C E N T R U M 11

237

Ditar Kabashi, MA1

UDC: 342.4:340.13

KUFIZIMET PËRKITAZI ME NDRYSHIMET KUSHTETUESE DHE KONTROLLI GJYQËSOR I TYRE – VËSHTRIM TEORIK

DHE KRAHASUES

ОГРАНИЧУВАЊА ВО ВРСКА СО УСТАВНИТЕ ПРОМЕНИ И НИВНА СУДСКА КОНТРОЛА – ТЕОРИСКИ И

КОМПАРАТИВЕН ПРЕГЛЕД

LIMITS CONFERRED WITH CONSTITUTIONAL CHANGES AND THEIR JUDICIAL CONTROL – THEORETICAL AND

COMPARATIVE OVERVIEW

Abstract

Constitutions regulate the central part of state life. In the modern

world it is impossible to organize a state without having invented con-

stitutional principles. In some countries, the constitutions also contain

impermissible clauses to change.

The original constituent power may set some limitations in the

text of constitution so that no change in the certain spheres can be

realized. In order to ensure that the boundaries are not violated, the

constitutions also foresee legal control mechanisms.

This paper aims at theoretically explaining the notions of consti-

tutional amendments and limitations to them, the types of constrains

and legal effects, and the forms of judicial control, always referring to

comparative practices.

1 (LL.M. në të Drejtën Kushtetuese dhe Administrative dhe PhD Cand. në të Drejtën

Publike; ditarkabashi@gmail.com)

C E N T R U M 11

238

HYRJE

Kushtetutat hartohen në një proces të caktuar për të vënë në binarë

juridikë parimet që e sendërtojnë organizimin e përgjithshëm të shtetit,

pozitën e organeve dhe institucioneve kryesore të shtetit, liritë dhe të

drejtat e garantuara për qytetarët dhe raportin e shtetit me shtetasin.

Kur bëhet fjalë për amendamentet kushtetuese, fare natyrshëm

parakuptohet ekzistenca e një kushtetute të kodifikuar në letër. Për

dallim nga kushtetutat e pashkruara, të cilat jo vetëm janë tejet të rralla

dhe përbëjnë raste përjashtuese (Anglia, Izraeli), në botë pothuajse nuk

ka shtet pa një kushtetutë të shkruar. E duke qenë kështu, shtrohet

nevoja për përditësimin e saj konform risive dhe zhvillimeve në një

vend të caktuar.

I. AMENDAMENTIMI I KUSHTETUTËS

1. Nocioni dhe dukuria e ndryshimeve kushtetuese Me miratimin e kushtetutës mëtohet rregullimi i duhur dhe i

arsyeshëm i strukturës shtetërore dhe raporti me të drejtën ndërkom-

bëtare sipas periudhës dhe kushteve kur ajo hartohet. Mirëpo, sikurse

shumëçka që lind, rritet, zhvillohet e transformohet, edhe kushtetutat i

ekspozohen nevojave për ndryshim dhe përshtatje të mjedisit në të cilin

gjenden. Për këtë arsye, ato nuk duhen parë si absolute, të paprekshme

apo hyjnore. Megjithëse, për nga natyra që kanë, tekstet kushtetuese

shkruhen me vëmendje të shtuar, është e pamundur që gjithçka të bëhet

e përkryer dhe të mos ketë detaje për të cilat mund të ketë shkarje nga

ana e hartuesve. Kjo gjë ka të bëjë me parashikimin e rrjedhave shoqë-

rore e politike në të ardhmen që mund ta karakterizojnë një vend. Koha

mund të paraqesë situata të paparashikueshme brenda sistemit dhe ky i

fundit mund të bllokohet, kurse për këtë të mos ketë ndonjë zgjidhje në

tekstin kushtetues. Një gjendje e tillë mund të çojë në paralizën e jetës

shtetërore apo cenimin e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe, në secilin

variant, qytetarët do të dëmtoheshin seriozisht.

Vetë fakti se në botë nuk rastiset ndonjë kushtetutë që me kalimin

e kohës nuk ka pësuar ndryshime, provon tutje pretendimin se ato duhen

përshtatur imperativit kohor për sa kohë të shfaqet nevoja. Rishikimi

(amendamentimi) i kushtetutës nënkupton modifikimin e përmbajtjes

C E N T R U M 11

239

së saj duke adoptuar një ligj kushtetues sipas procedurës së përcaktuar

në kushtetutë.2

Marrë për bazë aureolën e gjerë që përfshin një kushtetutë si akti

më i lartë në një vend, shfaqet edhe roli i saj për krijimin e stabilitetit të

përgjithshëm. Kështu, meqenëse edhe një dispozitë e vetme e rangut

kushtetues mund të hapë rrugë për situata nga më të ndryshmet, të cilat

sikurse mund të jenë në dobi të shtetasve, po ashtu edhe në dëm të tyre.

Andaj, mes imediates për ndryshim dhe një sistemi të qëndrueshëm

lypset një balancim, të cilin studiuesi konstitucionalist Kemal Gözler e

cilëson “stabilitet proporcional”.3

Përpos kësaj, amendamentimet e shpeshta lënë të kuptojnë edhe

për një lloj mungese të kulturës kushtetuese, dukuri e cila vërehet veçan

në shoqëritë pa traditë të konsoliduar kushtetuese si dhe në shtetet e

krijuara rishtas dhe në rrethana problematike.

2. Pikëpamjet teorike mbi nevojën e amendamentimit Një qasje thotë se kushtetutat duhen ndryshuar doemos. Ithtarët e

këtij mendimi pohojnë se pushteti konstituiv origjinar, si krijues i

kushtetutës, nuk mund t’ia imponojë vullnetin e vet brezave të ardh-

shëm.4 Kushtetuta duhet t’u përgjigjet nevojave të kohës. Ajo duhet t’u

përshtatet dinamikave shoqërore dhe zhvillimeve politike, ekonomike

e teknologjike, prandaj “parimet e pandryshueshme” duhet të jenë të

kufizuara në “vlerat e përhershme”, për të cilat gjen konsensus

shoqëria.5

Qasje tjetër vërejmë tek studiuesit të cilët e shohin të arsyeshme

dhe madje të nevojshme kufizimin ndaj veprimeve në të ardhmen

përmes kushtetutave të shkruara dhe të ngurta. Arsyetim për këtë japin

nevojën për ruajtjen e stabilitetit dhe vazhdimësisë së autoritetit shtetë-

ror dhe rrezikun e rrënimit të tij nga shumica e mundshme që mund të

2 OMARI, Luan; ANASTASI, Aurela. E drejta kushtetuese. Shtëpia Botuese ABC,

Tiranë, 2010, f. 35. 3 GÖZLER, Kemal. Anayasa Hukukun Genel Esasları (Ders Kitabı). Ekin Basım

Yayın Dağıtım, Bursa, 2017, f. 117. 4 Studiuesi anglo-amerikan Thomas Paine mbron idenë se epokat dhe brezat, sikurse

paraardhësit, janë të lirë të veprojnë sipas bindjes së tyre dhe se mohimi i preferencave

të brezave të ardhshëm jo vetëm se është jo etike por edhe e pamundur. Shih:

ÖZBUDUN, Ergun. Türkiye’de Demokratikleşme Süreci (Anayasa Yapımı ve

Anayasa Yargısı). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2014, f. 8. 5 GÖREN, Zafer. Anayasa Hukuku (T.C. Anayasası Ve TBMM İçtüzüğü Eki İle).

Yetkin Yayınları, Ankara, 2018, f. 424.

C E N T R U M 11

240

vijë në një moment të caktuar në qeverisjen e vendit dhe, si rrjedhim,

vënien në pikëpyetje të të drejtave fondamentale të pakicave në një vend

nga ana e një regjimi mazhoritar të pakontrollueshëm.6

Në rastet kur kushtetuta buron nga parimi i sovranitetit kombëtar,

qëndrimi kundër ndryshimit të saj bie në mospërputhje me këtë parim.

Kjo për shkak se me ndalesën ndaj popullit për ta ndryshuar kushtetutën

e vet, i bie se ai heq dorë nga sovraniteti. Mbi të gjitha, koncepti mbi

“rregullat e përhershme” nuk përputhet me natyrën e njeriut dhe të

shoqërisë.7

Përkundër kësaj, me synimin për ruajtjen e rendit, pushteti kon-

stituiv origjinar nuk dëshiron që të mund të ndryshohen rregullat të cilat

formojnë regjimin.8 Kushtetuta duhet të jetë burim i palëkundshëm i

stabilitetit të strukturës shoqërore dhe nuk duhet lejuar të ndryshohet

sipas euforisë kalimtare të mazhorancës në një periudhë të caktuar, por

duhet reflektuar vullnetin e vendosur dhe të vazhdueshëm të popullit.

Për këtë arsye synohet të jetë e vazhdueshme dhe e pandryshueshme.9

3. Pushteti konstituiv derivativ dhe kompetenca e rishikimit kushtetues

Ndryshimet kushtetuese nënkuptojnë procesin e amendamentimit

të tekstit të një kushtetute në fuqi, duke i qëndruar besnik parimeve dhe

rregullave të kushtetutës lidhur me mënyrën e amendamentimit.10

Sa i takon ndryshimeve kushtetuese, doemos dy çështje përbëjnë

objekt diskutimi mes konstitucionalistëve: së pari, vlera juridike e

ndalesave të hapura që i sjell pushteti konstituiv origjinar dhe, së dyti,

mundësia e rishikimit të tërësishëm të kushtetutës nga ana e pushtetit

konstituiv derivativ.11 Shembuj mund të paraqesin Mussolini, i cili du-

ke filluar nga vitit 1925, përmes ligjeve të nxjerra, tjetërsoi esencialisht

regjimin; Hitleri, i cili me ligjet e nxjerra me 24 mars 1933 dhe 31 janar

1934 ndryshoi Kushtetutën e Weimar-it dhe kështu krijoi një rend të ri

kushtetues; e po ashtu edhe disa vende të Evropës Lindore, që ndërtuan

6 ÖZBUDUN, Türkiye’de Demokratikleşme Süreci, f. 9. 7 Ibid. 8 TEZİÇ, Erdoğan. Anayasa Hukuku (Genel Esaslar). Beta Basım Yayın Dağıtım

A.Ş. İstanbul, 2017, f. 201-202. 9 GÖREN, op. cit. f. 423. 10 ATAY, Ender Ethem. Anayasa Kavramının Tanımı, Hazırlanması ve Değiştirilmesi

Arasındaki İlişki. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. C. XII, Y. 2008, Sa.

1-2, f. 537. 11 TEZİÇ, op. cit. f. 201.

