kunnskapsgrunnlag – oversikt over folkehelsa i sogn … · sogn og fjordane har ein frrekomst av...

KUNNSKAPSGRUNNLAG – OVERSIKT OVER FOLKEHELSA I SOGN OG FJORDANE

InnhaldKUNNSKAPSGRUNNLAG – OVERSIKT OVER FOLKEHELSA I SOGN OG FJORDANE...................................1

BAKGRUNN.........................................................................................................................................3

Kva skal vi ha oversikt over ?..........................................................................................................3

Korleis går vi fram i oversiktsarbeidet ?..........................................................................................4

Helsetlstand og faktorar som påverkar denne...............................................................................5

Organisering av oversiktsarbeidet – mellom anna med kopling mot Regional plan for folkehelse 6

Oppdatering av helseovervakingsdokumentet...............................................................................7

Folkesetnad........................................................................................................................................8

Alderssamansetjing............................................................................................................................8

Folketalsutviklinga framover..............................................................................................................9

Talet på innvandrarar.......................................................................................................................11

Utdanningsnivå.................................................................................................................................12

Forventa levealder........................................................................................................................13

Utfordringar......................................................................................................................................13

Oppvekst og levekår.............................................................................................................................14

Sjukefråvær..................................................................................................................................14

Talet på arbeidslause....................................................................................................................15

Talet på unge arbeidslause...........................................................................................................15

Mottakarar av ufrrepensjon.........................................................................................................16

Mottakarar av ufrrepensjon under 45 år.....................................................................................17

Mottakarar av rkonomisk sosialhjelp...........................................................................................17

Mottakarar av rkonomisk sosialhjelp under 25 år.......................................................................19

Prosentdelen som bur i hushald med låg inntekt.........................................................................19

Prosentdelen som bur i hushald med låg inntekt. Unge under 18 år...........................................20

Prosentdelen eineforsrrgjarar......................................................................................................20

2

Born med barnevernstltak i prosent av alle born........................................................................21

Legedekning.................................................................................................................................21

Lesedugleik i grunnskulen............................................................................................................22

Trivsel i grunnskulen.....................................................................................................................22

Prosentdelen av elevar i VGS som fullfrrer..................................................................................23

Utfordringar......................................................................................................................................25

Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljr.............................................................................................26

Melde lovbrot...............................................................................................................................26

Unge lovbrytarar..........................................................................................................................26

Mobbing i skulen..........................................................................................................................26

Friviljuge lag og foreiningar som får kommunalt tlskot...............................................................27

Utfordringar......................................................................................................................................28

Skadar og ulukker.................................................................................................................................29

Hofebrot......................................................................................................................................29

Talet på skadde og drepne i trafkken..........................................................................................29

Utfordringar......................................................................................................................................30

Helserelatert åtferd..............................................................................................................................31

Fysisk aktvitet blant born og unge...............................................................................................31

Daglegrrykarar.............................................................................................................................32

Daglegrrykarar og av-og-tl rrykarar i befolkninga.......................................................................32

Overvektge..................................................................................................................................33

Utfordringar......................................................................................................................................34

Helsetlstand.........................................................................................................................................35

Tilfelle av psykiske lidingar, hjarte-/karsjukdomar og muskel-/skjelettlidingar............................35

Nye tlfelle av kref.......................................................................................................................35

Tilfelle av diabetes 2.....................................................................................................................35

Brukarar av legemiddel mot KOLS eller astma..............................................................................36

Prosentdel 5-åringar, 12-åringar og 18-åringar med hol i tennene..............................................36

Utfordringar......................................................................................................................................38

Referansar........................................................................................................................................39

3

BAKGRUNNDette dokumentet, KKunnskapsgrunnlag – Oversikt over folkehelsa i Sogn og Fjordane», er utarbeidd

som frlgje av krav og frringar som er lagt tl fylkeskommunen når det gjeld oversikt over

helsetlstanden.

Folkehelse er defnert som Khelsetlstanden i befolkninga og korleis helsa fordelar seg i ein

befolkning». Folkehelsearbeid tyder: Ksamfunnet sin innsats for å påverka faktorar som direkte eller

indirekte fremmar helse og trivsel i befolkninga, frrebyggjer psykisk og somatsk sjukdom, skade og

liding eller som vernar mot helsetrugsmål, i tllegg tl arbeid mot ein jamnare fordeling av faktorar

som påverkar helsa».

Lov om folkehelse

Kap 4 – Fylkeskommunens ansvar :

§ 21 Oversikt over helsetlsttnden og påvirkningsftktorer i fylket

Som grunnltg for folkehelsetrbeidet i fylket, jf. § 20, sktl fylkeskommunen ht den nødvendige

oversikt over helsetlsttnden i fylket og de positve og negttve ftktorer som ktn virke inn på denne,

herunder trekk ved utviklingen som ktn sktpe eller oppretholde helseforskjeller (sitat sluttt

Folkehelsearbeidet krev systematsk oppfrlging, sektorovergripande innsats og planforankring.

Forskrift om oversikt over folkehelsen, fastsett 28. juni 2012 gjev ei nærare utdjuping av ansvar og

plikter.

Oversikt over helsetlstanden er grunnlaget for eit kunnskapsbasert, langsiktg og systematsk

folkehelsearbeid. Den skal vere plan- og styringsrelevant.

Kva skal vi ha oversikt over ?Helsetlstanden i befolkninga kan skildrast ved hjelp av feire indikatorar og det er svært mange

faktorar som påverkar utviklinga i folkehelsa. I dette notatet gir vi eit oversyn over utviklinga i dei

viktgaste faktorane som det er tlgjengeleg statstkk for. I tråd med Forskrif om oversikt over

folkehelsen, §3, har vi gruppert faktorane etter frlgjande tema:

Folkesetnad (demograf, etnisitet, utdanning ..t

Oppvekst- og levekårstlhrve (sjukefråvær, arbeid, ufrre, sosialhjelp, inntekt ..t

Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljr (frrebels: lovbrot, mobbing i skulent

Skadar og ulukker (hofebrot, skada og drepne i trafkken ..t

Helserelatert åtferd (fysisk aktvitet, gravide dagleg-rrykarar, overvektt

Som eige tema har me skilt ut dei indikatorane som skildrar helsetlstanden (psykiske

lidingar, hjarte-/karsjukdom, muskel og skjelett, bruk av legemiddel, kariest

I retleitren God oversikt – ein frresetnad for god folkehelse (Helsedirektoratett er tema utdjupa

nærare.

4

Korleis går vi fram i oversiktsarbeidet ?

Oversikta skal svare på sprrsmål som: korleis er folkehelsa blant innbyggjarane våre ? Kva er bra hos

oss ? Kva mogelegheiter og ressursar har vi som må styrkast ? På kva område er det fare for uheldig

utvikling ? Kva er årsaker tl at det er slik ? Kva trekk ved utviklinga kan skape eller oppretthalde

sosiale eller helsemessige problem/sosiale helseskilnadar ? Kva er viktg for langsiktg planlegging og

for kortsiktge tltak ?

Forskrif om oversikt over folkehelsa skil mellom fortlrpande oversikt og oversikt som grunnlag for

arbeidet med planstrategi. Det er ikkje eit skarpt skilje mellom desse. Den fortlrpande oversikta vil

naturleg vektlege data som endrar seg fortlrpande og som kan krevje rask handling (t.d. utbrot av

smittsame sjukdommar eller nedlegging av arbeidsplassart Lrpande oversikt frreset rutnar for

regelmessig oppdatering av kunnskapsgrunnlaget og for å fange opp ny og vesentleg informasjon.

Kvart ferde år skal det utarbeidast eit skrifleg oversiktsdokument som grunnlag for det langsiktge

folkehelsearbeidet. Dokumentet skal brukast som grunnlag for planlegging og styring av det

langsiktge folkehelsearbeidet, jf. planstrategiar og kommuneplanar etter PBL. Oversiktsarbeidet skal

i ein slik samanheng omfatte systematsk tlrettelegging av data, vurdering av data og identfsering av

folkehelse-utfordringar. Opplysningar vert gjevne frå statlege helsemyndigheiter som supplerer data

som kommunar og fylkeskommunen sjrlv hentar inn. Arbeidet med den innsamla informasjonen skal

munne ut i : identfsering av folkehelse-utfordringar og ressursar samt fagleg vurdering av

årsakstlhrve og konsekvensar. I modellen under er arbeidet skissert på skjematsk vis:

5

EvalueringOv ersi ktPlanstrategiFastsette mål i planenTiltak

Helsetilstand og faktorar som påverkar denneKHelsetlstand» og Kpåverknadsfaktorar» er gjennomgåande omgrep i lov og forskrif.

Helsetlsttnd vert ofast kopla mot frrekomst av visse sjukdommar, plager, skadar og

funksjonsnedsetngar, både somatske og psykiske. Oversikta skal vere på populasjonsnivå.

Merksemda vert retta mot tlstandar som er utbreidde hos innbyggjarane og som har stort

frrebyggingspotensiale.

Men helsetlstand vert oppfatta som meir enn fråvær av sjukdom. Positve faktorar som

trivsel, ressursar, mestring og livskvalitet m.m. brr speglast i data om helsetlstanden. Slike

faktorar er gjerne vanskelegare å måle. Men dei kan estmerast gjennom regionale/lokale

undersrkingar. Til drmes kan helsefremjande tlhrve vurderast ut i frå deltaking i politske,

frivillige organisasjonar, kulturell verksemd og liknande.

Sosiale skilnader i helse

Det fnns omfattande dokumentasjon på at personar frå hrgare sosiale lag målt ved utdanning, yrke eller inntekt både lever lengre og har betre helse enn personar frå lågare sosiale lag. Det eksisterer såleis betydelige sosiale skilnader i helse i Norge, og helseskilnadane viser seg tydelig på de feste aktuelle helsemål.Sosiale skilnader i helse dannar eit mrnster av ein gradient gjennom heile befolkninga der dei rikaste

har litt betre helse enn de nest rikaste, som igjen har litt betre helse enn de tredje rikaste osv. Sosiale

skilnader i helse er derfor noko som angår alle. Gradientutfordringa krev eit bredt og

befolkningsretta srkjelys på problemet.

