan uzakt. Okuryazarla gelince, Krdistann onbinde biri bile okuryazar deildi.Bu oran binde bire indirmek iin tahsisat isteniyordu.Ayn yer. 7 a.g.e, s.407408.

3

2

de bulunuyorlard.8Bu byk ava sonrasnda bu meseleyle birlikte gndemdeki yerini salamlatran Krt Meselesi iin baknz Kazm Karabekir neler sylyor: Bizi paralayarak yutmak isteyen harici kuvvetler Krtlk cerayann da teden beri yayyorlard. Hristiyan unsurlardan mada Araplar, Arnavutlar gibi bu sessiz slam unsuru da beylik, muhtariyet gibi zehirli haplar yutturuluyordu. Merutiyetin ilanndan sonra ademi merkeziyet diyerek bu gayeye varmak isteyen aklsz harisler tredi. Mtareke ilanndan sonra ise Krt stiklli fikri bsbtn atelendi. Krte gazeteler karld. Krtlerin slah iin projeler etrafa yayld, kongreler yapld, siyasi ahsiyetleri, ordu erkan bile seildi.9 Harbi Umumiyi mtareke felketi takip ettii iin ttihat ve Terakki hkmeti bu havalide bir ey yapamad. Ben mtareke bidayetinde Erzuruma gelir gelmez Krtlk meselesinin yukarda bildirdiim mthi faaliyetiyle karlatm. O zaman stanbul hkmetinin de Krt stiklaline taraftar bulunduunu gnderdii heyetlerden anlayarak hayretlere dtm. Hatta Fevzi Paa Hazretlerinin de bulunduu bir heyet reisi lhami Bey bana heyeti muvacehesinde dedi ki; ark Vilayetleri Ermenistan olacak, Krtler de kyam ile muhtariyet isterlerse Krtlerle meskn mntkalar olsun kurtulur. stanbulun bu cahilane ve gafilane zihniyetini dzeltmeye altm. Kendilerine ve btn Krtlere u fikri verdim: Dmanlarmz byk Ermenistan yapmaya alyor. Buralarda ise en ziyade Krt kardelerimiz Maksatlar oturmaktadrlar. Krtleri bizden Krt istiklali diye alanlar Ermenistan dmanlarmzdr. ayrdktan sonra

yapmaktadr. Krtleri mahvedeceklerdir. Bunun iin Trk ve Krt kardeler bu felakete meydan vermeyiniz.10 Biraz nce bahsettiimiz gibi gemii ok eskilere dayanan Krt Meselesi Osmanl mparatorluu ierisinde gerek i sebeplerden dolay gerekse Avrupal

8 9

brahim Ethem Grsel, Krtlk Gerei, Kmen Yaynlar, Ankara,1997,s.2324. Kazm Karabekir, Krt Meselesi, Emre Yaynlar, stanbul, 1995, s.9. 10 a.g.e, s.10.

3

Devletlerin kkrtmalar neticesinde nemli bir yer igal etmiti. imdi Biz bu meselenin geliimini tarihi dnemlerin seyri iinde ve esas konumuzu oluturan Krdistan Teli Cemiyeti ve onun faaliyetleri erevesinde incelemeye balyalm.

4

B R NC BLM 16.YZYIL ile 19.ve20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KRTLER ve YAADII BLGELER N S YAS ve SOSYO-EKONOM K DURUMU 1. 16.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ve Yaad Blgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu Ortadouda nemli olaylarn meydana geldii srada Osmanl Padiah olan II. Mehmet 1453 ylnda stanbulu feth edip Bizans mparatorluuna son verirken, halefleri de Rumeli ve Anadolunun birok blgesine hkim olmulard. Buna karlk Azerbaycann Erdebil taraflarnda nfuz kazanan ve ii Safavi eyhler slalesinden olan smail 1501 ylnda Akkoyunlu Devletini ykarak Tebrizde ahln ilan ettikten sonra on yl iinde btn ran idaresi altna almt. Osmanl Padiah Yavuz Sultan Selimin Safavilerin Anadoluda ii propogandas yapmas zerine ah smaille 1514 ylnda gerekletirdii aldran Meydan Muharebesini kazanmasyla birlikte Dou Anadolunun kaps Osmanl Trklerine almt.11 Osmanl ynetimi bylelikle ilk kez Yavuz Sultan Selim dneminde Krtlerin yaad blgelerin geni bir blmn hkimiyeti altna almt. Bu avata ou snn olan Krt beyleri ran ahna kar safhnda avat Osmanl mparatorluunun himayesini kabul ederken, ran ahlar ise Anadoludaki ii Trkmen ve dier Krt beyliklerini yanlarna ektiler.12 Btn bunlarn yan sra aldran avandan sonra Krtlerin byk bir blm Osmanl mparatorluunun, kk bir blm ise Safavi rannn yapsna katlmtr.13

Ercment Kuran,Trkiyede Krt Meselesi,Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, stanbul, Austos 1992,Say 79,s.160. 12 Cemil Alada, Krdistann Smrgeletirilmesi ve Krt Ulusal Hareketleri, zgrlk Yolu Yaynlar, stanbul, 1978,s.20. 13 Celile Celil, XIX. Yzyl Osmanl mparatorluunda Krtler, z-Ge Yaynlar, Ankara, 1992,s.18.

11

5

Yavuz Sultan Selimin blgeyi fethetmesinden sonra Krt beylikleri arasnda genel bir ittifakn olumasna alan eyh dris-i Bitlisi araclyla sultanla Krt beylikleri arasnda1514 ylnda bir antlama14 imzalanmt. Antlama metnini yazan dris-i Bitlisi bu metni Krt beyliklerine ayr ayr imzalattktan sonra onu Sultann onayna sunmutur.15 1514 ylnda imzalanan bu antlama u maddeleri ieriyordu : 1.Osmanl ynetimine bal olarak Krt Emirliklerinin zerkliklerini korumak, 2.Krt Emirliklerinde de ynetim babadan oula geerek srecek, eskiden beri yrmekte olan yntem yrrlkte kalacak ve bu konuda ferman Padiahtan kacak, 3.Krtler, Trklere btn savalarda yardm edecekler, 4.Trkler de Krtleri btn d saldrlardan koruyacaklar, 5.Krtler, devlete verilmesi gereken her trl vergiyi deyecekler,16 Antlama sonucunda Krtlerin yaad blgeler kategoriye ayrld: 1)Hkmetler: Byk prensliklerden oluan Krt hkmetlerinin iilerine Osmanl mdahale edememekteydiler. 2)Yurtluk-Ocaklk: Daha snrl zerklik sahibi beylikler. Hkmetlerden kk sancaklar halindeydiler. Ynetim babadan oula geebilirdi. Kendi blgelerinin hukuki sahibiydiler beyler. 3)Sancaklar: Merkezden atanm sancak beyleri tarafndan ynetilen beyliklerden oluuyordu. Ad geen kategorilerin tm de, eyalet paalklarna balanmt.

Yavuz Sultan Selim ile Krt beylikleri arasnda eyh dris-i Bitlisi araclyla 1514 ylnda yaplan antlamadan sonra sultan blgeye gnderdii on yedi adet bayrak ve deerli hediyeleri bu beyliklere datmak zere eyh dris-i Bitlisiye verdi. Onlara parasal yardmda da bulundu.Hasan Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler, Politik Felsefe Asndan Krt Toplumunun Bir Kritii, Frat-Dicle Yaynlar, stanbul, 1991, s.33. 15 Garo Sasuni, Krt Ulusal Hareketleri ve 15. Yzyldan Gnmze Ermeni Krt likileri, Med Yaynlar, stanbul,1992,s.26. 16 Mehmet Emin Zeki, Krdistan Tarihi, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992, s.83.

14

6

rnein Erzurum ve Sivasn gneyinden itibaren 7 byk 10 kk beylik Diyarbakr Eyaletine balyd. Ama hepsi de zerk prenslikti.17 ilerinde btnyle bamsz olan bu hkmetlerin bakanlarna Miri Miran deniliyordu. 19 rnein bu dzenin uyguland Van ve evresi 37 sancak ve 4 hkmete ayrlmt: 1.Hakkari Hkmeti: Bu hkmetin yaklak onbin avacdan oluan srekli bir askeri gc vard. 2.Bitlis Hkmeti: Bunun da Hakkari Hkmetinin iki kat orannda srekli askeri gc vard. 3.Mahmudi Hkmeti (Vann dousunda): Buras yaklak olarak 120 Krt airetinin birlemesinden olumutu. Srekli askeri gc altbin dolaylarndayd. 4.Paniyani Hkmeti: Bu Mahmudiye Hkmetine komuydu ve ayn nfusa sahipti.20 eyh dris Diyarbekiri21 18

bld 19 sancaklktan 11nin ynetimini

dorudan doruya Osmanl yneticilerinin emrine verdi. Artakalan sekizinin de Krt Beylerinin ynetiminde, Osmanl ynetimine bal zerk biimde olumalarn

a.g.e, s.84. Krtlerin yaadklar blgelerdeen nemli egemen ailelerin tarihlerini anlatan erefnamede u aklkla ortaya kmaktadr ki drisin atad mirlerin hepsi de drt yzyl krallk benzeri bir ynetim uygulayan eski ailelere mensupturM.Van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, Krdistann Sosyal ve Politik rgtlenmesi, z-Ge Yaynlar, Ankara,1993,s.177. 19 Zeki, a.g.e, s.85. 20 a.g.e, s.86. 21 Evliya elebi de Seyahatnamesinin birinci cildinde bu konu hakknda unlar sylyor : Diyarbekir eyaleti 19 sancaktr, 5 hkmettir. Bu sancaklarn on biri Osmanl mal olup, Osmanllarn teki kent ve memleketleri gibi ynetilir. Sekizini Krt heyetleri ellerinde tutarlar ki, Yavuz Sultan Selim buralar feth ve zapteyledii zaman yurtluk ve ocaklk olarak balamtr. Azilleri, tayinleri hep kendilerine aittir. lrlerse sancaklar, eyalet valisinin emriyle ocuklarna verilir. Bakasna verilmez. Ama hkmet diye yazl sancaklar iinde timar ve zeamet yoktur. Beyleri kim ise mlk sahibi olarak da hkm srer. Evlere, arazi ve rnlere bunlar sahiptir. Yazlmaktan ve gezilmekten uzak braklm yerlerdir.( )Hkmetler unlardr: Cezire Hkmeti, Ein Hkmeti, Gen Hkmeti, Palu Hkmeti, Hazro Hkmeti. Bu Krdistan sancaklar byk eyaletler kadar genitirAlpay Kabacal, Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, CemYaynlar, stanbul, 1991, s.1314.18

17

7

gerekletirdi. Bunlar: Saman, Kulp, Mihraniye, Atak, Pertek, Cakcur, ermik sancaklaryd.22 Bu blgedeki idari tgtlenmenin ilk olarak tesis edildii yer olan Diyarbakrda idari yapy kurmakla grevlendirilen drisin nemli konumlar verdii eski Krt aileleri bylelikle varlklarn koruyarak egemenliklerini salamlatrdlar. Tamamen zerk kalan baz blgelerin yneticileri konumlarnn tannmas iin belge aldlar. Merkezi hkmet ynetici seimine mdahale etmiyordu. Bunula birlikte babadan ola geen yneticilik eklinde babann yerine geecek olan olu hkmet deil airet semekteydi. Krt Hkmeti denilen ve merkezi hazineye vergi dememekle birlikte herhangi bir ekilde dzenli askerlik hizmetiyle de ykml olmayan bu blgenin arazilerini sultan tmar olarak da veremezdi.23 Zeamet ve tmarlara sahip olmayan ve beylerbeyinin ordusuna dzenli birlikler gndermemesinin yan sra merkezi hazineye yllk vergi de demeyen bu hkmetlerden gerektiinde devlet yneticileri onlarn muharebelere katlmalarn da isteyebilirdi.24 20 sancaa blnen blgenin geri kalan ksm ise merkezden atanm olan sancak beyleri tarafndan ynetilerek Ocaklk Yurtluk ya da Akrad Beylii diye adlandrlrd.(Aile mevkii ya da Krt Sanca) Ynetimin, Krd olan egemen ailenin insiyatifine brakld sancaklarda merkezi hkmet (Beylerbeyi) mdahale yetkisine sahipti. Her grevli, beylerbeyi tarafndan yeniden yetkilendirilmesine ramen yalnzca egemen ailelerin yelerine ynetici yetkiler verilebilirdi. Aileler aras rekabet atmalarnda bir zm de dayatarak uygun bulduu bir aday atayabilen devlet ynetimi buna ramen yneticilii ailenin elinden alamazd.19.Yzyla kadar Osmanl idarecileri bu dzenlemeleri srdrebilirken M.Van Bruinessen ise bu konuda Krtlerin Osmanllardan bamsz dnceli olduuna dair daha ok ey sylenebilecei ifadesini kullanmaktadr.25

22 23

Zeki, a.g.e, s.85. Bruinessen, a.g.e, s.191192. 24 a.g.e, s.193. 25 a.g.e, s.192.

