Kur’ân-ı Kerîm’de:

ĐLÂHÎ AZAMET

Dr. Murat Kaya

Đstanbul, 2010

1

Bişr bin Hâris el-Hâfî Hazretleri şöyle der:

“ Đnsanlar Allah Teâlâ’nın azametini hakkıyla tefekkür edebilseler,

O’na isyân edemez ve günah işleyemezler.” (Đbn-i Kesir, I, 448 [Âl-i Đmrân, 190])

2

KISALTMALAR :

a.mlf: Aynı müellif

AÜĐĐFD: Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi

(a.s): Aleyhisselam

b.: Đbni

bkz.: Bakınız

böl: Bölümü

DĐA: Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, Đstanbul 1988-

h: Hicrî

haz.: Hazırlayan

Hz.: Hazreti

Krş.: Karşılaştır

Ktp.: Kütüphanesi

md.: Maddesi

M.Ü.Đ.F.D.: Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi

M.Ü.S.B.E.: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

nşr.: Neşreden

(r.a): Radıyallâhu anh veya (kadınlar için) radıyallâhu anhâ: Allah ondan râzı

olsun!

s. Sayfa

sad.: Sadeleştiren

(s.a.v): Sallallahu aleyhi ve sellem: Allah ona salât ve selâm eylesin!

sy: Sayı

thk.: Tahkik eden

thr.: Tahrîc yapan

trc.: Tercüme eden

ts.: Tarihsiz

3

v: Vefâtı

ve dğrl.: Ve diğerleri

vb.: Ve benzeri

vr.: Varak

yy.: Yayın yeri yok

4

ÖNSÖZ

Đnsanı yokluktan varlık âlemine çıkaran, onu en güzel kıvamda yaratıp şu muh-

teşem kâinatın gözbebeği kılan, ona Kur’ân’ı ve beyânı öğreterek sayısız ikramlarda

bulunan, keremi bol Rabbimize nihâyetsiz hamd ü senâlar olsun!..

Canlı bir Kur’ân hâlinde yaşayarak kelâm-ı ilâhîyi bizlere en güzel şekilde teb-

liğ ve beyân eden Rasûlullâh (s.a.v) Efendimiz’e, onun âl ve ashâbına da sonsuz salât ü

selâm olsun!..

Kur’ân-ı Kerîm, Allah tarafından indirildiği günden beri hep insanların günde-

minde olmuştur. Kimisi onu anlayıp hayatına tatbike gayret etmiş, kimisi de inanmaya-

rak ona cephe almıştır. Kur’ân-ı Kerîm de baştan beri inkârcılara karşı pek çok delil ileri

sürmüş ve Allah tarafından gönderildiğine inanmıyorlarsa kendisine benzer bir söz ge-

tirmelerini istemiştir. Nihayetinde inkârcılar Kur’ân’ın bu talebi karşısında âciz kalmış-

lar ve böylece Kur’ân’ın mûcizevî bir kitap olduğu birkat daha kuvvet kazanmıştır.

Tarih boyunca Đslâm âlimleri Kur’ân’ın insanları âciz bırakan pek çok üstün

yönünden bahsetmiş ve bunları eserlerinde açıklamışlardır. Biz de bu çalışmamızda -

inşaallah- Kur’ân’ın farklı bir yönünü ele alacağız. Kur’ân’daki Allah’a ait azametli

ifadeleri tahlil etmeye çalışacağız.

Kur’ân âyetlerini iki kısma ayırabiliriz:

1. Allah Teâlâ’nın, peygamberlerin ve diğer insanların dilinden naklettiği söz-

ler. Bunlar kıssalar çerçevesinde ve onların sözlerini haber verme şeklinde vuku bulur.

Bu kısım bizim mevzumuzla alâkalı değildir.

5

2. Allah Teâlâ’nın bizzat emir, nehiy ve haber şeklinde söylediği zâtî âyetler.

Bu âyetler üzerinde düşündüğümüzde onların, rubûbiyetin celâl ve azameti ve ilâhî sı-

fatlar ile damgalanmış olduğunu görürüz. Onlarda beşerî mânâların ve insanî sıfatların

hiçbirini görmek mümkün değildir.1

Bu kısma giren âyetler; ifâde, üslup, mânâ ve muhtevâlarında fevkalâde bir

azamet, kuvvet ve kudret taşırlar. Dolayısıyla Kur’ân’ı okuyan kişi, o kelâmın sahibinin

bütün kâinâtı, dünya ve âhireti açıkça gördüğünü, onları büyük bir azamet, izzet ve be-

ğatla açıkladığını derhal farkeder. Bu hususiyet Kur’ân’a ilâhi bir heybet ve yücelik

kazandırdığı gibi onun menşeinin ilâhî olduğunu da göstermektedir. Kur’ân’ın çoğu

âyetinde bu tür azametli ifâdeler mevcuttur. Bu üslûp ancak güneşi ve ayı bir emirle

gayet hesaplı bir şekilde döndüren, kışı ve baharı bir kitabın sayfasını çevirir gibi kolay-

ca değiştiren Rabbü’l-âlemîne yaraşır. Zirâ beyân, sâhibinin psikolojisine ayna olur.2

Yani söz, kendisini söyleyen zâtın tabiatı için hassas bir ayna mesâbesindedir. Hatta

daha da ileri gidilerek; “Üslûb-i beyân ayniyle insân” denilmiştir. O hâlde, bir kişinin

nefsinin derinliklerindeki husûsiyetlerini, yazdığı ve konuştuğu şeylerde açıkça seyre-

debiliriz. Bu şahıs konuşmasını veya yazısını uzattıkça, psikolojik husûsiyetleri daha net

ortaya çıkar. Herkesin tabiatı farklı farklı olduğundan, bir yazarın başka birinin üslûbu-

nu tam olarak taklit etmesi mümkün değildir.

Bir insanın, ne kadar kudretli ve kâbiliyetli olursa olsun diğerini yazı ve ko-

nuşma üslûbunda taklid etmesi mümkün olmazsa, onun; insanî vasıflardan, tabiatından

ve zaaflarından sıyrılarak ilâhî vasıfları yansıtacak bir söz söylemesi hiç mümkün ol-

maz.

Kur’ân’ın bu mûcizevî yönünü anlamak için geniş bir ilim, kültür ve belâğat

kâbiliyetine hâcet yoktur. Kur’ân-ı Kerîm’i tefekkür ederek okuyan her insan, kültürü

ve eğitimi ne olursa olsun bunu kolayca fark edebilir.3 Onun, sonsuz kudret sâhibi bir

Yaratıcı’nın kelâmı olduğunu anlar. Kur’ân’ı okuyan insanların pek çoğu, açık ve yakînî

bir delil görmeden onun beşer tarafından söylenemeyeceği kanaatine varır.

Bu nâçizâne eserin hazırlanmasında kendilerinden istifâde ettiğim muhterem

hocalarıma ve her türlü desteği sağlayan Çilehane Đlmî Araştırmalar Merkezi (ĐLAM)

idarecilerine sonsuz teşekkürlerimi arz ederim.

Rabbimiz, hepimizin gayretlerini rızâsına muvafık birer sadaka-yı câriye eyleyip dâreyn saâdetimize vesile kılsın!.. Efendimiz (s.a.v)’in Sünnet’ine sarılarak

1 Bûtî, Ravâi‘, s. 156-157. 2 Abdürrazzâk Đskender, “Đ‘câzü’l-Kur’âni’l-Kerîm”, Buhûsü’l-mü’temeri’l-evvel li-i‘câzi’l-

Kur’ânî, Bağdat, 21-26 Ramazan 1410, s. 313. 3 Bûtî, Ravâi‘, s. 160.

6

canlı bir Kur’ân hâline gelebilmeyi cümlemize ihsan buyursun. Kıyametin dehşetli günlerinde Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz’in hamd sancağı altında onun ve Kur’ân-ı

Kerîm’in yüce şefaatine mazhar eylesin!.

Âmîn!.

Dr. Murat Kaya

Üsküdar - Mayıs 2010

GĐRĐŞ

“ Đ‘câz” kelimesi, bir Ulûmu’l-Kur’ân ıstılâhı olarak her ne kadar hicrî III. asrın

başlarından îtibaren kullanılmaya başlansa da, Kur’ân-ı Kerîm’in mûcize oluşu, onun

nüzûlünden îtibâren mevzubahis edilip araştırılmıştır. Kur’ân’ın ilk muhâtabı olan müş-

rikler, onun üslûbundaki farklılığı hemen anlamış ve ona bir kaynak aramaya başlamış-

lardır. Ancak şiir ve edebiyatta ileri gelen üstadları, fevkalâde bir belâğat ve fesâhata

sahip olan bu kitabın, insan veya cin mahsûlü olamayacağını îtiraf etmek mecburiyetin-

de kalmışlardır. Bununla birlikte müşrikler, Kur’ân’ın gaybî haberleri üzerinde tartış-

maya girmiş ve nihâyetinde verdiği bilgilerin doğru olduğunu görmüşlerdir. Nitekim

Rûm Sûresi’nin ilk âyetleri üzerine Hz. Ebû Bekir ile Übey bin Halef’in bahse girmesi

meşhurdur1.

Zamanın ilerlemesiyle âlimlerimiz, Kur’ân-ı Kerîm’in pek çok i‘câz vechini or-

taya koyarak bu konuda hayli eserler kaleme almışlardır. Kaynaklarda bahsedilen i‘câz

vecihlerinin sayısı, âlimlerin bakış açısına göre artıp eksilmektedir. Bu da gösteriyor ki,

Kur’ân üzerine yapılan araştırmalar devam ettikçe, yeni yeni i‘câz vecihleri bulmak

mümkün olabilecektir. Zâten Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz de, Kur’ân’ın, insanı şaşırtan

yönlerinin (acâibinin) bitip tükenmeyeceğini haber vermiştir2. Kur’ân’ın mûcizevî yön-

lerinden bahsetmek ve bunlara yenilerini ilâve etmek ise, hiç şüphesiz mü’minlerin

îmânını artıracak, inkârcıların da Kur’ân-ı Kerîm’e yaklaşmalarını sağlayacaktır.

Đşte biz de bu maksatla, -inşaallah- “Kur’ân’daki Allah’a Ait Azametli Đfâdeler” mevzuunu ele alacağız. Ancak öncelikle, Kur’ân’ın şimdiye kadar açıklanmış

başlıca i‘câz yönlerinden ve üslup husûsiyetlerinden bahsedeceğiz:

1 Bkz. Tirmizî, Tefsîr, 30/3194; Kurtubî, el-Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’ân, XIV, 3. 2 Tirmizî, Fedâilu’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1.

BĐRĐNCĐ KISIM

Đ‘CÂZÜ’L-KUR’ÂN

1. Đ‘câz ve Mûcize

Đ‘câz “ الإعجاز” kelimesi, bir kimseyi âciz bırakmak, geri bırakmak ve yarışta

öne geçmek gibi mânâlara gelir1. Đ‘câz vasfını taşıyan şeye de “mûcize” denir. Mûcize

kelimesinin sonundaki “ة”nin müenneslik alâmeti olduğunu söyleyenler bulunmakla

birlikte, mübâlağa ifâde ettiğini kabul edenler de vardır2.

Kelimenin “Acz” den türetilerek peygamberlerin mûcizelerini ifade edecek bir

mânâ kazanması, risaletten sonraki zamanlara rastlar. Âlimler bu kelimeyi zamanla,

“Tehaddî (yarışmaya dâvet ederek meydan okuma) ihtivâ eden, kendisine muâraza yapı-

lamayan (benzeri getirilemeyen) olağanüstü bir durum” mânâsında kullanmışlardır3.

Kur’ân’ın i‘câzı veya mûcizeliği ise, onun yüce bir makâma sahip olması sebe-

biyle, ister belağati, ister hüküm ve kânun koyması, isterse ğaybî haberleri bakımından

olsun, insanları, bir benzerini getirmekten âciz bırakması demektir4.

Bu tarifteki belâğâte dâir üstünlük, birinci derecede Arapça’ya vâkıf olan ede-

biyat üstadlarını ilgilendirirken, ihtivâ ettiği bilgilerdeki, kanun ve hüküm koymadaki

üstünlüğü, gaybî haberler vermesi gibi yönleri, ediplerle birlikte bütün akl-ı selîm ve

ilim sâhibi insanları da alakadar etmekte ve böylece Kur’ân’ı cihanşümûl bir ilâhî mesaj

hâline getirmektedir5.

Đnsanlık tarihi boyunca peygamberlerin gösterdiği mûcizeler, maddî/hissî ve

aklî olmak üzere iki kısımda incelenir. Hissî mûcizeler ya münkirlerin talebi ya da bir

lüzûm üzerine gösterilmiş ve daha çok o zamanın insanlarına hitap etmiş hârikulâde

hâdiselerdir. Aklî mûcizeler ise, daha sonraki insanları da tesiri altına almıştır. Bunlar

zaman ve mekânla mukayyet olmayıp, devamlıdır. Kur’ân-ı Kerîm de bu nevi mûcize-

lerdendir. Bu itibarla hissî mûcizeler yanında bir de en kuvvetli aklî mûcizeyle gelen

Peygamber (s.a.v) Efendimiz’in seciyesini, ahlâkını ve tebliğ ettiği Kur’ân-ı Kerîm’i,

1 Đbn-i Manzûr, Lisânü’l-Arab, “عجز” md., V, 369; Hımsî, Fikratü i’câzi’l-Kur’ân, s. 7. 2 Sâbûnî, Nureddin (v. 580), Mâturîdiye Akâidi, s. 46; Hâlidî, Salâh, el-Beyân fî Đ’câzi’l-Kur’ân, s.

23; Hacımüftüoğlu, Nasrullah, Đ’câz ve Belâgat Deyimleri, s. 69. 3 Hımsî, a.g.e, s. 7. 4 Bûtî, Muhammed Said Ramazan, Min Ravâi’ı’l-Kur’ân, s. 125. 5 Yavuz, Yusuf Şevki, “Đ’câzü’l-Kur’ân” md., DĐA, XXI, 403.

3

her asırda sayısız mütefekkir ve ilim adamı incelemiş6, hâlen de incelemeye devam et-

mektedir.

2. Kur’ân-ı Kerîm’in Mûcize Olu şu

Peygamberlerin mûcizeleri, umûmiyetle kendi dönemlerinde öne çıkan ve rağbet

edilen hususlarda olmuştur. Hz. Peygamber (s.a.v)’in de bunlar gibi zaman ve mekânla

kayıtlı pek çok mûcizesi mevcuttur. Bu mûcizeleri nakleden ciltlerce eser kaleme alın-

mıştır7. Hadîs ve siyer kitapları da mûcizelere geniş yer ayırmıştır. Birkaç misal vermek

gerekirse:

� Mekke’de Kureyş’in kendisinden bir mûcize istemesi üzerine Peygamber

Efendimiz’in ayı ikiye bölmesi8,

� Az bir yiyecekle çok sayıda kimseyi doyurması9,

� Parmaklarından suların akması ve susuz olan büyük bir ordunun kanın-

caya kadar bundan içip bütün ihtiyaçlarını gidermesi10,

� Yerden alıp düşman tarafına attığı bir avuç toprağın düşman askerlerinin

tamamına isâbet ederek gözlerini doldurması ve geri dönüp kaçmalarına

sebep olması11,

� Daha önceleri kendisine yaslanıp hutbe okuduğu kuru hurma direğinin,

minber yapıldığında Hz. Peygamber’den uzak kaldığı için inlemesi12…

gibi pek çok hâdise zikredilebilir.

Peygamber Efendimiz’in bu şekilde pekçok mûcizesi görülmüş olmakla bir-likte, O’nun en büyük mûcizesi Kur’ân-ı Kerîm’dir. Kur’ân-ı Kerîm, kendisinin mûci-

ze oluşunu, Allah’tan başka hiçbir gücün onun bir benzerini getiremeyeceğini bildirmek

6 Miras, Kâmil (v. 1957), Tecrîd-i Sârîh Tercemesi, IX, 283. 7 Misal olarak bkz. Beyhakî, Delâilü’n-Nübüvve (7 cild), Beyrut 1985; Ebû Nuaym el-Đsfahânî,

Delâilü’n-Nübüvve (2 cild), Halep 1970-1972; Suyûtî, Olağanüstü Yönleriyle Peygamberimiz: el-Hasaisü’l-Kübra (3 cild), trc. Naim Erdoğan, Đstanbul 2003.

8 Buhârî, Menâkıb, 27; Menâkıbu’l-Ensâr, 38; Tefsîr, 54/1; Müslim, Munafıkîn, 43, 47, 48; Ah-med bin Hanbel, Müsned, I, 377, 413.

9 Buhârî, Megazi, 29; Menakıb, 25; Et’ime, 6; Müslim, Eşribe, 141, 142; Tirmizî, Menakıb, 6; Muvatta’, Sıfatü’n-Nebi, 19.

10 Buhârî, Menakıb, 25; Şurût, 15; Cihad, 132; Müslim, Fezail, 6; Tirmizî, Menakıb, 6. 11 Müslim, Cihad, 81. 12 Buhârî, Menakıb, 25; Tirmizî, Cum’a, 10; Menakıb, 6; Nesâî, Cum’a, 17; Đbn-i Mâce, Đkâme,

199; Darimî, Mukaddime, 6; Salât, 202; Ahmed, I, 249, 267, 315, 363.

4

ve bu hususta inkârcılara meydan okuyup müsâbakaya çağırmak (tehaddî) sûretiyle is-

pat etmiştir13.

Rasûlullah (s.a.v), kendisinin Allah’ın Rasûlü olduğunu ve Allah’tan vahiy al-

dığını ilân edip herkesi Đslâm’a davete başlayınca, müşrikler ona karşı, şiddeti giderek

artan bir muhalefet başlattılar. Allah’ın hiçbir şey indirmediğini14 Kur’ân’ın -hâşa- Al-

lah kelâmı değil beşer sözü olduğunu, onu Peygamber Efendimiz’in uydurup Allah’a

mâl ettiğini söylediler15. Allah Rasûlü’nü muhtelif zamanlarda mecnun, şâir, kâhin, si-

hirbaz ya da büyüye tutulmuş olmakla itham ettiler16. Bunun üzerine, iddialarının bâtıl

olduğu bildirildi17 ve Kur’ân’ın Cebrail vâsıtasıyla yeri ve gökleri yaratan Âlemlerin

Rabbi tarafından indirildiği açıklandı18.

Đnkârcılar, Kur’ân ve kaynağı hakkındaki iddialarının tutarsızlığını anlayınca

başka yollar aramaya başladılar. Kur’ân’da eski kavimlere âit kıssaların anlatıldığını

görünce, Kur’ân’ı, başkalarının da yardımıyla Hz. Peygamber’in uydurduğu bir yalan,

kendisine dikte edilen eski milletlerin efsaneleri diye karalamaya çalıştılar19. Kur’ân’ı

Efendimiz’e bir yabancının öğrettiğini söylediler. Bu iddiâya Kur’ân, apaçık Arapça ile

nâzil olan bir kitabı, ana dili Arapça olmayan bir kişinin yazdırmasındaki mantıksızlığa

dikkat çekerek cevap verdi20. Rasûlullah (s.a.v) ve Kur’ân hakkında söyledikleri bu söz-

lerden kendileri dahî tatmin olmayan inkârcılar, devamlı fikir değiştirip21 birbirini tut-

mayan farklı iddiâlar ortaya attılar.