6

Statstkk

at opplysingar frå statlege helsemyndigheiter og

fylkeskommunen

bt kunnskap frå kommunale helse- og omsorgstenester

ct kunnskap om utviklingstrekk i miljr og lokalsamfunnn

Vurdering av årsaker

- kvifor har denne situasjonen oppstått ?

- kva seier forsking om årsakene ?

- har dette relevans/ er det noko vi kan på verke i vår (fylkes-t

kommune ?

Folkehelseutfordringar

- kva er det viktgaste å ta tak i ?

- kan vi frrebyggje ?

- fnst det alt strategiar og tltak på dette området ?

Dei sosiorkonomiske faktorane som påverkar helse kan framstllast i ein årsakskjede som

strekkjer seg frå generelle samfunnsforhold tl eigenskaper ved enkeltmennesket. Dette er

illustrert i Whitehead og Dahlgren sin helsemodell (fgur 1t. Yst i årsakskjeda fnn vi dei

generelle samfunnstlhrva som rkonomisk utvikling, miljrmessige faktorar og politsk

styresett. Dernest fnn vi leve- og arbeidskår, sosiale tlhrve som sosial kapital, nettverk og

relasjonar. Til slutt fnn vi individuelle levevanar og helseåtferd, som har stor påverknad for

helsa. Men som og er forma av bakanforliggande faktorar. Dei ulike laga i modellen påverkar

den individuelle helsa ulikt avhengig av enkeltndivida sin sosiale status, samt den biologiske

og genetske arv.

Organisering av oversiktsarbeidet – mellom anna med kopling mot Regional plan for folkehelseOpplysningar om helsetlstanden hos innbyggjarane og ulike positve og negatve

påverkingsfaktorar er samansette. Informasjonen vert innhenta frå statlege,

fylkeskommunale og kommunale kjelder. Mange samfunnssektorar skal dekkast. I tllegg tl

samanstlling og analyse av eksisterande data brr eigne undersrkingar designast og utfrrast.

Organiseringa av arbeidet må refektere dei tverrsektorielle bidrag tl oversikta og den samla

vurderinga av materialet.

Både kvalitatve og kvanttatve undersrkingar krev fagkompetanse som gjeld

forskingsdesign, metode og vurderingar. Det er risiko for feil, manglar og fallgruver. Metode

og framgangsmåte må beskrivast slik at undersrkingar kan etterprrvast og resultat vurderast

for å unngå feiltolkingar.

7

Medverknad er sett på som eit berande prinsipp i folkehelsearbeidet; både når det gjeld

oversiktsarbeidet, i planprosessen og i ulike aktvitetar og tltak. I kap. 5 i PBL heiter det at:

«pltnmyndigheten sktl gjennom hele pltntrbeidet sørge for open, bred og tlgjengelig

medvirkning i loktlstmfunnet og ditlog med orgtniserte og uorgtniserte interesser»

Dette kunnskapsgrunnlaget, Oversikt over folkehelsa i Sogn og Fjordane, vil saman med anna

informasjon danne grunnlag for regional plan for folkehelse. Datagrunnlaget er med på å

synleggjere utfordringar, utviklingstrekk over td og endringar vi må vere merksame på.

Årsaks- og konsekvensanalysar vil frlgje som resultat av kva desse oversiktsdata syner oss.

Oppdatering av helseovervakingsdokumentetHelseovervakingsdokumentet skal oppdaterast kontnuerleg, med ein heilskapleg

gjennomgang årleg. Dette tyder at eksisterande statstkk vert oppdatert og dokumentet kan

og verte supplert med ny statstkk. Spesielt tek vi sikte på å få på plass data om

eigenopplevd helse blant vaksenpopulasjonen. Folkehelseinsttuttet utarbeider i desse dagar

mal for innhald og iverksetng av desse undersrkingane. I tllegg vil ungdomsundersrkinga

KHelsevanar blant skuleelevar» (ei WHO-undersrking i 43 landt kunne gje oss eit unikt

datamateriale og samanlikningsgrunnlag. Undersrkinga vart starta i 2011, med ny runde i

2013 og vert avslutta med ein siste i 2015. Analysen av data frå slik longitudinell undersrking

vil gje oss betre oversikt når det gjeld årsak og konsekvens; kva faktorar er det som påverkar

helsetlstanden.

Samandrag:

Statstkken for fylket viser at Sogn og Fjordane framleis peikar seg positvt ut på mange

indikatorar. Vi har ikkje store skilnadar i inntekt og prosentdelen born som lever i familiar

med låg inntekt er liten. Vi har færre born som har einsleg forsytar. Vi har færre unge

arbeidsledige og færre unge ufrretrygda (18-44 årt enn landsgjennomsnittet. Trivsel på

skulen målt ved 10. klasse er noko betre enn landssnittet, og mobbing i skulen for same

alderstrinn er vesentleg betre enn for landet. Det same gjeld fråfall i vidaregåande skule.

Utvikling og utfordringar:

Levekåra i fylket er framleis betre enn for landsgjennomsnittet, men for nokre indikatorar er

skilnaden mindre no enn frr. Dette gjeld i særleg grad born og ungdom. Talet på born under

barnevernet og lesedugleiken blant 5. klassingar har hatt ein negatv utvikling dei siste åra. I

tllegg har born talet på born som bur med berre ein omsorgsperson gått ned på landsplan,

men ikkje i Sogn og Fjordane.

Den fysiske aktviteten blant unge i Sogn og Fjordane er monaleg lågare enn

landsgjennomsnittet, samstundes som prosentdelen overvektge unge menn ligg over resten

av landet.

8

Sogn og Fjordane har ein frrekomst av muskel-/skjelettlidingar som ligg over

landsgjennomsnittet, medan frrekomsten av hjarte-/karsjukdommar og nye kreftlfelle ligg

på landsnivå. Talet på diabetes type 2, kref og KOLS/astma aukar i Sogn og Fjordane, men

frrebels mindre enn i resten av landet.

9

Folkesetnad Frå 2002 tl 2007 gjekk folketalet ned kvart år, men sidan utgangen av 2007 har det vore ein årleg vekst i innbyggjartalet. Ved utgangen av 2013 budde det 108 965 personar i Sogn og Fjordane. Dette er det hrgste talet nokon gong. Arbeidsinnvandring frå EU-området har vore den viktgaste årsaka tl denne folketalsveksten.

0.0 %

5.0 %

10.0 %

15.0 %

20.0 %

25.0 %

1.6 %

Endring i folketalet 1/1 2004 - 1/1 2014 eter fylke. I prosent.

For landet sett under eitt auka folketalet med om lag 11,6 prosent frå utgangen av 2003 tl utgangen

av 2013. Auken i Sogn og Fjordane var på berre 1,6 prosent i same periode, og saman med Nordland

har Sogn og Fjordane vore det fylket med den svakaste folketalsveksten i denne t årsperioden.

AlderssamansetjingSogn og Fjordane har ei eldre folkemengd enn landet elles. Ved utgangen av 2013 var 5,6 prosent av

innbyggjarane i Sogn og Fjordane 80 år eller eldre (6098 personart. Det tlsvarande talet for heile

landet var 4,3 prosent. Berre i Hedmark fylke var ein strrre prosentdel av folkemengda over 80 år

enn i Sogn og Fjordane.

17,9 prosent av befolkninga i Sogn og Fjordane var i aldersgruppa 30 – 44 år, noko som gjaldt for 20,9

prosent av befolkninga på landsplan. I dei andre aldersgruppene var det mindre skilnader mellom

Sogn og Fjordane og landsgjennomsnittet.

10

Talet på personar i Sogn og Fjordane og i landet i ulike alders-grupper. Per 1/1 2014. Absolute tal og i prosent.

Sogn og Fjordane Landet

Absolutte tal Prosent Absolutte tal Prosent

0 - 19 år 28071 25,8 % 1256650 24,6 %

20 - 29 år 13204 12,1 % 684764 13,4 %

30 - 44 år 19297 17,7 % 1060197 20,8 %

45 - 64 år 28541 26,2 % 1294887 25,3 %

65 - 79 år 13754 12,6 % 591798 11,6 %

80 år og over 6098 5,6 % 220760 4,3 %

i alt 108965 100,0 % 5109056 100,0 %

-15.0 %

-10.0 %

-5.0 %

0.0 %

5.0 %

10.0 %

15.0 %

20.0 %

25.0 %

30.0 %

-6.0 %

4.2 %

-10.2 %

11.2 %

18.6 %

2.5 % 1.6 %

5.6 %

19.9 %

3.7 %

15.7 %

27.2 %

5.5 %

11.6 %

Endring i talet på personar i ulike aldersgrupper. 1/1 2004 - 1/1 2014. I prosent.

Sogn og Fjordane

Landet

Talet på personar under 20 år og i aldersgruppa 30 – 44 år har gått ned i Sogn og Fjordane dei siste 10 åra, medan det har vore ein liten vekst blant personar i aldersgruppene 20 – 29 år og 80+ år. Den største veksten har det vore i aldersgruppa 45 – 79 år.

Folketalsutviklinga framoverFylkeskommunen ventar at det i 2030 vil vera 117 400 innbyggjarar i Sogn og Fjordane. Dette vil vera vel 8400 fleire enn ved utgangen av 2013. Den årlege folketalsveksten vert noko mindre enn i perioden 2008 – 2013, men vil likevel vera stor i eit historisk perspektiv.

11

80000

85000

90000

95000

100000

105000

110000

115000

120000

Folkemengda i Sogn og Fjordane 1950 - 2012. Prognose 2013 - 2030

Dersom denne prognosen slår til, vil vi ved årsskiftet 2015/2016 vera om lag 110 000 innbyggjarar og i løpet av 2024 vil vi passere 115 000.

I 2030 vil det vera 14 600 innbyggjarar over 75 år i Sogn og Fjordane. Dette er 5130 fleire enn ved utgangen av 2013, noko som svarar til ein vekst på 54 prosent. Også i aldersgruppa 60 – 74 år vil det vera ein kraftig vekst, frå 17027 ved utgangen av 2013 til 21 350 i 2030. Heile folketalsveksten i fylket fram mot 2030 kjem dermed i aldersgruppene over 60 år. Desse aldersgruppene høyrer til dei store fødselskulla frå dei fyrste ti-åra etter 2. verdskrig.