8

Dier sancak beylerinin devlet karsndaki ykmllklerinden de sorumlu olan bu Krt sancak beyleri askeri seferlere katlmann yan sra Krt olmayan ve merkezden atanan beylerbeyine itaat etmekle birlikte sancaklarn yllk gelirinden bir ksmn hazineye gndermek zorundaydlar. Merkezi hkmetin gl ve sultann birliklerinin yaknda olduu sralarda grevlerini daha bir titizlikle yapan Krt sancak beyleri dier zamanlarda istedikleri gibi davranarak askeri ve ekonomik ykmllklerini yerine getirmeyebiliyorlard.26 Biraz nce bahsettiimiz gibi sradan sancaklar eklinde, tmar ve zeamete blnen Krt sancaklarnn banda bulunanlar27 btn dier sipahilerle ayn ykmllklere sahiptiler. Bu kiilerin grevlerini savsakladklarnda ellerinden alnan tmarlar oullarndan birine ya da bir akrabaya verilmek zorundayd. Yabanc bir kiiye verilemeyen bu tmarlar yalnzca yerlilere verilirdi. Bu tmarlarn balanmasyla pekien g dalmnn etkisi toprak dalm dnemlerinde de hissediliyordu.28 Yavuz Sultan Selimin 1514 ylnda gerekletirdii aldran Savayla blgeye hkim olmasndan sonra ran yanls ve Osmanl yanls olarak taraflara ayrlan Krtlerden snn olanlar Osmanllarla, ii olanlar ise ranllarla birlikteydiler. rann tarafn tutanlar genellikle ran snrlar iinde yaayan Krtlerle bu snra yakn olan ii Krtleriydi.29

a.g.e, s.193. Evliya elebinin yle bir yorumu var: Bu blgenin yneticileri tam bir otoriteye sahiptiler. Yalnzca, toprak gelirlerini deil, fakat sancaklarda zeamet ve timar iletenlere denen btn dier tr vergileri; evlilik, at, ba, bahe, otlak vergilerini de elde ediyorlard. rnein; ehrizor Eyaleti zerine yine Evliya elebi unlar da sylemektedir: (ehrizordaki 20 sanca sraladktan sonra).Bu sancaklarda, banda, baz airet reisleri ya da prensleri vard. Bunlar herhangi bir sancak beyine bal deillerdi, bamsz bir varlk srdryorlard. Sancak beyinin sahip olduu belli standartlara sahip deillerdi. Harp divanna katldklar gibi sancak beyiyle birlikte savalara katlrlard. Ve lmleri halinde, rtbeleri oullarna kalrd. Ailenin tmyle varln yitirdii durumlarda bu rtbe yabanclara, hkmet tarafndan verilirdi.a.g.e, s.193194. 28 a.g.e, s.193. 29 Sasuni, a.g.e, s.2829.27

26

9

te biraz nce saydmz sebeplerden dolay Krtlere kar dikkatli olmaya zorlanan Osmanl Hkmetini bu duruma iten bir dier neden ise kar taraf dman saylan ve avalan ran hkmetlerinin oluturmasyd. Krt beyleriyle Osmanllar arasnda yaanan en kk bir atmada beyler kendisine snabildikleri ran tarafndan da desteklenebilirdi.30 Krt beylikleriyle Osmanl mparatorluu arasndaki bu ilikiyi Krt

beylerinin Osmanl hkimiyeti altna girmesi eklinde deil de ortak dmana kar yaplan ittifak anlayna dayanan bir iliki biiminde deerlendiren yazar Yaln Kk bu konu hakknda Yani zorla egemenlik altna alma deil, gnll bir ittifak durumu sz konusudurdemektedir.31 Temelini imparatorluun dou snrlarnn, zellikle de ii Safavi Devletine kar korumann oluturduu bu ittifakla hem Osmanl mparatorluunun doudaki konumu glendirilmekte, hem de bu sayede imparatorluun desteinden yararlanarak gl bir ekilde gelimeleri salanan Krt feodallerinin ekonomik ve siyasi kudret sahibi olmalar da gereklemi bulunuyordu.32 Krtlerin yaad blgelerin birok yerinde tmar sistemini

gerekletiremeyen Osmanl mparatorluu dneminde de Krt beylikleri varlklarn srdrd. Bu blgenin kontrolnn gl ve tampon bir yer olma zelliinden dolay Osmanl mparatorluunun Krt beyliklerini ortadan kaldrmaktan ok onlarla ittifak politikas kurmas bylelikle feodalizmin gnmze kadar var olabilmesinin en nemli nedenlerinden birisini oluturmutur.33 .

30

Faik Bulut, Dar gende syan, Krdistanda Etnik almalar Tarihi, Belge Yaynlar, stanbul, 1992, s.86. 31 Yaln Kk, Krtler zerine Tezler, Dnem Yaynclk, Ankara, 1990,s.76. 32 Ayn yer. 33 Alada, a.g.e, s.30.

10

2. 19.ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunun Siyasi ve Sosyo- Ekonomik Durumu Osmanl mparatorluu Avrupada, Karadeniz ve Akdeniz kylarna doru geniledike kuvvetli dmanlarla karlat. Siyasi ve fikri adan olduka gelimeler gstermesi sebebiyle Ortaa derebeyliklerinin yklp yerine kuvvetli ve byk krallklarn kurulduu Avrupada yaanan Rnesans (uyan) ve Reform (dini slahat) Hareketleri yeni ufuklar am, yeni bulu ve toprak keifleri bu ktay maddi ve manevi anlamda ykseltmitir. Buna karlk bu yeniliklere yabanc ve uzak kalan Osmanl mparatorluu 17. Yzylda Avrupa ordularndaki byk teknik ve lojistik gelimeleri ge ve etkisiz bir ekilde izledi. Fransz htilalinin ortaya att liberalizm, milli egemenlik prensipleri ve milliyetilik akm gibi fikirler Osmanl mparatorluunda gayri mslim olan tebay harekete geirerek onlarn siyasi bamszlklarn kazanmalarna neden olmutur. Avrupadaki gelimelere yabanc kalmas sebebiyle zayflamaa ve gerilemee balayan Osmanl mparatorluu kendisine kar olan devletlerin kendi aralarndaki rekabetleri sonucunda I. Dnya Savann sonuna kadar yaayabilmitir.34 Yeni ada ve Fransz htilalini takip eden dnem ierisinde teknik gelimelerden faydalanp, sanayi ve ticaretlerini gelitirip, hukuk dzenlerini gnn geleneklerine gre yenileyerek, hem ekonomik hem de askeri ynden kuvvet kullanan Avrupa Devletlerine karlk Osmanl mparatorluu ise slahatlarn gayretlerinin eitli engeller yznden baarszla uramas yznden hareketsiz ve tutucu bir durum ierisine girmitir.35 Osmanl mparatorluunun kp dalmasnn temel sebeplerinden bir digeri ise Rusyann emperyalist politikasyd. Boazlar ele geirip, Osmanl mparatorluunu paralayp ykmaya alan Rus arlar kardklar srekli savalarla imparatorlukta yaplan slahatn baarl olmasn engellemek istemilerdir. Byk Petroya kadar Boazlara doru yaklaarak buralar dini

34 35

Hamza Erolu, Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1981, s. 2829. a.g.e, s. 31.

11

sebepler yznden ele geirmek isteyen Rusya din ve kltr balar ile bal bulunduu Dou Bizans yeniden kurmak istemekte idi. Byk Petrodan sonra dini sebepleri ikinci plana iterek, asl emperyalist gayeyi n planda tutup Akdenize inmeyi balca politik ura haline getiren ve byk bir kta devleti olan Rusyann genilemesinde jeopolotik konumunun da etkisi vardr. Byk Petronun Osmanl mparatorluunu ortadan kaldrmay amalayan siyasi vasiyetinden etkilenen Rus politikas, Ruslar daima Osmanl sevketmitir.36 Osmanl mparatorluunun gerileyerek kne neden olan i sebepleri ise genel olarak kendi ierisinde, devlet niteliinde ve idari tekilatnda grlen kusur, aksaklk ve modern hayatn gerektirdiklerine uyulmamas eklinde snflandrabiliriz.37 En kuvvetli dneminde dahi rf ve adetlerini muhafaza eden, geni bir bamszla sahip eitli dinlerden halk ve rklarn topluluu olarak grnen Osmanl imparatorluundan nce ayn dinde olmayanlar ayrlmak istemilerdi. Bu durum ise bylelikle varlna korkun bir darbe indirilen imparatorluun paralanma sebeplerinden birini oluturmutu.38 Osmanl mparatorluunun kne neden olan balca i sebeplerden bir dieri ise ekonomik ve mali durumdur. eitli retim sektrlerinde ilkel metodlarn kullanl, ilim ve teknikten faydalanlmamas yznden ekonomik ve mali bunalma doru srklenen imparatorlukta kapitlasyon imtiyazlar arasnda yer alan yabanc ithal mallarnn serbeste girmesi de sna gelimeyi nlemi, sermaye birikiminin bulunmamas, kredi messesesinin teekkl etmemesi, sna ve zira yatrmlara da imkn vermemitir.39 mparatorluunun aleyhine genilemeye

36 37

a.g.e, s. 29. a.g.e, s. 30. 38 a.g.e, s. 31. 39 a.g.e, s. 32.

12

19. Yzyln sonlarnda imparatorluk ierisinde yaayan eitli topluluk ve ulusal aznlklarn bamszlklar iin harekete getii sralarda Osmanl mparatorluu 93 Harbi (1877 1878) ile Rusya karsnda ar bir yenilgi almt. Osmanl ynetiminin Avrupal Devletlerden ald yksek miktardaki borlarn faizlerini bile deyemeyecek duruma derek alacakllarn borlarn toplama hakkn uluslar aras nitelikli Dyun-u Umumiye rgtne brakmas imparatorluun iine dt gsz durumu aka gsteriyordu. Bununla birlikte yine bu dnemde ayrlk- bamszlk eylemlerin daha bir hz kazanmasnda Avrupada 19. Yzyl boyunca gelien ulusu liberal akmn ulamay baard Osmanl topraklarnda Avrupal Devletlerin lkeyi paylamak amacyla yrtt politikann da etkisi vardr.40 Osmanl mparatorluu biraz nce saydmz i ve d sebeplerden dolay hzl bir k ve paralanma srecine girerken dnya ise yeni ve byk bir savan eiine doru srkleniyordu. I. Dnya Savann kmasnn ana nedeni ise Byk ve Batl Kapitalist Devletler arasndaki g dengesinin eit olmamas ve 19. Yzyl sonlarna doru geri bir konumdan gelerek sanayi rnleri imalatnda en st sraya ykselen devletlerden biri olan Almanyann ngiltere ve Fransa ile byk blm bu devletlerin denetimi altndaki smrgelerden oluan dnya pazarlarnda rekabete tutumasyd. Sanayi retiminin kendi yerel ihtiyalarn ve komu devletlerin taleplerini bir hayli amasndan tedirgin olup bu nedenle 19. Yzyl sonlarndan balayarak telala bir k yolu arayan Almanyaya Fransayla birlikte sert bir direnile karlk veren ngiltere smrgelerinden oluan bu ok geni pazarlarn kaybetme korkusuyla kyasya bir mcadele verdi.41 te emperyalist devletler arasnda var olan bu mcadeleler I. Dnya Savann yaanmasna neden olacaktr.