Đşte bu inkârcılara Kur’ân’ın gerçekten Allah’tan gelen bir kitap olduğunu ispat

etmek üzere bazı mûcizelerin gösterilmesi gerekiyordu. Bu sebeple Kur’ân-ı Kerîm,

muhtelif yönleriyle muhteşem bir mûcize olarak gönderilmiş ve hem kendi muh-

tevâsının hem de Peygamber Efendimiz’in doğruluğunu ispat etmiştir.

Nitekim Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz şöyle buyurmuştur:

“Gönderilen her peygambere, insanların hidâyetine vesile olacak bir mûcize

muhakkak verilmiştir. Bana verilen de Allah’ın bana vahyettiği kelâm nevinden olan

13 Yıldırım, Suat, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 394. 14 el-Mülk, 9. 15 el-Mü’minûn, 38; el-Müddessir, 24-25. 16 Yûnus, 2; el-Hicr, 6; el-Đsrâ, 47; el-Furkân, 8; es-Sâffât, 36; Sâd, 4; ed-Duhân, 14; et-Tûr, 29-30;

el-Kalem, 51. 17 el-Hâkka, 41-42; et-Tekvîr, 25; eş-Şuarâ, 210-211. 18 el-Bakara, 97; eş-Şuarâ, 193-194; Tâhâ, 4; eş-Şuarâ, 192; es-Secde, 2; el-Vâkıa, 80. 19 el-Furkân, 4-5. 20 en-Nahl, 103, eş-Şuarâ, 210-212. 21 el-Enbiyâ, 5; Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 393.

5

Kur’ân-ı Kerîm’dir. Bu sebeple kıyamet günü ümmetimin diğer ümmetlerden sayıca çok

olmasını ümit ediyorum”22.

Diğer peygamberlere verilen mu’cizeleri sadece kendi döneminde yaşayan in-

sanlar görmüştür. Kur’ân mu’cizesi ise kıyamete kadar bâkîdir. Diğer taraftan Kur’ân’ın

mûcizeliği basîretle anlaşılan mucize nevindendir. Bunun için Kur’ân’a tâbî olanlar da-

ha fazla olacaktır23. Öte yandan insanı diğer canlılardan ayıran başlıca vasıflar akıl ve

beyân olduğu için en son ve en mütekâmil kitap olan Kur’ân’ın i’câzı da, daha çok akıl

ve beyan sahasında tahakkuk etmiştir. Nitekim âyette şöyle buyrulur:

“Rahmân, Kur’ân’ı talim buyurdu. Đnsanı yarattı, ona beyânı öğretti” 24.

Allah Rasûlü (s.a.v), Kur’ân’ın mûcizeliğinden istifadeyle pek çok kimseyi Đs-

lam’a davet etmiştir. Rasûlullah’ın şahsiyeti sebebiyle müslüman olan Hz. Hatice, Hz.

Ebû Bekir, Hz. Ali, Hz. Zeyd gibi yakınlarını istisnâ edersek, Đslâm’ın kuvvet ve toplu-

luğunun olmadığı ilk davet yıllarında, insanların imanında rol oynayan en mühim sebep

Kur’ân’ın bu mûcizevî yapısıdır25.

Her Đşiten Hayrân Kalıyor

Hz. Ebû Bekir’in teşvik ve delaletiyle Hz. Osman, Zübeyr bin Avvam, Abdur-

rahman bin Avf, Sa’d bin Ebi Vakkas, Talha bin Ubeydullah (r.anhüm), Peygamber

Efendimiz’in yanına gelmişlerdi. Rasûlullah (s.a.v) onlara Đslâm’ı arz ve teklif etti,

Kur’ân-ı Kerîm okudu. Đslâm’ın hükümlerini anlattı. Yüce Allah’ın müslümanlara vaad

buyurduğu izzet ve ikramları haber verdi. Bunun üzerine hepsi de müslüman oldular.26

Hz. Osman (r.a) şöyle anlatır:

“Teyzem Ervâ’yı ziyarete gitmiştim. Rasûlullah (s.a.v) de geldi. Kendisini sey-

retmeye başladım. O gün hâlimde bir değişiklik vardı. Bana yöneldi ve:

«–Osman neyin var?» diye sordu. Ben:

«–Senin aramızdaki yüksek konumuna ve aleyhinde söylenenlere şaşıyorum»

dedim. Rasûlullah (s.a.v), «Lâ ilâhe illallah» dedi. O böyle söyleyince Allah biliyor ya

tüylerim ürperdi. Daha sonra Allah Rasûlü (s.a.v) şu âyetleri okudu:

22 Buhârî, Đ’tisam, 1; Fedâilu’l-Kur’ân, 1; Müslim, Đman, 279. 23 Suyûtî, el-Đtkân, IV, 3. 24 er-Rahmân, 1-3. Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 169. 25 Kutub, Seyyid, et-Tasvîru’l-fennî fi’l-Kur’ân, s. 11. 26 Bkz. Đbn-i Đshak, s. 121; Beyhakî, Delâil, II, 165; Đbn-i Kesir, el-Bidâye, III, 80

6

«Rızkınız ve size vaad olunan şeyler semâdadır. Göğün ve yerin Rabbine andolsun ki (vaad olunduğunuz) şeyler, tıpkı sizin konuşuyor olmanız gibi kesin bir

hakîkattir» 27.

Bir müddet sonra kalkıp gitti. Ben de hemen arkasından çıktım ve kendisine

yetişerek ona inandığımı bildirdim28.

Kavminin ileri gelenlerinden olan meşhur şâir Tufeyl bin Amr şöyle der:

“Rasûlullâh (s.a.v) bana Đslâm’ı anlattı, Kur’ân okudu. Vallâhi ben hiçbir za-

man Kur’ân’dan daha güzel bir söz, Đslâm’dan daha güzel bir dîn işitmemiştim! He-

men müslüman olup Allâh’tan başka hiçbir ilâh bulunmadığına şehâdet ettim.”29

Kur’ân-ı Kerîm’de, çetin inatçılar arasında sayılan Velîd bin Muğîre:

ء وا�) '� ! &% ا�$#"�� ! و� � � ذي ا���� ���� ���� �����ل وا����ن وا ان ا�

�ون وا012� ��/'- ��.'- ,+*

“Allah adaleti, ihsanı ve muhtaç oldukları şeyleri yakınlara vermeyi em-reder. Hayâsızlığı, çirkin i şleri, zulüm ve tecavüzü yasaklar. Düşünüp tutasınız diye size öğüt verir” 30 âyetini işittiğinde, Kur’ân’daki ilâhî esrarı sezip hakikati itiraf

etmek zorunda kalmış ve şöyle demiştir:

“−Vallahi, az önce Muhammed’den öyle bir kelâm dinledim ki insan sözü

desem değil, cin sözü desem değil! Öyle bir halâveti (tatlılığı), öyle bir talâveti (güzel-

liği) var ki sormayın! Öyle bir kelâm ki üstü meyveli, altı verimli ve bereketli! O mu-

hakkak üstün gelir, ona üstün gelinemez”31.

Velîd bin Muğîre bir gün Peygamber Efendimiz’e gelmiş, Allah Rasûlü (s.a.v)

ona Kur’ân okumuş ve sanki Velîd’in kalbi biraz Đslâm’a yumuşamıştı. Onun bu hâlini

haber alan Ebu Cehl, yanına geldi ve:

“–Ey amca, kavmin sana vermek üzere mal topluyorlar. Zira Muhammed’e gi-

dip mal istemişsin.” dedi. Velîd:

“–Kureyş beni iyi bilir ki malı en çok olanlardan biriyim.” dedi. Ebu Cehl:

27 Zâriyât, 22-23. 28 Đbn-i Abdilber, el-Đstîâb, IV, 1779. 29 Đbn-i Hişâm, I, 407-408; Đbn-i Sa’d, IV, 237-238. 30 en-Nahl, 90. 31 Bu meşhur rivâyet için bkz. Hâkim, II, 506-507/3872; Suyutî, el-Đtkân, IV, 5; Cürcânî, Ab-

dülkâhir, Delâilü’l-i’câz, s. 291; Kadı Iyâz, eş-Şifâ, I, 229.

7

“–O halde Muhammed hakkında öyle bir şey söyle ki senin onu inkâr ettiğini

ve ondan hoşlanmadığını kavmin bilsin” dedi. Velîd:

“–Ne söyleyeyim? Vallahi, içinizde şiiri benden iyi bilen kimse yoktur, rece-

zi32, kasideyi benden daha iyi bilen yoktur. Vallahi onun söyledikleri bunlardan hiçbi-

rine benzemiyor. Vallahi, onun söylediğinde bir tatlılık var, onun apayrı bir lezzeti

var, altındaki her sözü yıkıyor ve hepsinin üstüne çıkıyor, hiçbir söz onun üstüne çı-

kamıyor” dedi. Ebu Cehil ısrar etti:

“–Kavmin, sen onun aleyhine bir şey söylemeden razı olmayacak” dedi. O da:

“–Bırak beni biraz düşüneyim” dedi. Sonra da: “Bu nakledilen bir sihirdir” di-

yebildi33. Onun bu hâli, Kur’ân’da bütün canlılığı ile şöyle tasvir edilir:

“O dü şündü, ölçtü, biçti. Kahrolası, nasıl da ölçtü biçti! Sonra, kahrolası! Nasıl da ölçtü biçti! Sonra baktı. Derken suratını astı, kaşlarını çattı. En sonunda kibirini yenemeyip sırt çevirdi: «Bu, nakledilen bir sihirdir. Bu, be şer sözünden başka bir şey değildir» dedi” 34.

Müslümanların sayısının hızla artması ve Hz. Hamza, Hz. Ömer (r.a) gibi

bahâdırların Đslâm’a girmesi üzerine iyice telâşa kapılan müşrikler, bir toplantı yaparak

bu gidişâtın önünü alabilmek için çâreler düşündüler:

“−Muhammed’in durumu iyice ciddîleşti, işlerimizi karıştırdı. Sihirde,

kehânette, şiirde en âlimimizi ona gönderelim de kendisiyle konuşsun!” dediler. Bu iş

için Utbe bin Rebîa’yı seçerek Allah Rasûlü (s.a.v)’e gönderdiler. Utbe, müşriklerin

daha önce yapmış olduğu teklifleri, fazlasıyla tekrar ederek uzun uzun konuştu. Sözleri-

ni bitirinceye kadar Allâh Rasûlü (s.a.v) onu sessizce dinledi. Sonra da ona künyesiyle

hitap ederek:

“−Ey Ebu’l-Velîd! Söyleyeceklerin bitti mi?” diye sordu. Utbe:

“–Evet!” deyince Rasûlullâh (s.a.v):

“− Şimdi de sen beni dinle!” buyurdu. Besmele çekerek Fussilet Sûresi’ni

okumaya başladı. Secde âyeti olan 37. âyeti de okuyup secde ettikten sonra:

“−Ey Ebu’l-Velîd! Okuduklarımı dinledin. Artık işte sen, işte o!” buyurdu.

Utbe kalkıp arkadaşlarının yanına dönerken, onu gören müşrikler:

32 Recez: Arap şiirindeki arûz bahirlerinden biridir. 33 Vâhidî, Esbâbu nüzûl, s. 468. 34 el-Müddessir, 18-25.

8

“−Vallâhi Ebu’l-Velîd gittiğinden çok farklı bir yüzle geliyor. Hâli çok değiş-

miş?!” dediler. Yanlarına geldiğinde heyecanla:

“−Ne oldu, anlatsana?” dediler. Utbe:

“−Vallâhi, öyle bir söz dinledim ki şimdiye kadar bir benzerini hiç işitmemiş-

tim. O ne şiir, ne sihir, ne de kehânettir! Muhammed:

&�د و@)>د ;<ن :&�=>ا ;5� :9+ر,'- 4�&3� 56� 4�&3�

«Eğer yüz çevirirlerse onlara de ki: Ben sizi, Âd ve Semûd’un başına gelen yıldırıma benzer bir yıldırım ile îkâz ettim»35 dediği zaman, daha fazla okumasın

diye elimle ağzını tutarak, susması için akrabâlığımız hakkı üzerine yemin ettim. Mu-

hammed’in söylediği her şeyin aynen vukû bulduğunu bildiğim için üzerimize azâb

inivereceğinden korktum.

Ey Kureyş cemaati, gelin beni dinleyin! Onu kendi işiyle baş başa bırakın, ara-

dan çekilin! Eğer onu Araplar öldürürse, başkası vâsıtasıyla ondan kurtulmuş olursunuz.

Şâyet o, Araplara hâkim olursa, onun hâkimiyeti sizin hâkimiyetiniz, onun kudret ve

şerefi sizin kudret ve şerefiniz demektir. Böylece Muhammed sâyesinde insanların en

mes‘ûdu olursunuz!” dedi.

Kureyşliler:

“−Ey Ebu’l-Velîd! O seni de diliyle sihirlemiş!” deyince Utbe:

“−Benim fikrim budur. Siz nasıl istiyorsanız öyle yapın!” karşılığını verdi36.

Kur’ân’ın nâzil olduğu ilk yıllarda Velid ve Utbe gibi edebiyâtın zirvesinde bu-

lunan daha niceleri, onun mûcizevî yönlerini tasdik etmiş, bunların pekçoğu da müslü-

man olmuştur.

Rasûlullâh (s.a.v) birgün Minâ’da, Şeybân bin Sa’lebe Oğulları ’nın yanına

varmıştı. Kendisinin Allâh’ın rasûlü olduğunu bildirdi. Onlara Đslâm’ı anlattı ve En’âm

Sûresi’nin 151-153. âyetlerini okudu. Kabîlenin ileri gelenlerinden Mefrûk, Kur’ân’ın

belâğatına doyamamıştı:

“−Ey Kureyşli kardeş! Sen bundan başka nelere dâvet ediyorsun? Vallâhi

bunlar beşer kelâmı değildir! E ğer insanların kelâmından olsaydı biz onu çok iyi ta-

nırdık!” dedi. Bu defâ Fahr-i Kâinât (s.a.v), Nahl Sûresi’nin 90. âyetini okudu. Mefrûk:

35 Fussilet, 13. 36 Đbn-i Hişâm, I, 313-314; Đbn-i Kesîr, el-Bidâye, III, 111-112.

9

“−Ey Kureyşli kardeş! Vallâhi Sen beni en üstün ahlâka ve en güzel amellere

dâvet ettin! Sana yalancı diyen kavim iftirâ etmiş demektir!” dedi…37.

Đlk Akabe görüşmesine iştirak eden Medineli altı kişi de, Peygamber Efendi-

miz’in, Đbrahim Sûresi’nin 35-52. âyetlerini okuması üzerine hidâyete kavuşmuşlardır38.

Hicretin 9. senesinde Medine’ye her taraftan heyetler gelmeye başlamıştı. Bu

esnâda, Benî Ukayl kabilesinden Ebû Harb bin Huveylid de, Peygamber Efendimiz’in

yanına geldi. Rasûlullah (s.a.v) ona Kurân-ı Kerîm okudu ve Đslâm’ı anlattı.

Ebû Harb:

“–Vallahi sen, ya Allah’a, ya da Allah’a kavuşana kavuşmuşsun! Sen öyle

sözler söylüyorsun ki, doğrusu biz onun gibi güzel bir söz hiç işitmedik...” dedi39.

Kinde kabilesinin temsilcileri hicrî 10. senede altmış veya seksen kişi olarak

gelip, Mescid’de bulunan Peygamber Efendimiz’in huzûruna çıkmışlardı. Rasûlullah

(s.a.v):

“–Allah beni hak dinle peygamber olarak gönderdi ve bana bir de Kitab indir-

di ki, ona bâtıl ne önünden, ne de ardından yaklaşamaz!” buyurdu. Kinde temsilcileri:

“–Bize ondan biraz okuyup dinletebilir misin?!” dediler. Rasûlullah (s.a.v)

Sâffât Sûresi’nin başından okumaya başladı:

“Saf saf dizilmiş duranlara, toplayıp sürenlere, zikir (Kur’ân) okuyanlara

yemin ederim ki, ilâhınız birdir. O, hem göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin Rabbi, hem de doğuların Rabbidir.” 40.

Allah Rasûlü (s.a.v) bu âyetleri okuyup susmuştu. Hiç kımıldamadan duruyor-

du. Gözleri yaşarmış, gözyaşları sakalına doğru akmaya başlamıştı. Kindeliler:

“–Biz senin ağladığını görüyoruz!? Yoksa seni gönderen zâttan korktuğun için

mi ağlıyorsun?” dediler. Peygamber Efendimiz:

“–Beni korkutan ve ağlatan, Allah’ın beni kılıcın ağzı gibi ince ve keskin olan

dosdoğru bir yol üzere göndermiş olmasıdır ki, ondan azıcık eğrilsem helâk olurum!”

buyurduktan sonra:

37 Đbn-i Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, V, 250-251; Đbn-i Kesîr, el-Bidâye, III, 187-189. 38 Đbn-i Hişam, II, 38-40; Đbn-i Sa’d, I, 217-219; Heysemî, VI, 42. 39 Đbn-i Sa’d, I, 302-303; Đbn-i Esir, Kâmil, II, 286; Đbn-i Haldun, Târih, II, 2, 51. 40 Sâffât, 1-5.

10

“Hakikaten, biz dilersek sana vahyettiğimizi ortadan kaldırırız; sonra bu durumda sen de bize karşı hiçbir yardımcı ve koruyucu bulamazsın”41 âyetini oku-

du. Bunun üzerine Kinde temsilcileri müslüman oldular42.

Kur’ân: Ebedî Mûcize

Kur’ân’ın insanlara tesir eden bu i‘câzının risâlet dönemiyle sınırlı olduğunu,

daha sonraki asırlarda benzerinin getirilebileceğini öne sürenler olmuşsa da, başta

Bâkıllânî olmak üzere43 âlimlerin çoğu, i‘câzın kıyamete kadar geçerli olduğu görüşün-

dedir. Çünkü tehaddî âyetlerinde zaman sınırlaması yapılmamıştır. Ayrıca Kur’ân-ı

Kerîm, Allah Rasûlü’nün en büyük mûcizesidir44. Zâten mantıkî olarak da, risâleti ebedî

olan Hz. Peygamber’in mûcizesinin de ebedî olması gerekmektedir45.

Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurmuştur:

“Kur’ân-ı Kerîm öyle bir kelâm-ı ilâhîdir ki o, vukû bulacak her türlü fitneye

karşı insanı selâmete erdirir. Onda sizden öncekilerin haberleri, sizden sonrakilerin

durumları, insanlar arasında meydana gelecek hâdiselerin hükümleri vardır. O, hak ile

bâtılı tefrik eder, mâlayâni değildir. Kendisini terk eden azgını Cenâb-ı Hak helâk eder.