Talet på personar i Sogn og Fjordane ved utgangen av året. Fordelt på alder. Framskrivingar 2014 - 2030.

2014 2015 2020 2025 2030Endring 2014 - 2030

Prosentvis endring 2014 - 2030

0 - 14 år 20215 20100 20300 20500 20650 435 2%

15 - 24 år 15161 14650 14150 13950 13950 -1 211 -8%

25 - 39 år 17911 18050 18750 18850 18650 739 4%

40 - 59 år 29181 29100 28750 28550 28200 -981 -3%

60 - 74 år 17027 18500 20000 20750 21350 4 323 25%

75+ år 9470 9550 10900 12950 14600 5 130 54%

i alt 108965 109950 112850 115550 117400 8 435 8%

Talet på innvandrarar Talet på innvandrarar og personar med innvandrarforeldre i Sogn og Fjordane har meir enn dobla seg

i lrpet av dei siste 10 åra. I 2003 budde det 4200 innvandrarar og born av innvandrarar i fylket. Dette

12

hadde auka tl 9688 t år seinare. Denne gruppa utgjer no 8,9 prosent av folkemengda i fylket mot

14,1 prosent på landsplan.

Blant desse innvandrarane var det i 2013 1893 fyktningar, noko som er ein auka på 801 frå 2003.

Flyktningane utgjer 1,7 prosent av folkemengda i Sogn og Fjordane. På landsplan er prosentdelen

fyktningar dobbel så stor.

Talet på innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre i Sogn og Fjordane pr. 1/1. 2003 - 2013. Irekna fyktningar.

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Endring 2003 - 2013

Personar 4200 4313 4433 4517 4697 5348 5976 6990 7855 8598 9688 5488

Prosent av folkemengda 3,9 4 4,1 4,2 4,4 5 5,6 6,5 7,3 7,9 8,9 5

Herav fyktningar1 1092 1283 1341 1372 1374 1478 1481 1557 - - 1893 801

Flyktningar i prosent av folkemengda 1,0 1,2 1,3 1,3 1,3 1,4 1,4 1,5 - - 1,7 0,7

1: Flykningar inneheld ikkje born av fyktningar.

Dei siste t åra har veksten i innvandrarar totalt våre mykje strrre enn auken i talet på fyktningar.

Dette skuldast den store arbeidsinnvandringa frå EU-land, men det har og vorte feire innvandrarar

frå Asia.

Prosentdelen som innvandrarar og born av to innvandrarar utgjer av folkemengda har auka om lag

like mykje i Sogn og Fjordane som i landet totalt.

Innvandrarar i alt Herav fyktningar

0

2

4

6

8

10

12

14

16

8.9

1.7

14.1

3.4

Talet på fyktningar og innvandrarar1 i alt. Prosent av folkemengda. 2013.

Sogn og Fjordane

Landet

1: Inkluderer og born av innvandrarar.

13

UtdanningsnivåDet er godt dokumenterte samanhengar mellom utdanningsnivå og helse. Forventa levealder aukar

med aukande utdanningsnivå (Elstad, J.I. (2005tt og sannsynet for å dry som spedbarn er monaleg

hrgare viss mor er lågt utdanna enn om ho har universitets-/hrgskuleutdanning (Dahl, Bergsli og van

der Wel (2014tt. Utdanningsnivået påverkar folkehelsa fordi feire med låg utdanning arbeidar i yrke

med mange arbeidsuhell og yrkesskader (Dahl, Bergsli og van der Wel (2014t og fordi det ofe er ein

negatv samanheng mellom utdanningsnivå og viktge levekårfaktorar, som t.d. inntekt.

I 2012 hadde 40 prosent av aldersgruppa 30 – 39 år i Sogn og Fjordane utdanning frå hrgskule eller

universitet samanlikna med 46 prosent for landet sett under eitt. Både i Sogn og Fjordane og i landet

totalt har delen med hrgskule-/universitetsutdanning auka med 12 prosenteiningar frå 2002.

Utdanningsnivået blant 30 – 39 åringar i Sogn og Fjordane ligg omtrent i midtsjiktet blant fylka

rangert frå lågast tl hrgast prosentdel med hrgt utdanna innbyggjarar. Grunnen tl at vi ligg langt

etter det nasjonale gjennomsnittet, men midt på treet blant fylka er at Oslo har ein svært stor

prosentdel av innbyggjarane med hrgare utdanning. Oslo dreg med sitt store innbyggjartal

landsgjennomsnittet mykje opp.

Prosentdelen av befolkninga i alderen 30 – 39 årsom har høgare utdanning

2002 2012

Endring

2002 - 2012

Sogn og Fjordane 28 40 12

Heile landet 34 46 12

Forventa levealderI perioden 1998 – 2012 hadde nyfrdde gutar i Sogn og Fjordane ein forventa levealder på 78,6 år,

medan nyfrdde jenter var forventa å leva i 83,8 år. Dei tlsvarande tala for landet var hrvesvis 77,5 år

og 82,3 år. Forventa levealder i Sogn og Fjordane er dermed 1,1 år hrgre for gutar og 1,5 år hrgre for

jenter enn landsgjennomsnittet.

Forventa levealder. I år.

1987 - 2001 1998 - 2012

Endring i forventa levealder

Sogn og FjordaneMenn 75,9 78,6 2,7

Kvinner 82,1 83,8 1,7

Heile landetMenn 74,6 77,5 2,9

Kvinner 80,6 82,3 1,7

Frå perioden 1987 – 2001 tl perioden 1998 – 2012 auka forventa levealder for nyfrdde gutar med

2,7 år i Sogn og Fjordane samanlikna med 2,9 år for landet totalt. For nyfrdde jenter auka

levealderen med 1,7 år både i Sogn og Fjordane og for landet totalt. Levealderen for nyfrdde gutar

auka dermed mindre i Sogn og Fjordane enn på landsbasis, medan levealderen for nyfrdde jenter har

hatt den same veksten i Sogn og Fjordane som for landet i landsgjennomsnittet.

14

I perioden 1998 - 2012 hadde Sogn og Fjordane den hrgste forventa levealderen for nyfrdde av

begge kjrnn.

UtfordringarFylket har ein hrg prosentdel eldre over 80 år og den lengste, forventa levealderen for begge kjrnn. I

åra framover vil det bli ein stor vekst i denne aldersgruppa, medan det ikkje blir nokon auke i den

yrkesaktve befolkninga. Fleire eldre gjev eit strrre behov for kommunale helse- og omsorgstenester,

samstundes som færre yrkesaktve frrer tl reduserte skatteinntekter i mange kommunar. Dette kan

redusere det kommunale tenestetlbodet tl mange grupper.

Talet på innvandrarar tl Sogn og Fjordane har, tl liks med andre fylke, auka sterkt dei siste åra. Dette

har gjeve fylket god tlgang på kvalifsert arbeidskraf og auka verdiskapinga. Fleire innvandrarar gjev

og eit strrre behov for tlrettelagt informasjon om aktvitetar og kommunale tlbod som påverkar

folkehelsa.

15

Oppvekst og levekår

SjukefråværSjukefråvær som varer lenge kan resultere i overgang tl meir permanente trygdeordningar og

utstrytng frå arbeidsmarknaden. Eit hrgt sjukefråvær kan og vera ein indikasjon på dårleg

arbeidsmiljr eller eit belastande arbeid. Samstundes kan ein ikkje sjå vekk frå at det å koma for

tdleg attende på jobb etter eit sjukefråvær og kan utgjera ein helserisiko på sikt.

Sjukefråværsprosent blant arbeidstakarar 16-69år. Legemeldt sjukefråvær i 4.kvartal.

2002 2012Endring 2002-2012

Sogn og Fjordane 6,2 % 5,0 % -1,2 %

Heile landet 7,1 % 5,6 % -1,5 %

I 4. kvartal 2012 var sjukefråværet på 5,0 prosent i Sogn og Fjordane. Dette var 0,6 prosenteiningar

lågare enn for landet sett under eitt og 1,2 prosenteiningar lågare enn i 4.kvartal 2002.

Sjukefråværsprosenten i Sogn og Fjordane har i heile t-årsperioden vore lågare enn

landsgjennomsnittet, men nedgangen har vore litt mindre i Sogn og Fjordane (-1,2 prosenteiningart

enn for landet totalt (-1,5 prosenteiningart.

16

Talet på arbeidslauseÅ gå lenge arbeidslaus inneber tap av inntekt, ein lang jobbsrkingsprosess med mange avslag og ein

mistar den daglege kontakten med arbeidskollegaer. Dette vil påverka trivsel og mestringskjensle. I

tllegg aukar sannsynet for at ein ikkje kjem attende tl arbeidslivet og går over tl langvarige

trygdeytngar (Nilssen og Reiso (2011tt. Å stå utanfor arbeidslivet kan også påverke standarden på

bustaden, kosthaldet, fritdsaktvitetar og endre det sosialt nettverket. Nordiske undersrkingar av

samanhengen mellom arbeidslryse, arbeid og mental helse tyder på at det er store helsegevinstar

ved å få arbeidslause tlbake i arbeid (Halvorsen, K. (1998t, Strandh, M. (2000t og Korpi, T. (2001tt.

Registrerte heilt arbeidslause. Årsgjennomsnit2002 - 2012. I prosent av arbeidsstyrken.

2002 2012Endring 2002 - 2012

Sogn og Fjordane 2,1 1,8 -0,3

Heile landet 3,2 2,5 -0,7

I 2012 var i gjennomsnitt 1,8 prosent av arbeidsstyrken heilt utan arbeid i Sogn og Fjordane. Dette var

0,7 prosenteiningar lågare enn landsgjennomsnittet. Sogn og Fjordane var, saman med Rogaland, det

fylket med lågast arbeidslryse i 2012. Sidan 2002 har arbeidslrysa gått ned med 0,3 prosenteiningar i

Sogn og Fjordane, men dette er mindre enn nedgangen på landsplan. I heile den siste t-årsperioden

har arbeidslrysa i Sogn og Fjordane vore lågare enn landsgjennomsnittet.