40 Mustafa Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, Yksek retim Kurulu Matbaas, Ankara, 1991, s. 63. 41 Kemal Mazhar Ahmed, I. Dnya Sava Yllarnda Krdistan, Berhem Yaynlar, Ankara, 1992,s.22.

13

Balkan Savalaryla zaten ypranm olan Osmanl mparatorluu Merkez Kuvvetlerinin bala olarak I. Dnya Savana girmekle birlikte tilaf Devletlerinden zellikle ngiltere tarafndan yenilgiye uratlmas neticesinde 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamak zorunda kalmt. Bu sava esnasnda Arap illeriyle kendisi arasnda son ba tekil eden dini birletirici gcn de yitiren Osmanl mparatorluunun Sultan Halifesinin cihad ilan etmesine ramen Araplarn, Padiaha kar ayaklanarak birletikleri Hristiyan tilaf Devletleri, Osmanlya kar atklar savata Hintli Mslmanlar kullandlar. Sonunda kendi ulusal yurtlarnn snrlarn savunmak yerine bakalar iin savamaktan usanan Anadolu Trk Yemen ya da Arabistanda bulunan kutsal blgeleri savunmak amacyla savamann bouna olduunu anlad. I. Dnya Savandan bitkin bir halde karak artk kendisine balanp kalmann bouna olduu grlen42 Osmanl mparatorluu iin Atatrk konu ile ilgili olarak unlar sylemitir: Osmanl Devleti bu Mtareke ile kendini kaydsz artsz dmanlara teslim etmee muvafakat etmitir. Yalnz muvafakat etmi deil, dmanlarn memleketi istils iin onlara muaveneti de vaad eylemidi. Bu Mtareke, olduu gibi tedkik edildii takdirde memleketin badan nihayete kadar igal ve istilya mruz kalaca kanaatini o zaman dermeyan ettim.43

42

Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995, s. 1. 43 Fethi Tevetolu, Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991, s. 147.

14

3. 19. ve 20. Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler Osmanl mparatorluunda youn Krt nfusu, lkenin gney ve gneydou blgelerinde yer alyordu.44Bu dnemde Krtlerin kardklar isyanlarn bastrlmasndan sonra yaplan ilk i blge sahiplerinin yani Krtlerin vergi vermelerinin ve askere gitmelerinin salanmas olmutur.45 Osmanl mparatorluunda 1856 ylnda toprak zel mlkiyeti esaslarnn tannmas dorultusunda Arazi Kanunnamesi karlmtr.46Bu kanunname ile Krt beyliklerinin ellerindeki topraklar gebe airetlere verilirken prensliklerin de tasfiye edilmesi sonucunda airet reislerinden toprak aalar tremiti. Elbetteki bu yeni oluan aa snf47

ynetimi

altnda

bulunanlara

feodalizmin

etkisini

de

hissettirecekti.

Klasik Avrupa feodalizmiyle ark- slam feodalizmi ve bu arada Krt- slam feodalizmi arasndaki nemli farklar karlatran yazar smail Beikiye gre Avrupa feodalizminde, kiliseyle senyrn, ya da benzer feodal otoritelerin fonksiyonlar farkldr. fonksiyonlar ile dinsel Avrupa feodalitesinde ayn retim ilikilerinden doan fonksiyonlar elde toplanmazken Krt- slam

feodalizminde ise bu durum tam tersine olmakla birlikte retim srecinin, eyhliin, airet reisliinin zaman zaman ayn ellerde toplandn da gryoruz. rnein Krtlerin yaad blgelerde Mir(bey) din ilikilerinin de banda bulunan adamdr.48 Tanr adna din ilerini yrten bu kiiler camilerde hutbe okuyup kendi adlarna da hutbe okuturlard. Tanrnn yeryzndeki temsilcisiydiler. Batda kiliseyle senyrlerin grev ve sorumluluklarnn farkl olmasndan dolay retim ilikilerini merulatran bir kurum olmayan kilise, feodal ilikilerin zlmesi ve

44 45

Celil, a.g.e, s.51. Bulut, a.g.e, s.310. 46 a.g.e, s.88. 47 Ayn yer. 48 smail Beiki, Devletleraras Smrge Krdistan, Alan Yaynclk, stanbul, 1990, s.70.

15

tasfiyesi srasnda bu sistemin meruluunu en iyi ve ezeli bir dzen olduu konusunda savunmamtr. ark- slam feodalizminde ve bu arada Krt- slam feodalizminde dinsel kurumlar mirlerin (beylerin)veya feodallerin denetiminde olduu iin, retim ilikilerinin daha ileri bir dzeye geiinde, yazara gre tutucu bir fonksiyon roln stlenen din ise feodal smry meru gstermeye almtr. Din ileriyle retim ilikilerini kontrol edenlerin ayrl Avrupada feodalizmin daha ksa srede yklmasna neden olurken bu olgunun tam tersi bir durum ise Krt- slam feodalizminde sreklilii salamtr.49 Feodalizm konusuna ise yazar Ercment Kuran dnceleriyle farkl bir bak as getirmektedir. Zamanla airetler zerinde nfuzlarn kaybeden Krt aalarnn yerini alan ve kutsallklar airet snrlarn aan tarikat eyhleri halkn dini duygularna hitap ettikleri tekkelerde zhd takva ile, bazende kerametler gstererek kitleleri kendilerine baladlar. H.z. Alinin veya Peygamberin yaknlarndan birinin soyundan geldiklerini iddia ederek itibar kazandlar. eyhler ve halifelerin mridi olan derviler araclyla memleketin her tarafna yaylan tarikatlar arasnda en ok da Kadirilik ve Nakibendlik gelime gsterdi.50 Airetler aras kan davalarn dini nfuzlar sayesinde zerek Krt toplumunda itibar salayan eyhler, miri topraklarn zel mlk haline getirilmesine imkan veren Arazi Kanunnamesinden de yararlandlar. Vakf topraklarn kendi mlkleri gibi kullanmalar nedeniyle iktisad adan glenen eyhler airet reislerinin kzlaryla evlenerek de siyasi nfuz elde ettiler. Osmanl mparatorluunda merutiyetin ilan edildii dnemde eyh ailelerine mensup kiiler beyzadelerle birlikte Krt milliyetiliini savundular.51 Bunlarn yan sra Krt feodal beyleri ran, Trkiye, Rusya snrndaki Krt blgelerinde yaayan Hristiyan Ermeni ve Asuri (Nasturi-Kildani) kitlelerden vergi de alyordu. Zirhuli(altnla alnp satlan) denilen bu gelir toplama ilemi yznden

49 50

Ayn yer. Kuran, a.g.m, s.162. 51 a.g.m, s.166.

16

olduka yoksullaan Hristiyan halklar bu vergileri deyemez duruma gelince, beylerin klesi olmay kabul ettiler. Tek bana alnp satlabilen bu kleler daha sonralar toprakla birlikte alnp satlmaya balandlar. Kukusuz dierleri gibi durumlar iyi olmayan Krt gebeleri de beylerine karmak vergilerle balanmlard. rnein Yezidi Krtleri gelirlerinin onda birini de airet reisi ve eyhlerine demek durumundaydlar. Dier vergilerle birlikte bir kylnn verdii vergi oran bete iki oranna ykselirken gebe airetler ise sava iin atl asker donatmak zorundayd.52 O dnemde koullarn da uygun olmasyla birlikte Krt feodal toprak sahipleri Ermeni ifti ve nfuz sahibi olan baz Ermenilerin arazilerine el koymaya balad. Ermeni kylleri zerinde basklarn daha aarlatran Krt feodal beyleri gavur vergisi dedikleri bir vergiyi topluyordu. Ermeni kyllerinin byk bir blmnn ok saydaki devlet vergisinin dnda Krt feodal beylerine demek zorunda olduklar bu vergilerden papazlar ve teki din adamlar bile muaf deildi.53 Kapitalist pazara katlan Krtlerin yaad blgelerde parann temel deiim arac olarak benimsenmesinden dolay en byk tefeci haline gelerek hem varlkl toprak sahiplerinin hem de yoksul kyllerin dara dtklerinde bavuruca kimseler haline gelen Ermeniler, btn alacakllar gibi bor verdikleri kesimler tarafndan hi sevilmiyordu. Ayrca ok sayda Krt feodal beyi, toprak aa ve kyls genellikle tarm aleti ve dier retim aralaryla birlikte temel ihtiya maddelerini de Ermeni esnaftan satn almaktayd.54 Krt feodal beylerinin Ermeni kylleri zerinde uygulad bask ekonomik nedenlerden dolay kaynaklanmakla birlikte ulusal ve dini bir zellik tamyordu. Ayn baskya Krt kylleri de maruz kalyordu. Bununla birlikte Krt airet reisleri ile Ermeniler arasndaki ilikiler hep bu ynde olmamt. rnein krt airet reislerinin bamsz ve gl olduu 1830lu yllarda Krt airet reislerinin

52 53

Bulut, a.g.e, s.79. Ahmed, a.g.e, s.231. 54 a.g.e, s.229.

17

mahiyeti ve yardmclar arasnda yer alan birok Ermeninin Krtlerle sk ilikileri55 vard ve onlarla birlikte yayordu.56 Krtlerle Ermeniler arasndaki ilikiler bu erevede seyrederken Krtlerin yaad blgelerde bu halkn Ermenilere bask yaptn ne sren raporlar Osmanl ynetimine sunuldu. Osmanl mparatorluunda Ermenilerin kendilerine ait sorunlarn tartp inceleyen ve yine Ermenilerin oluturduu Milli Mecliste yerel ikayetleri inceleyerek bir rapor hazrlamakla grevli olan komisyonun 8 Kasm 1871 ylnda sunduu raporda hkmetin almas gereken nlemleri ieren blmde despotluun yannda vergi vermemek, askere gitmemek, devlet maliyesine zarar vermek, Ermeni mal, mlk ve hatta namuslarna tecavzle sulanan Krtlere kar u nlemlerin alnmas isteniyordu: 1.Krtler ve dier dal halklar ki bunlarn stne bir de son dnemde erkezler eklendi, yalnz Ermenilere deil baka halklara da olduu gibi, zellikle devlet hazinesine de ok byk zararlara neden oluyorlar. Bunlar silah tadklar gibi ne devlete vergi ne de asker veriyorlar ve bundan baka da isyan iindedirler. Dier haklar ise silahszdrlar ve hem devlete vergi ve asker vermekte ve hem de bu isyanclara ayr bir vergi vermektedirler. Osmanl idaresinin yapaca ey, ya bu zmrenin elinden silahlarn almak veya teki halklara da silah datmaktr. nk o zaman adrlarda yaamakta olan bu canavarlar yerleik kyller haline geecekler ve bylece lke de bu zlmden kurtulmu olacaktr. 2.Bab- Aliye sunulduunda isimlerin alnmasn ngrm olduumuz zel zulm- yapanlar yerlerinden alnp Rumeliye srlmelidir. Eer bu tedbir ele

Erzurumdaki Rusya Konsolosu, stanbuldaki elisine, Krt-Ermeni ilikilerini, bir Ermeni dini liderin azndan, yle iletiyordu: Patriyark, ay bahanesiyle ardm ve sz Krt-Ermeni ilikilerine getirmek iin bahane aradm. Saygdeer dnceleri yle:Eer Krt kabileleri arasnda ve zellikle Bitlis Vilayetinde, Ermeni dman olarak bildiimiz bazlar olmasa, dierleri, Ermenilere yoldalar gzyle bakyor ve elele tutumaya hazrdrlar. Bu iki halk arasndaki dostluu kuku ile izleyen ve bu nedenle bunlar kar karya getirmek iin aba gsteren Trk Hkmeti, imdi Krtler arasnda boyveren ulusal haraketin sivri ucunu Ermenilere evirtmek iin youn almalar yapyor.Naci Kutlay, ttihat Terakki ve Krtler, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992, s.265. 56 Bulut, a.g.e. s.188189.