C E N T R U M 11

241

regjimin marksist duke u mbështetur në rrugët procedurale të

kushtetutave në fuqi.12

Së këndejmi, ekziston opinioni se pushteti konstituiv derivativ

nuk mbetet i ndërvarur vetëm nga kufizimet e hapura, të theksuara me

shkronjën e kushtetutës, por njëherësh edhe me frymën e saj. Për këtë

arsye, ky pushtet mund ta ushtrojë kompetencën e ndryshimeve

kushtetuese për aq sa nuk bie ndesh me shkronjën dhe frymën e kush-

tetutës e cila i jep legjitimitet atij.13 Ndryshimet kushtetuese përligjen

përmes kompetencës së dhënë pushtetit legjislativ nga ana e kush-

tetutës.14 Meqenëse pushteti konstituiv derivativ merr kompetencën dhe

legjitimitetin nga vullneti i pushtetit konstituiv origjinar, përdorimi i

çfarëdo kompetence përtej këtij vullneti cilësohet si tej-kushtetuese

(extra-constitutionnel).15

Një kushtetutë e shkruar mund ta kufizojë kompetencën e organit

legjislativ jo vetëm duke specifikuar formën e legjislacionit dhe mëny-

rën e nxjerrjes së tij, por edhe duke i përjashtuar disa çështje nga fusha

e kompetencës së tij legjislative dhe duke vendosur kufizime

thelbësore.16

Si rregull, ndryshimet kushtetuese janë më pak problematike se

procesi i hartimit të kushtetutës nga fillimi. Së pari, nuk bëhet fjalë për

formimin e një statusi të ri kushtetues. Së dyti, përcaktimi i autoritetit

kompetent për t’i bërë ndryshimet kushtetuese nuk krijon problem

sikurse në rastin e hartimit të kushtetutës dhe, së fundmi, procedura dhe

metoda e rishikimit kushtetues veçse është përcaktuar a priori nga vetë

kushtetuta. Prandaj, në kuptimin më të përgjithshëm, ndryshimet

kushtetuese janë çështje e pushtetit konstituiv derivativ.17

Për dallim nga pushteti themelues (origjinar), pushteti i themeluar

(i vendosur/derivativ) është një formë specifike që i nënshtrohet

12 TEZİÇ. op. cit. f. 205. 13 Ibid. 14 HERDEGEN, Matthias. Anayasa Yapımının Sınırları. (Përkth. N. Demirel).

Anayasa Teorisi. DEPENHEUER, O.; GRABENWARTER, C. (Editorë), (Ed. i

Përkth. DOĞAN, İ.). Lale Yayıncılık, 2014, f. 366. 15 CAN, Osman. Anayasayı Değiştirme İktidarı Ve Denetim Sorunu. Ankara

Üniversitesi SBF Dergisi 62-3, (f. 101-139). f. 112.

https://dergipark.org.tr/download/article-file/36031. (10.5.2019). 16 HART, A. L. Herbert. Koncepti i së drejtës. Instituti i Studimeve Politike dhe

DITA 2000, Tiranë, f. 86. 17 ATAY, op. cit. f. 538.

https://dergipark.org.tr/download/article-file/36031

C E N T R U M 11

242

kushteve më të rënduara për të ushtruar pushtetin normues. Ky pushtet

krijohet nëpërmjet të drejtës pozitive.18

Pushteti konstituiv nuk është një organ ose institucion konkret por

është një funksion. Ashtu siç mund të paraqitet me cenimin e rendit

juridik, gjithashtu, duke mos i prekur të dhënat normative të rendit

juridik ekzistues, mund të zëvendësojë atë me një rend të ri. Krahas

kësaj, për t’u bërë fjalë për pushtetin konstituiv, duhet përcaktuar në

mënyrë empirike qenësia e tij si pushtet dhe kjo s’ka si të bëhet a priori,

veçse në formën a posterior, domethënë në momentin kur rendi i ri

krijohet dhe hyn në fuqi.19

II. KUFIZIMET PËR NDRYSHIMET KUSHTETUESE

1. Nocioni i kufizimeve për rishikimin kushtetues (ndryshimeve/amendamentimeve)

Parimet e normuara si të pandryshueshme në kushtetutat e disa

vendeve të botës, kryesisht janë paraqitur në formë reagimi ndaj

përvojave të hidhura politike që kanë karakterizuar shoqëritë. Kështu,

për shembull, nëse më parë shteti ka qenë i qeverisur në trajtë monar-

kike absolute dhe tani qeveriset në formën republikane demokratike,

mund të hasen kushtetuta që ndalojnë tjetërsimin e republikës; ose nëse

shteti ka qenë i copëtuar dhe dikur ka arritur trajtën unitare, ndodh të

mos lejohet prishja e kësaj strukture të re, apo e kundërta, nëse

unitarizmi i shtetit ka prodhuar masa centraliste e autokratike, përmes

dispozitës së pandryshueshme, në nivel kushtetues mbrohet struktura

federale e shtetit. Ngjashëm mund të thuhet edhe për raportin shtet-fe

që ishte në një lidhje të ngushtë në mesjetë dhe më vonë, veçanërisht

me idetë iluministe të shek. XVIII, kur zë fill ideja e sovranitetit

popullor demokratik krahas atij hyjnor-teokratik, nis ndarja kategorike

e tyre me qëllim çlirimin nga ndikimi i shtresës klerikale në jetën

shtetërore. Për këtë arsye, sot disa kushtetuta kanë ndaluar ndryshimin

e karakterit laik/shekullar të shtetit të tyre. Paralele të tilla mund të

ngrihen edhe për çështje të tjera me interes publik.

Padyshim, ekzistimi i normave të pandryshueshme dëshmon për

karakterin e ngurtë të një kushtetute. Në doktrinë ka mendime se një

kushtetutë sa më e pasur të jetë me dispozita ndaluese e imponuese,

ndryshon edhe vendi i vlerave që i mbron: më fort mbrohen qeverisësit 18 HERDEGEN, op. cit. f. 367. 19 CAN, op. cit. f. 106-107.

C E N T R U M 11

243

sesa të qeverisurit.20 Vënia e ndalesës nga ana e pushtetit konstituiv

origjinar për ndryshimin e neneve dhe parimeve të caktuara nënkupton

kufizim për pushtetin konstituiv derivativ. Numri dhe përmbajtja e

dispozitave të tilla dallon nga njëra kushtetutë në tjetrën.21

Termi i parë i përdorur për të shpjeguar dispozitat e pandryshue-

shme ka qenë “dispozita të rrënjosura”, i përmendur nga Carl Schmitt

para Luftës së Dytë Botërore. Dispozitat e tilla paraqesin parime të

paamendamentueshme dhe janë “ADN”-ja e një shteti, të cilat duke

qenë sinonim i identitetit kushtetues të një vendi, kuptimësojnë vetë

kushtetutën.22

Ekzistimi i dispozitave të pandryshueshme shërben për të sigu-

ruar vazhdimësinë e kushtetutës, si themel i rendit juridik të shtetit.

Njëherësh, synon edhe ruajtjen e identitetit kushtetues dhe të sistemit të

ndërtuar. Me anë të kësaj, kushtetuta ka për qëllim që të parandalojë

zhbërjen e shtetit demokratik dhe sundimit të së drejtës.23 Porse, këso

lloj normash duhet të kenë mbështetje vetëm në parimet themelore të

epërsisë të së drejtës por jo edhe në çështjet e tjera të veçanta, të cilat

sipas pushtetit konstituiv origjinar konsiderohen si të shenjta dhe të

nevojshme të mishërohen me kushtetutën.24

Si kushtetutat e ngurta e gjithashtu ato më elastiket, kanë përpu-

nuar kritere të ndryshme, për të vënë në funksion ndërlikimin e procesit

amendamentues, me qëllim që kushtetuta të mos shndërrohet në objekt

ndryshimi të shpeshtë për shkak të oportunitetit politik.25

Në shtetet demokratike, pushteti konstituiv derivativ është parla-

menti. Ky pushtet, sikundër që mund të suprimojë një pushtet të theme-

luar, mund të bëjë edhe ndryshime në detyrat dhe kompetencat e tyre

dhe të krijojë ndryshime brenda sistemit me rivendosjen e një harte të

sistemit, por gjithmonë në skemën e vizatuar nga pushteti konstituiv

origjinar. Pushtetit konstituiv derivativ kushtetuta mund t’i përcaktojë

20 Shih: TANÖR, Bülent; YÜZBAŞIOĞLU, Necmi. 1982 Anayasasına Göre Türk

Anayasa Hukuku. Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş, İstanbul, 2019, f. 137. 21 KABOĞLU, İbrahim. Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar). Legal

Yayıncılık, İstanbul, 2018, f. 36. 22 Shih: HASANI, Enver. Tema të zgjedhura nga e drejta kushtetuese. Universiteti

i Prishtinës dhe Jalifat Publishing, Prishtinë-Hjuston, 2016, f. 256-257. 23 GÖREN, op. cit. f. 423. 24 FLENIER, Thomas. Constituent/Constituted Power: Theory And Application.

Journal of Constitutional Law - Volume: 1 / Issue:1 / Year: 2012, f. 106. 25 OMARI, ANASTASI, op. cit. f. 36.

C E N T R U M 11

244

kufij materialë (substancialë), kohorë e formalë dhe, përtej këtyre, ky

pushtet nuk i nënshtrohet ndonjë kufizimi tjetër normativ.26

Teoria kushtetuese trajton kufizimet e rishikimit kushtetues, qofshin

ato të shprehura apo të pashprehura, të cilat përbëjnë normat-parimet mbi

të cilat bazohet tërë sistemi kushtetues. Këto prezantohen si garanci

kundrejt veprimeve eventuale arbitrare ndaj kushtetutës dhe demokracisë.

Me këtë synohen ruajtja e bërthamës së kushtetutës, e cila quhet edhe si

“super kushtetutë”.27 Kur nuk janë të shprehura drejtpërdrejtë në tekstin

kushtetues, kufizimet dalin në pah me frymën e përgjithshme kushtetuese

dhe traditën kushtetuese në një vend demokratik si dhe nga praktika që

kanë përcaktuar institutet e përkufizuara si të pandryshueshme.28

2. Llojet e kufizimeve Për t’u realizuar ndalesat duhen ekzistuar norma kufizuese ndaj

ndryshimeve. Ato mund të jenë në bazë tematike (materiale), kohore

(për periudha të caktuara) dhe rrethanore (në situata të caktuara).29

2.1. Kufizimet materiale (përmbajtjesore/substanciale) Këtu aludohet në ndalimin e ndryshimit të disa fushave të

caktuara brenda kushtetutës. Çështjet e ndaluara për ndryshim që janë

në nivel të normës kushtetuese shenjtërohen sikur të ishin hyjnore dhe

ngrihen në atë formë.30 Disa nga fushat e ndaluara për ndryshim mund

të përmblidhen si vijon:31 struktura dhe regjimi politiko-ideologjik i

shtetit, uniteti dhe tërësia territoriale e shtetit, trajta unitare/federale e

shtetit, trajta shtetërore - republikë/monarki, garancitë e të drejtave dhe

lirive themelore, identiteti fetar, trajta laike/shekullare, parimet e

zgjedhjes demokratike, shteti i së drejtës, mandati i kreut të shtetit,

kompetencat e Mbretit/Emirit, ndalimi i ndryshimit të dispozitës që

ndalon ndryshimet etj.