Talet på unge arbeidslauseI 2012 var i gjennomsnitt 2,5 prosent av arbeidsstyrken under 30 år i Sogn og Fjordane registrert som

heilt arbeidslause mot 3,4 prosent for landet totalt. Dette er ein nedgang på 0,6 prosenteiningar frå

2002. På landsbasis var nedgangen på 1,1 prosenteiningar.

Ungdomsarbeidslrysa i Sogn og Fjordane er den lågaste i landet, bortsett frå i Rogaland.

18

Registrerte heilt arbeidslause under 30 år. Årsgjennomsnit 2002 og 2012. I prosent av arbeidsstyrken.

2002 2012Endring 2002 - 2012



2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 20120

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

Registrerte heilt arbeidslause under 30 år. Prosent av arbeidsstyrken.

Sogn og Fjordane

Heile landet

Mottakarar av uførepensjonMottakarar av ufrrepensjon er personar som heilt eller delvis har mista arbeids- og inntektsevne.

Desse er heilt eller delvis utestengd frå arbeidsmarknaden. Tap av inntekt, manglande kontakt med

arbeidslivet og ei kjensle av Kutanforskap» kan påverke den psykiske helsa, velferda og levevanane

tl den einskilde.

Motakarar av uførepensjon i prosent av folkemengda i alderen 18 - 66 år.Aldersstandardiserte tal. Årsgjennomsnit 2005/2007 - 2010/2012.

2005-2007 2006-2008 2007-2009 2008-2010 2009-2011 2010-2012

Endring 2005/2007 - 2010/2012

Sogn og Fjordane 8,1 8 7,9 7,7 7,6 7,5 -0,6

Heile landet 10 9,7 9,6 9,5 9,4 9,4 -0,6

19

I gjennomsnitt for åra 2010 – 2012 fekk 5343 personar heil eller delvis ufrrepensjon i Sogn og

Fjordane. Dette tlsvara ei aldersstandardisert1 ufrrerate på 7,4 prosent. Det inneber at dersom

befolkninga i Sogn og Fjordane hadde hatt ein aldersfordeling lik den på landsplan, så ville 7,4

prosent av dei i alderen 18 – 66 år motteke ufrrepensjon. Berre Oslo og Akershus har ein lågare

ufrrerate enn Sogn og Fjordane. Ufrrerata for landet er på 9,4 prosent.

Den aldersstandardiserte ufrrerata i Sogn og Fjordane har gått ned med 0,6 prosenteiningar frå

perioden 2005 - 2007 tl perioden 2010 – 2012. Dette er den same nedgangen som for landet sett

under eitt. I heile dette tdsrommet har ufrrerata i Sogn og Fjordane vore lågare enn

landsgjennomsnittet.

Sjrlv om ufrrerata i Sogn og Fjordane er låg samanlikna med resten landet, så er den hrg i ein

internasjonal målestokk. Når vi i tllegg tek omsyn tl talet på personar med rett tl

arbeidsavklaringspengar, så er ein stor del av folkemengda i arbeidsfrr alder heilt eller delvis utanfor

arbeidsmarknaden.

Mottakarar av uførepensjon under 45 årDet var i gjennomsnitt 795 personar under 45 år som i åra 2010 – 2012 som fekk heil eller delvis

ufrrepensjon i Sogn og Fjordane. Dette tlsvara ei aldersstandardisert2 ufrrerate på 2,2 prosent.

Omfanget av unge ufrrepensjonistar i Sogn og Fjordane gjekk ned med 0,3 prosenteiningar frå

perioden 2005 – 2007. På landsbasis var nedgangen på 0,1 prosentpoeng.

Motakarar av uførepensjon i prosent av folkemengda i alderen 18 - 44 år.Aldersstandardiserte tal. Årsgjennomsnit 2005/2007 - 2010/2012.

2005-2007 2006-2008 2007-2009 2008-2010 2009-2011 2010-2012

Endring 2005/2007 - 2010/2012

Sogn og Fjordane 2,5 2,4 2,3 2,2 2,2 2,2 -0,3

Heile landet 2,6 2,5 2,4 2,3 2,4 2,5 -0,1

Også blant unge har ufrrerata i Sogn og Fjordane vore lågare enn landsgjennomsnittet i heile

tdsrommet 2005/2007 – 2010/2012, men skilnaden er mindre enn for ufrrepensjonistar i alt.

Mottakarar av økonomisk sosialhjelpMottakarar av rkonomisk sosialhjelp er ei utsett gruppe, psykososialt og materielt. Dei har ofe ei

marginal tlknytng tl arbeidsmarknaden, kortare utdanning og lågare bustandard enn befolkninga

elles. Den fysiske, og særleg den psykiske, helsetlstanden blant mottakarar av sosialhjelp er

gjennomgåande dårleg. Kriminalitet, rusmisbruk og rryking er meir vanleg blant denne gruppa enn i

befolkninga elles (Van der Wel, K. A., m.f. (2006tt. Mottakarar av sosialhjelp dryr og tdlegare andre,

m.a. på grunn av eit stort forbruk av alkohol/rusmiddel (Ohrem Naper, S. (2009t.

1 Aldersstandardisert ufrrerate er den ufrrerata ein ville hatt i Sogn og Fjordane dersom aldersfordelinga i fylket var den same som på landsplan. Vi nyttar aldersstandardiserte ufrreratar fordi befolkninga i fylket er eldre enn landsgjennomsnittet og han eldes raskare enn for landet sett under eitt. Dersom ein ikkje standardiserer, kan ufrreratane for Sogn og Fjordane bli for hrge samanlikna med resten av landet og utviklinga vil stå fram som meir negatv enn det som er reelt. 2 Sjå fotnote 1.

20

Trass i jamn auke i satsane har sosialhjelpa i Noreg blitt mindre efektv tl å hindre fatgdom

(Kuivalainen, S. & Nelson, K. (2012tt. Mottakarane av sosialhjelp har difor ein levestandard under

gjennomsnittet og kan i mindre grad enn andre nytte sosiale og kulturelle tlbod. Dette råkar i særleg

grad borna sine ferie- og fritdsaktvitetar. Sosial ekskludering og ein pressa rkonomisk kvardag vil

påverka levevilkåra.

Motakarar av økonomisk sosialhjelp i alderen25 - 66 år. Prosentdel av folkemengda.

Årsgjennomsnit

2000 - 2002 2010 - 2012

Endring 2010 - 2012



I gjennomsnitt for åra 2010 – 2012 fekk 2,7 prosent av folkemengda i alderen 25 – 66 år rkonomisk

sosialhjelp i Sogn og Fjordane. Det er berre Mrre og Romsdal av fylka som har ein lågare prosentdel

mottakarar av sosialhjelp. Landsgjennomsnittet ligg på 3,3 prosent.

I Sogn og Fjordane har det vore ein nedgang i talet på strnadstlfelle på 0,5 prosentpoeng frå

perioden 2000 – 2002 tl perioden 2010 – 2012. På landsplan var nedgangen på 0,6 prosentpoeng i

den same perioden. Dette er ikkje ein vesentleg skilnad.

2000-2002 2010-20120

500

1000

1500

20001722

1450

Motakarar av økonomisk sosialhjelp i Sogn og Fjordane. 25 - 66 år. Årsgjennomsnit.

21

Mottakarar av økonomisk sosialhjelp under 25 år

Motakarar av økonomisk sosialhjelp i alderen 18 - 24 år. Prosentdel av folkemengda.

Årsgjennomsnit

2000 - 2002 2010 - 2012

Endring 2010 - 2012



4,3 prosent av ungdom i Sogn og Fjordane i alderen 18 – 24 år fekk sosialhjelp i perioden 2010 – 2012(årsgjennomsnittt. Dette er lågast i landet og var ein nedgang på 1,1 prosentpoeng frå perioden 2000 – 2002. Landsgjennomsnittet ligg på 5,8 prosent, ein nedgang på 1,3 prosentpoeng frå perioden 2000 – 2012. Skilnaden mellom fylket og landet når det gjeld endringa i talet på strnadstlfelle (1,1 prosentpoeng i Sogn og Fjordane mot 1,3 prosentpoeng på landsplant er ikkje vesentleg.

2000-2002 2010-20120

500

1000

529448

Motakarar av økonomisk sosialhjelp i Sogn og Fjordane. 18 - 24 år. Årsgjennomsnit.

Prosentdelen som bur i hushald med låg inntektInntekt og rkonomi er viktge faktorar som påverkar helse, og forsking viser at det er nær samanheng

mellom inntektsnivå og helsetlstand. Låg inntekt aukar sannsynet for dårleg sjrlvopplevd helse,

sjukdom og for tdleg drd. For menn i alderen 45 – 59 år er sannsynet for å dry 3 – 5 gonger så hrgt

for dei 20 prosentane som tener minst samanlikna med dei 20 prosentane som tener mest (Næss Ø.,

m.f. (2007tt. Personar med inntekt som ligg langt under normalinntekta har ein lågare levestandard

enn folk fest. Dette vil påverka tlgangen på sunn mat og helsefremjande fritdsaktvitetar. Personar

med låg inntekt har og ofe belastande yrke og arbeidsoppgåver.

8,2 prosent av innbyggjarane i Sogn og Fjordane bur i hushald med ei inntekt på maksimum 60

prosent av medianinntekta i fylket3. Det tlsvarande talet for landet er 9,5 prosent. Berre Akershus,

More og Romsdal og Finnmark hadde i åra 2009 – 2011 ein mindre prosentdel av folkemengda i

denne inntektsgruppa enn Sogn og Fjordane.

3 Studenthushald og felleshushald (t.d. alders- og sjukeheimart er ikkje med i talgrunnlaget.

22

Prosentdelen av personar som bur i slike hushald i Sogn og Fjordane har gått ned med 0,9

prosentpoeng frå perioden 2005 – 2007 tl perioden 2009 – 2011, medan nedgangen var på 0,3

prosentpoeng på landsbasis.

Talet på hushald med årleg inntekt eter skatpr. forbrukseining på maksimum 60 prosent av

medianinntekta. EU-skala.

