onderzoeksnieuws

Kunstwerken hebben dikwijls al een hele geschiedenis achter de rug vooraleer ze in een museumcollectie

terechtkomen. Het onderzoek naar de herkomst van een kunstwerk is dan ook een belangrijk en

boeiend aspect van het wetenschappelijk onderzoek in een museum. In dit artikel reconstrueren we de

lotgevallen van een schilderij van Lawrence Alma-Tadema dat zich in de collecties bevindt van het Koninklijk

Museum voor Schone Kunsten Antwerpen.

De Cercle artistique, littéraire et scientifique d’Anvers werd in 1852 in Antwerpen opgericht. De vereniging

stelde zich tot doel kunsten en wetenschappen te stimuleren en hun beoefenaars en liefhebbers met

elkaar in contact te brengen. De Cercle artistique groeide snel uit tot een geliefde ontmoetingsplek waar

de welgestelde elite van Antwerpen volop kon

genieten van het ruime aanbod aan concerten,

tentoonstellingen, lezingen, toneelvoorstellingen en

plechtstatige feesten. De vereniging was gehuisvest

in de verlaten lokalen van de schuttersmaatschappij

Willem Tell in de Willem Tellstraat en in het huis De

stadt Sevillien in de Arenbergstraat. In 1864 werden

beide panden kundig verbouwd onder leiding van

architect Eugène Gife. Meer dan honderd jaar

later, in 1968, kocht het Antwerps Provinciebestuur

het gebouw en vestigde er het Provinciaal Centrum

Arenberg, de huidige Arenbergschouwburg.

In 1865 besloot de Cercle artistique (hierna het

Kunstverbond, de Nederlandse benaming die later

in gebruik is genomen) zijn feestzaal te decoreren

met een schilderijenensemble dat op een gepaste

wijze de doelstellingen van de vereniging in beeld moest brengen. De vereniging gaf opdracht voor

een portrettengalerij van belangrijke kunstenaars een wetenschappers uit het roemrijke verleden van

Antwerpen en nog eens een groot aantal kleinere figuurstukken, landschappen, marines en stillevens. Maar

liefst 83 kunstenaars verleenden hun medewerking aan dit prestigieus project. Op 18 augustus 1873 werd

de nieuw ingerichte feestzaal plechtig ingehuldigd, in aanwezigheid van koning Leopold II en koningin

Maria Hendrika.1 Antwerpen was op slag een culturele trekpleister rijker. Zo prijst J.B. van Mol in zijn

stadsgids van 1874 de feestzaal van het Kunstverbond als een waarachtig museum. 2

1 Programma van het bezoek van koning Leopold II aan het Kunstverbond, 18 augustus 1873, Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/D.2 Anvers (guide): histoire, descriptions des monumenst et œuvres d’art / J.B. van Mol – Anvers, 1874, 215–217.

kunst voor een feestzaal Kersen van Lawrence Alma-Tadema

Afb. 1 Sir Lawrence Alma-Tadema, Kersen (detail), Schenking Kunstverbond 1929, 79 × 129 cm, KMSKA, inv. nr. 2127

Gezicht op de feestzaalVan de rijk ingerichte feestzaal van het Kunstverbond zijn twee foto’s bewaard in het Letterenhuis.3 Eén

foto versiert de menukaart van een feestmaal dat op 16 november 1907 werd aangeboden en toont

dus, naar alle waarschijnlijkheid, de zaal zoals ze eruitzag in 1907. De andere foto is niet gedateerd.4

Wie aandachtig kijkt stelt vast dat op beide foto’s de accrochage van de schilderijen verschilt. In 1907

hangt op de achterwand het portret van Rubens in het midden, geflankeerd door Quinten Metsijs en Frans

Snijders. Op de andere foto is Quinten Metsijs het centrale stuk en figureert hij tussen Frans Snijders en

Pieter Appelmans.