Onun dışında hidâyet arayanı Allah dalâlete düşürür. O, Hak Teâlâ’nın sapasağlam ipi,

zikr-i hakîmi ve sırât-ı müstakîmidir. Kendisine bağlananlar hiçbir zaman sapmaz, onu

söyleyen diller yanılmaz. Âlimler ona doyamaz, çok tekrardan dolayı tâzeliğini asla

kaybetmez, insanları şaşırtan mûcizevî özellikleri bitip tükenmez. Cinler, onu dinledik-

leri zaman; «Gerçekten biz, hayranlık veren bir Kur’ân dinledik»46 demekten kendi-

lerini alamamışlardır. Kur’ân’a dayanarak konuşanlar doğru söyler, onunla hüküm

verenler isâbet ederek âdil davranırlar. Onu tatbik edenler ecir kazanır, ona çağıran

dosdoğru yolu bulur”47.

Kur’ân’ın, tesirinden hiçbir şey kaybetmeden günümüze kadar gelen mûcizevî

bir kitap olduğuna delil arandığında, tecrübe ve müşâhededen daha açık ve daha bağla-

yıcı bir delil bulmak mümkün değildir. Zira ilk nâzil olmaya başladığı günden zamanı-

mıza kadar, Kur’ân’a muârazada bulunabilen kimse çıkmamıştır. Tecrübe etmek iste-

41 Đsrâ, 86. 42 Bkz. Đbn-i Hişam, IV, 254; Ebû Nuaym, Delâil, I, 237-238; Halebî, III, 260. 43 Bâkıllânî, Đ’câzü’l-Kur’ân, s. 31, 229. 44 el-Ankebût, 51. 45 Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 394. 46 el-Cinn, 1. 47 Tirmizî, Fedâilu’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1.

11

yenler de bütün insanlığın huzurunda rezil olarak kıyamete kadar kendilerinden ayrıl-

mayacak bir âr yüklenmişlerdir48.

3. Kur’ân-ı Kerîm’in Meydan Okuması (Tehaddî)

Kur’ân’ın nâzil olduğu dönemde Araplar arasında çok ateşli bir edebî rekabet

yaşanmakta, önde gelen şâirler, bazen yıllarını vererek hazırladıkları kasideleriyle, ha-

tipler de nutuklarıyla panayırlarda yarışmaktaydı. Bütün insanların izleyebileceği açık

meydanlarda zamanın edebiyat üstadlarına takdim edilen edebî ürünlerin, nasıl titiz

eleştirilere tâbi tutulduğu kaynaklarda îzâh edilmektedir. Meselâ Hansâ, Ukaz panayı-

rında en meşhur şâirlerden Hassân bin Sâbit’in bir beytinde tam sekiz hata bulmuştu49.

Đşte böyle bir edebî ortamda Allah Teâlâ, inkârcılara meydan okuyarak, Kur’ân-ı

Kerîm’in bütün insanları benzerini getirmekten âciz bırakan bir mükemmelliğe sahip

olduğunu ilân etti.

Mekke ve Medîne döneminde birçok defâ tekrar edilen bu meydan okuma,

Kur’ân’da dört safhada50 gerçekleşmiştir. Kur’ân, çoktan aza doğru teklifler sunarak,

muârızlara acziyetlerini sonuna kadar hissettirmiştir.

Kurtubî , tedrîcî bir usûlün uygulanmasıyla meydan okumanın edebî açıdan

daha güçlü ve daha tesirli hâle geldiğini kaydeder. Kur’ân bu hususta icâzın en üstün

şeklini tatbik etmiştir51. Yüce Allah, müşrikleri fikrî mücadeleye çekmek ve acziyetleri-

ni perçinlemek için böyle yapmıştır.

� Birinci a şamada, müşriklerden Kur’ân’ın tamamına benzer bir kitap getirmeleri

talep edilmiştir:

“De ki: Bu iddianızda tutarlı iseniz, (bana ve Musa’ya inen) bu iki kitaptan

daha doğru, daha mûteber olup, Allah tarafından gelmiş olan başka bir kitap gös-terin, ona tâbi olayım!” 52.

“De ki: Yemin ederim! Eğer insanlar ve cinler, bu Kur’ân’ın benzerini yapmak için bir araya toplansalar, hatta birbirleri ne destek olup güçlerini birleş-tirseler bile, yine de onun gibi bir Kitap meydana getiremezler”53.

48 Bkz. Bûtî, Ravâi’, s. 126, 129, 130; Karaçam, Sonsuz Mu’cize Kur’ân, s. 159-175; Hacımüftüoğ-

lu, Kur’ân’ın Belâğatı, s. 58-62, 90. 49 er-Râfiî, Mustafa Sâdık, Đ’câzü’l-Kur’ân, s. 185. 50 Bu safhaların sıralanışı hakkında ileri sürülen farklı görüşler için bkz. Zerkeşî (v. 794/1391), el-

Burhân, II, 91; Suyûtî, el-Đtkân, IV, 4; Hâlidî, el-Beyân, s. 67-70. 51 Kurtubî, I, 77. 52 el-Kasas, 49.

12

“… Đddialarında tutarlı iseler Kur’ân gibi bir söz geti rsinler bakalım!” 54.

Bu âyetler Mekke döneminde nâzil olmuştur. Kasas Sûresi’nin nüzûl sırası 45,

Đsrâ Sûresi’nin 46, Tûr Sûresi’nin de 76’dır55. Müşrikler, hâliyle Kur’ân’ın benzeri bir

kitap getirmekten aciz kaldılar.

� Đkinci safhada saha biraz daha daraltılıp işleri kolaylaştırılarak Kur’ân sûreleri-

ne benzer on sûre getirmeleri talep edildi. Mekke’de nâzil olan Hûd Sûresi’nde

şöyle buyrulur:

“Yoksa “Kur’ân’ı kendisi uydurmu ş” mu diyorlar. De ki: “ Đddianızda tu-tarlı iseniz, haydi onunkine benzer on sûre getirin, isterse kendi uydurmanız olsun ve Allah’tan başka çağırabileceğiniz herkesi de yardımınıza çağırın!” 56.

Fakat onlar, bu dâvete de herhangi bir mukabelede bulunamadılar.

� Üçüncü safhada inkârcılardan Kur’ân’ın bir sûresine benzer bir söz getirmeleri

istendi:

“Bu Kur’ân’ın Allah tarafından gelmeyip ba şkası tarafından uydurulmuş olması asla mümkün değildir. Lâkin o, daha önce indirilen kitapları tasdi k eder ve farzedilen hüküm ve hakikatleri açıklar. Onda şüphe edilecek hiçbir taraf yoktur. Âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmi ştir. Yoksa «Onu kendisi uydurmuş» mu diyorlar? De ki: «Öyleyse, iddianızda tutarlı iseniz haydi onunkine benzer bir sûre ortaya koyun ve Allah’tan başka çağırabileceğiniz kim varsa hepsini de yardımını-za çağırın»” 57.

� Đnkârcılar buna da cevap veremeyince, dördüncü safhada Kur’ân onları, tam

misli olmasa da kısmen kendisine benzeyen bir söz söylemeye dâvet etti:

“Eğer kulumuza indirdi ğimiz Kur’ânın Allah’ın sözü oldu ğu hakkında şüpheniz varsa, haydi ona benzer bir sûre (söz) meydana getirin ve Allah’tan baş-ka tüm şâhitlerinizi (güvendiklerinizi, yardımcılarınızı) çağırın; eğer iddianızda

sâdıksanız!”58.

Mekke dönemine âit safhalarda mislehû diye benzeri teklif ediliyordu. Burada

ise teb‘îz ifade eden min mislihî buyrulmuş, böylece tahdîdî bir nazîre değil, takrîbî

53 el-Đsrâ, 88. 54 et-Tûr, 34. 55 Derveze, et-Tefsiru’l-hadis, II, 283 (el-Kasas, Giriş); II, 325 (el-Đsrâ, Giriş); IV, 215 (et-Tûr, Gi-

riş). 56 Hûd, 13. 57 Yûnus, 37-38. 58 el-Bakara, 23.

13

bir nazîre de olabileceği bildirilmi ştir. Yani “Sizden tam bir nazîre istemiyorum, bilâkis

herhangi bir cihetle kayıtlı olmaksızın, herhangi bir şekilde bir kısmına benzer bir söz

getirmeniz bile yeter” denilmiştir59.

Kur’ân’ın meydan okuması, insanların aynı lafızlarla, aynı üslupla, belâğat açı-

sından benzerini getirmeleri yönünde değildi. Zira insanların sözlerine de böyle bir

nazîre yapmak imkânsızdır. Yani ifadelerini bir başkasının ifâdelerine benzetebilen in-

san pek enderdir. Kur’ân’ın insanlara meydan okuduğu esas nokta, üslûbu ve ifâde tarzı

nasıl olursa olsun, belâğat ve beyân itibariyle hakikati tesirli bir tarzda ifâde etme açı-

sından Kur’ân’ın seviyesinde bir kelâm getirmeleridir. Nitekim edipler ve şâirler arasın-

daki mukâyese de bu mânâda yapılmaktadır60.

Kur’ân-ı Kerîm, en son meydan okumasını yaptıktan sonra, inkârcıları ikaz

ederek böyle bir muârazayı hiçbir zaman yapamayacaklarını, dolayısıyla isyandan vaz-

geçerek ilahî azaptan kurtulmalarının kendileri için daha faydalı olduğunu bildirdi. Bu

âyetteki “ ,$�.>ا و�% : ki asla yapamayacaksınız!” ibaresi öyle bir eminlik ve kat’îlik

ifade etmektedir ki, böylesi bir hüküm ancak ilmi ve kudreti sınırsız, tam ve kusursuz

olan bir zât, yani Allah tarafından verilebilir. Yaratıklardan hiç kimse, beşer açısından

gayb, yani belirsiz ve kapalı olan istikbale ait böylesine kesin bir hüküm veremez61.

Đnkârcılar, acziyetlerini iddia ve ilân eden bu sözü duydular, hatta bu söz onla-

rın gönüllerine işledi ve oraya iyice yerleşti. Daha sonra da dilden dile dolaştı ve böyle-

ce Kur’ân’a muâraza edemeyeceklerini iyice anladılar. Bu âyet onların âcizliklerini

ufuktan ufuğa taşıdı, yetersizliklerini tescil etti ve onların, dillerini âdeta mühürledi62.

Şayet bu âyetlere muhâtap olan kimselerin, cevap vermeye güçleri yetseydi, Allah

Rasûlü’nün nübüvvet davasını geçersiz kılıp mesnedlerini ve delillerini boşa çıkarma

hususundaki ihtirasları sebebiyle, ellerinden gelen hiçbir şeyi geri koymaz, ne pahasına

olursa olsun, bunu gerçekleştirme yollarını ararlardı. Eğer böyle bir şeyi de gerçekleş-

tirmiş olsalardı, o da herkes tarafından duyulur ve mesela Müseylimetu’l-Kezzâb’ın

kendisini rezil eden ve komik duruma düşüren hezeyanları misali, bize kadar nakledilir-

di63.

Kaynaklarımızda, son derece beliğ bir şahsiyet olduğu ifâde edilen Đbnu’l-Mukaffâ (v. 145) da, rivayete göre, uzun bir süre, bazı meslektaşlarıyla birlikte Kur’ân’a

59 Draz, en-Nebe’, s. 84. 60 Yıldırım, Suat, K. Đlimlerine Giriş, s. 173-174. 61 Bu husus, çalışmamızın esas mevzûu olan Kur’ân’daki Allah’a âit azametli ifadelerin bir veche-

sini teşkil etmektedir. 62 er-Râfi’î, Đ’câz, s. 142. 63 Sâbûnî, Maturîdiyye Akaidi, s. 47.

14

muaraza etmek için uğraşmış. Üzerinde çalıştığı hezeyannâmesine es-Suver (Sureler)

ismini vermiş. Ancak bu edebiyat üstâdı:

Bو ��5 �C �.�ارض ا ��0 � ��(E ��ءك و �.Bء ا G0 و ��ا�) HC ���0 اIBء و

Bدي و<J�ت &.! ا<�Eوا )��5 ���ا �.�>م ا�/C %C

“ (Nihayet) «Ey yer suyunu yut! Ve ey gök (suyunu) tut!» denildi. Su çekil-di; i ş bitirildi; (gemi de) Cûdî (dağının) üzerine yerleşti. Ve: «Kahrolsun O zalim-ler!» denildi” 64 âyet-i kerîmesini okuduğunda, kısacık âyette müşahede ettiği çarpıcı

belağat karşısında:

“–Beşeriyet, onun bir benzerini getiremez!” demek zorunda kalmış. Derhal

muârazadan vazgeçmiş. Ortaya çıkarmaktan hayâ ettiği için de o âna kadar uydurduğu

sayfaları yırtıp atmış65.

Yukarıda dört safhada işlediğimiz tehaddînin merhalelerini bir kısım âlimler,

biraz daha detaylandırmıştır66. Meselâ bazı âlimler tehaddî safhalarını şu şekilde zik-

retmişlerdir:

1. Yüksek nazmı, gaybî haberleri, ihtiva ettiği ilimleri ve yüksek hakikatleri ile

birlikte tam bir Kur’ân’ın mislini, ümmî bir şahıstan getirin!

2. Eğer bu şekilde mislini getirmek gücünüzün üzerinde ise, belîğ bir nazımla

uydurma şeylerden olsun bir şeyler getirin!

3. Eğer buna da kudretiniz yetmezse, on sûre kadar bir mislini yapın!

4. Bu da mümkün olmadıysa, uzun bir sûrenin mislini yapın!

5. Eğer bu da size kolay değilse, kısa bir sûrenin misli olsun!

6. Eğer ümmî bir şahıs yapamadıysa, bunu âlim ve kâtib bir kişi yapsın!

7. Bu da olmadığı takdirde, birbirinize yardım etmek sûretiyle yapınız.

8. Buna da imkân bulamadığınız takdirde, bütün insanlar ve cinlerden yardım

isteyin ve bütün fikirlerin neticelerinden istifade edin! Neticeleri tamamen yanınızda

bulunan Arapça kitaplar mevcuttur. Bunlarla Kur’ân arasında bir mukayese yapılırsa,

Kur’ân’ın mukayese bile edilmeyecek derecede farklı olduğu hemen görülür. O hâlde

Kur’ân ya hepsinden aşağıdır veya hepsinden üstündür. Birinci ihtimal bâtıl ve muhal-

64 Hûd, 44. 65 Bkz. Bâkıllânî, Đ‘câzü’l-Kur’ân, s. 48-49; er-Râfi'î, s. 178, (2 no’lu not); Ocak, Osmanlı Toplu-

munda Zındıklar ve Mülhidler, s. 31-33. 66 Zerkeşî, el-Burhân, II, 91, 110.

15

dir. (Böyle olsaydı herkes benzerini yapabilirdi). Öyle ise Kur’ân-ı Kerîm, bütün kitap-

lardan üstün, hepsinin fevkinde bir kitaptır. On dört asırdan beri misli vücuda gelme-

miştir, bundan sonra da gelemeyecektir.

9. “Bizim şâhitlerimiz yoktur. Muârazaya girişecek olsak, bizi destekleyecek

kimselere müsâade edilmez” diye gösterdikleri bahaneyi defetmek için, “Şahitlerinize

de müsaade edilmiştir. Onları da çağırın, size yardım etsinler” buyrulmuştur67.

Müşrikler bu tehaddîye cevap veremedikleri için onun yerine; yalanlama, kış-

kırtma, iftira gibi saldırgan bir tavır takındılar; “Bu ancak nakledilegelen bir sihirdir”68,

“Süregelen bir sihirdir”69, “Bizzat kendisinin uydurduğu bir yalandır”70, “Öncekilerin

masallarıdır”71 gibi hakikate tekabül etmeyen, ayrıca kendi kararsızlık ve tutarsızlıkları-

nı gösteren bir takım haksız iftirâlarla meşgul oldular. “Bu Kur’ân’ı dinlemeyin! Okunurken gürültü yapın, belki gâlip gelirsiniz” 72 diyerek acziyetlerini iyice ortaya

koydular.

4. Kur’ân-ı Kerîm’in Đʻcâz Vecihleri

Kur’ân-ı Kerîm’in mûciz bir kitap olduğu ittifakla kabul edilmekle birlikte

onun hangi yönlerden mûcize olduğu hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür.

Rummânî, i‘câz vecihlerini yedi başlık altında incelemiştir. Şöyle ki: Kur’ân’a

karşı koyup onunla yarış etmeleri için birçok sebep mevcut olmasına ve buna şiddetle

ihtiyaç duymalarına rağmen Arapların Kur’ân’a nazîre yapamayışı, Kur’ân’ın bütün

insanlara meydan okuması, belağati, ilerde vuku bulacak hâdiseleri doğru bir şekilde

haber vermesi, bilinen edebî şekillerden farklı olması, her mûcizeye kıyas edilebilmesi

ve sarfe73.

Hattâbî, i‘câzın Kur’ân’ın belâğatında olduğunu söylemekle birlikte, bu konu-

da başka bir hususa daha dikkat çekerek, Kur’ân’ın kalblerde meydana getirdiği derûnî

ve manevî tesiri açıklar. Kur’ân’dan başka hiçbir manzûm ya da mensûr söz, kulağa

geldiğinde, korku ve dehşet halinde bile olsa, kalbe lezzet ve tatlılık vermez. Kur’ân’ı

dinlediğinde ise gönüller huzur duyar ve kalpler açılır. Đnsan onun hazzını aldığında

derinden sarsılır, içini huşû kaplar, tüyleri diken diken olur ve kalbi çarpmaya başlar.

67 Bkz. Râzî, XVII, 102; Nursî, Đşârât, s. 149-150. 68 el-Müddessir, 24. 69 el-Kamer, 2. 70 el-Furkân, 4. 71 el-En’âm, 25; el-Enfâl, 31, vb. 72 Fussılet, 26. 73 Rummânî (v. 384/994), en-Nüket, s. 101.

16

Kur’ân, onun nefsi ile içinde gizlediği köklü inançları arasına girer. Allah Rasûlü’nün

nice düşmanı vardır ki, onu öldürme niyetiyle gelmiş, Kur’ân’ı işitince hiç vakit geçir-

meden ilk düşüncesinden vazgeçmiş, onunla anlaşmış ve dinine girmiş, düşmanlığı

dostluğa, küfrü îmana dönmüştür.74

Bâkıllânî’ye göre ise i‘câz vecihleri üçtür: Kur’ân’ın gaybî haberler ihtivâ et-

mesi, ümmî bir kimse vâsıtasıyla tebliğ edilmesi ve Kur’ân’ın hiçbir beşerin ulaşamaya-

cağı derecede belağatın zirvesinde olan bir nazım, tertip ve telife sahip olması75.