55

18

alnmazsa o blgedeki yoksul halk, onlardan ve esaretten kurtarmak ok zor olacaktr. 3. ran hudutlar boyunca ve Krdistann belirli blgelerinde klalar tesis etmek gereklidir.57 19. Yzyln son eyreinde Krt-Trk-Ermeni ilikilerinde nemli bir deiiklik olmamasna ramen durum eskisinden farkl olmakla birlikte Ermenilere verilen dini temsilcilik Krtlerin kskanlna sebep oluyordu. Avrupal Devletlerin zerinde fikir olarak anlat Krtleri itici ve onlar kk drc nitelikte olan neriler rnein 1878 ylnda imzalanan Berlin Antlamasnn maddelerinde Krtlerin silahlardan arndrlmas ve topraa yerletirilmesine ynelik olmasnn yan sra bu durum Osmanl ynetimi tarafndan da gnlszce onaylanyordu. Baz yerlerde Krtler istatistiklere bile dahil edilmemekle birlikte Berlin Antlamasnn 61. maddesiyle Ermenilerin korunmas ve Ermenistann slah u ekilde gvence altna alnyordu: Bab- Ali gecikmeden Ermenilerin yerleik olduu blgelerde yresel ihtiyalarn zorunlu kld her trl reformlar uygulamaya giriecek ve Ermenilerin, erkez ve Krtlere kar can emniyetlerini garanti ederek, bu amala balanlm olan btn tedbirleri zamannda ( bu maddenin yerine getirilmesini kontrol etme sorumluluunu yklenmi) byk devletlere bildirecektir.58 Bu dnemde halk ncelikle reformlarn imparatorluun zayflndan kaynaklandnn ve Avrupal gler tarafndan dayatldnn farkndayd. Hristiyan aznlklarn59 korunmasna ynelik tedbirler geleneksel islami, siyasi ve toplumsal

Kutlay, a.g.e, s.2223. a.g.e, s.38. 59 rnein bir krt milliyetisi unlar yazabildi: Sryaniler her an iin dileyebildiklerini Batl Hristiyan devletlerden alabilmektedir. Buna karlksa biz Krtlerin, dnyada yardm isteyebileceimiz tek bir lke yoktur. te bu nedenle de biz Krtler, her hakkmz bileimizin gcyle yaratp almalyz. Gemite Krtler, sorun yaratacak dier birok halka kar kullanldlar. Bu yzden de o yrelerde tek isim altnda anlr oldular: Zalim, acmasz ve vahi Krtler Bulut, a.g.e, s.102.58

57

19

dzeni yok etmeye ynelik giriimler olarak deerlendiriliyordu. Reformlara kar gsterilen tepkiler ise genelde dini niteliktelikteydi.60 Yazar Naci Kutlay, Krtlerin yaplan reformlarn dnda tutulmasnn

douraca tehlikeye o dnemde baz yabanc devlet yneticilerinin dikkat ektiine dair bilgilere rastlandn yazar. rnein eyh Ubeydullahn 1880 ylndaki isyanndan nce, Van ngiliz Konsolosu ile o yredeki Osmanl Paas ve Krt olmayan yerel nde gelenler arasnda geen konumalarda Paa yle der: Reform planna ok yanl bir ekil verilmi bir plann uygulan da ok yanl olarak gerekletiriliyor. nk bu reform projesinde yalnz Ermeniler ve Sryaniler, baka bir deyile yalnz Hristiyan unsurlar ele alnarak, Krt unsuru (vahi babozuklar) olarak nitelendirilerek bsbtn reform plannn dnda braklmlardr. Burann en eski ve yerleik halk olan Krtler incitildiklerinden byk tahribatlar dourabileceklerdir.61 Konsolos, daha sonra endielerini ieren bir raporu stanbuldaki ngiltere Bykeliliine yazacaktr.62 Btn bunlarn yan sra baz yerlerde Hristiyanlarn ekonomik ve kltrel geliiminin kendilerinden st dzeyde olmasndan endielenen Krtlerin bu duygularn1880li yllarda o blgede yaayan ngiltere Konsolosu olan Henri Trotir Kk Asya Krtleriadl yaptnda u ekilde ifade eder: Vanda on yedi tane Krt reisi, orada yaamakta olan krkbin Krt vatanda adna hazrlam olduklar mazbatay, o srada idari islahat iin Vana gelmi bulunan Sultann mebusuna takdim ettiler. Krtler bu mracaatlarnda hkmetten gereken masraflarn kendileri karlamak art ile mektep yaplmasn,

60 61

M.Van Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, letiim Yaynlar, stanbul, 1993, s.126127. Kutlay, a.g.e, s.4041. 62 a.g.e, s.41.

20

mecburi askerlikten muaf tutulmalarn ve buna karlk olarak da Hristiyanlara tatbik edilen bedel usulnn kendilerine de uygulanmasn, hatta Hristiyanlara nispetle daha fazla bedel demeyi kabullendiklerini bildiriyorlard63 Her ne kadar o dnemde Avrupal Devletlerin istekleri dorultusunda Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde Hristiyan halklara ynelik reform hareketleri gndeme gelmekle birlikte rnein Krt-Ermeni ilikilerinde dikkat ekici gelimeler de yaanyordu. Tanaksityun Partisinin merkez yayn organ Troakta 1901 ylnda yaymlanan bayazdaki bir paragrafta u cmleler yer alyordu: Gerekten de bize sorarsanz, Ermeni ulusuna- hi olmazsa 19.yzyldan itibaren- srekli olarak hangi halk daha ok zarar vermitir diye sorarsanz, o zaman Krtlerdir ite cevabn vermeyecek olan hibir Ermeni bulamazsnz. te bizi daimi olarak harab eden, kesen, rzmza geen, ikenceye tabi tutan ve bizi vatanmzdan g ettiren, kanmz emen, yani tek bir deyileErmenileri asan ip Krtlerdir ve biz ite byle bir ipten bahsedeceiz. Durum ok fecidir.64 Bu konuda Ermenilerden olduka farkl fikirlere sahip olan Kazm Karabekir ise dncelerini u ekilde ifade etmekteydi: Bir de istisnasz btn Krtlerin Ermenileri mahvetmek iin uratklarn iddia eden muharrirlerin iddias tamamyla yalandr. Eer o iddialar doru olsayd, Krtlerin arasnda dier milletten hi kimsenin yaamamas lazm gelirdi. Bunlarn arasnda yaayan dier milletlerin ya kamilen Krtlerin esiri olmas ya da lokma ekmek tedarikinden aciz kalarak tamamen hicret etmeleri iktiza ederdi. Halbuki bu iki kkn her ikisi de mevcut deildir. Tersine olarak dou vilayetlerini iyi tanm olan her ahs itiraf eder ki bu havalideki hristiyan kyleri Krt kylerinden her halde daha zengin ve daha rahattr.65

63 64

a.g.e, s.39. Kk, a.g.e, s.60. 65 Karabekir, a.g.e, s.135136.

21

Gerek Krtlerin gerekse Osmanl yetkililerinin gzn korkutan ey Avrupal Devletlerin kendi karlar dorultusunda Ermeni sorununa gsterdikleri ilgiydi. Rusya, ngiltere ve Fransann yardmyla kurulacak olan Hristiyan bir devletin egemenliine Mslman Krtlerin de girecei sylentilerini duyan Krtler dehete dmt. Bu durumun gerekleeceini umarak bu konuda byk bir iyimserlik besleyen baz Ermeniler zellikle de Tanak mensuplar Osmanl ynetimi altnda ektikleri btn dinsel ve etnik eziyetlerden sonra byk devletlerden ok eyler yapmasn bekliyordu. Krtlerin, Ermeni aydnlarnn, dini nder ve siyaset adamlarnn yardm iin srekli bavurduu devletlerin ou kez aa vurulmayan ekillerle onlarn imdadna yetimesinden dolay rkmesinin nedeni bu byk devletler tarafndan Ermeni sorununa yaplan mdahalenin kendi yaam koul ve tarzlarn olumsuz ynde etkilemesiydi. Yabanc devletlerin byk elileri Ermenilerin gvenliine ynelik olarak birka kez grtkleri Osmanl ynetiminin Ermenistan ve Ermeniler lehine almaya sz verdii tedbirlerden bazlar ise rnein gebe Krt airetlerinin dolamalarnn kstlanmas, zel izin almadan silah tamas yasaklanan Hamidiye Alay Svarilerinin herkes gibi devlet mahkemelerinde yarglanmas eklindeydi. Btn bunlar ise yalnzca Krtleri ve onlarn yaadklar blgeyi etkileyecek ekildeydi. ok abuk duyulmakla birlikte ounlukla uygulanmayan bu tr kararlar halk arasnda korku yaratt. zellikle gebe airetlerin dolamas gibi nemli konularla ilgili olanlar belirli airetler iin hayati nem tayordu.66 O dnemde Krt-Ermeni ilikileri bu ekilde bir seyir gsterirken Sultan II. Abdlhamidin saltanat srasnda mevcut ynetime muhalefet eden Jn Trk hareketine yaknlk duyan ve yurt dna kam olan Krtler Ermeni-Krt atmalarna engel olmak iin, Krt halkna sesleniyorlard. Avrupadaki zgrlk havann, darda Ermeni-Krt-Trk ve dier Sultan kart glerin almalarndaki yaknlama ve yardmlamalarn, byle bir dnce tarz olumasnda elbette etkisi vard. Bunlarn bazlar, o dnemin sosyal ve siyasal yapsn gstermeleri bakmndan ilgintir67 :8 Haziran 1898 tarihli, Ermeni Troak Gazetesinde, Dr.S.

66 67

Ahmed, a.g.e, s.252253. Kutlay, a.g.e, s.5051.

