Kultura myślenia i argumentacji2015/2016

Temat 4: Implikatury konwersacyjne

i presupozycje

Wyjściowa obserwacja: • całkowite znaczenie wypowiedzi zawiera elementy,

które wykraczają poza to, co dosłownie powiedziane.

Wyjściowa obserwacja: • całkowite znaczenie wypowiedzi zawiera elementy,

które wykraczają poza to, co dosłownie powiedziane.

(1) a. Jan jest filozofem i ma prawo jazdy.b. Jan wsiadł na motor i odjechał w siną dal.c. Jan spadł z dachu i złamał nogę.

(2) Muszę odebrać siostrę z lotniska. (3) a. Idziemy do kina?

b. Muszę odebrać siostrę z lotniska.

Wyjściowa obserwacja: • całkowite znaczenie wypowiedzi zawiera elementy,

które wykraczają poza to, co dosłownie powiedziane.

(1) a. Jan jest filozofem i ma prawo jazdy.b. Jan wsiadł na motor i odjechał w siną dal.c. Jan spadł z dachu i złamał nogę.

(2) Muszę odebrać siostrę z lotniska. (3) a. Idziemy do kina?

b. Muszę odebrać siostrę z lotniska.

Znaczenia wypowiedzi (1b), (1c) oraz (3b) zawierają implikatury konwersacyjne.Znaczenia wypowiedzi (2) i (3b) zawierają presupozycje.

(4) A i B rozmawiają o problemach Jana:A: Biedny Jan! Jak można mu pomóc?B: Piotr jest zięciem prezesa Kwiatkowskiego!

(4) A i B rozmawiają o problemach Jana:A: Biedny Jan! Jak można mu pomóc?B: Piotr jest zięciem prezesa Kwiatkowskiego!

To, co semantycznie wynika ze zdania wypowiedzianego przez B:• Prezes Kwiatkowski jest teściem Piotra.• Piotr nie jest kawalerem.

(4) A i B rozmawiają o problemach Jana:A: Biedny Jan! Jak można mu pomóc?B: Piotr jest zięciem prezesa Kwiatkowskiego!

To, co semantycznie wynika ze zdania wypowiedzianego przez B:• Prezes Kwiatkowski jest teściem Piotra.• Piotr nie jest kawalerem.

To, co konwersacyjnie wynika ze stwierdzenia B:• Można poprosić Piotra, by wstawił się za Janem u

prezesa Kwiatkowskiego.

(4) A i B rozmawiają o problemach Jana:A: Biedny Jan! Jak można mu pomóc?B: Piotr jest zięciem prezesa Kwiatkowskiego!

To, co semantycznie wynika ze zdania wypowiedzianego przez B:• Prezes Kwiatkowski jest teściem Piotra.• Piotr nie jest kawalerem.

To, co konwersacyjnie wynika ze stwierdzenia B:• Można poprosić Piotra, by wstawił się za Janem u

prezesa Kwiatkowskiego.

(5) A i B rozmawiają o karierze Piotra:A: Ciekawe dlaczego Piotr tak szybko awansował?B: Piotr jest zięciem prezesa Kwiatkowskiego!

Znaczenie wypowiedzi: • znaczenie pierwotne,

tj. semantycznie ustalone warunki prawdziwości, „to, co powiedziane”;

• znaczenie wtórne,tj. implikatura konwersacyjna, „to, co sugerowane”.

Znaczenie wypowiedzi: • znaczenie pierwotne,

tj. semantycznie ustalone warunki prawdziwości, „to, co powiedziane”;

• znaczenie wtórne,tj. implikatura konwersacyjna, „to, co sugerowane”.

Implikatury są:• zależne od kontekstu• odwoływalne• wywnioskowane, a nie odkodowane• nie mają wpływu na warunki prawdziwości wypowiedzi

(wypowiedź fałszywa a nadużycie)

ZASADA WSPÓŁPRACY• Mów tak, aby twój wkład do wymiany zdań, w której

uczestniczysz, był taki, jak tego się aktualnie oczekuje.