Cürcânî, öncekilere nazaran biraz daha farklı bir nazariye ortaya koymuş ve

i‘câzın Kur’ân’ın nazmında olduğunu bildirmiştir. Ona göre kelamın unsurları üçtür:

Lafız, mânâ ve nazım. Nazım, kelamı ancak nahiv ilminin gerektirdiği biçimde ortaya

koymak, onun kanun ve usullerine uygun davranmak, belirlediği metodları bilip onlar-

dan sapmamak, çizdiği prensipleri gözetip onlardan hiçbirini ihlal etmemektir. Cür-

canî’ye göre, istiâre, kinâye, temsîl ve bütün çeşitleriyle mecaz, nazmın ge-

reklerindendir76.

Đbn-i Atıyye de, Kur’ânî i‘câzın tecellî alanlarını kısaca zikrederken,

cumhûrun görüşüne atıfta bulunur ve i‘câzın, Kur’ân’ın nazmı, onun mânâlarının doğru-

luğu ve lafızlarındaki fesâhatin birbirini izlemesi sebebiyle olduğunu belirtir77.

Kâdî Đyâz, Kur’ân’ın i‘câz yönünü dört başlık altında ele alır: Kur’ân’ın telif

güzelliği, harikulâde nazm biçimi ile Arapların ifade üslubuna benzemeyen hayranlık

verici üslûbu, geçmişe ve geleceğe âit gaybî haberler ihtivâ etmesi. Kadı Iyâz, bunlardan

başka diğer i‘câz vecihlerinden de kısa kısa bahseder78.

Muâsır âlimlerden Mustafâ Sâdık er-Râfiî’ye göre ise i‘câz, şu alanlarda ta-

hakkuk etmiştir: Kur’ân’ın kendisine has mûsikîsi, belâğatı, insanlara tesir etmesi, tarihi

(Nüzûlü, cem’i vs…), lüzumsuz söz ve kelime bulunmaması ve ilmî hakîkatleri ihtivâ

etmesi79.

Yine muâsır âlimlerden Zerkânî on dört vecih sayar80.

Suyûtî’ye göre, i‘câz vecihleri çoktur ve sınırlandırılamaz. Kendisi üç ciltlik

eserinde otuz beş madde zikretmiştir81.

74 Hattâbî (v. 388/998), Beyânü i’câzi’l-Kur’ân, s. 24, 64. Suyutî, el-Đtkân, IV, 14-16. 75 Bâkıllânî (v. 403/1012), Đ’câzü’l-Kur’ân, s. 50-68. 76 Cürcanî (v. 471/1078), Delâilü’l-i’câz, s. 17 vd. 77 Suyutî, a.g.e, IV, 9. 78 Kadı Iyâz (v. 544/1149), Şifâ, I, 227-247. 79 Râfiî, Đ’câzu’l-Kur’ân, s. 131 vd. 80 Zerkânî, Menâhilü’l-irfân, II, 332-412. 81 Suyûtî, Mu’tereku’l-akrân, I, 3.

17

Kur’ân Allah kelâmı olduğu için, onun i‘câz vecihlerini sınırlandırma hususun-

da âlimler tam bir karara varamamıştır. Bazı âlimler i‘câzı muayyen hususlara inhisar

ettirmişlerdir. Ancak cumhûrun görüşünü dikkate aldığımızda doğru olan, i‘câz vecihle-

rini tahdit etmemektir82. Đ’câzı, her hangi bir mevzû ile sınırlandırmak mümkün gözük-

memektedir. Çünkü zaman ilerledikçe, Kur’ân’ın mûcizelik istidâdı da onunla birlikte

yeniden anlam kazanarak farklı boyutlarıyla beşeriyetin ufkunu süslemeye devam et-

mektedir. Yani Kur’ân’ın i‘câzı, bir kişinin, hatta bir cemaatin herhangi bir zamanda

tam olarak ortaya koyabileceği bir şey değildir. Bu sebeple, konu üzerinde çalışan âlim-

ler onun esrarından ancak bir kısmını aydınlatabilirler83. Şu halde Şâtıbî’nin dediği gibi:

“Kur’ân’ın mûcize oluşu, belli bir sûreye, belli bir âyete veya muayyen bir tarz

ve üslûba has değildir. Aksine mûcize olan onun mâhiyetidir, kendisidir… Onun

i‘câzının hangi yolla olduğu farz edilirse edilsin, ona delâlet edecek olan Kur’ân’ın biz-

zat kendisi ve mâhiyetidir ve onun hangi tarafını ele alacak olursanız olun, o yön sizi

Allah Rasûlü’nün doğruluğuna götürecektir”84.

Hâsılı, îcâz kanı, “elif”ten “ye”ye kadar Kur’ân-ı Kerîm’in bütün harflerinde

akar durur. Bununla birlikte biz, öne çıkan i‘câz vecihlerinin bir kısmını misâl kabîlin-

den kısaca açıklamaya çalışalım:

a. Kur’ân’ın Fesâhatı, Belağatı ve Nazmı

Her peygamber, kavminin diliyle gönderildiği gibi85 Kur’ân-ı Kerîm de apaçık

bir Arapça ile nazil olmuştur86. Arapça indirilmiş olan Kur’ân’da, kelimelerin seçimi,

cümlelerin teşkili ve mevzuların anlatımı gibi hususlarda, Arapça’da bilinen şekillere

göre farklılık arz eden ve kendine has eşsiz bir üslup mevcuttur. Bir mukayese yapıldı-

ğında, Allah kelâmı ile beşer kelâmı arasında, Yaratan ile yaratılan arasındaki kadar

muazzam bir fark olduğu görülür87.

Arapça’yı iyi bilen insanlar bu farkı çok iyi anlıyorlardı. Meselâ bir bedevî,

Cenâb-ı Hakk’ın:

82 Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 174. 83 Sâmerrâî, Lemesâtün beyâniyye, s. 5, 8; Kılıç, Sâdık, Kur’ân: Dildeki Sonsuz Mu’cize, s. 222. 84 Şâtıbî, el-Muvâfakât, III, 376-377. Âlimlerin i’câz hakkındaki görüşlerini daha geniş bir şekilde

görmek için bkz. Suyûtî, el-Đtkân, IV, 7-20; Abbâs, Đ’câz, s. 37-160; Karaçam, Sonsuz Mûcize, s. 144-145,

383-386; Hacımüftüoğlu, Kur’ân’ın Belâğatı, s. 109, 150-163. 85 Đbrâhîm, 4. 86 en-Nahl, 103; eş-Şuarâ, 195. 87 Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 394.

18

C% ;�4�ع �)� ,M�� وا&�ض &% ا�)"�*

“Sana emrolunan şeyleri açıkça söyle ve şirk ko şanlardan yüz çevir!”88

âyetini bir kişinin okuduğunu işitince derhal secdeye kapanmıştı. Bu hareketinin sebebi

sorulunca da:

“–Sırf fesâhati sebebiyle secde ettim!” dedi.89

Bu âyette ona tesir eden hususlar, “ilahî tebliği en mükemmel bir şekilde açık-

lama, hak ile batılın arasını iyice ayırıp onu apaçık bir şekilde dile getirme ve bu yolda

cesur davranma mânâlarını ihtivâ eden “ fe’sda‘” kelimesiyle90; bunca kısalığına rağmen

çok mânâlar ihtivâ eden “bi-mâ tu’mer: Sana emredilen, söylenilen her şeyi” terkibiydi.

Yine bir başka bedevî:

OC�Eا � (.;� PCJ9 ا<Q.R S � ا<�

“Ondan umudu kesince aralarında fısıltıyla konuşmak üzere (bir kenara)

çekildiler” 91 âyetini işitmişti. Bunun üzerine:

“–Şehâdet ederim ki, bir kul böyle bir söz söylemeye güç yetiremez!” diyerek,

hayret ve hayranlığını izhar etti.92

O zaman bedevîler, belâğat ve fesâhatta en zirve insanlardı.

Rummânî’nin ifadesine göre “anlamı, münâsip ve güzel lafızla zihinlere ulaş-

tırmak” demek olan; üst, orta ve alt tabakaları bulunan belâgatın en yüksek derecesi

Kur’ân’da mevcuttur. Bu bakımdan Kur’ân’ın hem Arapların hem de Arap olmayanla-

rın benzerini ortaya koyamayacakları bir i‘câz husûsiyeti vardır93.

Kur’ân’ın, ses nizamında ve lisanî güzelliğinde ortaya çıkan tatlı ve dikkat çe-

kici lafızları kullanması, hem avam hem havas herkesi tatmin etmesi, hem aklı hem de

rûhu birlikte doyurması, nazmının kuvvetli ve mütenasip olması, tek bir mânâyı bir çok

lafız ve değişik yollarla en fasih bir şekilde takdim etmesi, insanlar açısından birlikte

kullanılması mümkün olmayan ve biri diğerinin zıddı iki ayrı gayeyi teşkil eden icmâl

88 el-Hicr, 94. 89 Kâdî Iyâz, Şifâ, trc. M. Yaşar Kandemir, Đstanbul 2012, I, 551; Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı En-

biyâ, Đstanbul 1976, I, 82.

90 Zemahşerî, Esâsü’l-belâğa, s. 351, “�4ع” maddesi.

91 Yûsuf, 80. 92 Kâdî Iyâz, Şifâ, I, 551; Đbn-i Aşûr, I, 107; Ahmed Cevdet Paşa, a.g.e, I, 82. 93 Rummânî, en-Nüket, s. 69-70.

19

ve beyânı bir arada bulundurması, lafız için mânâyı, mânâ için de lafzı fedâ etmemesi

gibi pek çok lisanî üstünlükleri mevcuttur ve bunlarla insanlara karşı meydan okumuş-

tur.

Bu sebeple Kur’ân’ın kendi yapısına has olan asıl i‘câzı, onun sahip olduğu

husûsî söz dizimiyle alâkalıdır94. Yani ilâhî nazmından kaynaklanan eşsiz belâğati,

fesâhati ve lafız-mânâ dengesiyle ilgilidir95. Çünkü Kur’ân’ın belâğat, fesâhat ve kendi-

ne mahsus üslup husûsiyetleri, onun tamamını içine alır. Uzun veya kısa bütün sûre ve

âyetler bu vecihten nasibini almıştır.

En Münâsip Kelimeyi Seçmek

Kur’ân’ın mûcizevî nazmında öne çıkan belâğat; sözün, hâlin gereklerine

mutâbık olması ve lafzın kastedilen mânâya hassas bir şekilde uymasıdır. Bir insan,

kendisine ne kadar kudret verilirse verilsin bu gâyenin zirvesine çıkmaya güç yetiremez.

Đnsanın, belâğatı hakkıyla gerçekleştirebilmesi için Arapça’nın bütün lafızlarını mü-

terâdifleriyle birlikte gözden geçirmesi ve onların içinden kastedilen mânâya ve hayal

edilen sûrete en münâsip olanını seçmesi lâzımdır. Zira söz; zihindeki mânâ, ona

delâlet eden lafız ve muhayyilede onun için oluşturulan sûretin hassas uyumu nisbe-tinde beliğ sayılır96. Đnsan ise bu kadar zor bir işi tam olarak yapamaz. Ancak kabiliyeti

nisbetinde bir kısmına muvaffak olabilir. Ramazan el-Bûtî, insanın, bütün gayret ve

çabasına rağmen belâğatın bu seviyesine ulaşamayışını şu iki sebebe bağlar:

a. Mânâlar, fikirler ve tasavvurlar insan nefsinin derinliklerinden zuhur eder.

Lafızlar ve tabirler ise insana hâriçten gelir. Bu sebeple de sınırlı ve kısıtlıdır. Dolayı-

sıyla üzerinde ittifak edilen husus şudur ki: Bir dil ne kadar geniş olursa olsun, mânâ ve

duyguların çok cüz’î bir kısmını ifade edebilir. Meselâ “elem” ve “güzel” kelimelerini

pek çok şuur, his ve mânâ çeşidine karşılık olarak kullanmaktayız. Bu çeşitleri tefrik

ederek her biri için en uygun lafzı kullanamıyoruz. Bunun gibi, kelimelerin ekserisi bir-

birinden farklı birçok mânâ için kullanılmakta, aralarındaki müşterek nokta da sathî

alâkalardan öteye gitmemektedir. Bir insan, bu dallanmış mânâları tam ifâde edebilmek

için uğraştığında, buna tâkatinin yetmeyeceğini anlar.

b. Kur’ân dili olan Arapça, bahsedilen bu kusurlara rağmen, büyük bir kelime

ve lâfız deryâsıdır. Bu kelimelerin büyük çoğunluğu da müterâdifler, yani eş anlamlı

kelimelerdir. Bir yazar, ne kadar belîğ olursa olsun, zihninde ne kadar çok kelime bulu-

nursa bulunsun, kelimelerin tamamını bütün müterâdifleriyle ve bütün açıklığı ile bil-

mesi mümkün değildir. Bu sebeple içinden geçen mânâ ve hislere en yakın olan kelime-

94 Suyûtî, el-Đtkân, IV, 10-11; Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 395; . 95 Şensoy, Sedat, “Nazmü’l-Kur’ân” md, DĐA, XXXII, 464. 96 Bûtî, Ravâi‘, s. 135-136.

20

yi seçip kullanması imkansızdır. Ancak konuşmak ve yazmak istediğinde hızlı bir şekil-

de düşünür ve ilk aklına gelen ve kendisine kolay gelen bir kelimeyi alıp kullanır. Kul-

lanması gereken kelime üzerinde biraz daha düşünse, mânâya daha uygun olan bir baş-

kasını bulabilir. Ancak bunu sürekli bir şekilde devam ettiremez. Bazı yerlerde muvaf-

fak olsa, çoğu yerde bunu başaramaz. Maksadını daha açık bir şekilde ifâde edecek ke-

lime ve müterâdifler her zaman için mevcut olmaya devam eder97.

Dilin Đmkânları Tükendiğinde

Bununla birlikte hissedilen mânâların sâdece en münasip kelimeyi seçmekle

ifade edilmesi de mümkün olmayabilir. Kelimelerin dizili şi, cümlelerin teşekkülü, met-

nin siyak ve sibakı da mânâ ve hislerin ifade aracıdır. Kur’ân-ı Kerîm, müterâdifler ara-

sında delâlet itibariyle en uygun, tasvir açısından en mükemmel olan kelimeyi almakta-

dır. Dilin imkanları tükenip geride dil sınırlarının ötesinde bazı mânâ ve tasavvurlar

kaldığında, Kur’ânî kelimeler onları nazım, ses, vezin ve ölçü yoluyla ifade yoluna git-

mektedir. Bunlar da okuyucunun, kelimeleri birbirine kaynaştırarak tilâvet ettiği veya

dinlediği esnâda hissettiği ve Kur’ân’ın bütünlüğü içinde mevcut olan mânâlardır98.

Bu sebeple bazı âlimler, Kur’ân’ın i‘câzını nazmında görmüşlerdir. Hattâbî

ise: “Kelâm şu üç şeyden teşekkül eder: � $ U � �� 5 و � � � ! S B V� - ط � ر و� � �9 ) � X� - : Taşıyıcı

olan lafız, lafızla ayakta durabilen mânâ, bu ikisini birbirine bağlayan nazım. Dikkat

edersen Kur’ân’da bu üç unsur en üst mertebededir. Öyle ki onun lafızlarından daha

fasih, mânâ bakımından daha zengin ve daha tatlı bir lafız olamaz. Nazım yönüyle on-

dan daha uyumlu ve daha güzel bir eser bulunamaz”99 diyerek lafız, mânâ ve nazmın

her birine hakkını vermiş, böylece pek kapsamlı bir değerlendirme yapmıştır. Đbn-i Âşûr da, üç cihetten ele aldığı i‘câz yönlerinden ikisini belâğî açıdan değerlendirmiş-

tir100.

Üsluptaki Nezâhet ve Zenginlik

Bütün bunlardan çıkarılacak netice, Kur’ân kelimelerinin üstün vasıflarını in-

sanların sözlerinde ve tabirlerinde bulmanın mümkün olmadığı ve bu yönüyle Kur’ân’ın

insanları âciz bıraktığıdır. Az önce de belirttiğimiz gibi Kur’ân, kelimeleri; mânânın

sathını, derinliklerini, farklı tasvir ve husûsiyetlerini ihtiva edecek şekilde kullanır.

Mürâdif kelimeler içinde, verilmek istenen mânâya en münâsip olanı seçer. Meselâ Mı-sır Azizi’nin hanımı tarafından, kendisini ayıplayan kadınlara verilen daveti ifâde etmek

97 Bkz. Bûtî, Ravâi’, s. 136-137; Taşköprülüzade, Mevzuâtü’l-Ulûm, II, 849. 98 Bûtî, a.g.e, s. 140. 99 Hattâbî, Beyân, s. 24. 100 Đbn-i Âşûr (v. 1973), I, 104, (Mukaddime).

21

için kullanılan kelimeye bir bakalım. Aziz’in hanımı misafirlerini gayet düzenli, lüks ve

göz alıcı bir mekanda oturtmuştu. Ellerini kestikleri ifâde edildiğine göre bu mecliste

yemek ikram edildiği muhakkaktır. Kur’ân bunu anlatır fakat “yemek” kelimesini kul-

lanmaz. Çünkü bu kelime, çevresindekilerin yemek arzu ve iştahını tasvir etmekte, do-

layısıyla fikir ve hayali mutfağa çekmektedir. Kur’ân-ı Kerîm, hiçbir karışıklık ve çir-

kinlik hissettiren tasavvura dokunmadan, lüks sofrada yenen yemeği nezih bir şekilde

ifâde etmek için çok güzel ve tam yerine oturan bir tabir icad etmiştir. Şimdi âyete ba-

kalım:

� Z�'(� Y�(E% ارY.E اC��% وا&��ت ��% � (.; �' �

“Hanım o kadınların kendisi aleyhindeki bu dedikodularını i şitince onları konağına dâvet etmek üzere dâvetçi gönderdi. Onlar için dayalı döşeli mükellef bir (sofra) hazırlattı” 101.

“Oturup yaslanılacak yer, koltuk, yastık gibi manâlara gelen �' �� kelimesi bu-

rada, siyak sibak ve cümlede kullanımı itibariyle rahat, lüks, keyif verici, güzel ve zen-

gin bir sofra tasviri vermektedir. Âyet, yemekten hiç bahsetmemekle birlikte, hem onun

en âlâsını ifâde etmekte hem de kadınların içinde bulundukları müreffeh ortamın tasvi-

rini pek çok ayrıntısı ile sunmaktadır102.

Ramazan el-Bûtî, üzerinde durduğumuz “Mütteke’en” kelimesinin kalıbını ve

iştikaklarını Kur’ân’ın ortaya koyduğunu ve Arapların bu kelimeyi Kur’ân’dan sonra

kullanmaya başladıklarını söyler. Böyle ilk defâ Kur’ân-ı Kerîm’in ortaya koyduğu ke-

limelerin çok olduğunu da ilâve eder103.

Mustafa Sıddîk er-Râfiî de Kur’ân’ın bazı lüğavî vecihler ortaya koyduğunu,

bunların daha sonra insanların dilinde ve kaleminde bir metod hâline geldiğini, dolayı-

sıyla Kur’ân’ın Arap dili üzerinde büyük bir tesire sâhip olduğunu ifade eder104.