22

imzasyla Krtlere ar balkl bir makale yaynland. Ey Krtler diye balayan uzun makalede, Krtlerin okulsuz, bilgiden yoksun brakld, ar vergiler altnda ezildii, rvet alan memurlarn basks anlatldktan sonra neden sessiz kalnd sorulmaktayd. Binlerce yl birlikte yaanan Ermenileri ldrmeyi Sultann salk verdiini, bunun yanl olduunu syleyen yazar, ocuklarmz iin okul alarak, eitilerek zgrle kavumaya alalm diyordu. Benzer bir karde olma ve ortak mcadele arsn da ttihat ve Terakkinin kurucularndan olan Abdullah Cevdet ayn gazetenin Ocak 1900 tarihli saysnda yapyordu: Osmanl Hkmeti Krt aalarn kullanp, Krt milletini g duruma sokuyor. Krtler Ermeni ikayetlerine sahip kmaldrlar. Krt aalarna ramen birok Krt Ermenilere yardm ediyor. Krtlerle Ermeniler despot ynetime kar el ele vermelidirler68 1908 ylnda II. Merutiyet Dneminin ilk gnlerinde Ermeniler iinde bulunduklar durumdan olduka honutken ayn ey Krtler iin sz konusu deildi. ktidara gelen ttihatlarn Pan- slamizim arlkl, Dou Anadoludaki birok kimseyi izzet ve ikbale kavuturan II. Abdlhamidin politikasnn tam ztt olan bir politika benimsemeleri blge halkn zellikle de aa ve eyhleri hi memnun etmemiti.69Baka bir deyile Sultan II. Abdlhamid tarafndan kendilerine ayrcalk tannan airet reisleri ve Hamidiye Alaylarnn airet subaylar merutiyeti karlar zedelendii iin hi ho karlamamt.70 Merutiyet ilan edildiinde mevcut olan siyasi hrriyet ortamndan faydalanan Ermeniler, Krt bey ve airetinin elinde bulunan topraklarn geri alma ansn elde etmiti.71 II. Merutiyetin ilanndan evvel Ermenilerin Krt airet reislerine dedii kfirlik vergisiyle yine bu reislerin emrinde cretsiz alma biimi ttihat ve Terakki Hkmeti tarafndan kaldrlmt.7268 69

Bulut, a.g.e, s.105. Mustafa Balcolu, Birinci Dnya Sava ncesinde Bir Rus Komplosu: eyh Selim Ayaklanmas, Trk Kltr, Say 350, Haziran, 1992, s.363. 70 Kutlay, a.g.e, s.159. 71 Sasuni, a.g.e, s.147. 72 a.g.e, s.148.

23

Merutiyetin

getirdii

hrriyet

ortamndan

yararlanmaya

alan

Ermenilerin Krt airet reislerinin isteklerine kar koyarak vasal vaziyetten kurtulmak istemeleri hrriyetin ilk gnlerinden itibaren dnk feodal Krt ile onlarn arasnda bir gerginliin domasna neden oldu. Krt airet reislerinin merutiyetle uyuabilmeleri iin kendilerinden topraklarn geri istememeleri gereken Ermenilerin kfirlik vergisini vermeye devam ederek gulamlklarn srdrmeleri gerekiyordu. Onlar ancak bu ekilde merutiyeti kabul edebilirlerdi. Kafasnda yzlerce seneden beri bu feodal kavramlar kkletiren feodaller iin bu kavramlarn sarslmas imknszd. Feodaller iin korunabilmesi hayati bir sorun olan bu konuda Ermenilere taviz verilmesi Krtler iin hkmeden snfn siyasi ve ekonomik haklarndan vazgeerek bir emeki-kyl gibi kendi emekleriyle yaamas demek olacakt ki bu i ise ancak snfsal-ekonomik ynden kkl bir deiiklikle mmkn olabilirdi. Bu durumda ancak devletin zor kullanmas veya Ermenilerin gl bir ekilde isyan etmesi gerekirdi.73 Mevcut olan bu yeni rejime kar olan honutsuzluk dalgas bir ekilde kendini gstermeye balamt. Bylece ttihatlara kar ilk ayaklanmalara nclk eden Sultan II. Abdlhamide bal Krt airet reislerinin yeni rejimden korku duymasnn sebebi milliyeti saiklerden ok kiisel karlardan kaynaklanyordu. ktidara geleli daha bir yl bile doldurmayan ttihatlar tanmadn ilan eden Milli Aireti Reisi brahim Paa birka silahl adamdan oluan kuvvetleriyle Erzincandan Derezora kadar uzanan blgeyi denetim altna ald. brahim Paann hareketinin baarl olmas halinde Anadoludaki Trk ynetiminin temellerinin sarslacandan korkan Jn Trklerin, Neet Paa komutasnda gnderdii 22 taburdan oluan byk birlikler baz iddetli arpmalardan sonra isyan bastrd. eitli blgelerde benzer nitelikte kan ayaklanmalar somut bir sonu getirmezken M.S. Lazarev ise ttihatlarn izledikleri bu politikalar nedeniyle ilgisini ekmeyi baaramadklar Krt halknn dalarnda da henz devrimin etkisinin hissedilmediini sylyordu.74

73 74

a.g.e, s.148149. Ahmed, a.g.e, s.93.

24

lke genelinde ttihatlara kar oluan muhalefet ortamnda rnein Krt liderlerinden geleneksel olanlar srf taktiki nedenlerle merkeziyetilii savunan ve hem ieride hem de darda ttihatlara kar etkin bir alma yrten Osmanl Ahrar Frkasn ve onun sa izgideki ardl Hrriyet ve tilaf Patisini desteklediler. Bu arada 1912 ylnn aralk aynda yelerinin ounluunu Krt aydnlarndan oluturduu Mcedded Frkas da kurulmutu.75 ttihat Devrimden sonra Arap mcadelelerinin dnm noktasnda olduu bir srada Dou Arap Dnyasnn her yannda var olarak eitli yerlerde patlama dzeyine kan genel honutsuzluk Krtlerin yaad blgelerdeki duruma da ikili bir etkide bulundu. Biryandan ortaya kan gelimeler Krtlerin her zamankinden daha fazla harekete gemesine neden olurken dier yandan da bu blgeler de durumun bozulmas mevcut olan ynetimin etkisinin bata Krtler olmak zere imparatorluun dier halklar zerinde azalmasna neden oldu. ttihatlarn aleyhindeki geni apl yayn almalar ve milliyeti etkinliklere bal olarak 1910 ylnda Bitlis ve evresinde eitli dernek ve kulplerin kurulmas zerine bu duruma son vermek iin zor kullanmak isteyen yeni Vali smail Hakkya ksa bir sre sonra stanbuldan Krtleri kkrtmamas ynnde kesin talimat verilmemesinin sebebi stanbuldaki Rus Bykeliliinin S.t.Peterburgdaki Dileri Bakanlna gnderdii zel raporlara gre Yemen, Suriye ve rdndeki Arap kurtulu hareketlerinin bastrmaya alld bir srada yeni sorunlarla karlalmak istenilmemesiydi. M.S. Lazerev ise bu durumu yle yorumlamaktadr: ttihat devriminden sonra Krt hareketi en nde Arap Halk olmak zere Osmanl mparatorluundaki baka etnik topluluklarn kurtulu mcadelesiyle yakn iliki iinde geliti. O srada Yemende, Irakta-her ikisi de Suriye iinde kalanHoranda ve Drzi Dalarnda Arap ayaklanmalar meydana geldi; Arap yarmadasnn Hicaz, Necd, Asir ve baka blgelerindeki nderler Trk Hkmetine kar dmanca bir tavr ald76

75 76

a.g.e, s.107108. a.g.e, s.111112.

25

Krtlerin o dnemde sempati duyduklar Araplara ynelik olan destekleri snrl imknlar dorultusunda eyleme ve dorudan yardma da dnmt. rnein Rus diplomatik belgeleri77 dizininde yer alan bilgilere gre Krtlerin dorudan temas kurduklar Yemenli ayaklanmaclarn davalarn desteklemek zere eitli Krt blgelerinde para toplanmas zerine Yemenli ayaklanma liderlerinin blgeye gnderdii temsilciler Diyarbakr, Mu, Hns ve baka yerlerde belirli nfuz sahibi ahsiyetlerle dorudan ilikiye girdiler. mam Yahyann 1911 ylnn mart ay balarnda Mua varan zel elisinin Krt airet reisleriyle yapt gizli toplantdan ok gemeden haberdar olan yetkililer bu toplantya katlanlar tutukladlar.78 Bu olaylarn gelecek iin iyiye iaret olmadn sezen ttihatlar Krtlerin yaad blgelerdeki muhalefeti gzetleme iini daha sk tutarak Dersim, Erzincan ve baka yerlerde kan karklklarda etkisi olduklarna inandklar Araplardan blgeye gelenlerini yakn takibe aldrtmlard. Yetkilileri bu ve benzeri olaylarn etkisiyle zamanla belirli Krt airet reislerine ynelik olarak yattrc bir politika izlemek zorunda brakan bu gelimeleri Urmiye deki Rus Konsolos Yardmcs bir raporunda yle deerlendirmektedir: Eer Trkler Arap Yarmadas ile Makedonyadaki ayaklanmalarla ve teki i sorunlarla megul olmasayd, Krtlerin stesinden gelmeleri imdikinden ok daha kolay olacakt. Armaanlarla Krt beylerinin gnln almalar gerekiyor ve bu da her zaman istenen sonucu vermiyor.79 Krtlerin yaad blgelerin durumu ttihat ve Terakki Partisinin en byk skntlarndan birini olutururken Avrupal Devletler ve zellikle de Rusya,

77 Yazar Kemal Mazhar Ahmed bu konuyla ilgili olarak Bayeziddeki Rus Konsolos Yardmcs tarafndan yazlm olan belgeyi yle aktarmaktadr: Arap yarmadasndaki baarszlk Trklerin cann ne kadar skyorsa, Krtleri de o lde rahatlatyor. Eer Araplar Trklere kar mcadelelerinde baarl olmaya devam ederse, u anda sakin grnen Krdistanda bir ayaklanmann balamas olduka muhtemeldir. Trkler kukusuz bundan ekiniyorlar, nk tepeden trnaa silahlanm Krtleri bastrmann kendilerine byk can kaybna mal olacan biliyorlar. Ayn koleksiyonda yer alan bir dier belgeye gre Bitlis Vilayetindeki Krtler Yemende asilerin kazand bu baarlar byk bir sempatiyle karlamlard.a.g.e, s.112. 78 a.g.e, s.112113. 79 a.g.e, s.113.

26

Ermenilerle Krtlerin bir arada yaad blgelerde bir slahat yaplmasnda srarlyd. Kat bir merkezi anlaya sahip olan hkmet ise merkezden uzak olmakla birlikte yollar yetersiz, feodal ve airetsel dzene sahip olan bu blgeyi sk bir denetim altna almak istiyordu.80 Rusyann stanbul elisi tarafndan 8 Haziran 1913 ylnda sunularak Osmanl ynetimince de benimsenen ve blgede slahat yaplmasn ieren projeye gre Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput ve Sivas vilayetleri birletirilerek zel bir vilayet oluturulacakt. Ynetimsel ve hukuksal adan byk dzenlemeler getiren projeye gre Hafif Krt Svari Alaylar,-eski Hamidiye Alaylar-terhis edilirken, vilayetteki resmi yazmalar Trke, Ermenice ve Krte olmakla birlikte bu halk kendi dilleriyle zel okullar aabilecekti. Bu neriler I.Dnya Savann balamasyla uygulamaya konulmasa da bu paralelde kararlar alnd. Padiah buyruklaryla Beinci Umumi Mfettilik adyla birletirilerek zel bir stat verilmek istenen Van, Bitlis Diyarbekir ve Mamuretlaziz vilayetlerinin genel mfettiliine Norveli Binba Hoff atanrken Trabzon, Erzurum, Sivas illerinden oluan Umumi Mfettilike ise Hollandal Westenen atand. I. Dnya Savann kmasyla bu ynetim ksa bir sre sonra sona ererken Binba Hoff, 25 Mays 1914 ile 31 Aralk 1914 tarihleri arasnda yaklak alt ay sreyle bu grevde alabildi.81 Devletin vergi politikas Osmanl mparatorluunun genelinde olduu gibi alt kesimdeki Krt toplumunun da ekonomik durumunun bozulmasnda nemli rol oynamt. Ar yaam koullar ierisinde bulunan halkn mevcut vergilere kar duyduu souklua ramen sava yllarnda eski vergileri artran ttihatlar, yeni olaanst vergiler de koydular. rnein davarlardan alnan anam vergisinin drt katna karlmas Krt hayvan yetitiricilerinin Osmanl82

Kuvvetlerinin

ulaamayaca yerlere g etmesinde bal bana bir etkendi.