26 CAN, op. cit. f. 136. 27 OMARI, ANASTASI, op. cit. f. 37. 28 OMARI, ANASTASI, op. cit. f. 39. 29 Ndonëse në literaturë mund të gjenden klasifikime të ndryshme, ku kufizimet

kohore dhe ato rrethanore përmenden në një titull të vetëm (kryesisht si kufizime

kohore), duket më i arsyeshëm dallimi mes kohës dhe rrethanave të rastit që mund të

jetë shkak i ndalesës së ndryshimeve kushtetuese. Për këtë arsye, në vijim të këtij

punimi është përcjellë ky klasifikim. 30 ANAYURT, Ömer. Anayasa Hukuku: Genel Kısım (Temel İlkeler, Kavram ve

Kurumlar). Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2018. f. 183; GÖZLER, op. cit. f. 118. 31 ANAYURT, op. cit. f. 183-184.

C E N T R U M 11

245

Shembuj nga e drejta e krahasuar

Kushtetuta portugeze ka radhitur një mori temash të cilat nuk janë të

lejueshme për t’u ndryshuar në tekstin kushtetues.32 Sipas saj, ndër çështjet

që nuk mund të bëhen objekt ndryshimi janë: pavarësia kombëtare dhe

uniteti i shtetit, trajta republikane, ndarja mes Kishës dhe Shtetit, të drejtat,

liritë dhe garancitë e shtetasve, të drejtat e punëtorëve dhe të sindikatave,

sistemi zgjedhor proporcional, pluralizmi politik e partiak, ndarja dhe

balancimi i pushteteve, kontrolli kushtetues i akteve juridike, pavarësia e

gjyqësorit, autonomia e pushtetit lokal, autonomia politike dhe administ-

rative e arkipelagëve Azor dhe Madeira etj. (neni 288).33

Trajta republikane e shtetit nuk lejohet të ndryshohet edhe sipas

Kushtetutës Franceze të vitit 1958 (neni 89/5).34

Kushtetuta e Rumanisë ndalon ndryshimet kushtetuese që në

fokus mund të kenë karakterin e shtetit kombëtar, të pavarur, unitar dhe

të pandashëm; formën republikane të qeverisjes, integritetin territorial,

pavarësinë e gjyqësorit, pluralizmin politik dhe gjuhën zyrtare (neni

152/1).35

Kushtetuta e Ukrainës nuk mund të ndryshohet nëse parashikohet

cenimi ose kufizimi i të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit ose

nëse ato janë të drejtuara kundër pavarësisë ose integritetit territorial të

Ukrainës (neni 157/1).36

Për dallim nga pjesa dërrmuese e shteteve të cilat aktin më të lartë

juridik të tyrin e quajnë kushtetutë, në Federatën Gjermane ai quhet

Ligji Themeltar. Sipas nenit 79/3 të këtij Ligji,37 janë ndaluar ndry-

shimet kushtetuese që kanë të bëjnë me strukturën federale të shtetit,

32 Njëherësh, Kushtetuta e Portugalisë e vitit 1976 paraqet shembullin e kufizimeve

rekord të amendamentimeve kushtetuese, me gjithsej katërmbëdhjetë çështje të

ndryshme që nuk mund t’i nënshtrohen ndryshimeve. 33 Teksti i Kushtetutës së Portugalisë në gjuhën angleze është i qasshëm në vegëzën:

http://www.en.parlamento.pt/Legislation/CRP/Constitution7th.pdf. (12.3.2019). 34 Teksti i Kushtetutës së Francës në gjuhën angleze është i qasshëm në vegëzën:

https://www.conseil-

onstitutionnel.fr/sites/default/files/as/root/bank_mm/anglais/constiution_anglais_oct

2009.pdf. (09.4.2019). 35 Teksti i Kushtetutës së Rumanisë në gjuhën angleze është i qasshëm në vegëzën:

http://www.cdep.ro/pls/dic/site2015.page?den=act2_2&par1=7&idl=2. (08.4.2019). 36 Teksti i Kushtetutës së Ukrainës në gjuhën angleze është i qasshëm në vegëzën:

https://www.justice.gov/sites/default/files/eoir/legacy/2013/11/08/constitution_14.pd

f. (14.4.2019). 37 Paragrafi 3 i nenit 79 të Ligjit Themeltar Gjerman, në doktrinë cilësohet si “klauzolë

e përjetshme (eternity clause)”. Shih: GÖZLER, op. cit. f. 119.

http://www.en.parlamento.pt/Legislation/CRP/Constitution7th.pdfhttps://www.conseil-onstitutionnel.fr/sites/default/files/as/root/bank_mm/anglais/constiution_anglais_oct2009.pdfhttps://www.conseil-onstitutionnel.fr/sites/default/files/as/root/bank_mm/anglais/constiution_anglais_oct2009.pdfhttps://www.conseil-onstitutionnel.fr/sites/default/files/as/root/bank_mm/anglais/constiution_anglais_oct2009.pdfhttp://www.cdep.ro/pls/dic/site2015.page?den=act2_2&par1=7&idl=2https://www.justice.gov/sites/default/files/eoir/legacy/2013/11/08/constitution_14.pdfhttps://www.justice.gov/sites/default/files/eoir/legacy/2013/11/08/constitution_14.pdf

C E N T R U M 11

246

parimin e pjesëmarrjes së njësive federative (Landeve) në procesin

legjislativ dhe çështjet e rregulluara me nenin 1 dhe 20 të Ligjit.38

Veçanërisht struktura federale e shtetit paraqet një ndjeshmëri në të

drejtën kushtetuese gjermane. Madje, edhe partitë politike që tregojnë

orientim rrezikues ndaj ekzistencës së Republikës Federale konside-

rohen si antikushtetuese dhe për këtë vendos Gjykata Kushtetuese

Federale (neni 21/2).39

Në Itali, Kushtetuta ka ndaluar që trajta republikane të bëhet

objekt i ndryshimeve kushtetuese (neni 139).40

Sipas Kushtetutës së Turqisë të vitit 1982,41 nuk mund të ndry-

shohen disa përcaktime në formë principesh themeltare. Krahas trajtës

republikane të shtetit, nuk mund të iniciohen ndryshime edhe për sa i

përket cilësive të shtetit të proklamuara si parime: respektimi i të

drejtave të njeriut, nacionalizmi i Ataturkut, demokracia, laiciteti, shteti

social dhe shteti i së drejtës. Njëkohësisht ndalohet ndryshimi i parimit

të tërësisë së pandashme të shtetit me territorin dhe popullatën, gjuhës

turke si gjuhë zyrtare, flamurit, himnit të pavarësisë dhe Ankarasë si

kryeqytet (neni 4). Madje, ky nen përdor formulim interesant kur thotë

38 Neni 1 i Ligjit Themeltar Gjerman garanton dinjitetin e njeriut, ndërsa neni 20

përcakton parimet e përgjithshme të shtetit (cilësinë demokratike, sociale dhe federale

të shtetit; sovranitetin popullor dhe përdorimin e tij përmes organeve të shtetit; shtetin

e së drejtës) dhe të drejtën në rezistencë (të të gjithë gjermanëve në mbrojtjen e rendit

kushtetues, në rast se nuk mbetet zgjidhje tjetër). Shih Tekstin e Ligjit Themeltar Gjer-

man në gjuhën angleze, i cili është i qasshëm në vegëzën:

https://www.bundesregierung.de/breg-en/chancellor/basic-law-470510. (15.4.2019). 39 Sipas profesorit Uygun, përcaktimi kushtetues i tillë i Ligjit Themeltar Gjerman

vjen si reagim kundrejt regjimit nazist. Me të ardhur në pushtet në vitin 1933, Hitleri

i ishte përveshur zhbërjes së sistemit federal të dizajnuar sipas Kushtetutës së Weimar-

it dhe kishte krijuar një strukturë unitare-centraliste, të qendërzuar në personalitetin e

vet autoritar e totalitar. Për këtë arsye, në Gjermani supozohet se një parti me synim

të krijimit të trajtës unitare të shtetit mund t’i shërbejë një diktature të mundshme.

Shih: UYGUN, Oktay. Kamu Hukuku İncelemeleri (İnsan Hakları, Demokrasi,

Hukuk Devleti, Egemenlik). On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2013, f. 420. 40 Këtu duhet theksuar se Gjykata Kushtetuese Italiane, përmes interpretimit gjyqësor,

në kuadër të parimit të mbrojtur republikan ka përfshirë edhe të drejtat dhe liritë

themelore. Sipas Gjykatës, megjithëse nuk është cekur shprehimisht në Kushtetutë,

pushteti konstituiv derivativ nuk gëzon kompetencën e tjetërsimit të vlerave të

Republikës dhe të drejtat e njeriut. Shih: ANAYURT, op cit. f. 201-202. 41 Teksti i Kushtetutës së Turqisë në gjuhën angleze është i qasshëm në vegëzën:

https://global.tbmm.gov.tr/docs/constitution_en_2019.pdf. (07.5.2019).

https://www.bundesregierung.de/breg-en/chancellor/basic-law-470510https://global.tbmm.gov.tr/docs/constitution_en_2019.pdf

C E N T R U M 11

247

se parimet e lartpërmendura “nuk mund të ndryshohen dhe as mund të

propozohet që të ndryshohen”.42

Në Shqipëri, ndonëse Kushtetuta aktuale nuk ka përcaktuar shpre-

himisht ndonjë ndalesë për ndryshime të neneve konkrete në Kushtetutë,

në doktrinë ka mendime se kjo nuk do të thotë se ajo nuk vendos kufij të

rishikimit. Ani pse jo expressis verbis, nisur nga përmbajtja e përgjithshme

dhe fryma e Kushtetutës së Republikës, ndalohet rishikimi i Kushtetutës

që ka të bëjë më zëvendësimin e parimit të sovranitetit popullor, ndarjes së

pushteteve, parimit të pluralizmit etj. meqë kështu do të nënkuptohej

ndryshimi i vetë thelbit dhe konceptit demokratik të shtetit.43

2.2. Kufizimet kohore Për dallim nga kufizimet materiale që janë të karakterit absolut,

kufizimet kohore paraqiten për një interval të caktuar kohor. Për

shembull, ato mund të ndalojnë amendamentimet kushtetuese për një

periudhë të caktuar pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës, ose ndalimin e

ndryshimeve të reja për një periudhë të caktuar pas ndryshimeve të bëra,

ose ndalimin e paraqitjes për një kohë të caktuar të projekt-

amendamentit të njëjtë pasi është refuzuar më parë.