Bir Mukâyese

Bu hususta bir misal de şudur: Abese Sûresi’nde şöyle buyrulur:

101 Yûsuf, 31. 102 Bûtî, Ravâi’, s. 142. 103 Bûtî, a.g.e, s. 142. 104 Râfiî, Đ’câzü’l-Kur’ân, s. 64. Kur’ân’ın, kelimeleri kendine mahsus bir yapıda kullanması hak-

kında bkz: Sâmirrâî, et-Ta’bîru’l-Kur’ânî, s. 16 vd.; a.mlf., Belâğatü’l-kelimeti fi’t-ta’bîri’l-Kur’ânî, Ammân 1429/2008.

22

“O kulakları patlatan kıyamet sayhası geldiği zaman! Đşte o gün kişi kar-deşinden, annesinden, babasından, hanımından ve evlatlarından kaçar. O gün on-lardan her birinin ba şından aşkın derdi ve tasası vardır”105.

Meâric Sûresi’nde de şöyle buyrulur:

“Her mücrim o günkü azaptan kurtulmak için fidye ol arak oğullarını, ha-nımını, kardeşini, kendisini barındıran sülalesini, hatta yeryüzündeki bütün insan-ları ve cinleri verip de kurtulmak ister. Lâkin ne mümkün! O cehennem alev alev yanan bir ateştir. Derileri kavurup soyar” 106.

Şimdi bu iki grup âyeti mukâyese edecek olursak, Abese Sûresi’nde kardeş

zikredilerek başlanmış, onu anne, baba, hanım ve çocuklar takip etmiştir. Meâric Sûre-

si’nde ise bunun aksine çocuklardan başlanmış, hanım, kardeş, kabile ve yeryüzündeki

diğer insanlar ve cinler sayılmıştır. Bu tanzim rasgele bir şey olmayıp pek çok hikmet

ihtiva etmektedir. Bunların bir kısmından şöylece bahsetmek mümkündür: Abese’de

mevzu kaçma üzerinedir. Đnsan önce uzak olandan kaçar en son ise kendisine yakın olan

kimseden kaçar. Burada zikredilenler içinde insana en uzak olan kardeş, en yakın olan

da zevce ve çocuklardır. Çocuklar hanımdan da sonradır. Zira bir insan hanımından ay-

rılabilir, lâkin çocuklarından hiçbir zaman ayrılamaz. Onları koruyup kollamak ister,

üzerlerine titrer.

Âyette anne, babadan önce zikredilmiştir. Çünkü baba yardım etme, zararlar-

dan koruma hususunda, anneye göre daha güçlü ve kuvvetlidir. Đnsan ise o anda korku

ve kaçma hâlindedir ve kuvvetli kimselerin yardımına muhtaç durumdadır. Zevceden

kaçış da babadan sonraya bırakılmıştır. Çünkü insanın kalbi zevceye babadan daha çok

bağlıdır. Hanımı bir kişinin sır ortağı ve hayat arkadaşıdır.

Abese Sûresi’nde siyak, tanıdıklardan ve yakınlardan kaçış ve kendi başına

kalmak isteyiştir. Çünkü o gün herkes kendini kurtarma derdindedir ve en yakınlarına

dahi bakma fırsatı yoktur. Hatta onların hak iddia etmelerinden korkmaktadır. Bu kaçış

manzarası, aynı konuyu işleyen sûrede anlatılmıştır. Zira sûrenin başında zikredilen

“Abûs: Surat asmak”, ülfet etme ve açılmanın zıddı olarak bir iç kaçışı bildirdiği gibi,

“Tevellî: Yüz çevirmek, dönmek” de kaçmanın bir çeşididir. Aynı şekilde 10. âyetteki

“Telehhî: Đlgi göstermemek” kelimesi de bir şekilde kaçışı ifade etmektedir.

Meâric Sûresi’ndeki görüntü ise tâkat getirilemeyecek bir azâb sahnesidir.

Mücrim, alevlenmiş ve kızışmış olan cehennem ateşine atılmak için getirilmiştir. Bu

mücrim, bütün yolları deneyerek ve her şeyini feda ederek kurtulmak istemektedir. Bu

105 Abese, 33-37. 106 el-Meâric, 11-16.

23

da onu en yakını olan çocuklarından başlamaya ve biricik yavrusunu, cehennemin azgın

ateşinin dibine atmaya sevk etmektedir. Durumun vahameti ve korkunçluğu icabı, bura-

da kalbe en yakın olandan başlanmıştır. Şuna da dikkat etmek lazım ki, burada söz ko-

nusu olan kimse normal birisi değil mücrimdir. Mücrim, kendi kurtuluşu için her şeyi

yapmaya hazırdır, hatta menfaatine bir an evvel kavuşmak için en yakınını dahi ateşe

atabilir. O, kendi işlediği cürüm sebebiyle insanların tamamını fedâ eder ve onların ce-

hennemde yanmasına hiç aldırmaz.

Bu manzaradan önce 10. âyette konuyla alakalı olarak “Birbirlerine gösteril-dikleri halde hiçbir candan dost, dostunun hâlini sormaz” buyrulurken, sonrasında

da insanın çok hırslı, sabırsız, başı derde düştüğünde sızlanıp duran bir yapıya sâhip

olduğu söylenir. Böylece siyak sibak münasebeti hâsıl olur.

Đnsanın kendisine en yakın olan kimseleri dahi fedâ etmesi gösteriyor ki, o

azap, bütün tasavvurların üstünde ve korkusu da hayâlin ötesindedir. Bu sahnenin azap-

tan bahsederek başlayan bir sûreye konulması, işlenen konular arasında muazzam bir

âhenk olduğunu gösterir ki bu, Kur’ân’ın ilâhî üslûbundaki azamete delâlet eden yön-

lerden sadece biridir.

Abese Sûresi’ndeki âyetlerde “ ء � ) ا� ” kelimesi kullanılmıştır. Hâlbuki önce-

sindeki âyetlerde “ Đnsan” kelimesi kullanılmıştı. Bu kelime sâdece erkekler için kulla-

nılırken insan kelimesi hem erkek hem de kadın için kullanılır. Âyetteki manzarada ise

kişinin hanımından kaçtığı bildirilmektedir. Öyleyse kadını ifade etmeyip sadece erkeği

ifade eden “el-Mer’ü” kelimesi kullanılmalıydı. Aynı şekilde bu kelimenin çoğulu olan

“Ricâl” cinler için de kullanılmaktadır. Âyet “el-Mer’ü” kelimesiyle bu kaçışın insanlar

gibi cinlere de şamil olduğunu bildirmektedir. Đnsan kelimesi ise cinleri içine almaz.

Yine bu kelime, “Racül” kelimesinin aksine büyük küçük bütün erkekleri ihtiva etmek-

tedir. Erkeklerin kaçıştığı ifâde edilen bir ortamda ise kadınların kaçmasından bahset-

meye hâcet yoktur. Bu durumda, hiçbir açık kapı bırakmayan, makâma ve ifâde edilmek

istenen mânâya en münâsip kelime “el-Mer’ü” kelimesidir107.

Kelime Seçimindeki Hassâsiyet

Sultânü’l-Ulemâ Đzz bin Abdi’s-Selâm şöyle der:

Şunu bilmek gerekir ki aynı mânâ, biri diğerinden daha güzel olan farklı lafız-

larla ifâde edilebilir. Yine aynı şekilde bir cümledeki her bir parça da diğer parçaya da-

ha uygun şekliyle ifâde edilebilir.

107 Sâmirrâî, Lemesâtün beyâniyye, s. 193-197.

24

Evvelâ cümlelerin mânâlarını düşünmek ve bu mânâları en münâsib bir şekilde

ifâde edecek lafızları tesbit etmek, sonra da bu lafızların en fasîhini kullanmak gerekir.

Bunu becerebilmek, insanlar için çoğu zaman ve hâlde hakîkaten zordur. Hâlbuki bah-

settiğimiz durum yani mânânın, en uygun ve en fasîh lafızlarla ifâdesi, ilm-i ilâhîde

mevcuttur. Bu yüzden Kur’ân-ı Kerîm sözlerin en fasîhi, en üstünü ve en güzelidir.

Kur’ân, fasîh, daha fasîh; tatlı, güzel ve daha güzel ifâdeleri ihtivâ etmektedir. Birkaç

misal verelim:

1. Allah Teâlâ دان %C� J�ا �108و] âyet-i kerîmesinde bu lafızların yerine, aynı

mânâya gelen \��B %C� J�و@)� ا buyurmuş olsaydı, ifâde şu yönlerden düşük olurdu:

* O durumda � [ ve %C� J�ا kelimeleri arasındaki cinâs kaybolurdu.

* �( .kelimesi, meyvelerin olgunlaşıp hasat vaktinin geldiğini hissettirmezdi ا6�

Hâlbuki � [ bunu hissettirmektedir.

* Âyet sonlarındaki fâsılaların uyumu sağlanmamış olurdu.

2. Allah Teâlâ 109 S و�> ردوا ���دوا �)� 9�>ا & âyet-i kerîmesinde bu lafızların ye-

rine, aynı mânâya gelen S & >ا�9 �دوا [�! ���� �C9 buyurmuş olsaydı ifâde و�> :&C�وا [�! ا��

şu iki cihetten düşük olurdu:

د �C� �9� �� kelimesi bir önceki âyet-i kerîmede buyrulan ردوا * ifâdesine

muvâfık düşmezdi.

-C&: buyrulsaydı, kelime tekrârı olacağı için hoş bir kullanım olmazdı. Ay�وا *

nı kelimelerin tekrarı, aynı yemeği ard arda yemek gibi insana bıkkınlık verir. Mânâ

aynı olmakla birlikte farklı lâfızların kullanılması ise, farklı yemekler yemek gibi insana

hoş gelir. Farklı lâfızlar kulağa, alışılmış lâfızlardan daha lezzetli gelir. Tıpkı farklı ye-

meklerin, her zaman yenen alışılmış yemekten daha lezzetli olduğu gibi.

108 “ Đki cennetin de meyvesinin devşirilmesi yakındır.” (er-Rahmân, 54) 109 “Eğer (dünyaya) geri gönderilseler yine kendilerine yasak edilen şeylere döneceklerdir.”

(el-En‘âm, 28)

25

3. 110 S.2B %� ا<.�, Y * ��ب و��* %� âyet-i kerîmesinde :��, yerine ا<.�, buyrul-

ması :��, kelimesindeki hemzenin dile ağır gelmesinden dolayı daha güzeldir.

4. Bakara sûresinin ikinci âyet-i kerîmesinde ; \�ر � SC buyrulması ; _ � SC

lafızlarının kullanımından daha güzel ve daha hoştur. Çünkü _ kelimesindeki idğâm-ı

misleyn (iki harfin ard arda gelmesi) dile ağır gelmektedir. Bu yüzden Kur’ân-ı

Kerîm’de .kelimesi çok zikredilmiştir ر�\

5. Kur’ân’da buyrulan >ا�و� , lafzı, aynı mânâya gelen ا<$�I, �و lafzından

daha güzeldir. Çünkü ا< �, hafiftir, rahat söylenir, ا<$�I, ise dile ağır gelmektedir. Yine

0وZ% ا��/- � (Meryem, 4) âyet-i kerîmesi de a�= � -/��0ا lafızlarından daha fasîhtir.

Çünkü %Zو fiilindeki fetha a�= fiilindeki zammeden daha hafiftir.

�% ا .6 fiili ق �4 fiilinden daha hafiftir. Bu sebeple Kur’ân-ı Kerîm’de ا %� fiili,

diğerinden daha çok zikredilmektedir.

7. Yûsuf sûresinin 91. âyet-i kerîmesindeki ا ,C.& kısmı �@�ك ا� ._ ا� I;� C.&

ifadesinden daha fasîhtir. Çünkü ا �@ hafiftir, kolay telaffuz edilir, 5 I; ise dile ağır gel-

mektedir.

8. Hafif olması ve kolay söylenmesi itibâriyle ا!, fiili !c&ا fiilinden daha gü-

zeldir, bu yüzden Kur’ân-ı Kerîm’de çok zikredilmiştir.

ف fiili ا9+ر .9 <R fiilinden daha iyidir. Çünkü ف <R fiilinde hem şedde hem de

idğâm-ı misleyn vardır. Bu yüzden Kur’ân-ı Kerîm’de ا9+ار daha çok zikredilmektedir.

110 “Sen bundan önce ne bir yazı okur, ne de elinle onu yazardın.” (el-Ankebût, 48)

26

10. Hac sûresi 77. âyet-i kerîmede buyrulan �Ce�وا;�.>ا ا terkîbi 3&�cوا;�.>ا ا�

terkîbinden daha güzeldir. Yine ا+* %� �CR lafzı da 5 �% *+اI;ا lafzından evlâdır. Çün-

kü �CR hafif, 5I;ا ise ağırdır. Dolayısıyla Bakara sûresi 216. âyet-i kerîmedeki <Zو �CR

-'� lafzı -'� 5I;ا <Zو lafzından daha iyidir.

11. Bazen mef‘ûl yerine masdar kullanılır. Çünkü masdarı telaffuz etmek

mef‘ûlü telaffuz etmekten daha kolaydır. Nitekim âyet-i kerîmede buyrulan ا+Z f.R ا�

(er-Rûm, 11) terkîbi, dile Z terkîbinden daha kolay gelmektedir. Çünkü f.R+ا e�.>ق ا�

kelimesi 3 harfli ق<.e� kelimesi ise 5 harflidir. Âl-i Đmrân 190. âyetde ; ان f.R 0

( >ات وا�رض ا�� buyrulması da bunun gibidir.

12. Bir cümlede fâil yerine masdarı zikretmek bizzat fâili zikretmekten daha

hafiftir. Meselâ ��رت ��]5 &�ل cümlesinde �ل& kelimesi دل�& kelimesinden daha hafif-

tir. Aynı şekilde Bakara sûresinin 3. âyetinde �M� ن< \C1��� buyrulması da dile ن< �M�

\V�1��� buyrulmasından daha hafif gelmektedir.

13. g' , fiili ج ,”i�, fiilinden daha rahat telaffuz edilir. Bu yüzden “nikâhو

Kur’ân-ı Kerîm’de “tezvîc”den daha çok zikredilmiştir.

وا,�2 .14 fiili �وا�/, fiilinden daha hafiftir. Zira ikicisinde hareke daha fazladır.

15. Kur’ân’da zikredilen �واG kelimesi �وا'� kelimesinden daha hafiftir. Yine

hafifliği sebebiyle ا��+اب, \�i��ا� yerine; مj ما�'yerine; j ا���.C- ,ا�� , -C.'�ا� yerine

kullanılmıştır.

27

Aynı mânâya gelen +R fiili ول� , fiilinden, 5B fiili -.', fiilinden, �& fiili k[ار

fiilinden daha hafiftir. Đsrâ sûresi 8. âyet-i kerîmede &�,- وان �9�& buyrulması, aynı

mânâdaki ]��- ر وان �ر]� ifadesinden daha hafiftir. Aynı şekilde �� ��دة lafzı da ا�� iا� kelimesinden daha hafiftir.

Đhtisâr ve tahfîf için 3(�ا��, \I1,ا� �ا��=, me�ا�#\ ,ا�, Y�(ا� lafızları

Cenâb-ı Hakk’ın vasıfları olarak kullanılmıştır. Hâlbuki Cenâb-ı Hak, noksanlık ifâde ettikleri için bu fiillerle hakîkî mânâlarıyla vasıflandırılamaz. Ancak Allah Teâlâ’yı hakîkî lafızlarla tavsîf etmek istesek kelâm uzar.

Meselâ \#(�ا YB�(�وا yerine YB�(�3 ا�)#\ وا.���� S.���� veya 5�$� �� S� 5�$�

YB�(�ا�)#\ وا S.�$� �� S� “Ona, bir şeyi seven veya gazap eden kişinin ona yaptığı

muâmele gibi muâmele eder” denilmesi gibi. Bu gibi yerlerde “mecâz”, “hakîkat”ten daha iyidir. Çünkü daha hafif ve daha kısadır ve teşbîh-i belîğin güzellik ve faydalarını taşımaktadır.

Nitekim Zuhruf sûresi 55. âyet-i kerîmede zikredilen �� E$>9�ا ;.) “Onlar bizi

gazaplandırınca” lafzı \I1(��.3 ا��� �9<.��& � (.; veya 3 ا�CQ�� �9<Q& � (.; \I1( “Ga-

zaplandıran kişinin günahı gibi bir günah işleyince” veya ا� � (.; \I1(�ا SC,�� �� � C�ا ا<,

“Bize karşı, gazaplandıran kişinin yaptığı gibi bir iş yaptıklarında” lafızlarından daha kısadır.111

Bu hususta bir misâl de ا��g� kelimesidir. Kur’ân-ı Kerîm’de bu kelime şer ve

ukûbât için kullanılmıştır. Cemi sîgası olan ح� ا��� ise “hayır” ve “rahmet”ten bahsedi-

lirken kullanılır112. Âyet-i kerîmelerde şöyle buyrulur:

��ح �"�ا C�% ��ى ر�)S� وZ> ا�+ ي �5E� ا��

111 Đzzüddîn bin Abdi’s-Selâm, el-Đşâratü ile’l-îcâz fî ba‘di envâi’l-mecâz, s. 204-206. 112 Đbn-i Esîr, en-Nihâye, II, 272.

28

“O dur ki, rahmetinin önünden müjdeci olarak rüzgâr ları gönderir” 113.

C9� *)56 ر +ه ا�#Z 0 C 56� �� � $�>ن ; C�� 4� ا4�Y� ��ث B>م �g ; >ة ا��

�<(.X '% ا9$��- �/.)>ن و� ا ا�$9�; -�S�'.Z و�� X.)�- ا�

“O (kâfirlerin) bu dünya hayatında yapmakta oldukları harcamaların du-

rumu, kendilerine zulmetmiş olan bir kavmin ekinlerini vurup da mahveden kavu-rucu bir rüzgârın durumu gibidir. Onlara Allah zulm etmedi; fakat onlar kendile-rine zulmediyorlar” 114.

“Rîh” kelimesi Kur’ân’da bir yerde “hayır” için kullanılır, ancak onu da hemen

şer takip eder:

“… Gemide olduğunuz zamanı düşünün: Gemiler, tatlı bir rüzgarla için-deki yolcuları alıp götürdüğü ve yolcular da bundan ötürü keyiflendikleri bir sıra-da, birden gemiye şiddetli bir fırtına gelir, dalgalar her taraftan on ları sarar…” 115.