ZASADA WSPÓŁPRACY• Mów tak, aby twój wkład do wymiany zdań, w której

uczestniczysz, był taki, jak tego się aktualnie oczekuje. Zasady (maksymy) konwersacyjne:

1. ilości,2. jakości,3. stosunku (relacji, relewancji),4. sposobu.

WNIOSKOWANIE PRAGMATYCZNE: • w kontekście C powiedział, że p; • tym samym wydaje się łamać maksymę X;• nie ma jednak powodu, by myśleć, że łamie zasadę

współpracy oraz związane z nią maksymy; • zasada współpracy oraz maksyma X są więc

zachowane na poziomie znaczenia wtórnego; • zatem mówiąc w kontekście C, że p, implikuje, że s.

WNIOSKOWANIE PRAGMATYCZNE: • w kontekście C powiedział, że p; • tym samym wydaje się łamać maksymę X;• nie ma jednak powodu, by myśleć, że łamie zasadę

współpracy oraz związane z nią maksymy; • zasada współpracy oraz maksyma X są więc

zachowane na poziomie znaczenia wtórnego; • zatem mówiąc w kontekście C, że p, implikuje, że s.

(4) A i B rozmawiają o problemach Jana:A: Biedny Jan! Jak można mu pomóc?B: Piotr jest zięciem prezesa Kwiatkowskiego!

WNIOSKOWANIE PRAGMATYCZNE: • w kontekście C powiedział, że p; • tym samym wydaje się łamać maksymę X;• nie ma jednak powodu, by myśleć, że łamie zasadę

współpracy oraz związane z nią maksymy; • zasada współpracy oraz maksyma X są więc

zachowane na poziomie znaczenia wtórnego; • zatem mówiąc w kontekście C, że p, implikuje, że s.

(1) a. Jan jest filozofem i ma prawo jazdy.b. Jan wsiadł na motor i odjechał w siną dal.c. Jan spadł z dachu i złamał nogę.

WNIOSKOWANIE PRAGMATYCZNE: • w kontekście C powiedział, że p; • tym samym wydaje się łamać maksymę X;• nie ma jednak powodu, by myśleć, że łamie zasadę

współpracy oraz związane z nią maksymy; • zasada współpracy oraz maksyma X są więc

zachowane na poziomie znaczenia wtórnego; • zatem mówiąc w kontekście C, że p, implikuje, że s.

(6) Marek ma trzy córki. (7) Niektórzy studenci zdali egzamin. (8) a. Jasiu, paliłeś pod szkołą?

b. Zenek palił!→ implikatury skalarne!

Grupa A: Sytuacje, w których nie naruszono żadnej zasady, albo przynajmniej nic wyraźnie nie wskazuje na naruszenie jakiejś zasady.

(9) A: Mam ochotę na pizzę!B: Tuż za rogiem jest restauracja.

Grupa B: Sytuacje, w których pewne zasady zostały naruszone ze względu na konflikt z innymi.

(10) A: Gdzie mieszka Janek?B: Gdzieś na południu Polski.

Grupa C: Sytuacje, w których pewna zasada jest naruszona na poziomie znaczenia pierwotnego, ale jest tak dlatego, że mówiący przestrzega tej zasady (lub przynajmniej zasady współpracy jako takiej) na poziomie tego, co konwersacyjnie implikowane.

C1. Naruszenia zasady ilości:

(11) Profesor pisze opinię o studencie X:Pan X regularnie uczęszczał na moje seminariumi posługiwał się poprawną polszczyzną.

Grupa C: Sytuacje, w których pewna zasada jest naruszona na poziomie znaczenia pierwotnego, ale jest tak dlatego, że mówiący przestrzega tej zasady (lub przynajmniej zasady współpracy jako takiej) na poziomie tego, co konwersacyjnie implikowane.

C1. Naruszenia zasady ilości:

(12) A: Maria mnie kocha!B: Kocha lub nie kocha.

Grupa C: Sytuacje, w których pewna zasada jest naruszona na poziomie znaczenia pierwotnego, ale jest tak dlatego, że mówiący przestrzega tej zasady (lub przynajmniej zasady współpracy jako takiej) na poziomie tego, co konwersacyjnie implikowane.