2.2.1. Shembuj nga e drejta e krahasuar Në Shqipëri, rishikimi i Kushtetutës për të njëjtën çështje nuk

mund të bëhet përpara se të ketë kaluar një vit nga dita e rrëzimit të

projektligjit në Kuvend dhe jo më përpara se të kenë kaluar tre vjet nga

dita e rrëzimit të tij në referendum (neni 177/8).44

42 Pushteti konstituiv origjinar që ka përgatitur Kushtetutën e vitit 1982 përbehej nga

ushtarakët, meqenëse kjo kushtetutë është hartuar pas puçit të juntës ushtarake në vitin

1980. Për rrjedhojë, disiplina e lartë ushtarake është shëmbëllyer edhe në tekstin e

Kushtetutës, përmes përvijimit të rregullave strikte me një theks të shtuar të etatizmit.

Lidhur me veçoritë e përgjithshme të kësaj kushtetute, shih: KABASHI, Ditar. Pozita

e Kreut të Shtetit gjatë zhvillimit kushtetues në Republikën e Turqisë (Shqyrtime

krahasuese). Botime Artini, Prishtinë, 2016, f. 38-39. 43 Dispozitë ndaluese kishte pasur në Statutin Themeltar të Republikës Shqiptare

(1925), në të cilin potencohej se “forma republikane e shtetit nuk mund të ndërrohet

në asnjë mënyrë” (neni 141). Megjithatë, presidenti i atëhershëm, Ahmet Zogu, duke

mos mundur ta ndryshonte trajtën republikane në kuadër të terrenit të këtij Statuti,

inicioi hartimin e një kushtetute të re për të arritur synimin e themelimit të monarkisë

dhe shpalljes së tij Mbret. Shih: OMARI, ANASTASI, op. cit. f. 38. 44 Teksti i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë është i qasshëm në

https://www.parlament.al/Files/sKuvendi/kushtetuta.pdf. (11.3.2019).

https://www.parlament.al/Files/sKuvendi/kushtetuta.pdf

C E N T R U M 11

248

Në Portugali, Kuvendi i Republikës mund të rishikojë Kushte-

tutën pasi të kenë kaluar pesë vite nga hyrja në fuqi e Ligjit të fundit për

ndryshime kushtetuese. Mirëpo, Kuvendi, me 4/5 e deputetëve, mund

të përdorë kompetencën e ndryshimeve kushtetuese të jashtëzakonshme

në çdo kohë (neni 284/1,2).

Pa kaluar pesë vite nga ndryshimi i fundit, as në Greqi nuk lejohet

amendamentimi sërishmi i Kushtetutës.45

2.3. Kufizimet rrethanore (koniunkturale) Gjendjet që tronditin popullin dhe funksionimin e rendit si: lufta,

kryengritja apo fatkeqësitë natyrore menaxhohen nën masa të jashtëza-

konshme. Rrjedhimisht, në raste të tilla s’mund të bëhet fjalë për hapë-

sirë të lirë të debateve dhe kritikave. Natyrshëm, kjo gjendje ndikon

edhe në vullnetin e lirë, përderisa ky i fundit është kusht për procesin e

ndryshimeve kushtetuese. 46 Në rrethana të tilla, udhëheqja e shtetit

është më e brishtë dhe këtu fle arsyeja e kufizimit të pushtetit konstituiv

derivativ që të veprojë në drejtim të ndryshimeve kushtetuese.47 Pran-

daj, mund të pohohet se qëllimi i kufizimeve të tilla është krijimi i

mjedisit të përshtatshëm për diskutime dhe negociata të lira në

përgatitjen e amendamenteve kushtetuese.

2.3.1. Shembuj nga e drejta e krahasuar Kushtetuta e Shqipërisë, në nenin 177/2, ka përcaktuar se “asnjë

rishikim i Kushtetutës nuk mund të ndërmerret gjatë kohës kur janë

vendosur masat e jashtëzakonshme”.

Në Serbi, Kushtetuta nuk mund të ndryshohet në gjendje lufte dhe

në gjendje të jashtëzakonshme (neni 204).48

Formulim të njëjtë sikur te Kushtetutës së Serbisë, jep edhe

Kushtetuta e Malit të Zi (neni 156/7).49

45 Neni 110/6 i Kushtetutës së Greqisë. Teksti në gjuhën angleze është i qasshëm në

vegëzën: https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/en/gr/gr220en.pdf. (12.4.2019). 46 ANAYURT, op. cit. f. 185. 47 GÖZLER, op. cit. f. 122. 48 Teksti i Kushtetutës së Republikës së Serbisë në gjuhën angleze është i qasshëm në vegëzën:

http://www.ustavni.sud.rs/page/view/en-GB/235-100028/constitution. (14.3.2019). 49 Teksti i Kushtetutës së Republikës së Malit të Zi në gjuhën angleze është i qasshëm

në vegëzën: http://www.skupstina.me/images/documents/constitution-of-montene-

gro.pdf. (14.3.2019).

https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/en/gr/gr220en.pdfhttp://www.ustavni.sud.rs/page/view/en-GB/235-100028/constitutionhttp://www.skupstina.me/images/documents/constitution-of-montenegro.pdfhttp://www.skupstina.me/images/documents/constitution-of-montenegro.pdf

C E N T R U M 11

249

Në Spanjë, neni 169 i Kushtetutës, në ndërlidhje me nenin 116,

ndalon ndryshimet kushtetuese përgjatë periudhës së luftës, situatës

emergjente, gjendjes së jashtëzakonshme apo shtetrrethimit.50

Gjendja e jashtëzakonshme dhe shtetrrethimi janë dy rrethanat të

cilat shprehimisht i përmend edhe Kushtetuta e Portugalisë kur

përcakton ndalesën e ndryshimeve kushtetuese (neni 289).

Kushtetuta e Belgjikës, si rrethanë në të cilën ndalohet nisma e

ndryshimit të Kushtetutës, ka përmendur gjendjen e luftës dhe

periudhën kur Dhomat e Parlamentit nuk mund të mblidhen lirshëm në

territorin e Federatës (neni 196).51

Sipas Kushtetutës së Francës, ndalohet inicimi i ndryshimeve

kushtetuese në rastet kur vihet në rrezik integriteti territorial kombëtar

(neni 89/4).

Kushtetuta e Rumanisë ndalon amendamentimin kushtetues në

kohë të shtetrrethimit, gjendjes së jashtëzakonshme dhe gjendjes së

luftës (neni 152/3).

Gjendja e luftës dhe gjendja e jashtëzakonshme janë kushte në të

cilat nuk mund të iniciohen ndryshime kushtetuese as në Ukrainë.52

3. Ndryshimi i procedurës amendamentuese Secila kushtetutë përvijon rrugën procedurale të cilën duhet

ndjekur nëse synohet amendamentimi ose rishikimi i gjerë i saj.

Shikuar në prizmin e shkollës pozitiviste të së drejtës, dispozita

kushtetuese që rregullon procedurën për amendamentime kushtetuese

mund t’i nënshtrohet ndryshimit, për faktin se edhe vetë ajo është një

normë kushtetuese. Domethënë, nëse kushtetuta nuk ka ndaluar ndry-

shimin e dispozitës që rregullon procedurën amendamentuese të saj,

atëherë nuk ka arsye të mos mund të ndryshohet dhe përmes kësaj të

vendosë një procedurë të re të rishikimit kushtetues. Mjafton që kjo të

bëhet në respektim të procedurës në fuqi.53

Megjithatë, ndryshimi i një dispozite të tillë nuk duket të jetë akt

pa pasoja për rendin kushtetues. Dispozita që përcakton mënyrën e 50 Teksti i Kushtetutës së Spanjës në gjuhën angleze është i qasshëm në vegëzën:

http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Hist_Normas/Norm/

const_espa_texto_ingles_0.pdf. (12.3.2019). 51 Teksti i Kushtetutës së Belgjikës në gjuhën angleze është i qasshëm në vegëzën:

https://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/GrondwetUK.

pdf. (15.3.2019). 52 Neni 157/2 i Kushtetutës së Ukrainës. 53 GÖZLER, op. cit. f. 121.

http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Hist_Normas/Norm/const_espa_texto_ingles_0.pdfhttp://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Hist_Normas/Norm/const_espa_texto_ingles_0.pdfhttps://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/GrondwetUK.pdfhttps://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/GrondwetUK.pdf

C E N T R U M 11

250

amendamentimit të kushtetutës është pragu minimal që ka përvijuar

pushteti konstituiv origjinar.54 Pra, me këtë pretendohet se nuk mund të

shkohet në ndryshimin e kësaj norme në formën e lehtësimit të procedu-

rës për ndryshime kushtetuese. Ta zëmë, nëse një kushtetutë parasheh

që për ndryshime kushtetuese nevojiten 2/3 e votës së deputetëve, kjo

nuk mund të zbritet në shumicë të thjeshtë. Ose, për shembull, nëse

parashihet paraqitja në referendum e ndryshimeve kushtetuese, nuk

duhet lejuar largimi i këtij kriteri që përjashton nga procesi vullnetin e

drejtpërdrejtë të popullit. Përndryshe, vihet në pikëpyetje parimi i sigu-

risë juridike dhe kushtetuta mund të shndërrohet në objekt dekorativ të

cilin do të mund ta shpërdornin pushtetet politike.

4. Çështja e ndryshimit/abrogimit të vetë dispozitës ndaluese kushtetuese

Nëpërmjet një dispozite kushtetuese mund t’i vihet ndalesë

ndryshimit të disa dispozitave të caktuara brenda kushtetutës. Por, a

mund të ndryshohet vetë ajo dispozitë ndaluese? Përkitazi me këtë

çështje, studiuesit e së drejtës janë të ndarë në opinionet e tyre.

Një grup juristësh kushtetues avokojnë idenë se ndryshimi ose

shfuqizimi i nenit që ndalon ndryshimet e caktuara brenda tekstit

kushtetues mund të ndodhë përderisa nuk hyn shprehimisht edhe vetë

në kuadër të ndalesave për ndryshim. Së këndejmi, nuk mund të flitet

për ndonjë pengesë në rrafshin juridik që të iniciohet një gjë e tillë.

Natyrisht, kjo si synim përfundimtar do të kishte ndryshimin e çështjeve

që përmes këtij neni nuk lejohen të ndryshohen sepse nuk ka logjikë që

vetëm ky nen të ndryshohet apo të abrogohet dhe të lihet me kaq.

Prandaj, ekziston mendimi se së pari mund të fshihet nga kushtetuta ky

nen dhe më pas të mund të bëhen ndryshimet e dëshiruara edhe në ato

fusha të cilat ishin të mbrojtura më parë.55

Duke e pasur parasysh këtë risk që mund të kanoset nga pushteti

konstituiv derivativ, në disa shtete, hartuesit e kushtetutës kanë paraparë

edhe mbrojtjen juridike të vetë nenit që ndalon ndryshimet e caktuara

kushtetuese.