Bunu şu hadîs-i şerîf de açıkça göstermektedir:

02 �g ا�E �*�ن ا� :.2��� [<��S و]6� &.! ر*SC�2 و�� S��C� وB�ل [ذا Z�]Y ا��

» �� � Z� و � �g وCR� �� :رS� Y.E و:&>ذ �_ �% ا�.�- [Z �CR _�rE: 09+ه ا��

S� Y.Eر:، J, �ر�)3 و ��- ا]�.�ا�.�&+ا� ��ر� ،�. ��.�J, �و ���ر� ��- ا]�.�ر� ا�. ��.�J, �و ���ر� ��- ا]�.�ر� ا�. ��.�J, �و ���ر� ��- ا]�.�ر� ا�. ��.�J, �و ���ر� ��- ا]�.�ا�.�#�#�#�#«

Rüzgâr şiddetlendiğinde Rasûlullâh (s.a.v) yüzünü rüzgâra doğru döner, dizle-

rini üzerine çöker, elerini kaldırır ve şöyle dua ederdi:

“Allah’ım! Senden bu rüzgârın ve onunla gönderdiğin şeylerin hayrını isterim,

onun ve onunla gönderdiğin şeylerin şerrinden de sana sığınırım. Allah’ım! Onu rahmet

kıl, azâb kılma! Allah’ım! Onu riyâh (rahmet rüzgârı) kıl, rîh (azâb rüzgârı) kılma!”116.

Kur’ân’ın fesâhat alanındaki bir husûsiyeti de şudur: Kur’ân’da bazı kelimeler,

âhengi sağlamak ve daha bilemediğimiz pek çok hikmetten dolayı sâdece cemî sîğasıyla

kullanılır, müfredleri hiç kullanılmaz:

113 el-A’râf, 57. Aynı şekilde bkz: el-Furkân, 48; en-Neml, 63; er-Rûm, 46. 114 Âl-i Đmrân, 117. Ayrıca bkz: el-Ahkâf, 24; el-Hâkka, 6; ez-Zâriyât, 41; el-Đsrâ, 69; Đbrâhim, 18;

el-Hacc, 31. 115 Yûnus 10/22. 116 Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XI, 171/11533; Heysemî, no: 17126.

29

Mesela “ � \ ” kelimesi hep çoğulu ile “ �ب 2 � : ” şeklinde kullanılır117. Müfred

kullanılması gerektiğinde “kalb” kelimesi devreye girer. Çünkü “ب” harfinde şiddet

sıfatı vardır. Ona ancak şiddetli bir lâm uygun gelir ve kelimeyi rahatlatır. Đki ب arasına

bir fâsıla da girince harflerin geçişi ve kelime yumuşar, rahat okunur hâle gelir. Buna

mukâbil aynı vezindeki “ \[” kelimesi Kur’ân’da kullanılır. Çünkü bu kelimenin harf-

leri birbirine uygundur ve fesahatı bozacak bir zorluk yoktur. Yine “ اب > * : ” kelimesi

kullanılmakla birlikte, müfredi hiç geçmez. Çünkü müfredinde, cemisindeki kadar ince-

lik, güzellik ve tenâsüb yoktur. Aynı şekilde “ tء ] ر ا� ” kullanılır, müfredi yer almaz.

Bunun aksine “ tض ر ا ” kelimesi müfred olarak kullanılır, cemisi kullanılmaz. Cemiye

ihtiyaç olduğunda bütün tefekkür ve düşünceleri uzun süre secde ettirecek mükemmel

bir usul devreye girer ve (E k2E %�.6� ات و�% ا�رض< “yedi kat göğü ve yerden de

onların benzerini…” denir118. “ [uا � ” kelimesi için de benzer bir metod kullanılarak

gayet rakîk, latîf ve tatlı bir ifâde kullanılmıştır: � �Bو�; cن &.! ا����Z �� 0 %C “Ey

Hâmân! Haydi benim için çamur üzerine ateş yak (ve tuğla imal et!)” 119.

Tabii burada Firavun’un durumunu tahkir, akılsızlığını ve şaşkınlığını tasvir

gibi daha başka i‘câz yönleri de mevcuttur 120.

Bütün bu misallerde de açıkça görüldüğü üzere Kur’ân’da fesâhat sırrı hiçbir

zaman bozulmamıştır. Onda, mûcizevî nazmının dışına çıkan bir kelime dahî yoktur.

Sırf câmid isimlerin serdedildiği âyetleri okusanız, onlardaki nazmın dahî müthiş bir

i‘câz ihtiva ettiğini görürsünüz. Harflerinin yapısına ve cümledeki söyleniş husûsiyetine

117 Zümer, 21; Đbrahim, 52. 118 Talak, 12. 119 Kasas, 38. 120 Râfiî, Đ’câzü’l-Kur’ân, s. 190-192.

30

göre veya başka bir nükte sebebiyle yapılan takdim-tehirler insanı hayrette bırakır. Me-

sela şu âyeti düşünelim:

م ا $�دع وا�� I5 وا� jت ;�ر .E� C.&�- ا�c>;�ن واJ��اد وا��) Q$� ت�� “Biz de kudretimizin ayrı ayrı delilleri olarak onl arın üzerine tufan, çe-

kirge sürüsü, haşerat, kurbağalar ve kan gönderdik…”121.

Buradaki beş isimden tûfân, cerâd ve dem diğerlerine göre daha hafiftir. Kum-

mel ve defâdi‘ ise ağırdır. Dolayısıyla “tûfân” başa alınmış ki lisân onun hafifliğiyle

kıraate ünsiyet sağlasın. Onu, med yani uzatma sâyesinde hafiflik kazanan “cerâd” iz-

lemiştir. Sonra nisbeten hafifinden başlayarak ağır kelimeler gelmiştir. En son da bu beş

kelimenin en hafifi olan dem gelmiştir. Böylece dil serîlik kazansın ki nazmın zevki

kemâle ulaşsın ve kişi okumaya rahatça devam edebilsin. Bu kelimelerin yeri ne kadar

değiştirilirse değiştirilsin fesâhat cihetiyle en münâsip nazmın bu olduğu görülecektir122.

Bu hususla alâkalı son bir misâl daha verelim: Kureyş’in ileri gelenleri birgün

Hz. Peygamber’in huzuruna gelerek:

“−Siz Kur’ân’ın Allah tarafından gönderildiğini söylüyorsunuz. Hâlbuki Arap-

ça nâzil olan ilahî kelamın o dilde kullanımı terk edilmiş veya hiç işitilmemiş kelime-

lerden uzak durması gerekir. Đ‘câzın en yüksek derecesinde olduğunu söylediğiniz bu

sözde fesahat yerine garabetin bulunmasına ne dersiniz?” dediler. Allâh Rasûlü (s.a.v):

“−Ne gibi? Birkaç misâl verin de îzâh edelim!” buyurdu. Onlar:

» ,i,: Alay ediyorsun»123دري»−“ �ر*2 : Büyük»124 ve «ب�J&: Şaşılacak, hayret

edilecek şey»125. Đşte bu kelimeler hâlis Arabın dilinde yoktur. Biz de arabız, ancak bun-

ları bilmiyoruz” dediler.

Bunun üzerine Rasûl-i Ekrem Efendimiz ufka doğru bakarak karşıdan hecin

devesine binmiş, başları örtülü, kabilelerinin en güzidelerinden bir grubun geldiğini

görünce müşriklere dönerek:

“−Sorularınızın cevabını şimdi alırsınız” buyurdu.

121 el-A’râf, 133. 122 Râfiî, Đ’câzü’l-Kur’ân, s. 192-193. 123 Hûd, 31. 124 Nuh, 22. 125 Sad, 5.

31

Derken kabile reisi huzura girip hangi kabileden olduğunu, Đslâm’ı araştırıp öğ-

renmek maksadıyla kabilesi tarafından gönderildiğini ifade etti. Fahr-i Âlem Efendimiz

ona hitaben:

“−Otur!” buyurdu. Bedevî oturdu.

“−Kalk!” buyurdu. Bedevî kalktı. Tekrar,

“−Otur!” buyurdu. Bedevî yine oturdu. Tekrar,

“−Kalk!” emrini verince bedevî kızdı. Tepkisini o anda son derece tabiî ve

içinden geldiği şekilde şöyle dile getirdi.

� : ,iدري 0� (#� ��

0�<B ر� 2* %� �9:

[ن Z+ا �"0ء &J�ب “–Ya Muhammed, benimle alay mı ediyorsun? Ben kavmimin büyüklerinde-

nim. Şüphesiz bu tavrın çok şaşırtıcı bir şeydir!”

Müşrikler, sorularının cevabının bedevînin sözlerinde beliğ ve mûciz bir tarzda

tecellî ettiğini gördükleri hâlde, yine de; “Muhammed’in sihir ve tesiri, afâk-ı Arabı

tutmuş!” gibi hezeyanlar ederek oradan çıkıp gittiler126.

Kur’ân-ı Kerîm, aynı şekilde harfleri kullanmada da husûsî bir metod tâkip et-

miş, mânâyı en güzel ve en açık şekilde ifâde etmek için harf-i cerlerin birbiri yerine

kullanılması veya hazfedilmesinde beşer üstü bir mükemmellik sergilemiştir127.

“Kur’ân Üslûbunun Ba şlıca Husûsiyetleri” kısmında onun bu mûcizevî yönüne kıs-

men yer verilecektir.

Sadâkat ve Güzellik Bir Arada

Kur’ân’ın fesâhat ve belâğatındaki en mühim husus şudur: Araplar arasında;

“S�+*: ��"ا� %��:: En güzel şiir, en yalancı olanıdır” sözü meşhurdu. Onların şâir ve

edebiyatçıları, doğru bilgi verdiklerinde ve hakîkati söylediklerinde şiir ve sözlerindeki

fesâhat ve belâğatin seviyesi düşerdi. Kur’ân-ı Kerîm ise her harfinde doğru bilgiye ve

hakîkate kemâl derecede riâyet etmekle birlikte fesâhat ve belâğatin zirvesindedir.

126 Cevdet Bey, Tefsir Usulü ve Tarihi, s. 87; Kitabü’l-Eğânî’de bu mısraların, “E tezderî yâ Mu-

hammed, Ene min kubbâri’l-Arab, Hâzâ şey’un ucâb” şeklindeki bir başka rivâyeti mevcuttur. 127 Misaller için bkz. Abbâs, Đ’câz, s. 165, 193-206; Hâlidî, el-Beyân, s. 151-153.

32

Her Kelimesinde Fesâhat ve Belâğat

Diğer taraftan, bir şâir ne kadar fasîh, ne kadar belîğ olursa olsun, onun bir

kasîdesinde ancak bir veya iki belîğ beyte tesâdüf edilebilir. Zirâ belâğat, kelimelerin

fasîh olmasıyla birlikte kelâmın muktezâ-yı hâle mutâbakatı demektir. Sözün makâm ve

hâlleri çok farklı ve birbirine zıt olduğundan her kelâmı kendine mahsus bir makamda

söylemek ve o makâma münâsip olan durumların tamamına riâyet etmek, beşerin kudre-

ti hâricindedir. Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm’in her kelime ve cümlesi, kendine mahsus olan

hâl ve makâmda gelmiş ve o makâma münâsip olan durumların tamamına riâyet edil-

miştir.

Her Mevzûda Aynı Üstün Belâğat

Zühd, takvâ, fıkhî meseleler, fetvâ, dünyaya dalmayı kötülemek, âhirete hazır-

lanmaya teşvik gibi muhtelif konulara dâir, belîğ teşbihler ve ince istiârelerle süslenmiş

bir şiir veya yazı yazmak, bir insan için mümkün değildir. Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm’de

bu gibi yüksek mevzûlar üstün bir fesâhat ve belâğatla büyük bir tenâsüp içinde ele

alınmıştır.

Đnsanlar bazı konularda mâharet kazanır, diğer mevzûları ise aynı seviyede

ihâta ve ifâde edemezler. Meselâ Đmruü’l-Kays ’ın şiiri “at” ve “kadın” gibi şeyleri tav-

sifte, Nâbiğa’nın şiiri “korku” mevzuunda, A‘ şâ’nın şiiri ise “içki” konusunda fasîh

olup başka hususlarda o kadar güçlü değildir.

Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm terğîb, terhîb, vaaz, zecr gibi pek çok muhtelif konuyu

ihtiva eder ve hepsinde de fesâhat, belâğat ve zâtî güzelliğini hârikulâde bir şekilde ız-

hâr eder. Bunun yanında, ihtivâ ettiği muhtelif konu ve kıssaların birinden diğerine de-

vamlı intikâl ettiği hâlde irtibat, insicâm ve güzelliğine hiçbir halel gelmemiştir.

Kusursuz Fesâhat ve Belâğat

Ebiplerin mâlumu olduğu üzere bir kelâmda cezâlet ile uzûbet (tatlılık) ve

letâfeti lâyık olduğu şekilde bir araya getirmek insan için neredeyse mümkün değildir.

Kur’ân-ı Kerîm ise birbirine zıt olan bu keyfiyetleri en güzel şekilde cem etmiştir.

Kur’ân-ı Kerîm; rekâket, kıyâsa ve kâideye muhâlefet, tenâfur-i hurûf ve ke-

limât gibi fesahatı bozan şeylerden tamamen uzaktır. Bununla birlikte tekid, ıtlak, tak-

dim, tehir, fasl, vasl gibi belâğatta riâyet edilmesi gereken durumların hepsini ihtivâ

eder. Hiçbir edîbin kelâmında böyle bir durum görülmemiştir ve görülme imkânı da

yoktur128.

Bu konuyu Sekkâkî’nin (v. 626/1229) şu sözüyle nihayete erdirelim:

128 Bkz. Şeyhülislâm Mûsâ Kâzım, Külliyât -Dînî ve Đctimâî Makâleler-, Đstanbul 1336, s. 29-31.

33

“Bilesin ki, i‘câz meselesi, ilginç bir şey olup kavranılması zor, târifi de müm-

kün değildir. Bana göre, i‘câzı idrak edip kavrayan yetenek, bediî zevktir, başkası değil!

Böylesi bir zevki elde etmenin yolu ise, şu iki ilme, yani Meânî ve Beyân’a uzun müd-

det hizmet etmektir. Evet, belâğatin, âdeta yüzü peçeli pek çok vecihleri vardır. Bazen

yüzünden perdeyi şöyle bir aralayarak sana tecellî etmesi mümkün ise de i‘câzın bizzat

özünü tam olarak anlamak mümkün değildir…” 129.

b. Muhtevasının Kapsamlılığı (Câmiiyyeti)

Đ‘câzın tezâhür ettiği alanlardan biri de Kur’ân’ın emsalsiz câmiiyyeti, yani

kapsayıcılığıdır. Bu da onun lafzında, mânâlarında, ilminde, bahislerinde ve üslûbunda

tezâhür eder130.

Kur’ân-ı Kerîm’in lafızları birden çok konum ve ihtimal karşısında bile, pek

çok mânâlar ve bakış açıları ifade eder. Her muhâtap ondan, kendi kültürel ortamı, tarihî

durumu, arayışı ve seziş istidadına göre anlamlar çıkarır. Kur’ân lafızları, taşıdığı derin

mânâlar yanında, duygu, estetik, sezgi gibi, insan varlığını tamamlayan en temel nokta-

lara da hitap ederek bu pencerelerden insan benliğine nüfuz edip büyük tesirler uyan-

dırmaktadır131. Bu açıdan bakıldığında Kur’ân lafızları tek bir mânâ ile anlatılmaya

çalışıldığında büyük bir hata ve eksikliğe düşüleceği muhakkaktır. Bu durum, aynı

zamanda Kur’ân’ın, dili ve nazmı açısından tam bir tercümesinin imkânsız olduğunu da göstermektedir132. Bu mevzuya şu misali verebiliriz:

Meselâ, “Elhamdülillah” bir Kur’ân cümlesidir. Bunun en kısa mânâsı, ilm-i

Nahiv ve Beyan kâideleri muktezâsınca şöyledir:

% � B k و >د ) # � ي ! ا . & و ر � 4 � �� � ي ا % � � ) # ا� اد � ; : % � د � ; 5 * tل ز ا

� ا tا ! � � R ص�و � � � # f � +� ا� >د ] > ا� \ ا] > ا� ات ( � (! �� � “Ne kadar hamd ve medih varsa, kimden gelirse ve kime karşı olursa olsun,

ezelden ebede kadar, «Allah» diye isimlendirilen O Zât-ı Vâcibü’l-Vücûd’a hâs ve

lâyıktır”. Bu cümledeki “Ne kadar hamd varsa” mânâsı, “Đstiğrâk”tan çıkıyor. “Her

kimden gelirse” kaydı ise, “Hamd”in mastar olup fâilinin terk edilmesinden çıkıyor.

Böyle yerlerde cümle umûmiyet ifâde eder. Aynı şekilde mef’ûlün terk edilmesi de hi-

129 Bkz. Süyûtî, el-Đtkân, IV, 13; Đbn-i Âşûr, I, 107 (Mukaddime). 130 Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 177. 131 Kılıç, Kur’ân: Dildeki Sonsuz Mu’cize, s. 75. 132 Kılıç, a.g.e, s. 76.

34

tap makamında külliyet ve umûmiyet ifâde ettiği için, «Her kime karşı olursa olsun»

mânâsı anlaşılıyor. Fiil cümlesinden isim cümlesine intikal, sebat ve devâma delâlet

ettiği için, buradan “Ezelden ebede kadar” mânâsı anlaşılıyor. “Has ve müstehak”

mânâsını “Lillah”taki “Lâm-ı cer” ifâde ediyor. Çünki o “Lâm”, ihtisas ve istihkak için-

dir. “Zât-ı Vâcibü’l-Vücûd” kaydı ise, Vücûb-i vücûd, ulûhiyetin lâzım-ı zarûrîsi ve

Zât-ı Zülcelâle karşı bir ünvan-ı mülâhaza olduğundan, «Lâfzatullah» sâir esmâ ve

sıfâta câmiiyyeti ve Đsm-i A’zam olduğu itibariyle delâlet-i iltizâmiye ile delâlet ettiği

gibi; Vâcibü’l-Vücûd ünvânına dahi, o delâlet-i iltizâmiye ile delâlet ediyor. Đşte, “El-

hamdülillah” cümlesinin en kısa ve Arapça mütehassısları tarafından ittifakla kabul edi-

len zâhirî bir mânâsı böyle olursa, başka bir lisana o i‘câz ve kuvvetle nasıl tercüme

edilebilir?”133.

Kur’ân-ı Kerîm; mânâsı, bahsettiği ilimler ve mevzûlar yönünden de kapsayı-

cıdır. Đtikad konularından ibadetlere ve toplum düzenini sağlayan ahlâk ve hukuk pren-

siplerine; kâinatın yaratılışından, insanın ruh ve beden yapısına, karakterine ve sağlığına

kadar bir beşerin ihâta etmesi mümkün olmayan çok çeşitli sahalarda gerçek, tatmin

edici ve tenâkuzlardan uzak bilgiler ihtiva etmektedir134. Bunun en açık delili târih bo-

yunca onlarca cilt tutarında yüzlerce tefsirin yazılmış olması ve bunun hâlâ devam edi-

yor olmasıdır135.

Meselâ Kur’ân, insan ve onun vazifesi, kâinât ve onu Yaratan, gökler ve yer,

dünya ve âhiret, mâzî ve müstakbel, ezel ve ebed gibi nihayetsiz konuları ihtiva eder.