80 81

Kutlay, a.g.e, s.155. a.g.e, s.158. 82 Ahmed, a.g.e, s.214.

27

4. 19. ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtlerin Yaad Blgelerin Siyasi ve Sosyo Ekonomik Durumu Geri bir tarm blgesi olan Krtlerin yaad yerlerin belli bal kentlerinde daha ok Ermenilerden oluan bir burjuva snf vard. Topran ortaklk ile ileniyor olmas tarmsal gelimenin yetersiz olmasna bu durumda toplumun sosyal yapsn duraan hale gelmesine neden oluyordu. Buna bir de ar vergi yknn eklenmesi sebebiyle 19. Yzyldaki Krt bakaldrlar ulusal istemlerden ok vergi ve askere alnmaya dayanyordu. Kentlerdeki gelime genellikle ticaret burjuvazisi tarznda olmakla birlikte btn esnafn bavurduu bir yntem olan tefecilik ilerletici bir kapitalizm biimi olmadndan Krtlerin oturduklar blgenin yaps fazla deiken deildi. Yollarn yetersizliinden dier blgelere veya lkelere aktarlamayan tarm rnlerinin fiyat dk olurken, mal, para yerine mal ile deitiriliyordu. rnein o dnemde Avrupann gelikin fabrika mallaryla rekabet edemeyen Diyarbakr dokumacl bir yandan zayflarken gvenliin de yeterli olmamas gibi sebeplerin retim ilikilerine yansmas yznden bu durum blgenin ilkel kalmasna neden oluyordu.83 Batl smrgeci devletler daha 16. Yzyln ortalarnda kapitlasyon ad verilen ticari antlamalarn getirdii imtiyazlar dorultusunda Osmanl mparatorluuna sokulup lkenin ekonomik ve siyasi hayatnda byk etkinlikler kazandlar. Bu devletler tarafndan kendi lkelerinde daha ucuza ve daha nitelikli bir ekilde retilen bu mallar imparatorluun pazarlarna akn etti. rnein ipek ve ynl dokumaclk kendi alannda yer yer manifaktr dzeye gemi olmasna ramen yabanclarla rekabet edemeyen dokumaclk sektrnn tezgah saysnda hzl bir d grld. ok gemeden dier el sanatlar da ayn akbete uramakla birlikte yn rnlerinin ekonomisinde nemli bir yer tuttuu Krtlerin yaadklar topraklar da bu deiikliklerden etkilenmekte gecikmedi. Bu arada lkenin batsnda daha sonraki dnemlerde yabanc kapitalistlerin yan sra oluan kapitalist pazar da bu blgedeki el sanatlarn yok edecekti.84

83 84

Kutlay, a.g.e, s. 1819. Alada, a.g.e, s. 24.

28

Osmanl

mparatorluunda

Krtlerin yaad blgelere

kapitalist

ilikilerin girdii bir dnemde tm blgeyi etkileyecek bir dzeyde olmasa da Diyarbakr, Elaz, Sivas, Bitlis ehirlerinin bulunduu yerlerde retici gler asndan yeni ilikiler meydana gelmitir. Kapitalist pazar iin yaplan retimin kyl ekonomisini deitirmesi Krt beyliklerinin ekonomik gcn etkiler. ngilizlerin Anadolunun birok yerinde ve bu blgede kurduklar ipekli kuma (Diyarbakr) ve hal fabrikalar (Sivas) blgeye canllk getirse de buradaki retim gerek Avrupa mallar ile olan rekabetin rol ve gerekse bir trl istikrarn salanamad blgenin siyasal konumundan dolay uzun sreli olamaz. Krtlerin yaad blgelerde srekli yaanan sava hali iletmecileri rktmekle birlikte buradaki kapitalist ilikiler daha ok yn, afyon vs. gibi tarm rnleriyle snrl kalr. rnein koyun ynnde fiyatlarn krlmasndan sonra ngiltere bu ticareti brakr.85 Saltanat srasnda imparatorlukta eitli alanlarda slahat yapan II. Mahmud dneminde yenieri ocann kaldrlmasndan sonra getirilen 15 yl sreli zorunlu askerlik hizmeti mr boyu askerlik demekti. retici nitelikteki yzbinlerin topraklarndan, zanaatlarn dkknlarndan ayrlarak uzak cephelere gnderilmeleri Anadoluda tarmn ve el sanatlarnn sekteye uramasna yol ayordu. Bunlarn yan sra ar vergiler ve uzun askerlik hizmeti de Osmanl toplumunda sermaye birikimiyle kapatilasit ilikilerin douunu aksatan nemli etkenleri oluturuyordu.86 Askeri alanda da slahat yapmak isteyen II. Mahmudun Avrupadan getirttii askeri danmanlarn bir tanesi ise Prusyal Mareal Moltkeydi.87 Dou

Yldz, a.g.e, s. 61. Alada, a.g.e, s. 14. 87 Alman Subay Moltke 18361839 yllar arasnda Osmanl ordusunda danmanlk yapt sre ierisinde baz Krt syanlarnn bastrlmasna da katlarak blgeyi adm adm dolamt. Daha sonra 1870 Alman-Fransz Savanda Prusya ordularna komutanlk etmiti. Ayn yer.86

85

29

zerine Mektuplar88adl eserinde Krtlerin o gnk yaad blgelerin zelliklerini sergilemekle birlikte Osmanl ordusunun danman olduu halde Krtler karsndaki sempatisini gizleyemeyen Moltkeye89gre Krtlerin savunma ve direnmesinin asl sebebi; bir mr boyu devam eden askerlik hizmetine alnmak korkusu idi90 Yine eserinde Osmanl ordusunda yer almasna ramen bu ii gnll olarak yapmayan Krtlerin ordudan srekli katklarn da yazar.91 II. Mahmut dneminden sonra gelien kapitalizmin Krtlerin yaad blgelerde etkisini hissettirmesiyle kyden kopup ehre yerlemeler o dnemde grlmeye balar. zellikle tarm ve sanayi sektrlerinde Batyla ve Avrupa ile rekabete girememesi nedeniyle mallar elinde kalan retim sahiplerinin yanlarnda altrdklar kylleri serbest brakmasyla ehre giden kyller burada hamallk, ayakkabclk, raklk, terzilik, berberlik gibi ilerin yan sra i aletlerinde, dokuma tezgahlarnda ii statsnde almlard. Ancak ehirlemenin zayf olmas nedeniyle bir ksm tekrar kylerine airetlerine dnmlerdir.92 Yeni reform hareketleriyle birlikte batllama ve merkezilemenin balad Tanzimat Dneminde ayn zamanda Bat kapitalizmi de lkeye hzl bir giri yapmtr. Buna ramen Osmanl mparatorluunun siyasal ve askeri bir g olarak I. Dnya Savana kadar varln srdrmesi Bat kapitalizmine teslim olmadnn bir kantdr. Merkezi devlet anlayn rnek alan Osmanl mparatorluunun eyalet

Osmanl ordusunda organizatr ve Genel Kurmay Danman olarak kumanda heyeti iinde grevli olan General Moltke hizmet sresince iki yllk askeri hareketlerle bu hareketlerin meydana geldii ortamn ve buradaki halkn portresini annesine yazm olduu mektuplarla belirtmiti. Bu mektuplar daha sonra bir cilt kitap halinde getirilerek yaynlanmtr. Sasuni, a.g.e, s. 62. 89 Moltke siyasal adan ok kat bir ekilde yarglanmamas gereken Krt insan iin onun iinde yetitii okul, devlet karsndaki hak ve devleri konusunda bir anlay edinmesi iin gerekli ilkelerden hi birinin ona alanmadn belirtirken Bazil Nikitin ise airet Krdnn, modern ulusal toplumun temeli olan u kuruma kar kkl biimde serke davrandn hakl olarak belirtir: mecburi askerlik, vergi ve gmrkBazil Nikitin, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi ncelemeler, Deng Yaynlar, stanbul, 1997, s.329. 90 Helmut Von Moltke, Trkiye Mektuplar, Varlk Yaynlar, stanbul, 1967, s.115116. 91 Yldz, a.g.e, s. 94. 92 Sasuni, a.g.e, s. 56.

88

30

sisteminden vilayet sistemine geiiyle Krtlerin yaad blgeler 10 idari vilayet93 birimine ayrlmt.94 1856 Arazi Kanunnamesi ile yerel aristokratlar ve mltezimler topraklarn en gzeline sahip olurken Sultan Abdlmecid, topraklarn devlete ait olduunu aklyordu. Bir taraftan da verilen tapularla topran ileme hakk bireylere verilmekle birlikte bu arada tapu idareleri kuruldu. Ancak uygulamada rvet nedeniyle bu hakkn babadan ola devri ve hediye edilebilirliinden dolay byk topraklara bey ve aalarn sahip olmas airetlerde ve kylerde snfsal ayrmn netlemesini salad. Toprak aalnn oluumu nedeniyle kentlere yerleen Krt kyls ortakla ve toprak emekiliine zorlanrken, eski Krt emirlerinin yerine onlara gre gsz olmakla birlikte saylar ok olan Krt toprak aalar dnemi balyordu. Osmanl merkezi ynetimi karsnda sayca ok olmasna ramen daha gsz olarak meydana kan Krt feodalitesi blgede dzeni salayamayacakt.95 Osmanl mparatorluunda 18. Yzyln balarndan itibaren 19. Yzyln sonlarna kadar Krtlerin yaad blgelerde nemli bir ekonomik gelime yaanmaktayd. Yerli ve yabanc tccarlara tarm ve sanayi rnleri satan feodal beylikler pazar ekonomisi iine girmekteydi. Bu blgede canlanan ticaret, kyll ve airetleri de etkileyerek onlar topraa yerlemeye tevik ediyordu. rnein Bitlis Vilayetinde gebelikten yerleik hayata geenler bu yeni yaam biimine uyum salamakla birlikte retimde nemli gelimeler salamlardr. Ticari ilikilerin gerek piyasa deeriyle srd bu dnemdeki gelimeler Krtler zerinde olduka etkiliydi. 17. ve 18. Yzyllarda ulam olanaklarnn son derece snrl olmas nedeniyle hayvan srtnda gerekleen ticari ilikiler birbirleriyle temasa geirmeye zorlad Krt ehir ve airetlerini karlkl bir etkileim iinde olmasn salad. Uzun yllar kapal bir ekonomik yap ierisinde yaayan Dersimdeki Krtler en ok, daryla daha ok balants olan Van blgesindeki Krtlerle temas halindeydi.96

Bu idari birimler ise unlard: 1. Erzurum 2. Sivas 3. Bitlis 4. Van, 5. Mamurat-l Aziz 6. Diyarbakr 7. Musul 8. Adana 9. Halep, 10. Mtessarifat Zor. Yldz, a.g.e, s.53. 94 a.g.e, s.5253. 95 Kutlay, a.g.e s. 20. 96 Yldz, a.g.e, s. 66.

93

31

Ekonomik durumun srekli bir gelime ivmesi gsterdii 1880li yllardan sonra Bat kapitalizminin mdahaleci karakteri ve dnya apnda gelien rekabet unsuru etkilerini Krtlerin yaad blgelerde de gsterdi. Zaten zor olan ulamn pahal da olmas giderek tccarlarn saysn azaltan bir etken durumuna geldi. Bu nedenlerden dolay tarma alm olan topraklarda gerileyen retim, kyly ihtiyacna cevap verecek kadar retmeye zorlamt. Ticarette da almann ve gelimenin n koulu olan yol sorununun gndeme geldii 1880li yllarda ise lkedeki ekonomik ihtiyalar, smrgeci politikann kurallarna gre olumutu.97 Osmanl mparatorluunda 17. Yzyln sonlarnda Krtlerin yaad blgelerde balayan ekonomik gelimelerin fazla uzun mrl olmaynda Avrupa mallaryla rekabet edilemeyiin etkisi olmutur. Bu duruma etki eden bir dier faktr oluturan savalar ise ekonomik hayata katlmn engelledii yre halknn dalara ekilmesine neden olmutur. 19. Yzyl boyunca lkede adeta zaman zaman patlayan Osmanl Rus Savalarnn yan sra yine zaman zaman alevlenen Ermeni ayaklanmalar ve bu yzyl boyunca meydana gelen Krt isyanlar sebebiyle Krtlerin yaad blgelerde sknet salanamamtr.98

97 98

Ayn yer. a.g.e. s. 73.