Opinioni tjetër i konstitucionalistëve qëndron në moslejimin e

ndryshimit të një neni të tillë edhe në qoftë se nuk ekziston një ndalesë

e theksuar haptazi në tekstin kushtetues. Sipas kësaj pikëpamjeje,

ndryshimi i normave kushtetuese të cilat janë ndaluar të ndryshohen nga 54 ANAYURT, op. cit. f. 187. 55 GÖZLER, op. cit. f. 120.

C E N T R U M 11

251

pushteti konstituiv origjinar nëpërmjet shfuqizimit paraprak të nenit që

përcakton ndalesën, nuk është metodë e përshtatshme me të drejtën.

Kështu, ngase neni ndalues është në kauzalitet me normat e pandry-

shueshme dhe ndërlidhet me relacionin shkak-pasojë me të, duke

krijuar një tërësi të plotë. Domethënë, nëse diçka është e ndaluar të

ndryshohet, edhe norma ndaluese duhet të jetë përjashtuar nga

mundësia e ndryshimit.56

Ndërkaq, pushteti konstituiv derivativ këtë qëllim mund ta arrijë

në pajtim të plotë me procedurën e parashikuar në kushtetutë duke

respektuar kriteret formale të rishikimit dhe në këtë pikë juridikisht nuk

bart përgjegjësi. Mirëpo, ç’është e vërteta, me anë të kësaj rruge mund

të tjetërsohet tërësisht regjimi politik i ndërtuar në rendin kushtetues

aktual. Kjo nuk prodhon një kushtetutë të re, por ndryshon thellësisht

frymën e kushtetutës duke e transformuar në diçka rrënjësisht të

ndryshme nga konceptimi fillestar, gjë që çon në boshatisjen e brendisë

së saj dhe ndryshimin e identitetit që bart.57 Për këto arsye, kjo dukuri

mund të cilësohet si keqpërdorim i autorizimeve kushtetuese, ose, thënë

ndryshe, bishtnim i kushtetutës.

5. Raporti i neneve të paamendamentueshme me dispozitat e tjera kushtetuese

Brenda një teksti kushtetues mund të gjenden disa nene të

pandryshueshme. Këto nene mund të kenë ndërlidhje kuptimore me një

sërë nenesh të tjera kushtetuese, për të cilat nuk ka ndalesë që të

ndryshohen. Për ilustrim, nëse një kushtetutë ndalon ndryshimin e

parimit të shtetit të së drejtës, a do të thotë se nuk mund të ndryshohet

vetëm shprehja “shtet i së drejtës” apo edhe dispozitat gjithandej

kushtetutës që janë në relacion me këtë parim?

Nëse themi se ndalesa ka të bëjë vetëm me shprehjen në fjalë,

atëherë pushteti konstituiv derivativ mund të bëjë ndryshime radikale

në kushtetutë deri në pikën ku më shteti do të zhvishet nga të qenët

“shtet i së drejtës”, porse ajo shprehje në nenin përkatës të mbrojtur nga

ndalesa do të vazhdojë të ekzistojë si aksesor. Padyshim se kjo mund të

sjellë mospërputhje midis normave kushtetuese. Ky skenar mund të

jetësohet me respektimin e kritereve formale, që domethënë me

shumicën e nevojshme për rishikim kushtetues në Parlament.

56 ANAYURT, op. cit. f. 187-188. 57 Shih: ANAYURT, op. cit. f. 189.

C E N T R U M 11

252

Në anën tjetër, supozojmë se ndalesa për ndryshim duhet të

nënkuptojë mosndryshimin edhe të dispozitave ndërlidhëse me një ose

disa parime kushtetuese të cilët gëzojnë mbrojtje nga ndryshimi, ta

zëmë, parimi i shtetit demokratik, shtetit të së drejtës, shtetit laik etj.

Situata e tillë do të sillte rrezikun e ndalimit të ndryshimeve për po-

thuajse tërë kushtetutën. Kjo do të rezultonte me bllokada institucionale

dhe hapje rrugë për veprime antidemokratike. Po qe se nuk mund të

bëhen ndryshimet sipas vullnetit të popullit dhe përfaqësuesve të tij,

atëbotë kontestohet edhe pretendimi për një sistem demokratik.

Siç duket, problematika e tillë nuk është e zgjidhshme lehtësisht.

Relacioni mes dispozitave të pandryshueshme dhe dispozitave të

ndërlidhura përmbajtësisht me to duhet të konceptohet në mënyrë

restriktive. Në rast se amendamenti synon zhveshjen nga kuptimi,

tjetërsimin dhe paralizimin e dispozitës ndaluese, atëherë atë përpjekje

duhet cilësuar si të palejueshme për shkak të interferimit në nenet e

pandryshueshme.

Mirëpo edhe në këtë segment duhet pasur kujdes. Nëse gjithçka

brenda kushtetutës konsiderohet si pjesë e pandashme e parimeve të

pandryshueshme, kjo mund t’i hap udhë edhe interpretimeve të gjera,

gjë që mund të kulmojë me aktivizëm gjyqësor.58 Më nuk mund të flitet

për asnjë ndryshim në kushtetutë pa bekimin e Gjykatës Kushtetuese,

që domethënë se pushteti konstituiv derivativ i dalë nga vullneti

popullor me votë praktikisht nuk do të jetë funksional dhe një gjë e tillë

është e papranueshme për një demokraci normale. 59 Kjo gjendje e

shndërron gjyqësorin në pushtet konstituiv dhe, fundja, ia konteston

legjitimitetin ekzistencial vetë gjyqësisë kushtetuese.

III. ASPEKTI JURIDIK I KUFIZIMEVE NDAJ PUSHTETIT KONSTITUIV DERIVATIV

1. Mekanizmat juridikë Siç mund të vërehet nga ajo që u trajtua më sipër, çështja e

ndalimit apo kufizimeve amendamentuese, kryesisht ka të bëjë me dy

kategori bazë: trajtën shtetërore apo qeverisëse dhe liritë dhe të drejtat

58 Shih: ANAYURT, op. cit. f. 192. 59 ÖZBUDUN, Ergun. Türk Anayasa Hukuku. Yetkin Yayınları, Ankara, 2018, f. 186.

C E N T R U M 11

253

themelore. Krahasuar me liritë dhe të drejtat themelore, trajta e shtetit

është më relative.60

Mund të ndodhë që pushteti konstituiv derivativ të mos e respek-

tojë ndalesën për dispozitat e pandryshueshme. Për të pasur sanksion

juridik ndaj një përpjekjeje të tillë, duhet të ekzistojnë dy kushte: kon-

trolli kushtetues i ndryshimeve kushtetuese dhe sanksionimi i

amendamenteve antikushtetuese.

Nëse kushtetutat nuk parashohin mekanizma kontrollues efektivë

për mbrojtjen e normave të pandryshueshme, atëherë mund të flitet

vetëm për dispozita me sanksionim moral. Ndërkaq, nëse kushtetuta ka

paraparë ndalesa për ndryshim dhe ka sjellë mënyra kontrolli si në

aspekt formal, gjithashtu edhe në atë material, atëherë dëshmon se

brenda tekstit kushtetues ekziston një hierarki normative midis dispo-

zitave ose nënkupton që në kushtetutë i është dhënë një identitet pozitiv

disa nocioneve të së drejtës natyrore, të cilat fitojnë epitetin e normës

pozitive në çastin kur bëhen pjesë e tekstit të kushtetutës. Domethënë,

kontrolli kushtetues do të bëhej si për nga përputhja e rregullave proce-

durale kushtetuese për ndryshime, gjithashtu edhe përbrenda normave

në tekst, që i bie të jenë parime supra-kushtetuese të veshura me petkun

e normës pozitive.61

Në rastet kur parashihen norma të pandryshueshme dhe kontrolli

ndaj përpjekjeve për ndryshime të tyre është përcaktuar të jetë vetëm në

aspekt formal, mund të lindin situata që prodhojnë probleme.

Së pari, duke respektuar rrugën procedurale, pushteti konstituiv

derivativ mund të ndryshojë pjesërisht ose tërësisht tekstin kushtetues

(përveç dispozitave të ndaluara) dhe për këtë nuk do të ketë ndonjë

pengesë në kontekst juridik. Një gjë e tillë mund të çojë në joefekti-

vitetin praktik të kufizimeve për ndryshime kushtetuese. Kështu, sepse

kontrolli do të jetë vetëm formal dhe kjo do të bënte që ndalesat të kenë

vetëm karakter sociologjik pa ndonjë sanksionim juridik.62 Nisur nga

kjo bindje, pushteti konstituiv origjinar nuk e kufizon tërësisht pushtetin

konstituiv derivativ. Padyshim, ky opinion mund të avokohet në

60 Sipas profesorit Kaboğlu, një popull mund ta përshtatë formën e regjimit apo

sistemin e qeverisjes sipas nevojave të kohës dhe të bëjë ndryshime kushtetuese në

këtë drejtim. Mirëpo, elasticitet të ngjashëm nuk mund të pritet edhe për kufizimet

ose pakësimin e lirive dhe të drejtave të njeriut. Shih: KABOĞLU, op. cit. f. 37. 61 Shih: ANAYURT, op. cit. f. 193. 62 Shih: ANAYURT, op. cit. f. 194.

C E N T R U M 11

254

rrafshin e së drejtës pozitive. Megjithëkëtë, çështja posedon edhe

dimensionin etik.63

Së dyti, ekziston opinioni se nëse ndodh një propozim për

ndryshim ose vetë ndryshimi i dispozitës në një fushë të palejuar për t’u

ndryshuar, para së gjithash prezumohet se me kësi lloj propozimi

cenohet parimi procedural (formal). Kjo për shkak se ndërhyrja është

bërë në një sferë të ndaluar dhe përpjekja për ndryshimin e një norme

të ndaluar cilësohet si mospërfillje e kushtit formal. Për shembull, nëse

në një kushtetutë ndalohet ndërrimi i trajtës republikane të shtetit dhe

pushteti konstituiv derivativ amendamenton kushtetutën, ashtu që në

vend të institucionit të presidencës sjell një rend mbretëror, ky ndryshim

do të shpallej i pavlefshëm për shkak të mospajtimit me kriterin formal

të ndryshimeve kushtetuese.64

2. Kontrolli kushtetues i amendamenteve kushtetuese Kontrolli kushtetues i ndryshimeve kushtetuese paraqet një

çështje mjaft të ndjeshme sikundër në rrafshin teorik të së drejtës,

njëkohësisht edhe në praktikën e jetës politike. Në njërën anë qëndron

domosdoja për ruajtjen e rendit kushtetues, në anën tjetër përplasja me

pushtetin legjislativ që ushtron funksionin në emër të popullit.

Mund të paraqitet situata kur forcat politike që disponojnë me

shumicën e mjaftueshme parlamentare për rishikimin kushtetues, të

bëjnë veprime abuzuese duke iniciuar ndryshime kushtetuese për të për-

forcuar sundimin e tyre ose për të nëpërkëmbur frymën e kushtetutës.