Bununla birlikte yaratılışın başlangıcında göklerin bir duman oluşu, her canlının sudan

yaratılması, dünya nimetlerinin imtihan maksadıyla azalıp çoğalması, yeme, yatma,

konuşma âdâbı, kıyametin kopması, insanın kabre girmesi, orada karşılaşacağı haller,

cennet ve cehennem gibi mevzûlardan bahseder. Hz. Âdem’in yaratılıp meleklerin ona

secde etmesini, iki oğlunun kavgasını, Nûh Tûfânı’nı, Firavun’un boğulmasını anlatır.

Göklerin ve yerin bitişikken ayrılması, kâinâtın genişlemesi ve bunların kıyamette Al-

lah’ın elinde dürüleceği gibi konulardan söz eder. Her insanın parmak ucunun farklı

oluşuna, öldükten sonra aynı şekilde yaratılacağına dikkat çeker…136

Diğer taraftan Kur’ân, bütün Đslâmî ilimlere kaynaklık yapmıştır. Tefsir, Hadîs,

Fıkıh, Kelâm, Tasavvuf, Hitabet, Đrşâd, Siyer ve Đslâm Tarihi… gibi pek çok Đslâmî

133 Nursî, Külliyât (29. Mektup), I, 535, sadeleştirerek ve tasarrufla alınmıştır. 134 Bkz. Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 179-180. 135 En mühimi de bu Kur’ân tefsirlerinin yoğun bir ilgiye mazhar olmasıdır. Nitekim J.J.G. Jan-

sen, Mısır’da modern tefsirler yanında Celaleyn, Keşşâf gibi klasik tefsirlerin de 14 yılda ortalama 7 baskı yaptığını, bir batı başkentinde ise 50 yıl içinde bile üç kez baskı yapan Đncil tefsiri bulmanın olduk-ça zor olduğunu bildirir (Jansen, J.J.G., Kur’ân’a Yaklaşımlar, s. 49-50).

136 Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 180.

35

ilimlerin esas kaynağı, Kur’ân-ı Kerîm’dir. Kur’ân, kevnî ve tabiî ilimlere dâir en mü-

him hakikatleri de ihtiva etmektedir137.

Hâsılı Kur’ân’da, bir insanın ihata edemeyeceği kadar konu ve kavram bulun-

maktadır. Đnsanın son derece fazla olan bu konulara kaynaklık etmesi bir tarafa, hazır

bir şekilde Kur’ân’dan alıp hakkıyla öğrenmesi bile imkânsızdır.

c. Getirdiği Esasların Đnsanlığı Tatmin Etmesi

Kur’ân’ın getirdiği esaslar, çok uzun zamandan beri beşeriyetin bütün ihtiyaç-

larını karşılamaktadır. Öyle ki, inanç bakımından yaklaşıldığında, insanın ruhî bağlılık

ve itaat arzusuna en güzel şekilde cevap verilmiş; iman etmeye değer konular bütün

zenginliği ve çeşitlili ği ile sergilenmiştir. Kur’ân, insan tefekkürünün ve rûhunun arayış

ve çırpınışlarını sükûnete erdirmiş; onu yanlış, temelsiz ve uydurma itikadî sapmalardan

kurtarıp sahih iman ve kulluğun yoluna sevketmiştir. Âhiret hakîkati ışığında, dünya

hayatına bambaşka bir anlam kazandırmak sûretiyle insanın, en ehemmiyetsiz gibi gö-

rünen gündelik bir işine bile son derece derin ve tesirli bir ahlâkî boyut, insanî mesuli-

yet, metafizik bir kıvam kazandırmıştır. Yine, büyük bir muammâ olan ve insana müthiş

bir korku salan ölüm, “Âhiret Hayatı” perspektifinden bakılarak tam bir vuzûha kavuş-

turulmuş; ölüm sonrası uhrevî hayat vaadiyle büyük ruhî bunalım ve handikapların önü-

ne geçilmiştir138.

Aynı şekilde Kur’ân-ı Kerîm, asırlardan beri toplumlara hukukî, içtimaî, ikti-

sadî problem ve çözüm arayışlarında ilham kaynağı olmuş; kütüphaneleri dolduran,

gönülleri ve kafaları nurlandıran pek çok eserin yazılmasına da sebep teşkil etmiştir139.

Bu husûsta Prof. Dr. Muhammed Hamîdullah şöyle der:

“Kur’ân, zulme uğramış zayıf insanlardan teşekkül eden ilk Đslâm toplumunun

ihtiyaçlarına cevap verebildiği gibi Atlantik Okyanusu’ndan Pasifik Okyanusu’na kadar

hâkimiyet kurduğu ve yeryüzünün tek ve muazzam bir devleti hâline geldiği devirde de

Đslâm camiasının bütün ahlâkî ve hukûkî ihtiyaçlarını karşılamıştır. Đşte bu câmia, inanç

ve itikatları, ibadetleri, ictimâî hayatı, sosyal kanunları ve diğer ihtiyaçları ile ilgili bü-

tün bilgileri her zaman için bu kitapta bulabilmiştir” 140.

137 Bu konuda tafsilat için bkz. Hatip, Kur’ân ve Hz. Peygamber Aleyhindeki Đddialara Cevaplar,

s. 401-411. 138 Kılıç, Kur’ân: Dildeki Sonsuz Mu’cize, s. 77-78. 139 Kılıç, a.g.e, s. 78. 140 M. Hamidullah, Kur’ân-ı Kerîm Tarihi (Le Saint Coran’ın giriş kısmı), s. 23.

36

Hayatını Kur’ânî esaslara göre tanzîm eden toplumlar; îtikâdî, amelî, ilmî,

ahlâkî ve içtimâî açıdan mutmain ve huzurlu olmuş, her yönden dâimâ gelişerek insan-

lığa refah ve saadet bahşetmiş; aklî ve mantıkî çıkmazların girdabına sürüklenmemiş;

kanun ve kâidelerin yetersizliği sebebiyle insanlığın zararına olan yanlış uygulamalar

içine düşmemiştir. Đslâmî esaslardan ayrıldıklarında ise, her yönden gerilemiş ve insan-

lara karşı zulüm ve haksızlık yapmaya meyletmişlerdir.

Zira Kur’ân, bütün zaman ve mekânlarda, başka hiçbir dinde ve nizamda gö-

rülmeyecek şekilde insanlara doğruyu göstermiştir. Ve onun öğrettiği kâideler âlem-

şümûl değerler niteliğinde olup insanlar için vazgeçilmez bir mâhiyet taşır141.

d. Gaybî Haberler Vermesi

Kur’ân, “Allâmu’l- Ğuyûb” yani gaybleri tam olarak bilen Allah Teâlâ tara-

fından gönderildiğine delalet edecek şekilde, gaybe dâir haber ve işaretler ihtivâ eder.

Onda geçmişe, hâle ve geleceğe dair işaretler, bilgiler ve atıflar mevcuttur142. Đnsanın ilk

yaratılış sahnesini, burada cereyan eden hâdiseleri, önceki toplumları, onların hayat

hikâyelerini, kendilerine gönderilen peygamberler ile münasebetlerini anlatması, mâzîye

âit gayb haberleridir. Cenâb-ı Hakk’ın zât-ı ulûhiyeti, sıfatları, fiilleri, melekler, cinler

ve kabir âlemi, cennet cehennem ile alakalı haberler, bilhassa ehl-i kitab, münafık ve

müşriklerin içlerinden geçirdikleri hîle ve tuzaklar ile psikolojik yapılarını anlatan âyet-

ler de nüzul zamanıyla alâkalı gaybî bilgilerdir. Gaybe dâir haberlerin en başta gelenleri

ise, gelecekte cereyan edecek hâdiselerin bildirilmesidir. Bu haberlerin, aynen bildiril-

diği gibi tahakkuk ettiğini tarih de tasdik edince, Kur’ân’ın gaybleri en iyi bilen Allah

tarafından indirildiğinde şüphe kalmamıştır.

Allah Teâlâ, mâzîye dâir Hz. Meryem’in doğumunu143 ve Hz. Yusuf’un kıssa-

sını anlattıktan sonra144 bu hâdiselerin ğayb olduğunu bildirmiş, Hz. Nuh’un kıssasından

sonra da:

“ Đşte bunlar gayb haberlerindendir. Bunları sana vahiyle bildiriyoruz. Bundan önce bunları ne sen bilirdin, ne de kavmin! O hâlde sabret, âkıbet muhak-kak muttakîlerindir” 145 buyurmuştur.

Geleceğe âit haberler hususunda Allah Teâlâ şöyle buyurur:

141 Hâlidî, el-Beyân, s. 321-325. 142 Hâlidî, el-Beyân, s. 234; Yavuz, “Đ’câzü’l-Kur’ân”, DĐA, XXI, 405. 143 Âl-i Đmrân, 44. 144 Yûsuf, 102. 145 Hûd, 49.

37

“Evet, biz ileride onlara delillerimizi gerek dış dünyada, gerek kendi öz varlıklarında göstereceğiz ki Kur’ân’ın, Allah tarafından gelen gerçeğin ta kendisi olduğu onlar tarafından da iyice anlaşılacak. Rabbinin her şeye şahid olması yet-mez mi?”146.

Âyetten şu hususlar anlaşılmaktadır: Birincisi, Allah insanlara delillerini göste-

recektir. Đkinci olarak bu gösterme işi istikbalde, yani Kur’ân’ın nüzûlünden sonra ileri-

ki bir zamanda olacaktır. Üçüncüsü, bu deliller hem dış dünyada, hem de kendi öz var-

lıklarında olacaktır. Dördüncüsü, bu belgeler, Kur’ân’ın vahiy eseri olduğunu ispatlaya-

caktır. Son olarak, bu işin teminâtı ve kefili de her şeyi hakkıyla gören Yüce Al-

lah’tır147.

� Yapılacak bir savaşta Bizanslılar’ın Đranlılar’a galip geleceği148,

� Bedir Savaşı’nda düşman ordusunun yenilgiye uğratılacağı149,

� Müslümanların Mescid-i Harâm’a emniyet içinde gireceği150,

� Đnsanların kitleler hâlinde Đslâm’a gireceği151,

� Đslâm’ın diğer bütün dinlere üstün geleceği152,

� Müslümanların muzaffer olup Mekke’yi fethedeceği153,

� Kur’ân’a muâraza yapılamayacağı154,

� Kur’ân metninin muhâfaza edileceği155,

� Müslümanlar arasında tefrika çıkacağı156,

� Firavun’un cesedinin muhâfaza edilip gelecek nesillere ibret olarak bırakıla-

cağı157 gibi birçok hâdiseyi önceden bildirmesi ise, Kur’ân’ın istikbâle âit ha-

berlerindendir158.

146 Fussılet, 53. 147 Yıldırım, Suat, Kur’ân-ı Kerîm ve Fennî Keşifler, s. 11. 148 er-Rûm, 2-5. 149 el-Kamer, 45. 150 el-Feth, 27. 151 en-Nasr, 2. 152 et-Tevbe, 33; el-Feth, 28; es-Saff, 9. 153 el-Feth, 16, 27. 154 el-Bakara, 23-24. 155 el-Hicr, 10. 156 el-En’âm, 65. 157 Yûnus, 92. 158 Bazı misaller için bkz. Yûsuf el-Hâc Ahmed, Mevsûatü’l-i’câzi’l-ilmî fi’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’s-

sünneti’l-mutahhara, s. 20-24.

38

Peygamber Efendimiz’in, kendisi açısından gayb alanına giren bu tür haberleri

vahye istinad etmeden, önceden haber vermesi imkânsızdır.

Bu hususta şu âyetleri de zikretmek mümkündür:

“ (Rasûlüm, o yahûdîlere) de ki: «Şayet âhiret yurdu(nun saâdeti), Allah ka-

tında diğer insanlara değil de yalnızca size mahsus ise ve bu iddianızda sâdık iseniz haydi ölümü temennî edin! Onlar, kendi elleriyle önceden yaptıkları (günah ve is-

yanlar) sebebiyle hiç bir zaman ölümü temennî etmeyeceklerdir. Allah, zâlimleri

pek iyi bilir. Yemin ederim ki, sen onları hayâta karşı insanların en hırslısı olarak bulursun. Hatta müşriklerden bile daha hırslıdırlar. Onların her biri, bin sene ya-şamak ister. Hâlbuki ömrünün uzatılması onu azaptan uzaklaştıracak değildir. Allah Teâlâ onların neler yaptığını hakkıyla görür” 159.

“Hem kendilerine binesiniz, hem de ziynet olsun diye atları, katırları ve merkepleri yarattı. Ve şu anda bilemeyeceğiniz daha nice şeyler yaratacak”160.

Keza yahûdiler hakkındaki şu haberler de bu cümledendir:

“…Andolsun ki sana Rabbinden indirilen (Kur’ân), onlardan çoğunun az-

gınlığını ve küfrünü arttırır. Biz onların arasına, kıyamete kadar sürüp gidecek bir kin ve nefret attık. Her ne zaman savaş çıkarmak için bir ateş yakmışlarsa (fitne

çıkarmışlarsa), Allah onu söndürmüştür. Sırf fesat çıkarmak için dünyanın her ta-

rafında koşup dururlar. Allah müfsitleri sevmez” 161.

“O vakit Rabbin, kıyamet gününe kadar onları kötü azaba uğratacak kimseler ortaya çıkaracağını bildirdi. Onları parça parça topluluklar hâlind e dün-yanın her yerine dağıttık. Aralarında iyi kimseler de vardı, iyi olmayanlar da. Kö-tülüklerden dönüş yaparlar diye onları gâh nimetler, gâh musîbetlerle imtihan ettik” 162.

Kur’ân’ın kevnî ve tabiî kanunlar hakkındaki kesin beyânâtı da gaybî haberler

cinsindendir163. Bunların bir kısmı şöyledir:

“Kime uzun ömür verirsek, onu yaratılış itibariyle tersine çeviririz (gücü-

nü azaltırız). Hâlâ düşünmezler mi?”164.

159 el-Bakara, 94-96. 160 en-Nahl, 8. 161 el-Mâide, 64. 162 el-A’râf, 167-168. 163 Bûtî, Ravâi’, s. 152. 164 Yâsîn, 68.

39

“Nerede bulunursanız bulunun, sağlam ve yüksek kulelerde, hattâ gökteki yıldız burçlarında bile olsanız, ölüm mutlaka size ulaşır” 165.

“Biz gökten belirlediğimiz bir ölçüye göre su indirir ve onu yerde dinlen-diririz. Ancak dilersek biz onu gidermeye de kâdiriz”166.

“Bir de sana rûh hakkında sorarlar. De ki: «Rûh Rabbimin emrindedir, O’nun bileceği işlerdendir. Size sadece az bir ilim verilmiştir»” 167.

“… Dünya hayatında onların maişetlerini aralarında biz taksim ettik. Bir-birlerine i ş gördürmeleri için kimini ötekine derecelerle üstün kıldık. Rabbinin rahmeti onların biriktirdikleri şeylerden daha hayırlıdır”168.

Zaman ve mekân kayıtlarından âzâde ve kesin bir üslûba sâhip olan bu hüküm-

lerin, yarının ne getireceğini, ilmin neleri keşfedeceğini bilemeyen bir insan tarafından

söylenmesi mümkün değildir.

Đlmî Đ‘câz

Gayba dair i‘câz ile yakından alâkalı olan bir yön de, bilhassa son iki asırda

üzerinde ehemmiyetle durulan Kur’ân’daki “ Đlmî Đ‘câz”dır. Esas maksadı insanı

hidâyete erdirmek olan Kur’ân’ın çok sayıdaki âyetinde, bilhassa tevhid akidesine dik-

kat çekmek üzere tabiat ilimlerinin sahasına giren konularda verdiği özlü bilgilerin, da-

ha sonra modern ilim tarafından da keşfedilmesi, onun ayrı bir i‘câz yönünü teşkil et-

mektedir169.

Bir âyet-i kerîmede; ilmî araştırmalar yapan, Allah’ın tabiata ve sosyal hayata

koymuş olduğu değişmez kanunları keşfetmeye çalışan âlimlerin, bu araştırmalar neti-

cesinde Kur’ân’ın vahiy mahsulü bir kitap olduğunu görecekleri ifade edilir170. Diğer

bir âyete göre171 Kur’ân-ı Kerîm, ileride ortaya çıkacak bazı bilgilere işaret etmektedir.

Đnkârcılar ise Kur’ân’ın üslûbunu incelemeden ve geleceğe dâir verdiği haberlerin ger-

çekleşmesini beklemeden hemen körü körüne onu yalanlamaya kalkmışlardır172. Hâlbu-

ki Kur’ân-ı Kerîm’in işâret ettiği ilmî hakîkatleri inceleseler, ona îman etmek gerektiği-

ni anlayacaklardır.

Hint âlimlerinden Doktor Đnâyetullâh el-Maşrikî şöyle anlatır:

165 en-Nisâ, 78. 166 en-Mü’minûn, 18. 167 el-Đsrâ, 85. 168 ez-Zuhruf, 32. 169 Đbn-i Âşûr, I, 104, (Mukaddime). 170 Sebe’, 6. 171 Yûnus, 39. 172 Alûsî, Rûhu’l-meânî, XI, 119-120, (Yûnus, 39).

40

1909 yılında yağmurlu bir Pazar günü Cambridge Üniversitesi profesörlerinden

meşhur astronomi âlimi Sir James Jones’i gördüm. Đncil ve şemsiyesi koltuğunun al-

tında olduğu hâlde kiliseye gidiyordu. Ona yaklaşarak selâm verdim, cevap vermedi.

Tekrar selâm verince:

“–Benden ne istiyorsun?” dedi.

“–Đki şey istiyorum beyefendi! Birincisi, yağmurun bu şiddetine rağmen şemsi-

yeniz neden koltuğunuzun altında duruyor?” dedim. Gülümseyerek derhâl şemsiyesini

açtı. Devamla dedim ki:

“–Đkincisi de, sizin gibi dünya çapında söz sahibi olan bir âlimi kiliseye gitme-

ye sevk eden şey ne olabilir?”

Sir James, bu suâlim karşısında kısa bir süre durakladıktan sonra:

“–Bugün bize gel de akşam çayını birlikte içelim!” dedi.

Akşam evine gittiğimde, bana semâvî cisimlerin yaratılışından, onlardaki müt-

hiş sistemlerden, aralarındaki korkunç uzaklık ve farklardan, bu cisimlerin mâcerâların-

dan, mihverlerinden, çekimlerinden, akıllara durgunluk veren ışık tufanlarından vs. bah-

seden bir konferans vermeye başladı ki, o anda kalbimin Allah’ın azamet ve heybetin-

den titrediğini hissediyordum. Sir James’in ise Allah korkusuyla saçları diken diken

olmuş, gözlerinden yaşlar boşanmış ve elleri tir tir titriyordu. Bir ara durdu ve sözlerine

şöyle devâm etti:

“−Đnâyetullâh dostum! Allâh’ın yaratmış olduğu bütün bu güzelliklere ve ih-

tişâma göz attığımda, Allah’ın celâlinden vücûdum titremeye başlar. Cenâb-ı Hakk’ın

huzûrunda eğilerek O’na: «Allâh’ım sen büyüksün!» dediğimde, vücûdumdaki her bir

hücrenin bu sözümü tasdik ettiğini hissederim. Đşte o zaman ben, büyük bir huzur ve

saâdet duyarım ve bu saâdetimin, diğer insanların saâdetinden bin defâ daha üstün oldu-

ğunu bilirim.”