3 Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/P.4 In 25 jaar Provinciaal Centrum Arenberg, Antwerpen, 1993 wordt de foto omstreeks 1900 gedateerd; C. Van de Velde dateert de foto vóór 1914 in Negentiende-eeuwse portretten uit het Kunstverbond van Antwerpen, Antwerpen, 1997, p. 12.

Afb. 2 Programma van het bezoek van de koning en koningin aan het Kunstverbond op 18 augustus 1873, Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/D

Afb. 3–4 Feestzaal van het Antwerps Kunstverbond, 1907 (links) en ongedateerd (rechts), Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/P Afb. 6 Jan Verhas, Twee kinderen, Schenking

Kunstverbond 1929, 79 × 129 cm, KMSKA, inv. nr. 2127

Afb. 5 Lawrence Alma-Tadema, Kersen, Schenking Kunstverbond 1929, 79 × 129 cm, KMSKA, inv. nr. 2127

Lawrence Alma-Tadema In de lambrisering zijn onder de portret-

tenreeks de schilderijen op klein formaat

aangebracht.5 Zij tonen de verscheidenheid

van onderwerpen die de Antwerpse schil-

ders beoefenden: het historische genre,

het genretafereel, het landschap, het

landschap met figuren, het dierstuk, het

zeegezicht en tot slot het stilleven. Wit mar-

meren portretbustes, her en der opgesteld,

vervolmaken het geheel.

Op de foto’s zijn de kleine schilderijen

moei lijk te onderscheiden. Maar één

kunst werk valt wel goed op: Kersen, het

schilderij van Lawrence Alma-Tadema. Op de ene foto hangt het werk rechts en is het zichtbaar tussen

twee zuilen; op de andere foto hangt het helemaal in het midden onder het portret van Quinten Metsijs.

Lawrence Alma-Tadema (Dronrijp 1836 – Wiesbaden 1912), afkomstig uit Friesland, leerde het schil ders-

vak in Antwerpen, werkte een tijdje samen met Henri Leys en trok vervolgens naar Brussel en Londen,

waar hij grote artistieke naam en faam maakte. De stad waaraan hij zoveel te danken had, is hij nooit

vergeten. Wanneer het Kunstverbond kunstenaars uitnodigde om mee te werken aan de versiering van

zijn feestzaal, aarzelde Alma-Tadema geen ogenblik om een schilderij te schenken. In augustus 1873

leverde hij op de valreep, voor de plechtige inhuldiging van de feestzaal, zijn kunstwerk af. Hij koos voor

een gewaagd tafereel uitgevoerd in een gedurfde stijl. Een mooie vrouw kijkt de toeschouwer verleidelijk

aan en biedt hem kersen aan, een onmiskenbaar seksuele uitnodiging. Het sterk erotisch karakter en de

schetsmatige uitvoering van dit schilderij zullen ongetwijfeld de verfijnde smaak van de connoisseurs die het

Kunstverbond frequenteerden, hebben gecharmeerd.

Kersen in het KMSKAIn 1929 werd de feestzaal omgebouwd tot een

theaterzaal en was er voor schilderijen geen plaats

meer. Het Kunstverbond besloot zijn volledige collectie

te verkopen, met uitzondering van twaalf portretten

ter versiering van de monumentale trapzaal en twee

schilderijen die aan de Stad werden geschonken voor

het Museum voor Schone Kunsten: het speelse Twee

kinderen van Jan Verhas en het sensuele Kersen van

Lawrence Alma-Tadema.6

5 De portretten zijn meer dan levensgroot uitgevoerd, de afmetingen werden vastgelegd op maximaal 260 cm hoog en 130 cm breed; de afmetingen van de kleinere taferelen op maximaal 80 cm hoog en 129 cm of 70 cm breed. 6 C. VAN DE VELDE, o.c., p. 25.

Nog meer schilderijen uit de feestzaal Maar het was niet de eerste keer dat het schilderij van Alma-Tadema in

het museum terechtkwam. Het was er al eerder geweest. Bij het uitbreken

van de Eerste Wereldoorlog was het, samen met alle andere kunstwerken

uit de feestzaal van het Kunstverbond, in veiligheid gebracht in de

bomvrije kelder van het museum.7 Deze operatie greep plaats in de

nacht van 20 augustus 1914. Alle werken kregen op de ach ter kant een

duidelijk eigendomsbewijs opgekleefd.