2005/07 2009/11

Endring 2005/07 - 2009/11



Prosentdelen som bur i hushald med låg inntekt. Unge under 18 år.Inntektssituasjonen tl familien i barndommen kan vera éin av feire faktorar som via utdanningsnivå,

yrkesval og deltaking i arbeidslivet, set i gang ein spiral der helse og inntekt påverkar kvarandre

gjennom livslrpet (Kawachi, I., m.f. (2010t og Pedersen, A. W. (2013tt.

6,5 prosent av dei unge under 18 år i Sogn og Fjordane og 9,1 prosent på landsplan bur i hushald med

ei inntekt på maksimum 60 prosent av medianinntekta. Frå perioden 2005 – 2007 tl perioden 2009

– 2011 var prosentdelen nesten uendra i Sogn og Fjordane, medan han auka med 0,5 prosentpoeng

for landet totalt.

Sogn og Fjordane er det fylket med den lågaste prosentdelen unge som bur i hushald med låg

inntekt.

Talet på unge under 18 år som bur hushaldmed årleg inntekt eter skat pr.

forbrukseining på maksimum 60 prosentav medianinntekta. EU-skala.

2005/07 2009/11

Endring 2005/07 - 2009/11

Sogn og Fjordane 6,3 6,5 0,2

Heile landet 8,6 9,1 0,5

Prosentdelen eineforsørgjararSmåbarnsfamiliar, særleg einslege forsrrgjarar, opplever no i strrre grad relatv fatgdom enn for

nokre år sidan ( Seim, S. & Larsen, H. (2011tt.

I Sogn og Fjordane var det i gjennomsnitt 1517 eineforsrrgjarar i åra 2010 – 20124. Desse utgjorde

om lag 15 prosent av alle forsrrgjarane. På landsplan var 19 prosent av mottakarane av barnetrygd

eineforsrrgjarar.

Sidan perioden 2000 – 2002 har prosentdelen eineforsrrgjarar vore uendra i Sogn og Fjordane, men

gått ned med 1 prosentpoeng på landsbasis.

4 Dette er personar som får utvida barnetrygd.

23

Talet på eineforsørgjarar under 45 år. I prosentav alle med born under 18 år. Årsgjennomsnit

2000 - 2002

2010 - 2012

Endring 2000/2002 - 2010/2012


Heile landet 20 19 -1

Born med barnevernstiltak i prosent av alle bornGjennom indikatoren born med btrnevernstlttk freistar ein å måle omfanget av omsorgssvikt mot

born, inklusiv vald. Traumatske hendingar i barndommen, m.a. vald og omsorgssvikt, kan frre tl

somatske og psykiske sjukdomar seinare i livet og tdleg drd (Felit VJ, Anda RF, Nordenberg D et al.

(1998t og Kirkengen A.L (2005t t. Det er også påvist samanheng mellom det å vera voldsofer i nære

relasjonar i barndomen tl å bli ein voldsutrvar som vaksen (Bengtson M., Steinsvåg P.Ø og Terland H.

(2005tt .

I gjennomsnitt var 24,6 born per 1000 innbyggjar under 23 år omfatta av eit barnevernstltak i Sogn

og Fjordane i åra 2010 – 2012. Det tlsvarande talet på landsplan var 26,2 born. Det er ikkje statstsk

skilnad mellom fylket og landet.

Sogn og Fjordane ligg i midtsjiktet når det gjeld prosentdelen av borna som er omfatta av eit

barnevernstltak. Akershus, Rogaland, Hordaland, Srr-Trrndelag og Oslo har færre born under

barnevernet enn Sogn og Fjordane.

Talet på born 0 - 22 år med barnevernstltak ved

utgangen av året per 1000 innbyggjar.

Gjennomsnit.

2003 - 2005 2010 - 2012

Endring

2003/2005 -

2010/2012

Sogn og Fjordane 18,9 24,6 30,1 %

Heile landet 21,0 26,2 24,7 %

Sidan perioden 2003 – 2005 har andelen av borna i Sogn og Fjordane som er under tltak i

barnevernet auka med 30,1 prosent. Auken på landsbasis har vore på 24,7 prosent.

Talet på born med barnevernstltak i dei ulike fylka er i stor grad prega av skilnadene på ressursar

innan barnevernet, og må såleis tolkast med varsemd.

Legedekning Tilgjenge tl primærlege påverkar sannsynet for at innbyggjarane oppsrker lege ved sjukdom eller i

samband med oppfrlging av sjukdom og tda det tek å få legehjelp ved akutt behov. Når

24

innbyggjarane veit at det tek lang td og er vanskeleg å koma tl primærlege, vil det og kunne påverke

livskvaliteten deira.

I Noreg er det små eller ingen skilnader mellom ulike grupper når det gjeld bruken av allmennlegar,

men klare skilnader i bruken av private legespesialister (Van Doorslaer, E., m.f. (2004t og Lian, O. &

Westn, S. (2009tt. I enkelte tlfelle er det i norsk samanheng funne meir bruk av polikliniske tenester

blant personar med hrg inntekt, men sjeldan når det gjeld innlegging på sjukehus. (Finnvold J. E.

(2009t og Jensen, A. (2009tt. Frrebyggjande helsetenester er mangelfullt studert, men

hrgstatusgrupper brukar screeningundersrkingar ofare enn lågstatusgrupper (Aas, E. (2004tt.

Talet på legeårsverk per 10.000 innbyggjar.

2002 2012Endring 2002 -2012



I 2012 var det 12,2 legeårsverk i primærhelsetenesta per 10.000 innbyggjar i Sogn og Fjordane

samanlikna med 9,9 på landsbasis. Det er berre Finnmark som har ein hrgare primærlegedekning

enn Sogn og Fjordane.

Legedekninga i Sogn og Fjordane har auka med 1,5 årsverk per 10.000 innbyggjar, medan det i

gjennomsnitt for landet har auka med 0,8 årsverk per 10.000 innbyggjar.

Lesedugleik i grunnskulenEi av skulen sine viktgaste oppgåver er å hjelpe elevane tl å bli gode lesarar. Å kunne lese er ein

verdi i seg sjrlv, for oppleving, engasjement og identfkasjon, og det er eit naudsynt grunnlag for

læring i dei feste fag.

28,9 prosent av 5.klassingane i Sogn og Fjordane hadde ein lesedugleik på det lågaste nivået i

skuleåra 2011/12 – 2012/13. Dette var ein auke på 3,0 prosenteiningar frå gjennomsnittet i åra

2007/08 – 2008/09. Dei tlsvarande tala for landsgjennomsnittet var hrvesvis 26,2 prosent og 0,7

prosenteiningar.

Lesedugleik på lågaste nivå blant 5. klassingar. Iprosent

2007/08 – 2008/09

2011/12 - 2012/13 Endring



Dette inneber at 5.klassingane i Sogn og Fjordane ligg under landsgjennomsnittet når det gjeld

lesedugleik. Barn i 5. klasse les dårlegare no enn dei gjorde i åra 2007/08 – 2008/09. Forverringa i

lesedugleik er og strrre i Sogn og Fjordane enn i landet elles.

Trivsel i grunnskulenÅ trivast er viktg for helsa tl den enkelte. For barn og unge er skulen ein viktg sosial arena. Trivsel på

skulen påverkar elevane sin motvasjon for å læra, og dermed deira evne tl å meistra dei

utfordringane skulekvardagen gjev (Øia 2011t. Trivsel kan på lengre sikt påverka fråfallet blant elevar

25

i den vidaregåande skulen, der hol i kunnskapsgrunnlaget frå ungdomsskulen er ein viktg årsak tl

fråfall. Trivsel på skulen kan og knytast tl kor nrgd ein er med livet, spesielt for jenter (Danielsen

m.f, 2009t.

I dei årlege elevundersrkingane blant elevar i 7. og 10.klasse i grunnskulen vert dei m.a. spurde om

kor godt dei trivst på skulen. Vi har her sett på kor stor prosentdel som på sprrsmålet ”Trivst du godt

på skulen?” har svart Kgodt» eller Ksvært godt» I tabellen under er desse svara slått saman for begge

klassestega.

Prosentdel av 7. og 10.klassingar om trivst på

skulen

2006/07 - 2010/11

2007/08 -

2011/12 Endring



Ein strrre prosentdel av elevane i Sogn og Fjordane (87,8 %t enn på landsbasis (85,3 %t svarar at dei

trivst på skulen. I Sogn og Fjordane har denne delen auka med 1,0 prosenteiningar dei siste åra mot

0,7 prosenteiningar på landsplan. Elevane i Sogn og Fjordane trivst difor betre enn elevar elles i

landet og auken i trivselen er og noko strrre i Sogn og Fjordane enn i landet elles.

Prosentdelen av elevar i VGS som fullførerDet er godt dokumenterte samanhengar mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse.

Personar som ikkje har fullfrrt vidaregåande utdanning er truleg like utsett for levekårs- og

helseproblem som dei som har valt å ikkje ta meir utdanning etter fullfrrt ungdomsskule.

Låg, formell utdanning og fråfall frå vidaregåande skule gjev helse- og levekårsproblem seinare i

livet. (NOU (2009tt. Utdannings- og arbeidsmarknadstlknytnga blir markant betre dersom ein

fullfrrer vidaregåande opplæring (Markussen, E., m.f. (2008tt, medan dei som bryt skulegangen har

strrre sjansar for å hamna utanfor, eller i ein marginal posisjon på, arbeidsmarknaden. Sannsynet for

å vera registrert som arbeidssrkar hjå NAV og leve av ofentlig strtte er og mykje strrre i denne

gruppa enn i andre utdanningsgrupper (De Ridder, K.A., m.f.(2012t og Falch, T. & Nyhus, O.H.

(2009tt.

Prosentdelen fråfall i den vidaregåande skulen.

2005 - 2007 2010 - 2012

Endring

2005/07 -

2011/13



26

18,6 prosent av dei som starta på vidaregåande opplæring i Sogn og Fjordane hadde ikkje fullfrrt

opplæringa 5 år etterpå5. Dette var den lågaste fråfallsprosenten blant alle fylka og var ein nedgang

på 0,7 prosenteiningar samanlikna med åra 2005 – 2007. For landet sett under eitt var det fråfallet på

25 prosent både i åra 2005 – 2007 og i åra 2010 - 2012.