C1. Naruszenia zasady ilości:

(13) Jeśli ktoś ma pieniądze, to skądś je ma.

(14) Wojna to wojna.

Grupa C: Sytuacje, w których pewna zasada jest naruszona na poziomie znaczenia pierwotnego, ale jest tak dlatego, że mówiący przestrzega tej zasady (lub przynajmniej zasady współpracy jako takiej) na poziomie tego, co konwersacyjnie implikowane.

C1. Naruszenia zasady ilości:

(15) A: Czy babcia już zdrowa?B: Zdrowa i bardzo ciekawa, co u ciebie.

C2. Naruszenia zasady jakości:

(16) A: Teheran jest stolicą Turcji.B: Jasne, a Moskwa jest stolicą Francji.

C2. Naruszenia zasady jakości:

(16) A: Teheran jest stolicą Turcji.B: Jasne, a Moskwa jest stolicą Francji.

np. hiperbole:(17) Platforma Obywatelska nie ma programu wyborczego.(18) Wszystkie ładne dziewczyny kochają marynarzy.(19) Ten stek jest surowy.

C2. Naruszenia zasady jakości:

(16) A: Teheran jest stolicą Turcji.B: Jasne, a Moskwa jest stolicą Francji.

np. hiperbole:(17) Platforma Obywatelska nie ma programu wyborczego.(18) Wszystkie ładne dziewczyny kochają marynarzy.(19) Ten stek jest surowy.

np. metafory:

(20) A: Czy Janek ma dziewczynę?B: On jest mnichem!

C3. Naruszenia zasady stosunku:

(21) A: Jasiu, czy ty mnie jeszcze kochasz?B: Ładną pogodę dziś mamy!

C3. Naruszenia zasady stosunku:

(21) A: Jasiu, czy ty mnie jeszcze kochasz?B: Ładną pogodę dziś mamy!

C4. Wielosłowie i rozwlekłość:

(22) A: Co Anna zatańczyła?B: Wykonała serię ruchów charakterystycznych

dla mazura.

Inne przykłady:

Implikatury uogólnione (to rodzaj implikatur konwersacyjnych):

(23) Wczoraj widziałem Jana, jak wychodził z kina z pewną kobietą.

(6) Marek ma trzy córki. (7) Niektórzy studenci zdali egzamin.

Inne przykłady:

Implikatury uogólnione (to rodzaj implikatur konwersacyjnych):

(23) Wczoraj widziałem Jana, jak wychodził z kina z pewną kobietą.

(6) Marek ma trzy córki. (7) Niektórzy studenci zdali egzamin.

Implikatury konwencjonalne(nie są konwersacyjne, zob. test odwoływalności):

(24) a. Jan jest bogatym i uczciwym człowiekiem. b. Jan jest bogatym, choć uczciwym człowiekiem.

Presupozycje

(25) a. Mariola żałuje, że studiuje pedagogikę. b. Mariola nie żałuje, że studiuje pedagogikę.

(26) Ktoś żałuje, że studiuje pedagogikę. (27) Mariola studiuje pedagogikę.

Presupozycje

(25) a. Mariola żałuje, że studiuje pedagogikę. b. Mariola nie żałuje, że studiuje pedagogikę.

(26) Ktoś żałuje, że studiuje pedagogikę. (27) Mariola studiuje pedagogikę.

[ (25a) → (26) ]? TAK![ (25b) → (26) ]? NIE![ (25a) >> (27) ]? TAK![ (25b) >> (27) ]? TAK!

Presupozycje

(25) a. Mariola żałuje, że studiuje pedagogikę. b. Mariola nie żałuje, że studiuje pedagogikę.

(26) Ktoś żałuje, że studiuje pedagogikę. (27) Mariola studiuje pedagogikę.

[ (25a) → (26) ]? TAK![ (25b) → (26) ]? NIE![ (25a) >> (27) ]? TAK![ (25b) >> (27) ]? TAK!

Ważne: • presupozycje zdania są zachowane

po jego zanegowaniu.