32

K NC BLM 19. ve 20. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA II. ABDLHAM D N S YASET VE HAM D YE ALAYLARI 1. Sultan II. Abdlhamidin Siyaseti II. Abdlhamid 1876 ylnn austos aynda tahta ktnda II. Mahmudun uygulad merkeziyetilik siyasetiyle devletin paralanmasn nlemeyi dnyordu. Daha 1877 ylnn ubatnda Mithat Paay sadrazamlktan azlederek yurd dna gndermesinin yan sra ayn yl Rusyaya sava kararn oylayan Mebusan Meclisini datarak otuz yl srecek olan mutlakiyet devrini balatmt.99 II. Abdlhamidin merutiyete son vererek liberal grl aydnlar bask altna almas memlekette bir muhalefet hareketi oluturdu. Nitekim 1889 ylnda Askeri Tbbiye Mektebindeki birka rencinin istibdat ynetimini ykmak amacyla dernek eklinde kurduklar ttihad- Osman adl gizli tekilatn okullara yaylmasyla ttihat ve Terakki Cemiyeti meydana geldi. Cemiyetin 1895 ylnda Padiah aleyhine beyannameler datmas zerine birou yakalanarak uzak vilayetlere srlen yelerinin bir blm yurt dna kaarak Kahire, Paris, Cenevre Londra gibi ehirlerde Gen Trkler adyla faaliyetlerini srdrdler.100 18771878 Osmanl-Rus Savandan sonra imzalanan Berlin

Antlamasyla Balkanlardan Trkleri attklarna veya atmak zere olduklarna inanan Avrupal Devletler ark Meselesini Osmanl mparatorluunun Asya topraklarna kaydrmlard. Nitekim Berlin Antlamasna koydurulan 61. madde ile Anadoluda Ermeniler lehine reformlar yaplmasn Bab- liye kabul ettiren

99 100

Kuran, a.g.m, s. 166167. a.g.m, s. 168.

33

Avrupal Devletler iin ark Meselesi kurtarmaya altklar Hristiyan Ermenilerin Dou Anadoluda kendi devletlerini kurmas anlamna geliyordu.101 Osmanl mparatorluu 18771878 Osmanl-Rus Savanda gnll

Ermeni birlikleriyle de savamak zorunda kalmt. Krtlerin Rus yanls eilimlerinin glenmesinin yan sra Krt otonomisi ya da bamszln Rusyann st egemenliinde arayanlarn kmas II. Abdlhamidi zgr ve yeni bir Krt politikas bir baka deyile yeni bir Dou Anadolu politikas- oluturmaya yneltmiti.102 II. Abdlhamidin her ynden elikiler iinde olan ve uluslararas karlarn arpt Dou Anadoluda kendi merkeziyeti slamc- dengeci reformcu devlet anlayna gre izledii bu politika blge artlarna uygun olma mecburiyetinde olunca kimi zaman sert ve tavizci kimi zaman da lml, dengeli ve olumlu bir ekilde belirmiti. Dou Anadolunun sosyo ekonomik yapsnda bir deiiklik yapamayan bu politika az ok kltrel anlamda Mslman halkn lehine bir durum yaratmtr. Zaten II. Abdlhamidin politikasnn temelini103 bnyesinde bir Ermeni Devletinin kuruluunu nlemeye alt Dou Anadoluyu imparatorluk snrlar ierisinde tutarak bylelikle blgede ikinci bir Dou Rumeli veya Girit hadisesine meydan vermemekti. Her ne kadar II. Abdlhamid zamannda Dou Anadolunun btn meselelerinin ele alnm olduu sylenemez ise de o

Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, Orkun Yaynevi, stanbul, 1983, s. 9. 102 Kk, a.g.e, s. 48. 103 Sultan II. Abdlhamid saltanat boyunca gerek lke geneline gerekse Dou Anadolu Blgesine ynelik uygulad politikann esaslarn anlarnda u ekilde ifade ediyordu: mparatorluumuz dahilindeki bo araziyi iskn etmek iin mnasip ekilde muhaceret tertibine ihtiya var. Fakat Yahudi muhaceretini mnasip telkki edemeyiz. Yabanc dinden olanlar, kymk gibi kendi etimize, kendimiz soktuumuz devirler geti. Devletimizin hudutlar dahiline ancak kendi milletimizden olanlar ve bizimle ayn dini inanlar paylaanlar kabul edebiliriz. Trk unsurunu kuvvetlendirmee dikkat etmeliyiz. Bosna-Hersek ve Bulgaristandaki mslman halkn oalp artann muntazaman buraya getirip yerletirmeliyiz. Muhaceret yalnz mill kudreti arttrmakla kalmyacak ayn zamanda mparatorluumuzun iktisad kudretini de fazlalatracaktr. Rumelinde ve bilhassa Anadoluda Trk unsurunu kuvvetlendirmek ve her eyden evvel de iimizdeki krtleri yourup kendimize maletmek arttr. Trk tahtna km olan seleflerimin en byk kusuru Slav unsurunu, Osmanllatrmam olmalardr. Bu tabi kolay bir i deildir. Mamafih Rum ve Ermenilerle kan karm daha kolay husule gelmitir. Fakat Allaha kr kanmz stnln muhafaza etmitir.Sultan Abdlhamid, Siyasi Hatratm, Dergah Yaynlar, 1984, s.7374.

101

34

dnemde zamann ynetici kadrolar iin iten ve dtan sarslan, mali gc olmayan imparatorluu ayakta tutmann ok nemli bir mesele olduunu unutmamak gerekir.104 Dou Anadolu politikasnn bir paras olarak 1884 ylndan itibaren II. Abdlhamid daha yumuak yntemler kullanarak airetleri kendine balamaya alt. Nitekim bu konuda Erzurumdaki Rus Konsolosu Dinitin yle demektedir: Osmanl hkmeti mahalli yneticilere emir vererek airet reisleri ile samimi ilikiler kurmalarn ve onlar tatl szlerle, iyi davranlarla kendilerine balamalarn istedi. Gerekten bu politikann yrtlmesinde valilerin, askeri erkann byk bir pay vardr. Mesela, 1884 ylnda Hakkariye vali atanan Ethem Paa srekli olarak airet reisleriyle iliki kuruyor, onlara dosta ve samimi davranarak kendi aralarndaki anlamazlklar hallediyor ve bylece hkmete sndryordu. Ayn zamanda airetlere silah datarak onlarn ruhlarn okuyor ve devletin gcn ve hamiliini hissettiriyordu.105 Saltanat boyunca Krtlere ynelik olarak ttihat ve Terakkiden farkl bir politika izleyen II. Abdlhamid106 airetlerin yan sra byk bir ksm kendisinin aleyhinde alan Krt feodal ve aile ocuklarna da yaknlk gsterek onlar stanbula getirip yerletirmiti.107 18851890 yllar arasnda airetleri, az ok kontrol altna alabilmek iin onlara ho grnmeye alan Bab- li Ermenilere kar ise ok lml davranyordu. Nitekim bu yllarda nemli bir ikyeti olmamakla birlikte sadece mahalli memurlarn ve airetlerin davranlarndan yaknan Ermeniler lehine 1887 ylnda devrin nde gelen ve pek ok defa sadrazamlk yapm kiisi olan Said PaaKodaman, a.g.e, s. 2526. a.g.e, s. 28. 106 Krt feodal ve aile ocuklarna ynelik uygulad politika yznden eletirilen II. Abdlhamid anlarnda kendisini u ekilde savunuyordu: Krt aalarnn bazlarnn ocuklarn, stanbula getirip memuriyete yerletirdiim iin de tenkit edildiimi biliyorum. Senelerdir Hristiyan Ermeniler nazr mevklerini igal etmilerdirBundan sonra da kendi dinimizden olan Krtleri kendimize yaklatrmakta ne gibi bir zarar olabilir? Ayn ekilde Bedirhan oullarn himaye ettiim ve merkezde muhafaza ettiim iin, bunlarn memleketin huzurunu bozacaklar sylenerek tenkid ediliyorum. Tabi herkes istedii gibi dnmekte serbesttir! Sultan Abdlhamid, a.g.e, s.75. 107 Kutlay, a.g.e, s.202.105 104

35

reformlarn yaplmasn istemitir. Fakat Ermeni gizli tedhi rgtlerinin dardan aldklar destek ve tevikle Dou Anadoluda ve imparatorluun dier yerlerinde devlet aleyhine almaya balamas II. Abdlhamidi rktmt. Dou Anadolunun elden gidebilmesi ihtimaline karlk Ermeni okullar, gazeteleri ve dier faaliyetleri iyice kontrol altna alnmt. 1890 ylnnda yaplan bir aramada Ermeni kiliselerinden bol miktarda silah kmas zerine mevcut olan tehlikenin hem imparatorluk iin hem de airetler iin ciddi bir durum yaratmas Bab- liyi ve II. Abdlhamidi Mslman halka, zellikle airetlere daha da msaid davranmaya ve onlarla ibirlii yapmaya itti. Zira tedbir alma zaman artk gelmiti.108

108

Kodaman, a.g.e, s. 2829.

36

2. Hamidiye Alaylar 1877 ylnda Birinci Meclis-i Mebusan kapattktan sonra, imparatorluun kurtuluunu uygulamaya koyulduu koyu bir merkeziyeti sistem de gren II. Abdlhamid asrlardr stanbulun kontrol dnda kalm olan Dou Anadolu ve airetlerin durumunu grmezlikten gelemezdi. Her trl otoriteden uzak yaam olan airetleri ve sosyal politik gleri merkeze balamada, hi olmazsa onlar sndrarak Dou Anadoluda devlet otoritesinin tesis edilmesi esnasnda ok dikkatli davranarak rktmemek gerekiyordu. Nitekim tavizlerle, hediyelerle, nianlarla taltif ve takdirle airet reislerinin, eyhlerin ve buna benzer kiilerin ruhlarn halife olarak okayarak kendine balayan Padiah, airetleri kendine balamann daha somut ve inandrc yollarn buldu. Daha 1890 ylndan nce valiler ve askeri paalar vastasyla silah datp eitli yardmlarda bulunduu airetlerin gznde Hami Padiah olduunu ispat etmeye alt. Ayrca, mahalli otoritelerle airetler arasnda iyi mnasebetler oluturulurken Hamidiye Alaylarnn kurulmasyla, padiah airetler veya merkezi otorite mahalli otoriteler airetler arasndaki iyileilecei farz edilen mnasebetlerin daha da salamlaacana inanlmt. Balangta baz sakncalarn olabilecei dnlmesinin yan sra hatta uygulama esnasnda bile bazen kt sonular dourmu olmasna ramen ilerde otoriteye alacak olan airetlerin itaat edecekleri de kabul edilmiti. Ksacas, Hamidiye Alaylar vastasyla devlet otoritesi Dou Anadoluda oluturulmaya allacakt.109 II. Abdlhamidin Dou Anadoluda yaayan Ermenilerin arasnda milliyetilik fikrinin yaylmaya balamas neticesinde ayr bir devlet kurmaya ynelik abalarn nne geilmesinin yan sra Krtlerin de bu akmlara kaplmalarn nlemek amacyla kendi isminden hareketle Hamidiye ad verilen bu alaylar kurdurttu.110

109 110

a.g.e, s. 3031. Hdr Gkta, Krtler syan Tenkil, Alan Yaynclk, stanbul, 1991 s. 21.