Kjo sjell transformimin e tekstit kushtetues dhe problematikën e (mos

)njohjes së tij. Për shkak se një kushtetutë që e përjeton këtë bëhet

vështirë e dallueshme më pas, në teorinë e së drejtës, nisma e tillë

konsiderohet si keqpërdorim i autorizimit kushtetues. Pasojat e saj me

shumë gjasë do të ishin paraqitjet e krizave kushtetuese. Pikërisht këtu

luan rol gjyqësia kushtetuese, e cila rëndom konkretizohet si organ i

pavarur në formën e një gjykate kushtetuese që ushtron kontrollin e

kushtetutshmërisë.65

Kontrolli i amendamenteve kushtetuese është i llojit abstrakt,

domethënë nuk ka të bëjë me zbatimin e një norme in concreto, por vlen

63 KABOĞLU, op. cit. f. 37. 64 Shih: ANAYURT, op. cit. f. 194. 65 Shih analizën përkitazi me ndryshimet kushtetuese: KABASHI, Ditar. Ndryshimet

kushtetuese – sine qua non për shtetin: vështrim në teorinë e së drejtës. Revista

Shenja, Viti VIII, nr. 94, 2019, f. 51- 53.

C E N T R U M 11

255

ndaj çfarëdo rasti të mundshëm në të ardhmen (in futurum). Teknikisht,

kontrolli kushtetues mund të ushtrohet në dy mënyra: në atë formal dhe

në atë material.

2.1. Kontrolli formal Kontrolli formal përfshin vlerësimin e aspektit procedural të

parashikuar me kushtetutë, domethënë se një amendament a i është

përmbajtur rrugës që duhet ndjekur sipas kushtetutës.

Në vendet ku ushtrohet kontrolli kushtetues i ligjeve nuk është

për t’u habitur që parashihet edhe kontrolli kushtetues formal i amen-

damenteve kushtetuese për shkak se, de jure, edhe këto të fundit, në

aspektin formal, janë ligje.

Kësisoj, pushteti konstituiv derivativ mund ta vërë në funksion

kompetencën e vet duke iu përshtatur vetëm rregullave formale dhe

procedurale të paravendosura. Për këtë arsye, edhe nëse në shkronjën e

një kushtetute nuk flitet fare për kontrollin kushtetues të amendamen-

teve kushtetuese, një gjykatë e cila ka tagrin e kontrollit kushtetues

mund t’ia atribuojë vetes këtë detyrë.66

2.1.1. Shembuj nga e drejta e krahasuar Kushtetuta e Kosovës ka autorizuar Gjykatën Kushtetuese që të

bëjë rishikimin e kushtetutshmërisë së procedurës së ndjekur të projekt-

amendamenteve kushtetuese (neni 113/3.4).

Ky lloj kontrolli haset edhe në hapësirën kushtetuese të Republi-

kës së Turqisë. Sipas nenit 148 të Kushtetutës, Gjykata Kushtetuese

mund t’i kontrollojë ndryshimet kushtetuese vetëm në aspektin formal,

i cili është i kufizuar me kushtin e shumicës së paraparë për propozim

dhe votim si dhe ndalesës për shqyrtim të përshpejtuar. Megjithëkëtë,

në raste të caktuara, Gjykata turke ka hyrë edhe në kontroll përmbajt-

jesor me arsyetimin se projekt-amendamentet cenojnë dispozitat e

pandryshueshme të Kushtetutës dhe se kjo nuk mund të nënkuptohet si

tejkalim i autorizimeve kushtetuese për Gjykatën. 67 Megjithatë, kjo

qasje e Gjykatës Kushtetuese të Turqisë është kritikuar në doktrinë.68

66 ÖZBUDUN, Türk Anayasa Hukuku, f. 177-178. 67 Për shembuj sqarues, shih: ÖZBUDUN, Türk Anayasa Hukuku, f. 184-185. 68 Në këtë drejtim, autorët Abdulhakimoğulları dhe Baykan shprehin qëndrimin e

përmbledhur si vijon: “... vlerësimi i ndryshimeve kushtetuese duke i marrë për bazë

termet e përmendura në nenin 2 të Kushtetutës, si: laiciteti, shteti social, të drejtat e

njeriut, demokracia dhe shteti i së drejtës, kryekëput paraqet shembull të kontrollit

C E N T R U M 11

256

2.2. Kontrolli material Ky lloj i kontrollit paraqet një problematikë më vete. Kur

amendamentohet një kushtetutë sipas kritereve formale e procedurale,

normat e reja marrin fuqinë juridike të normave simotra brenda tekstit

kushtetues. Në këtë pikë shfaqet dilema se cili do të jetë kriteri i

përcaktimit të pajtueshmërisë së normës së re me kushtetutën. Sipas

hierarkisë normative, një normë mund të fitojë vlefshmëri vetëm nëse

është në përputhje me një normë më të lartë dhe shpallet e pavlefshme

nëse bie në kundërshti më normën më të lartë. Ndërkaq, normat që janë

të rangut të njëjtë, nuk trajtohen në bazë të raportit të epërsisë, por në

raportin kohor (i mëhershëm, i mëpasshëm) dhe në atë material (i për-

gjithshëm, i veçantë). Prandaj, në shikim të parë, nuk duket e mund-

shme logjikisht që të bëhet kontrolli i një norme kushtetuese përkitazi

me pajtueshmërinë me një normë tjetër të barasvlershme.69

Parimisht, pushteti konstituiv derivativ duhet t’i përmbahet nor-

mativit të përcaktuar në kushtetutë, përfshirë edhe kufizimeve materiale

rreth amendamentimeve në tekstin kushtetues të vendosur nga pushtetit

origjinar. Por, çfarë nëse nuk respektohet përcaktimi kushtetues? Përsh-

typja e parë është se veprimet e tilla janë antikushtetuese. Mirëpo, për

këtë duhet të nxirret një aktgjykim nga organi kompetent (p.sh. Gjykata

Kushtetuese) dhe një gjë e tillë shtron problematikën e ekzistimit të

kontrollit material kushtetues.

2.2.1. Shembuj nga e drejta e krahasuar Shembull për zbatimin e kontrollit material të amendamenteve

kushtetuese mund të merret Gjermania, ku Gjykata Kushtetuese

Federale kontrollon përputhshmërinë e amendamenteve me nenin 79/3

material dhe nuk ka të bëjë fare me llojin e kontrollit formal meqenëse shqyrtimi

kushtetues nëse i është boshatisur brendia e këtyre nocioneve apo jo, imponon hyrjen

në esencën e kuptimit të tyre. Për më shumë, po qe se pranohet një kontroll i tillë,

duke marrë për bazë gjerësinë e sferës që mbulon secila nga këto terme, bëhet e

vështirë mbetja jashtë ndikimit të tyre çfarëdo amendamenti kushtetues. Në këso raste,

veprimi i Gjykatës paraqet tejkalim të tagrave kushtetues dhe është model i zhvillimit

të jurisprudencës antikushtetuese. Kjo e bën atë një legjislator negativ dhe ia dobëson

legjitimitetin demokratik”. Për më gjerësisht, shih:

ABDULHAKİMOĞULLARI, Erdal; BAYKAN, Metin. Anayasa Değişikliklerinin

Yargısal Denetimi. Ankara Barosu Dergisi, 2012/3. (f. 19-40), f. 31-32.

http://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ankarabarosu/tekmakale/2012-3/01.pdf.

(16.4.2019). 69 ÖZBUDUN, Türk Anayasa Hukuku, f. 178.

http://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ankarabarosu/tekmakale/2012-3/01.pdf

C E N T R U M 11

257

të Ligjit Themeltar, gjë që nënkupton se ekziston sanksionimi juridik

për tejkalimin e kufizimeve materiale.70 Kjo praktikë është e vërtetuar

edhe me zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese në këtë vend.71

Kushtetuta e Kosovës nuk përcakton kufizime të hapura për

ndryshimin e normave të caktuara kushtetuese. Megjithatë, mungesa e

një formulimi të tillë, nuk do të thotë se pushteti konstituiv derivativ

mund të bëjë ndryshime rrënjësore që do të përmbysnin strukturën

arkitektonike të kushtetutës aktuale. Në këtë kontekst, Kushtetuta thotë

se Kryetari i Kuvendit të Kosovës duhet të referojë amendamentet

kushtetuese të propozuara para miratimit në Kuvend, me qëllim që të

konstatohet nëse amendamenti i propozuar i zvogëlon të drejtat dhe

liritë e garantuara me Kapitullin II të Kushtetutës (neni 113/9). Gjith-

ashtu, në autorizimin e kontrollit kushtetues të Gjykatës Kushtetuese

hyn edhe përputhshmëria e një amendamenti të propozuar kushtetues

me marrëveshjet e detyrueshme ndërkombëtare, të ratifikuara sipas

Kushtetutës (neni 113/3.4).72 Nga ky përvijim i tekstit kushtetues, mund

të konkludohet se kushtetutshmëria e projekt amendamenteve kush-

tetuese bëhet në formë të kontrollit paraprak (ex ante) dhe në rastin e

referimit nga ana e Kryetarit të Kuvendit ekziston detyrimi i lëvizjes

sipas detyrës zyrtare (ex officio). Po ashtu, mund të flitet për kontrollin

material (përmbajtjesor) të amendamenteve vetëm sa i përket për-

puthshmërisë me Kapitullin II të Kushtetutës, i cili rregullon gamën e

të drejtave dhe lirive themelore. Kjo i mundëson Gjykatës Kushtetuese

që të ketë një margjinë të gjerë të vlerësimit duke i dhënë hapësirë që të

kontrollojë agjendën kushtetuese të pushtetit legjislativ për të frenuar

70 GÖZLER, op. cit. f. 120. 71 Për ilustrim: në një vendim të datës 23.4.1991, inter alia, Gjykata kishte theksuar

se organi legjislativ kompetent për të amendamentuar Kushtetutën, nuk gëzon

kompetencën e shmangies nga kufijtë e ndryshimeve kushtetuese të përcaktuar në

Kushtetutë. Shih: ANAYURT, op. cit. f. 201. 72 Në kryerjen e këtij juridiksioni, Gjykata përpos që kontrollon kushtetutshmërinë në

kuptimin klasik, shndërrohet edhe në kontrollues të legjitimitetit ndërkombëtar të

amendamenteve kushtetuese. Në këtë kuptim, Gjykata vihet në pozitën e një organi

gjysmë ndërkombëtar sepse mbron dispozitat e Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e

Traktateve dhe, përmes saj, rendin juridik kushtetues ndërkombëtar. Kurse Në Shqipë-

ri është e kundërta e rastit të Kosovës: atje shqyrtohet nëse traktatet ndërkombëtare

bien ndesh me dispozitat kushtetuese. I tillë ka qenë rasti me deklarimin antikush-

tetues të marrëveshjes për kufijtë detarë në mes të Shqipërisë dhe Greqisë.