Indikator Nivået Utviklinga i fylket Utviklinga samanlikna med landet

Fullfrringsgrad VGS

5 Gjennomsnitt for åra 2010, 2011 og 2012.

27

UtfordringarIndikator Nivået Utviklinga i fylket Utviklinga

samanlikna med landet

Sjukefråværsprosent

Arbeidslryseprosent

Arbeidslryseprosent blant ungdom

Ufrrepensjonistar i alt

Unge ufrrepensjonstar

Sosialstrnadstlfelle i alt

Unge sosialstrnadstlfelle

Personar med låg inntekt

Personar under 18 år med låg inntekt

Born som bur med ein omsorgsperson, enten far eller mor

Born med barnevernstltak

Legedekning

Lesedugleik

Trivsel

Fullfrringsgrad VGS

Levekåra i fylket er framleis betre enn for landsgjennomsnittet, men for nokre indikatorar er

skilnaden mindre no enn frr. Dette gjeld i særleg grad born og ungdom. Talet på born under

barnevernet og lesedugleiken blant barn i 5. klasse har hatt ein negatv utvikling dei siste åra. I tllegg

har talet på born som bur med berre ein omsorgsperson gått ned på landsplan, men ikkje i Sogn og

Fjordane.

28

Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø

Melde lovbrot Talet på lovbrot er ein indikator på kriminalitet. Lovbrot skapar utrygge omgivnader og unge menn

med låg sosial status og ein vanskeleg oppvekst er overrepresentert i statstkken over valds- og

vinningskriminalitet. Når det gjeld rkonomisk kriminalitet derimot, er det eit tungt innslag av

personar med hrg inntekt og utdanning.

Talet på melde lovbrot per 1000 innbyggjarar

2002 2012Endring 2002 - 2012

Sogn og Fjordane 53,1 41,4 -22,0 %

Heile landet 96,5 76,3 -20,9 %

I 2012 var det 41,4 melde lovbrot per 1000 innbyggjarar i Sogn og Fjordane. For landet totalt var det

tlsvarande talet 76,3. Det var dermed 46 prosent færre melde lovbrot i Sogn og Fjordane i hrve tl

folketalet samanlikna med heile landet.

Frå 2002 tl 2012 gjekk talet på melde lovbrot per 1000 innbyggjarar ned med 22,0 prosent i Sogn og

Fjordane og med 20,9 prosent i heile landet. Denne skilnaden er ikkje statstsk signifkant.

Unge lovbrytararI 2012 var 24,1 personar per 1000 innbyggjarar i Sogn og Fjordane under 25 år sikta for minst eitt

lovbrot. Det tlsvarande talet på landsplan var 35,6. I hrve tl folketalet, var difor 32 prosent færre

unge under 25 år sikta for eit lovbrot i Sogn og Fjordane samanlikna med heile landet.

Frå 2002 tl 2012 gjekk talet på unge lovbrytarar ned med 44,9 prosent i Sogn og Fjordane og med

20,8 prosent i heile landet. Nedgangen i Sogn og Fjordane var dermed over dobbelt så stor som på

landsbasis.

Talet på sikta personar under 25 år per 1000innbyggjarar

2002 2012Endring2002 - 2012

Sogn og Fjordane 43,8 24,1 -44,9 %

Heile landet 44,9 35,6 -20,8 %

Mobbing i skulenMobbing er ein vesentleg, individuell risikofaktor for psykiske lidingar (Fosse, G., 2006t. Born som

vert mobba har opptl sju gonger hrgare risiko for psykiske plager som angst, uro, depresjon og

einsemd, enn born som ikkje vert utsett for mobbing. Blant born og unge som vert mobba er og

kroppslege helseplager som hovudverk, ryggsmerter, "vondt i magen" , dobbelt så vanleg som blant

andre born. Desto ofare eit barn vert mobba, tl strrre er risikoen for helseplager (Nordhagen R,

Nielsen A, Stgum H (2005tt.

29

Prosentdelen 10.klassingar som vert mobba på skulen

2006/07 - 2010/11

2007/08 - 2011/12 Endring



I perioden 2007 - 2012 svarte 7,1 prosent av elevane i 10. klassesteg i grunnskulen i Sogn og Fjordane

at dei har opplevd mobbing dei siste månadene, medan 8,9 prosent av elevane i heile landet svarte

det same. Prosentdelen som vart mobba gjekk ned med 0,3 prosentpoeng i Sogn og Fjordane frå

perioden 2006/07 – 2010/11 tl perioden 2007/08 – 2011/12. I dette tdsrommet var det ein

prosentdelen mobba uendra på landsbasis.

Friviljuge lag og foreiningar som får kommunalt tilskotDårleg helse kan gjera det vanskeleg å nytta tda tl andre tng enn å pleia eiga helse, som t.d.

deltaking i friviljuge organisasjonar. Det kan og vera vanskeleg å ta seg tl mrteplassar på grunn av

dårleg fysisk eller mental helse. Svak helse kan og frre tl ein ustabil arbeidsmarknadstlknytng som

reduserer tlgangen tl eit sosialt nettverk. Sosiale nettverk er viktge for rekruttering inn tl friviljuge

lag og organisasjonar. På den andre sida, kan liten deltaking i arbeidslivet gje strrre rom for deltaking

i organiserte fritdsaktvitetar, men undersrkingar viser at arbeidslause også i stor grad fell utanfor

friviljug arbeid.

Det er ikkje nrdvendigvis slik at dårleg helse frrer tl låg deltaking i friviljuge lag og organisasjonar.

Årsaksforholdet kan og gå den andre vegen. Låg deltaking i organisasjonslivet kan gje manglande

sosial kontakt og eit lite utbygd sosialt nettverk, noko som kan påverka (sjrlvopplevdt helse.

Talet på friviljuge lag som får kommunalt tlskot

per 10000 innbyggjarar

2008 2013Endring



Sogn og Fjordane er det fylket som har fest lag og organisasjonar med kommunalt tlskot. I 2013 var

det 58,3 friviljuge lag og foreiningar som fekk kommunalt tlskot per 10 000 innbyggjarar. Dette er

nesten dobbelt så mange som på landsbasis og er 3,7 feire lag og foreiningar per 10 000 innbyggjarar

enn i 2008. For landet sett under eitt har talet på kommunalt strtta lag og foreiningar gått ned frå

2008 tl 2013.

30

Utfordringar

Indikator Nivået Utviklinga i fylket Utviklinga samanlikna med landet

Melde lovbrot

Unge lovbrytarar

Mobbing i skulen

Friviljuge lag og foreiningar

På alle folkehelseindikatorane innafor området fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljr har Sogn og

Fjordane ein betre score enn landsgjennomsnittet og utviklinga har vore positv dei siste åra. Fylket

har om lag halvparten så mange lovbrot og dobbelt så mange friviljuge lag og foreiningar som

landsgjennomsnittet. Også talet på unge som er tltala for lovbrot i Sogn og Fjordane ligg godt under


31

Skadar og ulukker

Hoftebrot For eldre kan brotskader vere alvorleg, og hofebrot er spesielt alvorleg fordi det kan medfrre varig

redusert funksjonsevne og behov for hjelp og pleie, og dermed redusert livskvalitet. Risikoen for å

dry i lrpet av det fyrste året etter brotet er signifkant, og strrst blant menn. Talet på hofebrot blant

eldre kan og vera ein indikator på tlgjenge tl servicefunksjonar og sosiale aktvitetar. Mange

hofebrot kan vera eit teikn på vanskeleg tlkomst som manglande snrbrrytng og sandstrring om

vinteren. Graden av osteoporose spelar også inn. For eldre og personar med nedsett funksjonsnivå vil

talet på hofebrot og vera ein indikator på dei kommunale hjelpetenestene.

Talet på innlagde pasientar med hofebrot per1000 innbyggjarar

2008-20102010-2012 Endring



I perioden 2010 - 2012 var i gjennomsnitt 2,2 promille av folkemengda i Sogn og Fjordane innlagde på

sjukehus på grunn av hofebrot. Dette er ein liten auke frå tre-årsperioden 2008 - 2010. Talet på

hofebrot er noko lågare for landet totalt og utviklinga har og vore noko betre for heile landet enn i

Sogn og Fjordane.

Talet på skadde og drepne i trafikken. Skadde og drepne i trafkken er ein indikator på kor trygt det er å kryra, sykla eller gå langs vegane.

Både den faktske og opplevde tryggleiken påverkar folkehelsa.

Talet på skada og drepne i vegtrafkkulukker. Promille

av folketalet.

2001-2004 2009-2012 Endring



I åra 2009 – 2012 var det i gjennomsnitt 203 skadde og drepne i trafkken i Sogn og Fjordane. Dette

utgjer om lag 1,9 personar per 1000 innbyggjarar og er ein nedgang på 0,5 skadde/drepne per 1000

innbyggjarar frå perioden 2001 – 2004. På landsbasis var det omlag like mange skadde og drepne i

trafkken per 1000 innbyggjarar (1,8 per 1000 innbyggjarart i perioden 2009 – 2012, men nedgangen

frå åra 2001 – 2004 var noko strrre enn i Sogn og Fjordane (-0,9 skadde/drepne per 1000

innbyggjarart.

32

Sogn og Fjordane ligg om lag midt på treet når vi rangerer fylka etter talet på skadde og drepne i

trafkken per 1000 innbyggjarar.

Drdsfall som frlgje av andre ulukker6

Ulukker med dødsfall. Promille av folkemengda.1991 - 2012

1991 - 20012002 - 2012

Endring 1991/2001 -2002/2012



I åra 2002 – 2012 drydde i gjennomsnitt 3,5 personar per 1000 innbyggjarar som frlgje av ikkje-

trafkale ulukker i Sogn og Fjordane. Dette er ein nedgang på 0,2 drepne per 1000 innbyggjarar frå

perioden 1991 – 2001. På landsbasis drydde omlag like mange i ikkje-trafkale ulukker per 1000

innbyggjarar (3,7 drepne per 1000 innbyggjarart i perioden 2002 – 2012, men der var det ein auke i

talet på drepne frå perioden 1991 - 2001 (auke på 0,4 drepne per 1000 innbyggjarart.