37

Baz kaynaklara gre ise Hamidiye Alaylarnn kurulu gerekesi Krtleri alla geldikleri itima yaantsndan kopartmayarak imparatorluk bnyesi iinde toplumsallatrma gayretleridir.111 Alaylardan eitli faydalar elde edeceini mit eden II. Abdlhamidin bu tekilattan bir dier beklentisi ise onlar Rus ordularna kar kullanabilmekle birlikte daha da mhimi yabanc devletlerin airetler zerindeki tahrik ve propagandasn nleyebilmekti.112 Dou Anadoluda ngilterenin yrtt Ermeni Politikasn ve Krtleri mparatorluk aleyhine kkrtma abalarn nlemek iin Hamidiye Alaylarnn kuruluunu bir are olarak dnlebilecei fikrini ileri sren II. Abdlhamid113 eyh Ubeydullah tecrbesinden sonra ngilterenin bu politikasndan rkerek hemen sonra yanat airetleri kendi tarafna ekmitir. Hamidiye Alaylar, daha nce airetlere uygulanan politikann somut bir sonucu olmasnn yan sra airetler ngilterenin gayretlerine ramen stanbula bal kalmlardr.114 I. Merutiyetten sonra slahat hareketlerinin giriildii orduya yeni asker kaynaklar bulma ii nemli bir mesele haline gelmiti. II. Abdlhamid gayri mslimlerin askere alnmalarn istemiyordu.115 Mareallk rtbesiyle Rusyann bakenti Petersburg ehrinde elilik yapt on yl sre ierisinde oradaki kazak alaylarndan etkilenen akir Ahmet

Ayn yer. Kodaman, a.g.e, s. 99100. 113 Sultan Abdlhamid Dou Anadoluya uygulad politikann nemli bir blmn tekil eden Hamidiye Alaylarnn kuruluu hakknda unlar ifade ediyor: Krt alaylarn tekil ettiim iin, Avrupa gazeteleri ac tenkitlerde bulunuyorlar ve bu tekilt meydana geldiinden beri Krtlerin, ark vilyetlerindeki Ermenilere daha vahice davrandklarn iddia ediyorlar ve bizim tarafmzdan tekiltlandrlan bu Krtlerin, istiklllerini iln etmek iin bize kar isyan edeceklerinden endie ettiklerini sylyorlar. Anlalan gazeteler mevzu aryorlar, bu sebeple de yalan yanl duyduklar hereyi yazyorlar. Muhabirler, Krdistandaki vaziyeti, Beyolunda oturduklar rahat kelerini terketmeksizin, ancak Ermenilerin gr zaviyesine gre mtala ediyorlar Sultan Abdlhamid, a.g.e, s.7475. 114 Kodaman, a.g.e, s. 35. 115 a.g.e, s. 99100.112

111

38

Paann (18381899) dnnde Krtleri de bu ekilde rgtleme fikrini Sultan Abdlhamide kabul ettirmesiyle Hamidiye Alaylar 20 Ekim 1890 tarih ve 233 sayl yasayla 1891 ylnda kuruldu. Kurma iini Sultan Abdlhamidin kaynbiraderi Erzincandaki 4. Ordu Komutan erkez Mehmet Zeki Paa116 tarafndan stlenildi.117 Evvela, kurulacak alaylar 4 blkten az, 6 blkten fazla olmayacaktr. Buna gre her alay en az 512 en fazla 1152 kiiden meydana gelecektir. Byk airetlere bir veya birden fazla alay, kk airetlere ise birka blk kurma hakk verilmekte, ancak, kesinlikle alay kurulmas ve eitim maksadyla airetlerin birletirilmesi yasaklanmakta, merkezi otoritenin veya ordu kumandanlarnn ngrlmektedir. emri118

ile

sadece

sava

zamannda

birletirilmeleri

Komutanlklarn airet reislerinin yapt bu alaylarn bir dier zellii ise tamamnn snn Krt airetlerinden meydana gelmesiydi. Hkmet alay kurma hakkn zellikle zayf, sadk, itaatkar ve snn airetlerden seiyordu. Osmanl ynetimi tarafndan kendilerine kaymakamlk, paalk, binbalk gibi rtbe ve makamlar verilen airet reislerinin yetkilerinin iyice artmasyla blgede istedikleri gibi hareket edebildiler.119 Alaylarn subay kadrosu ise, stanbula getirilen avulardan Suvari Mektebine alnan airet ocuklarndan tekil edilecekti. Kafi gelmezse airet

Sultan II. Abdlhamid anlarnda Hamidiye Alaylarnn kuruluu esnasnda erkez Mehmed Zeki Paa iin unlar sylyor: Her ne kadar paalarmzdan bazlarnn da Krt kazaklar ile tekil ettiimiz alaylara itiraz ettikleri bir hakikat ise de fikir, Erzurumdaki eski IV. nc Ordu kumandan Zeki Paaya ait olduundan, bu, meslektalarn kskanm olmalarna da dellet edebilir. Rusya ile harp vukuunda, disiplinli bir ekilde yetitirilen bu Krt alaylar, bize ok byk hizmetlerde bulunabilirler. Ayrca orduda renecekleri taat fikri, kendileri iin de faydal olacaktr. Zabit nvan verdiimiz Krt aalar ise yeni mevkileriyle vnecekler ve bir miktar zapt- rapt altna girmeye gayret edeceklerdir. raklk devirlerini bu ekilde tamamlyacak olan Hamidiye alaylar sonunda kymetli bir ordu haline geleceklerdir. Fakat ben kabul ettiim Krt politikasnda doru yolda olduum kanaatndaym. Vaziyeti mahallinde tetkik eden Zeki Paa Krt kazaklarndan alaylar tekil etmek fikrini ileri srmek suretiyle en muvafk yolu gstermitir. Hele ele aldmz mesele tenkit edildiinden, sonunda tenkit edilmee alm bulunuyoruz Sultan Abdlhamid, a.g.e, s.7576. 117 Kutlay, a.g.e, s. 24. 118 Kodaman, a.g.e, s. 39. 119 Gkta, a.g.e, s. 22.

116

39

mer ve ressndan tayin olunacakt. Ancak talim ve eitimler iin nizmiye svari alay subaylarnn tayini ngrlmtr. Ayrca, harp birlii olan alay ve blk kumandanlarnn mutlaka askeriyeden, dier subaylarn (kaymakam, binba, kolaas gibi) ise airet ileri gelenlerinden olmas karar altna alnmtr. Bununla birlikte, airet ileri gelenlerinden devlete sadk olanlar ve hizmette bulunanlar, iradei seniyye ile Miralay (Albay) rtbesine terfi ettirileceklerdi, fakat yardmcs muhakkak nizami bir subay olacakt. Bu madde ile devlet, Hamidiye Svari Alaylarnda inisiyatifi elinde bulundurmakta ve airetleri, alaylar her ynden yakndan denetleme imknna sahip olmaktadr.120 Hamidiye Alaylar elbise, hayvan ve eyer takmlarn kendileri tedarik edecekler ise de tfek, cephane ve sancak devlet tarafndan verilecekti.121 Kazak modeline gre rgtlendirilen ve gebe ve yar gebe airetlerden meydana gelen Hamidiye Alaylarnda az sayda Trk Karapapak aireti mensuplar da vard. Atl alaylar biiminde, kendi airet reislerinin nderliinde toplanan bu tekilata baz byk airetler, her biri 8001000 kiiden oluan alaylar verirken kk airetler de hazr kurulu olanlara katldlar. Askeri eitimleri dzenli ordunun subaylar tarafndan yaptrlan Hamidiye Birimleri srekli hareket halinde deildi.Yalnzca grevli olduklarnda mensuplar kadar para almakla birlikte grevlilerin aileleri de vergilerden muaf tutuluyordu. Giderek saylar artan Hamidiye Alaylar 1891de 40ken 1893te 56, 1899 ylnda da da 63 oldu.122 Yalnzca Hristiyanlar ile Mslmanlar arasndaki g dengesini bozmakla kalmam ayn zamanda konsolosluk raporlarna gre Krt airetleri arasndaki atmalarn artmasna da yol aan Hamidiye Alaylarnn komutanlar, Zeki Paann ve padiahn ahsi gvencesi altndaydlar. Zararl davranlardan tr sivil mahkemeler yerine, hafif cezalarn verildii askeri mahkemelerde yarglanyorlard. teki airet reislerinin birlik sahibi reisler karsndaki

120 121

Kodaman, a.g.e, s. 41. a.g.e, s. 40. 122 Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s. 228.

40

konumlarn korumak iin ellerinden gelen her eyi yapmalar ou kez scak atmalara neden oluyordu.123 1834 ylnda Sasundaki Ermeni bakaldrsn bastrmasndan sonra Ermenilerin en ok ekindii g olan Hamidiye Alaylarnn Rus ve ngilizler bata olmak zere birok Avrupa devleti tarafndan kaldrlmas koulu Berlin Antlamasna konulmak istenmekle birlikte yine bu devletler tarafndan 1895 ylnda Osmanl mparatorluuna mtereken bir nota da verilmidi.124 1897 ylnda Fransa, ngiltere ve Rusya elileri ile grtkten sonra, aralarnda kararlatrdklar ekilde, Krtlerin silah tamalarnn yasaklanmas ve silahtan arndrlmalar kararn alan Said Paann grevden ayrlmasndan sonra onun yerine gelen Kamil Paann alnan kararn uygulanmas konusunda Krtlerin tabiatna uygun olmayaca gerekesiyle kararszlk gstermesine ramen sultann buyruu olduu iin imzalad. Fransa, de silah tayacaklar ibaresi yer alyordu.125 Osmanl-Rus Savalarnda nemli yararlar olan Hamidiye Alaylarnn bu mspet ynlerine ramen gerekli askeri tekilatlanma ve disiplinin kurulamamasndan dolay zaman zaman disiplinsiz hareketlerinin grlmesi sonucunda yrede baz airetler arasnda az da olsa atmalara ve ayaklanmalar meydana gelirken rnein 1908 ylnda ayaklanan Milli Airet Reisi brahim Paann kard isyan abuk bastrld.126 Btn gayretlere ramen muntazam bir askeri tekilat haline getirilemeyen Hamidiye Alaylarna airet reisleri ve aalarn hakim olmasndan dolay askerliin sk icaplarna genellikle uyulmamtr. Bu nedenle modern harp usul ve kaidelerini ngiltere ve Rusya elilerinin verdii Muhtrann 25. maddesinde Hamidiye Svari Alaylar ne niforma giyecek ve ne

123 124

Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s. 134135. Kutlay, a.g.e, s. 26. 125 a.g.e, s. 40. 126 Ergun Aybars, Yakn Tarihimizde Anadolu Ayaklanmalar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1988, s. 26.

41

renilememekle birlikte zaman zaman baz ikyetlere neden olan bu alaylar Sultan II. Abdlhamid himaye etmeye ve yaymaya almtr.127 Btn bu olumsuzluklara ramen II. Abdlhamidin siyasi kabiliyet ve zeksnn bir rn olan ve Dou Anadoluda bir nevi emniyet grevi gren Hamidiye Alaylar sayesinde Sultan blgedeki Ermeni faaliyetlerine byk bir darbe vurmutu. Dou Anadoluda zaman zaman meydana gelen huzursuzluklar bertaraf etmekle birlikte gerek i bar temin maksadyla kullanlmalar gerekse savalarda askeri bir kuvvet olarak faydalanlmalar nemli bir durum olan Hamidiye Alaylarnn I. Dnya Savandaki baarlar ve blged