Shih: HASANI, Enver; ČUKALOVIĆ, Ivan. Komentar i Kushtetutës së Republikës

së Kosovës. Prishtinë, GIZ, 2013, f. 582.

C E N T R U M 11

258

nismat eventuale të shumicës parlamentare në prishjen e balancës dhe

garancive kushtetuese.73

Kushtetuta e Shqipërisë qëndron e heshtur sa i takon kontrollit të

amendamenteve kushtetuese. Përkundër kësaj, sipas studiuesit Sokol

Sadushi, dispozitat kushtetuese që sanksionojnë se e drejta përbën

bazën dhe kufijtë e veprimtarisë së shtetit, që evidentojnë parimin e

epërsisë së Kushtetutës dhe i japin vendin më të lartë në hierarkinë

normative, që përcaktojnë Gjykatën Kushtetuese si autoritetin që garan-

ton respektimin e e Kushtetutës me pushtetin për të shfuqizuar ato akte

që bien në kundërshtim me të, nuk duket se e përjashtojnë kontrollin

ndaj ligjeve që rishikojnë Kushtetutën.74

Ndërkaq, në kushtetutat e disa shteteve nuk është e rregulluar fare

çështja e kontrollit kushtetues të amendamenteve dhe me zhvillimin e

jurisprudencës kushtetuese del në pah fakti se gjykata kushtetuese

përkatëse ia njeh apo jo vetes kompetencën e kontrollit kushtetues. Fjala

bie, Gjykata Kushtetuese e Hungarisë dhe ajo e Sllovenisë me vendimet

e tyre nuk ia kanë njohur vetes këtë lloj kompetence.75

3. Ndryshimet kushtetuese të miratuara në referendum Një segment i veçantë për t’u theksuar është amendamentimi

kushtetues nëpërmjet referendumit. Çështja që kërkon trajtim në këtë

pikë ka të bëjë me kontrollin kushtetues të ndryshimeve që burojnë nga

vullneti i popullit me votën e drejtpërdrejtë.

Për shembull, në Francë, në vitin 1962, është organizuar referen-

dumi për ndryshime kushtetuese që kishin të bënin me tjetërsimin e

mënyrës së zgjedhjes së presidentit, duke sjellë versionin e zgjedhjeve

direkte. Këtë nismë të ish-presidentit De Gaulle e kishin kritikuar

73 MORINA, Visar. Gjyqësia Kushtetuese (Shqyrtime teorike dhe krahasimore).

Universiteti i Prishtinës - Fakulteti Juridik, Prishtinë, 2017, f. 122-123. 74 Megjithëkëtë, kjo çështje nuk është zgjidhur përfundimisht as nga doktrina kush-

tetuese. Sadushi mendon se Gjykata Kushtetuese, si një organ që garanton respektimin

e hierarkisë normative, në parim, duhet të jetë e lirë në vlerësimin e kushtetutshmërisë

së amendamenteve kushtetuese. Autori mbron idenë se me vetë faktin që në Kushte-

tutën e Republikës së Shqipërisë nuk ekziston ndonjë kufizim i shprehur haptazi për

kontrollin material të amendamenteve kushtetuese, atëherë mund të duket se është

pranuar superkonstitucionaliteti. Pikërisht, ky parim i fundit e bën të nevojshëm

kontrollin kushtetues. Më detajisht, shih: SADUSHI, Sokol. Drejtësia kushtetuese

në zhvillim (Trajtime teorike dhe të praktikës së gjykimit kushtetues). Botimet

Toena, Tiranë, 2012, f. 222-223. 75 GÖZLER, op. cit. f. 120.

C E N T R U M 11

259

opozitarët. Megjithëse projekt-amendamenti kushtetues ishte legjiti-

muar në referendum, kreu i Senatit, socialisti Gaston Monnerville (që

më vonë do të bëhej anëtar i Këshillit Kushtetues), e kishte referuar

çështjen në Këshillin Kushtetues për kontroll të pajtueshmërisë me

Kushtetutën. Mirëpo, Këshilli Kushtetues i Francës, kishte refuzuar

kontrollin e projektligjit të dalë nga referendumi.76 Ndonëse neni 61 i

Kushtetutës së vitit 1958 e veshte me kompetencë Këshillin Kushtetues

që të ushtronte kontroll kushtetues mbi ligjet e nxjerra, përfshirë ato

lidhur me amendamentimet kushtetuese, nuk qartësohej haptas nëse kjo

gjë përfshinte vetëm ligjet e nxjerra në organin legjislativ apo edhe ato

që dalin nga verdikti i drejtpërdrejtë popullor. Kështu, duke vepruar si

një organ që kontrollon veprimtarinë e organeve të tjera kushtetuese,

Këshilli Kushtetues vendos të bëjë dallimin midis mënyrës së nxjerrjes

së ligjit dhe gjykon se ka autorizim kushtetues të ushtrojë kontroll

vetëm ndaj ligjeve të nxjerra në Asamblenë Kombëtare por jo edhe ndaj

atyre që marrin aprovimin e popullit. Në këtë mënyrë, Këshilli Kush-

tetues kufizon kontrollin vetëm në ligjet parlamentare,77 ndërsa pranon

të qëndrojë i heshtur për sa i takon ligjeve të pranuara në referendum

ngase ato shprehin vullnetin e kombit, si sovran i pakontestueshëm.78

4. Parimet e pandryshueshme kushtetuese në pikëpamjen e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut

Në kuadër të jurisprudencës së saj, Gjykata Evropiane për të

Drejtat e Njeriut (GJEDNJ) ka shprehur edhe këndvështrimet lidhur me

disa nga parimet që në kushtetutat e shteteve palë të Konventës

Evropiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNJ) zënë vend si dispozita të

palejueshme për t’u ndryshuar.

Në disa nga vendimet e saj, duke vënë theksin në Preambulën e

Konventës, GJEDNJ ka arritur në ca konkluzione. Para së gjithash,

sipas GJEDNJ, regjimi demokratik është i vetmi model politik që është

76 Shih:, DORSEN, N; ROSENFELD, M; SAJO, A; BAER, S. Comparative

Constitutionalism – Cases and Materials. Thomson Reuters, USA, 2010, f. 137. 77 Shih: HERDEGEN, op. cit. f. 367. 78 Një qasje e tillë bëhet e vetëkuptueshme duke marrë parasysh idenë e ngjizur që

nga Revolucioni Borgjez Francez se vullneti popullor nuk mund të shndërrohet në

objekt të kontrollit sepse nuk mund të ketë fuqi vendimmarrëse që mund të bjerë në

kundërshtim me sovranitetin kombëtar.

C E N T R U M 11

260

në pajtueshmëri me Konventën.79 Zaten, vetë Konventa është hartuar

me qëllim të ruajtjes dhe zhvillimit të idealeve dhe parimeve të mbësh-

tetura në një rend demokratik. Në këtë kontekst, nisur nga relacioni

midis Konventës dhe demokracisë, GJEDNJ vëren se parimet dhe vlerat

demokratike përbëjnë elemente të pandryshueshme për rendet kushte-

tuese të shteteve palë të Konventës. Në qëndrimet e GJEDNJ, ravijë-

zohen vlerat që ndërtojnë një shoqëri demokratike, ndër të cilat bëjnë

pjesë pluralizmi, toleranca dhe mendimi i lirë.80 Krahas kësaj, GJEDNJ

ka deklaruar edhe opinionin se edhe parimi i laicitetit, bashkë me epër-

sinë e së drejtës, respektimin e të drejtave të njeriut dhe demokracisë,

përbën njërin nga parimet themelore të një rendi shtetëror.81

5. Qëndrimi i Komisionit të Venecias ndaj normave të pandryshueshme

Sikurse në shumë sfera që ndërlidhen me të drejtën kushtetuese,

edhe në çështjen e kufizimeve ndaj ndryshimeve kushtetuese, Komi-

sioni i Venecias ka shprehur qëndrimin e vet, duke ofruar një udhëzim

teorik për palët e interesuara.

Në Raportin mbi Ndryshimet Kushtetuese 82 janë fiksuar disa

premisa. Së këndejmi, Komisioni i Venecias udhëzon që dispozitat e

pandryshueshme të interpretohen e të zbatohen në mënyrë restriktive

dhe me kujdes83. Për më tepër, këto dispozita duhet të jenë të hapura

ndaj interpretimeve dinamike. Konceptet si “sovraniteti”, “demokra-

cia”, “republikanizmi”, “federalizmi” ose “të drejtat themelore”, i janë

79 Në Preambulën e KEDNJ potencohet ideja se zhvillimi i të drejtave të njeriut dhe i

lirive themelore që përbëjnë themelet e drejtësisë dhe të paqes në botë mund të

garantohet kryesisht mbi një regjim politik demokratik nga njëra anë, dhe në anën

tjetër mbi një kuptim dhe respektim të përbashkët të të drejtave të njeriut. Shih

versionin zyrtar të tekstit të KEDNJ në gjuhën angleze: Convention for the

Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, në vegëzën:

https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf%23page=9. (08.5.2019) 80 UYGUN, op. cit. f. 410. 81 UYGUN, op. cit. f. 411. 82 EUROPEAN COMMISSION FOR DEMOCRACY THROUGH LAW (VENICE

COMMISSION). Report On Constitutional Amendment. CDL-AD(2010)001.

Raporti në fjalë është miratuar në Mbledhjen Plenare nr. 81, me datë 11-12.12.2009.

ky Raport është i qasshëm në gjuhën angleze në vegëzën: https://www.venice.

coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2010)001-e.

(07.5.2019). 83 Report On Constitutional Amendment, par. 220.

https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf%23page=9

C E N T R U M 11

261

nënshtruar evoluimit të vazhdueshëm, si në nivel ndërkombëtar edhe në

atë vendor, dhe kështu do të vazhdojë edhe në vitet e ardhshme. Për

shembull, nocioni i “demokracisë” dhe “parimeve demokratike” nuk

perceptohet njësoj sikur në shek. XIX apo XX. Njëjtë edhe me

konceptet si “sovraniteti” ose “integriteti territorial”, të cilat në të drej-

tën ndërkombëtare dhe veçmas në shtetet evropiane, sot kanë kuptime

të ndryshme nga që kishin vetëm disa dekada më parë.84

Gjithashtu, Komisioni vlerëson se çështja e kufizimeve amen-

damentuese preferohet të rregullohet nga kushtetutëvënësi kombëtar85

dhe varet nga interpretimi i të drejtës kushtetuese të një shteti të

përveçëm, andaj dhe nuk mund të pranohet një përgjithësim për të gjitha

vendet.86

Sa i përket ndalimit të rishikimit kushtetues gjatë gjendjes së

luftës, gjendjes së jashtëzakonshme apo situatave të ngjashme, Komi-

sioni thekson se më e udhës është që vetë legjislatori kushtetues të ven-

dosë se kur ekziston një gjendje e tillë. Mirëpo, kjo nuk duhet shpër-

dorur si shkas që të bllokohen nismat amendamentuese. Kështu, ngase

mund të shpallet një situatë emergjente dhe rrjedhimisht pamundësohet

procesi rishikues i kushtetutës. Prandaj, Komisioni shpreh opinionin se

situatat e tilla duhen nënkuptuar në mënyrë restriktive (të ngushtë).87

CONCLUSION

The evolution of the world around us reflects the necessity of

adapting to it. Today in spite of the tremendous development of huma-

nity on many spheres, no static life can be assumed. This also applies

to the state organization that is in the interest of the citizens of a state.