Presupozycje

(25) a. Mariola żałuje, że studiuje pedagogikę. b. Mariola nie żałuje, że studiuje pedagogikę.

(26) Ktoś żałuje, że studiuje pedagogikę. (27) Mariola studiuje pedagogikę.

(28) Mariola nie żałuje, że studiuje pedagogikę. Mariola nie studiuje pedagogiki.

Presupozycje

(25) a. Mariola żałuje, że studiuje pedagogikę. b. Mariola nie żałuje, że studiuje pedagogikę.

(26) Ktoś żałuje, że studiuje pedagogikę. (27) Mariola studiuje pedagogikę.

(28) Mariola nie żałuje, że studiuje pedagogikę. Mariola nie studiuje pedagogiki.

Ważne: • presupozycje są odwoływalne.

Presupozycje

(25) a. Mariola żałuje, że studiuje pedagogikę. b. Mariola nie żałuje, że studiuje pedagogikę.

(26) Ktoś żałuje, że studiuje pedagogikę. (27) Mariola studiuje pedagogikę.

(29) Mariola żałuje, że studiuje pedagogikę. Mariola studiuje pedagogikę.

(30) a. Idziemy do kina?b. Jestem zmęczona. Nie chcę iść do kina.

Ważne: • w przeciwieństwie do implikatur,

presupozycje nie są podatne na wzmocnienie.

Presupozycje

(25) a. Mariola żałuje, że studiuje pedagogikę. b. Mariola nie żałuje, że studiuje pedagogikę.

(26) Ktoś żałuje, że studiuje pedagogikę. (27) Mariola studiuje pedagogikę.

Ważne: • presupozcje są kodowane w języku

(→ konstrukcje wyzwalające presupozycje, KWP).

KWP:

1. nazwy własne i deskrypcje określone(→ presupozycje egzystencjalne);

(31) Mojżesz wyprowadził Izrealitów z Egiptu. >> Mojżesz istniał.

(32) Obecny król Lesoto lubi wypić i zatańczyć. >> Lesoto ma króla.

KWP:

2. czasowniki faktywne (ang. factive verbs):

(33) Mariola żałuje / nie żałuje, że nie studiuje pedagogiki. >> Mariola nie studiuje pedagogiki.

zorientować się, dziwić się, być świadomym, wiedzieć, …

KWP:

3. czasowniki implikacyjne:

(34) Pan Sułek zdołał / nie zdołał ukończyć liceum. >> Pan Sułek próbował ukończyć liceum.

przydarzyć się, zapomnieć, uniknąć, …

KWP:

4. czasowniki zmiany stanu:

(35) Zenek przestał przeklinać. >> Zenek do tej pory przeklinał.

porzucić, kontynuować, zacząć, …

KWP:

5. określenia powtórzeń:

(36) Eliza znowu płacze.>> Eliza już wcześniej płakała.

ponownie, nigdy więcej, powrócić, kolejnym razem, nadal, …

KWP:

6. czasowniki osądzające:

(37) Eliza oskarżyła Zenka o to, że odwiedza Mariolę. >> Eliza uważa, że odwiedzanie Marioli jest złe. (???)

skrytykować, pochwalić, …

KWP:

7. określenia czasowe:

(38) Po zajęciu Krymu przez Rosję, Obama zadzwonił do Putina. >> Rosja zajęła Krym.

przed, przed tym jak, w czasie, zawsze gdy (?), gdy (?), …

KWP:

8. zdania rozszczepione (ang. cleft sentences):

(39) To Eliza była tą osobą, która pocałowała Sułka. >> Ktoś pocałował Sułka.

KWP:

8. zdania rozszczepione (ang. cleft sentences):

(39) To Eliza była tą osobą, która pocałowała Sułka. >> Ktoś pocałował Sułka.

(39') Eliza nie była tą osobą, która pocałowała Sułka. >> Ktoś pocałował Sułka.

Dygresja: • implikatury i presupozycje są warstwami znaczenia,

które są niedostępne dla niektórych osób; • np. autyzm jako „ślepota na umysły”

(zob. test fałszywych przekonań); • te zależności bada kognitywistyka.