Tijdens de oorlogsjaren beleefde het Kunstverbond een moeilijke tijd.

Om het hoofd te kunnen bieden aan financiële verplichtingen verleende

de Stad een renteloze lening aan de vereniging met vier werken uit haar

collectie als onderpand: het bijzonder waardevolle Portret van Quinten

Metsijs door Henri Leys, Zeegezicht van Louis Artan, het vermakelijke

tafereel Gulzig en lui, matig en werkzaam van Charles Verlat en Slachterij

van Jan Stobbaerts. Na de oorlog keerden de vier schilderijen niet terug

naar het Kunstverbond. In 1921 werden ze definitief door de Stad

verworven voor het museum.

De zes schilderijen, die ooit deel uit maak ten van de grote feestzaal van

het Kunstverbond, zijn nu in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten

Antwerpen de stille getuigen van het eens zo bruisende culturele leven

van de Antwerpse elite aan het eind van de negentiende eeuw.

7 C. VAN DE VELDE, o.c., p. 24.

Beeldmateriaal

Afb. 1 Lawrence Alma-Tadema, Kersen (detail), l.o. L Alma-Tadema. Au Cercle artistique d’Anvers.

1873. Op. CXIV, Schenking Kunstverbond 1929, 79 x 129 cm, KMSKA, inv. nr. 2128

Afb. 2 Programma van het bezoek van de koning en koningin aan het Kunstverbond op 18 augustus

1873, Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/D

Afb. 3 Feestzaal van het Antwerps Kunstverbond, 1907, Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/P

Afb. 4 Feestzaal van het Antwerps Kunstverbond, Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/P

Afb. 5 Lawrence Alma-Tadema, Kersen, l.o. L Alma-Tadema. Au Cercle artistique d’Anvers. 1873.

Op. CXIV, Schenking Kunstverbond 1929, 79 x 129 cm, KMSKA, inv. nr. 2128

Afb. 6 Jan Verhas, Twee kinderen, Schenking Kunstverbond 1929, 79 x 127 cm, KMSKA, inv. nr. 2127

Afb. 7 Eigendomsbewijs op de achterkant van Jan Verhas, Twee kinderen, KMSKA, inv. nr. 2127

Afb. 8 Eigendomsbewijs op de achterkant van Jan Stobbaerts, Slachterij, KMSKA, inv. nr. 1834

Afb. 9 Henri Leys, Portret van Quinten Metsijs, l.o. Offert au Cercle artistique par H. Leys/ le 15 juillet

1868, 261 x 127 cm, KMSKA, inv. nr. 1831

Afb. 10 Louis Artan, Zeegezicht, r.o. ARTAN, 80 x 131 cm, KMSKA, inv. nr.1832

Afb. 11 Charles Verlat, Gulzig en lui, matig en werkzaam, r.b. C. Verlat, 80 x 128 cm, KMSKA, inv. nr. 1833

Afb. 12 Jan Stobbaerts, Slachterij, r.o. Esquisse/ Jan Stobbaerts, 80 x 128 cm, KMSKA, inv. nr. 1834

Afb. 7–8 Eigendomsbewijzen op de achterkant van Jan Verhas, Twee kinderen (KMSKA, inv. nr. 2127) en Jan Stobbaerts, Slachterij (KMSKA, inv. nr. 1834)

Afb. 9 Henri Leys, Portret van Quinten Metsijs, 261 × 127 cm, KMSKA, inv. nr. 1831

Afb. 10 Louis Artan, Zeegezicht, 80 × 131 cm, KMSKA, inv. nr.1832

Afb. 11 Charles Verlat, Gulzig en lui, matig en werkzaam, 80 × 128 cm, KMSKA, inv. nr. 1833

Afb. 12 Jan Stobbaerts, Slachterij, 80 × 128 cm, KMSKA, inv. nr. 1834