Sogn og Fjordane ligg og om lag i midten når vi rangerer fylka etter talet på drepne i ikkje-trafkale

ulukker per 1000 innbyggjarar.

UtfordringarIndikator Nivået Utviklinga i

fylketUtviklinga samanlikna med landet

Hofebrot

Skadde og drepne i trafkken

Drde i ikkje-trafkale ulukker

Det er små skilnader mellom Sogn og Fjordane og landsgjennomsnittet når det gjeld nivået på

indikatorar for skadar og ulukker. Det er likevel feire hofebrot i Sogn og Fjordane enn i landet elles

og utviklinga har vore negatv, medan det har vore ein positv utvikling i talet på skadde og drepne i

trafkken, samt drde i andre ulukker.

6 Inkluderer m.a. fallulukker, forgifingsulukker og sjrlvmord.

33

Helserelatert åtferd

Fysisk aktivitet blant born og ungeStor fysisk aktvitet i barndom og ungdom legg grunnlaget for god helse, lang levealder og eit aktvt

vaksenliv. For ein del drdsårsaker og sjukdomar, som hjerte- og karsjukdomar, diabetes type 2 og

muskel-/skjelettlidingar spelar vanane våre, som grad av fysisk aktvitet og rryking, ei vesentleg rolle

(Tell G. m.f. (2013tt.

Gutar 11 år Jenter 11 år Gutar 13 år Jenter 13 år0

5

10

15

20

25

30

18

8

14

8

27

1718

6

28

19

24

13

Prosentdelen som er fysisk aktve minst 1 tme dagleg i 2011

Sogn og Fjordane

Norge (HBSC Hemil Norge 2009/2010t

WHO (HBSC 2009/2010t

Den prosentdelen av 11- og 13 åringane som er fysisk aktve i minst ein tme kvar dag er mindre i

Sogn og Fjordane enn både i landet totalt og i resten av Europa. Dette gjeld både gutar og jenter.

Unnataket er 13-årige jenter, der prosentdelen fysisk aktve er strrre i Sogn og Fjordane enn på

landsplan.

14 – 18 prosent av gutane i årsklassane 11 og 13 år i Sogn og Fjordane er i dagleg, fysisk aktvitet,

medan dette gjeld for om lag 18 – 27 prosent av dei tlsvarande årskulla på landsplan. Blant jenter i

årsklassane 11 og 13 år busette i Sogn og Fjordane var 8 prosent fysisk aktve i minst ein tme dagleg.

På landsplan var dette tlfellet for 6 – 17 prosent. Jenter er mindre fysisk aktve enn gutar.

34

Gutar Jenter57

58

59

60

61

62

63

64

63

59

Prosentdelen som er i dagleg fysisk aktvitet. 2. klasse VGS i Sogn og Fjordane. 2012.

Blant dei som går i 2. klasse på vidaregåande skule i Sogn og Fjordane er 63 prosent av gutane og 59

prosent av jentene i dagleg fysisk aktvitet.

DaglegrøykararRryking er ein av dei viktgaste årsakene tl redusert helse og levealder. Skilnadene i daglig rryking

etter utdanning er strrre i nord-europeiske enn i andre europeiske land (Strand, B.H., m.f.(2013tt og

tl lågare utdanning ein har, desto strrre er sannsynet for at ein rrykjer dagleg (Lund, K.E., m.f.,

2009t.

I perioden 2003 – 2012 rrykte i gjennomsnitt 14 prosent av dei gravide i Sogn og Fjordane som var

inne tl fyrste svangerskapskontroll dagleg. Dette var ein nedgang på 8 prosenteiningar frå

gjennomsnittet i perioden 1999 – 2008. I heile landet var rrykte 15 prosent av dei gravide dagleg i

åra 2003 – 2012, ein nedgang på 7 prosenteiningar frå perioden 1999 – 2008. Prosentdelen gravide

som rryker dagleg er dermed om lag den same i Sogn og Fjordane som på landsplan, medan

nedgangen dei siste åra har vore noko sterkare i Sogn og Fjordane enn for landet sett under eitt.

Prosentdelen av gravide som ved fyrstesvangerskapskontroll svarte at dei røykte

1999-20082003-2012 Endring

Sogn og Fjordane 22 14 -8

Heile landet 22 15 -7

Daglegrøykarar og av-og-til røykarar i befolkningaI perioden 2009 – 2013 rrykte i gjennomsnitt 21 prosent av mennene og 11 prosent av kvinnene i

Sogn og Fjordane dagleg eller av-og-tl . Dei tlsvarande tala på landsplan var hrvesvis 18 prosent og

11 prosent. Det er dermed feire menn og færre kvinner som rryker i Sogn og Fjordane enn


35

Samanlikna med perioden 1999 – 2003 har både prosentdelen rrykande menn og kvinner gått ned i

Sogn og Fjordane, mest for kvinner. Nedgangen var og strrre for kvinner i Sogn og Fjordane enn for

kvinner elles i landet, medan det motsette var tlfellet for menn. Nedgangen for menn er den minste i

landet.

Nokre av skilnadene mellom Sogn og Fjordasne kan skuldast at desse tala ikkje er korrigert for alder.

Sidan prosentdelen rrykarar minkar med alderen og Sogn og Fjordane (mest tydeleg blant mennt og

Sogn og Fjordane har ein eldre befolkning enn landsgjennomsnittet, vil dette forklare noko av den

hrge prosentdelen rrykande (mennt i Sogn og Fjordane.

Prosentdel som er daglegrøykarar eller av-og-tl-røykarar

1999 - 20032009 - 2013 Endring

Sogn og FjordaneMenn 25,0 21,0 -4,0

Kvinner 27,0 11,0 -16,0

Heile landetMenn 30,0 18,0 -12,0

Kvinner 30,0 17,0 -13,0

OvervektigeDefnisjonen på overvekt er ein kroppsmasseindeks (KMIt på over 25, medan defnisjonen på fedme

er ein KMI på over 30. Overvekt og fedme er sterke indikatorar for type 2-diabetes, hjarte- og

karsjukdommar, hrgt blodtrykk, slitasjegikt i kne og hofer og enkelte krefsjukdommar som kref i

tjukktarmen. Overvekt og fedme kan og ha alvorlege psykiske helsekonsekvensar.

I perioden 2003 – 2009 hadde 30,1 prosent av alle menn frå Sogn og Fjordane som var inne tl sesjon

ein KMI på 25 kg/m2, samanlikna med 25,5 prosent for landet sett under eitt. Det er berre menn frå

Nord-Norge som har ein hrgare KMI enn menn busette i Sogn og Fjordane.

123.0

24.0

25.0

26.0

27.0

28.0

29.0

30.0

31.030.1

25.5

Prosentdelen menn på sesjon med KMI større enn 25. 2003 - 2009

Sogn og Fjordane

Heile landet

36

UtfordringarIndikator Nivået Utviklinga i

fylketUtviklinga samanlikna med landet

Fysisk aktvitet blant 11- og 13 åringar

Gravide daglegrrykarar

Overvektge

Rrykande menn

Rrykande kvinner

Sogn og Fjordane scorar jamt over dårlegare enn landsgjennomsnittet på indikatorar for helserelatert

åtferd. Den fysiske aktviteten blant unge i Sogn og Fjordane er monaleg lågare enn

landsgjennomsnittet, samstundes som prosentdelen overvektge unge menn ligg langt over resten av

landet. I tllegg er og prosentdelen menn som rryker hrgare enn landsgjennomsnittet og nedgangen

har vore mindre enn for landet totalt dei siste åra. Eit usunt kosthald, rryking og liten, fysisk aktvitet

i ungdomsåra legg grunnlaget for svekka helse.

37

Helsetilstand

Tilfelle av psykiske lidingar, hjarte-/karsjukdomar og muskel-/skjelettlidingar

Sogn og Fjordane Hele landet0

50

100

150

200

250

300

110.7

135.8

103.9 103.9

266.1255

Personar i kontakt med primærhelsetenesta per 1000 innbyggjar. 2010 - 2012

Psykiske lidingar

Hjarte-/karsjukdom

Muskel og skjelett

I perioden 2010 – 2012 var 26,1 prosent (266,1 per 1000 innbyggjarart av folkemengda i Sogn og

Fjordane årleg i kontakt med primærhelsetenesta grunna ei muskel- eller skjelettliding. Dette var 1,1

prosenteiningar feire enn på landsplan.

I den same perioden var 11,1 prosent av innbyggjarane i fylket i kontakt med primærhelsetenesta på

grunn av psykiske lidingar medan 10,4 prosent tok kontakt fordi dei hadde ein hjarte-/karsjukdom.

Dei tlsvarande tala for heile landet var hrvesvis 13,6 prosent og 10,4 prosent.

Nye tilfelle av kreft

Nye tlfelle av kref per 100000 innbyggjarar 1997-2006 2002 - 2011 Endring


Heile landet 519,9 564,9 45,0

I åra 2002 – 2011 vart det årleg oppdaga 560,2 nye kreftlfelle er 100000 innbyggjarar i Sogn og

Fjordane. Dette var ein auke på 50 nye tlfelle årleg frå t-årsperioden 1997 – 2006. Tilsvarande tal på

landsbasis var hrvesvis 564,9 nye tlfelle, ein auke på 45. Skilnadene mellom Sogn og Fjordane og

landsgjennomsnittet er ikkje signifkante.

Tilfelle av diabetes 2 I perioden 2010 – 2012 nytta 2,9 prosent av folkemengda i Sogn og Fjordane medisinar mot diabetes

2. Dette var ein auke på 0,6 prosenteiningar frå perioden 2005 – 2007. I heile landet brukte 3,3

38

prosent av befolkninga legemiddel mot diabetes 2 i åra 2010 – 2012, ein auke på 0,7 prosenteiningar

frå perioden 2005 – 2007.

Brukarar av legemiddel for type 2-diabetes.Prosent av folketal.