Given that the constitution is the act that regulates this and defines the

fundamental freedoms and rights, it is also necessary to subject it to the

new dynamics. Despite this, in some constitutions there are some provi-

sions that explicitly prohibit the change of certain principles within a

constitutional text. This can strengthen state and social stability by

bringing about protection from frequent interventions of derivative

constituent power, but at the same time it may become a cause to

prevent the free will of new generations from adapting the constitution

84 Ibid. par. 221. 85 Ibid. par. 222. 86 Ibid. par. 223. 87 Ibid. par. 224.

C E N T R U M 11

262

according to their needs. The factual result of this is understood only in

reality, from country to country.

Like any normative definition that is decided to be assured, both

non-amendable provisions are based on judicial control exercised by

the competent constitutional body (usually constitutional courts). When

an amendment violates such a provision, then it does not acquire legal

force and is declared null and void.

The provision protected by the change is in substantial relation

with other provisions within the constitution and the guarantee of it

should be understood as such for others. However, the generalizations

that may arise from extensive interpretations carry the risk of judicial

activism of the constitutional judiciary. It is therefore recommended

that interpretations regarding the interdependence of constitutional

provisions with each other be made in a restrictive way. Thus, even the

legislative power could exercise its natural function, the judiciary

would also play the role of the impartial and the guarantor of legal

certainty.

Recensentë:

Prof. dr. Bajram Pollozhani

Prof. dr. Jusuf Zejneli

BURIMET E KONSULTUARA

Libra:

ANAYURT, Ömer. Anayasa Hukuku: Genel Kısım (Temel

İlkeler, Kavram ve Kurumlar). Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2018.

DORSEN, N; ROSENFELD, M; SAJO, A; BAER, S. Compa-

rative Constitutionalism – Cases and Materials. Thomson Reuters,

USA, 2010.

GÖREN, Zafer. Anayasa Hukuku (T.C. Anayasası Ve

TBMM İçtüzüğü Eki İle). Yetkin Yayınları, Ankara, 2018.

GÖZLER, Kemal. Anayasa Hukukun Genel Esasları. Ekin

Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2017.

HASANI, Enver. Tema të zgjedhura nga e drejta

kushtetuese. Universiteti i Prishtinës dhe Jalifat Publishing, Prishtinë-

Hjuston, 2016.

HASANI, Enver; ČUKALOVIĆ, Ivan. Komentar i Kushtetutës

së Republikës së Kosovës. Prishtinë, 2013.

C E N T R U M 11

263

HERDEGEN, Matthias. Anayasa Yapımının Sınırları. (Përkth.

N. Demirel). Anayasa Teorisi. DEPENHEUER, O;

GRABENWARTER, C. (Editorë). (Ed. i Përkth. DOĞAN, İ.). Lale

Yayıncılık, 2014.

KABASHI, Ditar. Pozita e Kreut të Shtetit gjatë zhvillimit

kushtetues në Republikën e Turqisë (Shqyrtime krahasuese).

Botime Artini, Prishtinë, 2016.

KABOĞLU, İbrahim. Anayasa Hukuku Dersleri (Genel

Esaslar). Legal Yayıncılık, İstanbul, 2018.

MORINA, Visar. Gjyqësia Kushtetuese (Shqyrtime teorike

dhe krahasimore). Universiteti i Prishtinës - Fakulteti Juridik,

Prishtinë, 2017.

OMARI, Luan; ANASTASI, Aurela. E drejta kushtetuese.

Shtëpia Botuese ABC, Tiranë, 2010.

ÖZBUDUN, Ergun. Türk Anayasa Hukuku. Yetkin Yayınları,

Ankara, 2018.

ÖZBUDUN, Ergun. Türkiye’de Demokratikleşme Süreci

(Anayasa Yapımı ve Anayasa Yargısı). İstanbul Bilgi Üniversitesi

Yayınları, İstanbul, 2014.

SADUSHI, Sokol. Drejtësia kushtetuese në zhvillim

(Trajtime teorike dhe të praktikës së gjykimit kushtetues).

Botimet Toena, Tiranë, 2012.

TANÖR, Bülent; YÜZBAŞIOĞLU, Necmi. 1982 Anayasasına

Göre Türk Anayasa Hukuku. Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş,

İstanbul, 2019.

TEZİÇ, Erdoğan. Anayasa Hukuku (Genel Esaslar). Beta

Basım Yayın Dağıtım A.Ş, İstanbul, 2017.

UYGUN, Oktay. Kamu Hukuku İncelemeleri (İnsan Hakları,

Demokrasi, Hukuk Devleti, Egemenlik). On İki Levha Yayıncılık,

İstanbul, 2013.

Punime shkencore, analiza dhe raporte:

ABDULHAKİMOĞULLARI, Erdal; BAYKAN, Metin.

Anayasa Değişikliklerinin Yargısal Denetimi. Ankara Barosu

Dergisi, 2012/3. (f. 19-40), f. 31-32.

http://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ankarabarosu/tekmakale/2012-

3/01.pdf. (16.4.2019).

ATAY, Ender Ethem. Anayasa Kavramının Tanımı,

Hazırlanması ve Değiştirilmesi Arasındaki İlişki. Gazi Üniversitesi

Hukuk Fakültesi Dergisi. C. XII, Y. 2008, Sa. 1-2.

http://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ankarabarosu/tekmakale/2012-3/01.pdfhttp://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ankarabarosu/tekmakale/2012-3/01.pdf

C E N T R U M 11

264

CAN, Osman. Anayasayı Değiştirme İktidarı Ve Denetim

Sorunu. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 62-3, (f. 101-139).

https://dergipark.org.tr/download/article-file/36031. (10.5.2019).

FLENIER, Thomas. Constituent/Constituted Power: Theory And

Application. Journal of Constitutional Law - Volume: 1 / Issue:1 /

Year: 2012.

KABASHI, Ditar. Ndryshimet kushtetuese – sine qua non për

shtetin: vështrim në teorinë e së drejtës. Revista Shenja, Viti VIII, nr.

94, 2019 (f. 51- 53).

Report On Constitutional Amendment. EUROPEAN

COMMISSION FOR DEMOCRACY THROUGH LAW (VENICE

COMMISSION). CDL-AD(2010)001.:

https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile

=CDL-AD(2010)001-e. (07.5.2019).

Akte juridike:

Convention for the Protection of Human Rights and

Fundamental Freedoms:

https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf%23page=

9. (08.5.2019).

Kushtetuta e Belgjikës:

https://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/

GrondwetUK.pdf. (15.3.2019).

Kushtetuta e Francës: https://www.conseil-

constitutionnel.fr/sites/default/files/as/root/bank_mm/anglais/constiuti

on_anglais_oct2009.pdf. (09.4.2019).

Kushtetuta e Greqisë:

https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/en/gr/gr220en.pdf.

(12.4.2019).

Ligji Themeltar Gjerman:

https://www.bundesregierung.de/breg-en/chancellor/basic-law-

470510. (15.4.2019).

Kushtetuta e Malit të Zi:

http://www.skupstina.me/images/documents/constitution-of-

montenegro.pdf. (14.3.2019).

Kushtetuta e Portugalisë:

http://www.en.parlamento.pt/Legislation/CRP/Constitution7th.pdf.

(12.3.2019).

https://dergipark.org.tr/download/article-file/36031https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2010)001-ehttps://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2010)001-ehttps://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf%23page=9https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf%23page=9https://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/GrondwetUK.pdfhttps://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/GrondwetUK.pdfhttps://www.conseil-constitutionnel.fr/sites/default/files/as/root/bank_mm/anglais/constiution_anglais_oct2009.pdfhttps://www.conseil-constitutionnel.fr/sites/default/files/as/root/bank_mm/anglais/constiution_anglais_oct2009.pdfhttps://www.conseil-constitutionnel.fr/sites/default/files/as/root/bank_mm/anglais/constiution_anglais_oct2009.pdfhttps://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/en/gr/gr220en.pdfhttps://www.bundesregierung.de/breg-en/chancellor/basic-law-470510https://www.bundesregierung.de/breg-en/chancellor/basic-law-470510http://www.skupstina.me/images/documents/constitution-of-montenegro.pdfhttp://www.skupstina.me/images/documents/constitution-of-montenegro.pdfhttp://www.en.parlamento.pt/Legislation/CRP/Constitution7th.pdf

C E N T R U M 11

265

Kushtetuta e Rumanisë:

http://www.cdep.ro/pls/dic/site2015.page?den=act2_2&par1=7&idl=2

. (08.4.2019).

Kushtetuta e Serbisë: http://www.ustavni.sud.rs/page/view/en-

GB/235-100028/constitution. (14.3.2019).

Kushtetuta e Spanjës:

http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Hist_N

ormas/Norm/const_espa_texto_ingles_0.pdf. (12.3.2019).

Kushtetuta e Shqipërisë:

https://www.parlament.al/Files/sKuvendi/kushtetuta.pdf. (11.3.2019).

Kushtetuta e Turqisë:

https://global.tbmm.gov.tr/docs/constitution_en_2019.pdf.

(07.5.2019).

Kushtetuta e Ukrainës:

https://www.justice.gov/sites/default/files/eoir/legacy/2013/11/08/cons

titution_14.pdf. (14.4.2019).

http://www.cdep.ro/pls/dic/site2015.page?den=act2_2&par1=7&idl=2http://www.cdep.ro/pls/dic/site2015.page?den=act2_2&par1=7&idl=2http://www.ustavni.sud.rs/page/view/en-GB/235-100028/constitutionhttp://www.ustavni.sud.rs/page/view/en-GB/235-100028/constitutionhttp://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Hist_Normas/Norm/const_espa_texto_ingles_0.pdfhttp://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Hist_Normas/Norm/const_espa_texto_ingles_0.pdfhttps://www.parlament.al/Files/sKuvendi/kushtetuta.pdfhttps://global.tbmm.gov.tr/docs/constitution_en_2019.pdfhttps://www.justice.gov/sites/default/files/eoir/legacy/2013/11/08/constitution_14.pdfhttps://www.justice.gov/sites/default/files/eoir/legacy/2013/11/08/constitution_14.pdf