2005-20072010 - 2012 Endring



Brukarar av legemiddel mot KOLS eller astmaI perioden 2010 – 2012 nytta 7,9 prosent av folkemengda i Sogn og Fjordane medisinar mot KOLS

eller astma. Dette var ein auke på 0,5 prosenteiningar frå perioden 2005 – 2007. I heile landet brukte

9,9 prosent av befolkninga legemiddel mot KOLS eller astma i åra 2010 – 2012, ein auke på 0,6

prosenteiningar frå perioden 2005 – 2007. Sjrlv om det har vore ein auke i prosentdelen råka av

KOLS eller astma i Sogn og Fjordane, så er det færre råka enn på landsbasis og veksten har vore

mindre enn i landet elles.

Brukarar av legemiddel mot KOLS eller astma.Prosent av folketalet.

2005-2007 2010 - 2012 Endring



Prosentdel 5-åringar, 12-åringar og 18-åringar med hol i tenneneTannhelsa er ein viktg del av den totale helsa. Det er som regel dei same faktorane som gir god helse

som og gir god tannhelse. Tannkvaliteten blant ungdom er mellom anna eit resultat av tannhygiene,

kosthald og kor ofe dei går tl tannlegen. Desse faktorane er påverka av rkonomiske og sosiale

levekår. Ei dårleg tannhelse som ungdom kan og gje helseplager som vaksen.

Bruk av tannlegetenester er sosial skeivfordelt. Til lågare inntekt ein person har, tl mindre er

sannsynet for at vedkommande går tl tannlegen (Svalund, J. (2007tt.

Prosentdelen av 5-åringar som ikkje har hol itennene.

2002 2012 Endring



Prosentdelen av 12-åringar som ikkje har hol itennene.

2002 2012 Endring



39

Prosentdelen av 18 -åringar som ikkje har hol itennene.

2002 2012 Endring



I 2012 var 86 prosent av 5-åringane, 60 prosent av 12-åringane og 21 prosent av 18-åringane i Sogn

og Fjordane utan hòl i tennene. Dette var ein auke sidan 2002 på 25 prosent for 5-åringane og 13

prosent for 12-åringane. For 18-åringane var situasjonen uendra.

I 2012 er det for alle 3 aldersgrupper feire utan hol i tennene I Sogn og Fjordane enn i landet elles.

Tannhelsa i Sogn og Fjordane er blant dei beste i landet, berre Akershus og Hedmark er betre.

41

UtfordringarIndikator Nivået Utviklinga i fylket Utviklinga

samanlikna med landet

Psykiske lidingar

Hjarte-/karsjukdom

Muskel- og skjelettliding

Diabetes 2

Nye kreftlfelle

Medisinar mot KOLS eller astma

Hòl i tennene – 5 åringar



Sogn og Fjordane har ein frrekomst av muskel-/skjelettlidingar som ligg over landsgjennomsnittet,

medan frrekomsten av hjarte-/karsjukdomar ligg på landsnivå. Talet på tlfelle av diabetes 2, talet på

nye kreftlfelle og bruk av medisinar mot KOLS og astma aukar i Sogn og Fjordane.

Forklaring:

Under kvar indikator er det ein tabell med celler som er fargelagde. Den fyrste spalta, KNivået», viser

om indikatorverdien for Sogn og Fjordane i dag er betre (grrn farget, lik (gul farget eller dårlegare

(raud farget enn landsgjennomsnittet. Den andre spalta, KUtviklinga i fylket», viser om

indikatorverdien for Sogn og Fjordane har blitt betre (grrnt, er uendra (gult eller blitt dårlegare (raudt

i lrpet av den perioden vi ser på. Perioden er ulik for dei forskjellige variablane, avhengig av kva

datamateriale som er tlgjengeleg. Den tredje spalta, KUtviklinga samanlikna med landet», viser om

indikatorverdien for Sogn og Fjordane har utvikla seg betre (grrnt, lik (gult eller dårlegare (raudt enn

landsgjennomsnittet i den perioden vi ser på. Kvite celler viser at vi ikkje har tal.

42

Referansar1. ELSTAD, J.I. (2005). Sosioøkonomiske ulikheter i helse. Teorier og forklaringer. Oslo: Helsedirektoratet.

2. Dahl, Bergsli og van der Wel (2014t: Sosial ulikhet i helse: En norsk kunnskapsoversikt.

Sammendragsrapport. Oslo. Hrgskolen i Oslo og Akershus.

3. Nilssen og Reiso (2011t: Scarring efects of unemployment. Bergen. Discussion paper. NHH.

4. HALVORSEN, K. (1998t. Impact of Reemployment on Psychological Distress among Long-term

Unemployed. Acta Sociologica 41(2-3t: 227-242. STRANDH, M. (2000t. Diferent Exit Routes

from Unemployment and Their Impact on Mental Well-Being: The Role of the Economic

Situaton and the Predictability of the Life Course. Work 14(3t: 459-479. KORPI, T. (2001t.

Accumulatng disadvantage: longitudinal analyses of unemployment and physical health in

representatve samples of the Swedish populaton. European Sociological.

5. KUIVALAINEN, S. & NELSON, K. (2012t. Eroding minimum income protecton in the Nordic

countries. I Kvist, J. M.FL. (red.t. Changing social equality: The Nordic welfare model in the

21st century. Bristol: Policy Press.

6. VAN DER WEL, K. A., M.FL. (2006t. Funksjonsevne blant langtdsmottakere av sosialhjelp. HiO

rapport 2006:29. Oslo: Hrgskolen i Oslo.

7. OHREM NAPER, S. (2009). All-cause and cause-specifc ortalitt of social assistance recipients in Norwat: A register-based followup studt. Scandinavian Journal of Public Health 37(8): 820-825.

8. NÆSS Ø., M.FL. (2007t. Sosial ulikhet i helse. En faktarapport. FHI 2007:1. Oslo: Folkehelseinsttuttet.

9. KAWACHI, I., M.FL. (2010t. Money, schooling, and health: Mechanisms and causal evidence. Annals of the New York Academy of Sciences 1186(1t: 56-68. PEDERSEN, A. W. (2013t. Inntekt og helse. Underlagsrapport tl Kunnskapsoversikt om sosial ulikhet i helse. Elektroniskpublisering, www.hioa.no/helseulikhet. S.31-32.

10. SEIM, S. & LARSEN, H. (2011t. Barnefatgdom i et rikt land. Kunnskapsoppsummering om fatgdom og eksklusjon blant barn i Norge. Hio-rapport 2011:10. Oslo: HiO.

11. Felit VJ, Anda RF, Nordenberg D et al. The relatonship of adult health status to childhood abuse and household dysfuncton. This issue American Journal of Preventve Medicine, April 1998.

12. Kirkengen A.L.: Hvordan krenkede barn blir syke voksne. Universitetsforlaget 2005.13. Bengtson M., Steinsvåg P.Ø og Terland H.: Ungdom bak volden. Universitetsforlaget 2004.14. VAN DOORSLAER, E., M.FL. (2004). Inco erelated inequalitt in the use of edical care in 21 OECD countries. OECD Health Working Paper no. 14. Paris: OECD. LIAN, O. & WESTIN, S. (2009). Bidrar helsetjenesten til sosiale ulikheter I helse? I Mæland, J.G. .f. (red.), Sosial epidemiologi. Sosiale årsaker til sykdom og helsesvikt. Oslo:Gtldendal.

15. FINNVOLD J. E.(2009t. Likt for alle? Sosiale skilnader i bruk av helsetenester. Oslo: Helsedirektoratet. JENSEN, A. (2009t. Sosiale ulikheter i bruk av helsetjenester: en analyse av data fra Statstsk sentralbyrås levekårsundersrkelse om helse, omsorg og sosial kontakt. Rapporter 2009/69. Oslo: SSB.

16. AAS, E. (2004t. Hvem er det som mrter frem tl screening? Økonomisk Forum 58: 34-44.17.Øia, T. Ungdomsskoleelever. Motvasjon, mestring og resultater. NOVA/rapport 9/11.18. Danielsen, A.G., Samdal, O., Hetland, J. & Wold, B. (2009t School-related Social Support and

Students' Perceived Life Satsfacton. The Journal of Educatonal Research, pp 303-318.19. NOU (2009t. Fordelingsutvalget. NOU 2009:10. Oslo: Departementenes servicesenter. Kap.9.20.MARKUSSEN, E., M.FL. (2008t. Bortvalg og kompetanse. Gjennomfrring, bortvalg og

kompetanseoppnåelse i videregående opplæring blant 9749 ungdommer som gikk ut av

43

http://www.hioa.no/helseulikhet.%20S.31-32

grunnskolen på Østlandet våren 2002. Hovedfunn, konklusjoner og implikasjoner fem år etter. NIFU STEP rapport 13 2008. Oslo: NIFU STEP.

21. DE RIDDER, K.A., M.FL. (2012t. School dropout: a major public health challenge: a 10-year prospectve study on medical and nonmedical social insurance benefts in young adulthood, the Young-HUNT 1 Study (Norwayt. Journal of Epidemiology and Community Health 66(11t: 995-1000. FALCH, T. & NYHUS, O.H. (2009t. Frafall fra videregående opplæring og arbeidsmarkeds tlknytning for unge voksne. SØF-rapport nr. 07/09. Trondheim: Senter for rkonomisk forskning as.

22. Fosse, G. (2006t: Mental health of psychiatric outpatents bullied in childhood. NTNU.23. Nordhagen R, Nielsen A, Stgum H (2005t: Parental reported bullying among Nordic children:

a populaton-based study. Child Care Health Dev 2005.24. TELL G. m.f. (2013t. Reduksjon i ikke-smittsomme sykdommer – nasjonal oppfrlging av

WHOs mål. Oslo: Helsedirektoratet.25. STRAND, B.H., M.FL. (2013t. Endringer i ulikheter i drdelighet etter utdanning i Norge– en

underlagsrapport om mulige forklaringer. Underlagsrapport tl Kunnskapsoversikt om sosial ulikhet i helse. Elektronisk publisering, www.hioa.no/helseulikhet.

26. LUND, K.E., M.FL. (2009t. Tobacco consumpton among men and women 1927-2007. Tidsskrif for den Norske legeforening 129: 1871-1874.

27. SVALUND, J. (2007t. Velferdsstatens siste hull? Samfunnsspeilet 3(19t: 2-8.

44

http://www.hioa.no/helseulikhet

kunnskapsgrunnlag – oversikt over folkehelsa i sogn … · sogn og fjordane har ein frrekomst av...

Documents