Bunun üzerine ben de kendisine, o anda hatırıma gelen şu âyet-i kerîmeyi oku-

dum:

“Kulları içinden ancak âlimler, Allah’tan (hakkıyla) korkar” 173.

Sir James, âyet-i kerîmeyi işitince birdenbire haykırdı:

“–Ne diyorsun, «Kulları içinden ancak âlimler, Allah’tan (hakkıyla) kor-kar» öyle mi? Bu çok müthiş, aynı zamanda çok garip ve acâyip bir şey!.. Benim elli

yıllık uzun araştırma ve tecrübelerim neticesinde keşfettiğim bir şey, Hz. Muhammed’in

173 Fâtır, 28.

41

önceden haber verdiği şeyler arasında mı? Bu âyet hakîkaten Kur’ân’da var mı? Eğer

öyleyse, Kur’ân-ı Kerîm’in Allah tarafından vahyedilmiş bir kitap olduğuna şâhitlik

ettiğimi bir tarafa yaz!.. Zira Hz. Muhammed ümmî idi, okuma-yazma bilmiyordu. Bu

yüzden O’nun bu sırrı kendi kendine keşfetmesi mümkün değildir. O hâlde bu sırrı O’na

bildiren Cenâb-ı Allah’tır.”174

Kur’ân’ın fennî ilimler husûsunda bazı ipuçları vermesi, mühim bir mûcizedir.

Fakat âyetler ile ilmin ulaştığı neticeler arasında irtibat kurarken Kur’ân’ın asıl hedefini

unutarak zorlama tevillere gitmemek gerekir. Kur’ân’ın bir fen kitabı olmadığı ve her

şeyi en ince teferruatıyla bilen Cenâb-ı Hakk’ın sözlerini kesin olmayan nazariyelerle

irtibatlandıranların yanlışa düşme ihtimalinin büyük olduğu unutulmamalıdır175. Kur’ân

ile bu nazariyeler arasında bir uyumsuzluk varsa, Allah’ın verdiği bilgi ve haberler doğ-

rudur, insanların nazariyeleri ise yanılmıştır. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyurur:

“Onun (Kur’ân’ın) haberlerinin doğru olduğunu bir müddet sonra mutla-ka öğreneceksiniz”176.

Bu hususta Osman Nûri Topbaş Hocaefendi şöyle der:

“Kur’ân-ı Kerîm, geçmişteki tarihî vak’alardan istikbalde zuhûr edecek hâdise-

lere kadar birçok ilmî ve fennî meseleye temâs ettiği hâlde, 1400 yıldan beri hiçbir keşif

O’nu tekzîb edememiştir. Hâlbuki bugün bile dünyânın en meşhur ansiklopedileri, za-

man zaman ek ciltler çıkarıp, kendilerini tashih ve yenilemek mecbûriyetiyle karşı kar-

şıya kalmaktadır”177.

Hâsılı Kur’ân, gaybden verdiği haberler açısından da mûcizedir. Çünkü onun

bildirdiği şeyler aynen tahakkuk etmektedir. Bu tür haberlerden bahseden başka kitaplar

da bulunabilir, ancak onların verdiği bilgilerin az bir kısmı doğru çıksa bile ekseriyeti

yanlış çıkar. Tarihin şehâdetiyle sâbittir ki, hiçbir kitaptaki gayb haberleri,

Kur’ân’dakiler kadar objektif bir kesinlik derecesinde doğrulanmamıştır.

174 Vahidüddin Han, Đslâm Meydan Okuyor, s. 251-253. 175 Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 397. 176 Sâd, 88. Kur’ân ve ilim mevzuunda tafsilât için bkz. Dr. Maurice Bucaille, La Bible le Coran

et la science: les ecritures saintes examinees a la lumiere des connaissances modernes, Paris: Seghers, 1980 (The Bible, the Qur’an and science, trc. Alastair D. Pannell, Karaçi, t.y.); Afzalurrahman , Quranic Sciences, London 1981; Prof. Dr. Ömer Çelik, Tek Kaynak Đki Irmak: Kur’ân’dan Teknolojik Yansıma-lar, Đstanbul 2009; Osman Nûri Topbaş, Rahmet Esintileri (Genişletilmiş yeni baskı), Đstanbul 2008 (http://www.islamiyayinlar.net/content/view/106/8/); Đmaduddin Halil , “The Qur’an and Modern Scien-ce: Observations on Methodology”, The American Journal of Islamic Social Sciences, 1991, Vol. 8, No. 1, s. 1-13; Prof. Dr. Vahidüddin Han, Đslâm Meydan Okuyor, Đstanbul 1996.

177 Osman Nûri TOPBAŞ, Rahmet Peygamberi’nden RAHMET ESĐNTĐLERĐ ve Kur’ân Mûcizesi, Đstanbul 2009, s. 230.

42

e. Daima Yeni Kalması

Kur’ân, bütün asırlara ve her seviyedeki insana gönderilen ezelî bir kitap oldu-

ğundan, her devirde yeni nâzil olmuşçasına dâimâ taze kalması gerekmektedir178. Bu

sebeple Allah Teâlâ onu bu vechesiyle de mûcize kılmıştır. Âyet-i kerîmede şöyle buy-

rulur:

“Onun yağı, neredeyse, kendisine ateş değmese dahi ışık verir. (Bu), nûr

üstüne nûrdur” 179.

Hasan Basrî, Süfyân bin Uyeyne, Zeyd bin Eslem ve Taberî gibi âlimler bu

âyetteki nûru, “Kur’ân Nûru” olarak kabul etmiş ve ona göre tefsir etmişlerdir180. Bu

mânâyı, “ Şüphesiz size Allah tarafından bir nûr, apaçık bir kitap geldi” 181 âyeti de

desteklemektedir.

Peygamber Efendimiz (s.a.v), Kur’ân’ın devamlı yeni kalacağını, şu veciz

ifâdeleriyle beyân etmektedir:

“Kur’ân-ı Kerîm, …âlimlerin kendisine doyamadığı, çok tekrardan dolayı

tâzeliğini asla kaybetmeyen, insanları şaşırtan mûcizevî husûsiyetleri asla nihâyete er-

meyen, cinlerin, dinledikleri zaman; «Gerçekten biz, hayranlık veren bir Kur’ân

dinledik»182 demekten kendilerini alamadıkları… ilâhî bir kelâmdır” 183.

Kur’ân’da, beşer mahsûlü eserlerde görülen tek düzelik ve sıkıcılık yoktur.

Onun âhengi biteviye olmayıp devamlı sûrette bir sesten diğerine geçer. Binlerce defa

tekrar edilse usandırmaz, bilakis lezzet verir. Küçük bir çocuğun hâfızasına dahi ağır

gelmez, çocuklar tarafından bile kolaylıkla ezberlenebilir. En hastalıklı ve çok az söz-

den bile rahatsız olan kulağa dahî hoş gelir. Kur’ân’ın, okuyanları usandırmayışının

sırrı, onun kalblere azık ve gıda, akıllara kuvvet ve zenginlik, rûha su ve ışık, nefislere

devâ ve şifâ olmasıdır. Đnsanlar, her gün ekmek yemelerine rağmen ondan usanmazlar.

Çünkü ekmek temel gıdadır. Fakat en güzel meyveyi her gün yeseler, bir müddet sonra

usanırlar184.

Hz. Osman (r.a) şöyle demiştir:

178 Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 199. 179 en-Nûr, 35. 180 Taberî, XVIII, 186,; Râzî, et-Tefsîru’l-kebîr, XXIII, 202, (en-Nûr, 35); Çelik, “Nûr Kavramı”, s.

156-159. 181 el-Mâide, 15. 182 el-Cinn, 1. 183 Tirmizî, Fedâilu’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1. 184 Nursî, Đşârât, s. 31.

43

“E ğer kalbleriniz tertemiz olsaydı Allah’ın kelamına doyamazdınız”185.

Kur’ân, hak ve hakikat, sıdk ve hidâyet olduğundan, bir de hârika bir fesâhate

sâhip bulunduğundan insanlara bıkkınlık vermez, daima gençliğini, tarâvetini, halâvetini

muhafaza eder. Dindar Katolik bir âilede doğup koyu bir hristiyan olarak yaşarken,

Kur’ân’ın tarâveti karşısında îman eden Ahmed Garcia, şöyle anlatır:

“…Patagonya ormanlarının içindeki bir araştırma merkezinde arkadaşım Pablo

ile birlikte teknisyen olarak çalışıyorduk. Pablo bir gün «Kur’ân’da Matematiksel

Mûcizeler» isimli bir makale getirdi ve bana; «Oku, ilgini çekeceğine eminim!» dedi.

Makalede Fâtiha Sûresi’nin meali ve Portekizce okunuşu vardı. «Elhamdü lillâhi Rab-

bi’l-âlemin» âyetini tekrar tekrar okumaktan kendimi alamıyordum, sonra mealini oku-

dum: «Hamd olsun Âlemlerin Rabbi’ne!» Bir an zâhiren sessizliğe büründüm, ancak ay-

nı anda bâtınımda da fırtınalar koptu sanki. Yani Kur’ân ile ilk tanışmam, Allah ismine

ilk aşık olmam, Kur’ân’ın ilk Sûresi’nin ilk âyet-i celilesiyle oldu. Fatiha Sûresi’nin ta-

mamını okuduğum zaman ise o güne kadar olan tüm hayatım gözümün önünden geçti ve

sanki bu 7 âyet benim tüm yaşadıklarımın özetiydi. O anki duygularımı kelimelere sığ-

dırmam çok zor; bunu ancak o hissi yaşamış olanlar anlayabilir… Ertesi gün hemen

Kur’ân-ı Kerîm’in Đngilizce tercümesini buldum ve okumaya başladım. Okuduğum bir

sûreyi tekrar tekrar okumak istiyordum. Ne kadar ilginç diye de kendime hayret edi-

yordum. Çünkü o güne kadar okuduğum hiçbir kitabı ikinci kez okumayı düşünme-

miştim. Đnsan bildiği bir şeyi tekrar okuyunca pek zevk almaz. Ancak Kur’ân öyle de-

ğildi, her okuyuşta ayrı bir ufuk açıyordu sanki bana. Ve şundan çok emindim ki, bu

kitap yıllardır izini sürdüğüm O Yaratıcı’nın yeryüzüne yolladığı bir kitaptı!”186.

Görüldüğü üzere Kur’ân, devamlı tâze kalarak 14 asır sonra bile insanları hay-

retler içinde bırakıp Allah’a teslim olmalarını sağlamaktadır.

Diğer taraftan, insanlara âit eserler ve medeniyetler ilk çıktıkları anda mükem-

mel olmayıp, en basitten başlayarak kemâle doğru tedrîcen yavaş yavaş gelişirler.

Kur’ân medeniyeti ise, ilk doğduğu anda en mükemmel bir nizâm olarak başlamış ve

zamanın geçmesiyle de eskiyip yetersiz kalmamış, bilakis her asırda yeniliğini muhafa-

za etmiştir. Çünkü o, asrın ihtiyacına göre konuşmakta, gelecek zamanların muhtaç ola-

cakları ilkeleri de muhtevâsında şifreli bir şekilde barındırmaktadır. Onlar vakti geldi-

ğinde ortaya çıkmaktadır.

185 Beyhakî, el-Esmâ ve’s-sıfât, s. 243; Ali el-Müttakî, Kenz, II, 287/4022. 186 Garcia, Ahmed, “Anladım ki Kalbimin Gıdası Zikirdir”, Altınoluk, Đstanbul, Mayıs 2006, sy.

243, s. 51-52.

44

Bugüne kadar dünya görüşü olarak ortaya çıkan eski-yeni pek çok ideoloji ve

nizâmın, insanlığın ihtiyaçları karşısında âciz kalarak değiştiği ve çöktüğü mâlumdur.

Ancak Kur’ân’ın getirdiği Đslâm nizâmının, hâlâ ilk günkü canlılığıyla durduğu, insanlı-

ğın muhtaç olduğu her türlü meseleye cevap verdiği, gün geçtikçe daha iyi anlaşılmak-

tadır.

Diğer taraftan Kur’ân-ı Kerîm, pek çok ilmî hakîkate işâret etmiştir. Bunlar

modern bilim tarafından zamanın ilerlemesiyle keşfedildikçe, Kur’ân’ın tâzeliği ve

tarâveti de her defâsında bir kere daha hissedilmektedir.

f. Vahyin Hz. Peygamber’in Arzusuna Göre Gelmeyişi

Đlk vahiyden sonra başlayan fetret döneminde ve daha sonra meydana gelen

bazı hâdiselerde, Allah Rasûlü (s.a.v) vahyin gelmesini çok istemiştir. Lâkin Cebrâil

(a.s) onun arzusuna göre hareket etmemiş, Allah Teâlâ ne zaman emrettiyse vahyi o

zaman getirmiştir187. Aynı şekilde, Peygamber Efendimiz, Đslâm’ı tebliğ ederken gerek

müşriklerin, gerekse inatçı ehl-i kitâbın şiddetli inkârları ve maddî mânevî saldırıları

karşısında, kalbini rahatlatmak için vahyin gelmesini isterdi. Ancak vahiy Allah’ın tak-

dir ettiği vakitte ve miktarda nâzil olurdu. Peygamberimiz, bu durum karşısında sadece

bir muhâtap, yani vakti ve zamanı Đlahî Đrade tarafından belirlenen vahyin dikkatli, uya-

nık, sorumlu ve sâdık bir telakkî edicisi (alıcısı) mevkiinde kalmıştır. Çoğu zaman iste-

diği istikamette vahiy gelmemiş, gelen vahyi tebliğ etmeme gibi bir hakkı da söz konu-

su olmamıştır. Allah Teâlâ: “O, ğaybın bilgilerini (vahyi188, sizden) esirgemez”189

âyetiyle onun bu husustaki hassasiyetini ortaya koymuştur.

Đbn-i Abbâs Hazretleri’nin şu rivâyeti konumuzu aydınlatan mühim bir misâl-

dir:

Rasûlullah (s.a.v) Hz. Cibril’e:

“−Niçin yanıma daha fazla gelmiyorsun?” diye sormuştu. Bunun üzerine:

187 Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz, sadece sıkıntılı zamanlarında değil, her zaman vahyin inmesiyle

çok sevinir, Cenab-ı Hak’la bir bağlantısı olduğu için mesrûr olurdu. (Bkz. Buhârî, Tefsir, 19/2; Tirmizî, Tefsir,

19/3157; Zerkânî, Menâhil, I, 53) Hatta ashab-ı kiram da vahyin gelmesini çok ister, gelen vahiylerle huzûr, saâdet ve kuvvet bulurlardı. (Müslim, Fedâilu’s-sahâbe, 103)

188 Ebu’s-Suûd, IX, 119, (et-Tekvîr, 24). 189 et-Tekvîr, 24.

45

“Biz ancak Rabbinin emri ile ineriz. Önümüzde, arkamızda ve bunlar arasında olan her şey O’na aittir. Senin Rabbin unutkan değildir” âyeti nâzil ol-

du190.

Diğer bir misâl de şudur: Kureyş müşrikleri, Nadr bin Hâris ile Ukbe bin Ebî

Muayt’ı, Medine’deki yahudi hahamlarına gönderip:

“−Onlara Muhammed’i sorun; vasıflarını söyleyip sözlerini nakledin! Onlar,

önceki ilâhî kitapların sahibidir. Bizde olmayan peygamber haberleri onlarda vardır”

dediler…

Yahudi hahamları bu gelenlere şöyle akıl verdiler:

“−Şimdi size söyleyeceğimiz üç şeyi ona sorun! Eğer onları bilirse, Allah tara-

fından gönderilmiş bir peygamberdir. Bilemezse, bir sahtekârdır ve söyledikleri şeyleri

kendi kendine uyduruyordur. Bu durumda ona istediğinizi yapabilirsiniz. Evvelâ ona

çok eski zamanlarda yaşamış olan gençleri (Ashâb-ı Kehf) sorun! Onların gerçekten

garip, şaşırtıcı haberleri vardır. Sonra, çok seyahat eden ve yeryüzünün doğularına, batı-

larına kadar giderek oraları fetheden kişiyi (Zülkarneyn ) sorun! Bir de rûhu sorun!.”

Kureyşliler Peygamber Efendimiz’e gelerek bunları sordular. Rasûlullah (s.a.v)

de “ Đnşaallah” demeyi unutarak:

“−Sorduklarınızın cevabını size yarın haber vereceğim” buyurdu. Bunun üze-

rine Kureyşliler yanından ayrıldılar.

Allah Rasûlü (s.a.v) 15 gün (bir rivayete göre 40 gün) bekledi fakat bu esna-

da Allah Teâlâ kendisine bu hususlarda vahy göndermedi, Cebrail (a.s) da yanına

gelmedi. Nihâyet Mekkeliler:

“−Muhammed bize «Yarın haber vereceğim» diye vaadde bulundu. Bugün 15

gün oldu hâlâ sorduğumuz suallerden hiçbiri hakkında bize bilgi vermedi” demeye baş-

ladılar. Vahyin gelmemesi elbette Peygamber Efendimiz’i çok üzdü, Mekkelilerin ko-

nuşmaları da ona ağır geldi. Sonunda Cebrâîl (a.s) gelince Rasûlullah (s.a.v):

“–Ey Cibrîl, o kadar geciktin ki senin hakkında (artık gelmeyeceksin diye) su-i

zanda bulunmaya başladım ve aynı zamanda seni özledim” buyurdu.

Cebrâîl (a.s):

“–Ben seni daha çok özledim, fakat ben vazîfeli bir memurum, gönderildi-

ğimde inerim, gönderilmediğimde gelemem” dedi.

190 Meryem, 64; Buhârî, Tefsir, 19/2; Bed’ü’l-Halk 6; Tevhid 28; Tirmizî, Tefsir, 19/3157. Ayrıca

bkz. Kurtubî, XI, 128, 129.

46

Cebrâil (a.s), Allah Teâlâ’dan Kehf Sûresi’ni getirmişti. Bu sûrede inkârcıların

sorduğu gençlerin ve çok seyahat eden zâtın haberi ile müşriklerin söylediklerine üzül-

düğü için Allah Rasûlü’ne bir itâb vardı. O esnâda bir de:

“Sana ruhtan soruyorlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir ve size ilim-den çok az bir şey verilmiştir” âyeti nâzil oldu191.

Aynı şekilde Kıble’nin Kudüs’ten Kâbe cihetine döndürülmesini emreden va-

hiy de Efendimiz’in istediği zaman inmemiştir. Allah Rasûlü (s.a.v), bu vahyi bekliyor

ve yüzünü semâya çeviriyordu. Zira Kâbe, Đbrahim (a.s)’ın kıblesiydi ve Arapları îmâna

daha fazla teşvik ederdi. Çünkü Araplar Kâbe ile iftihar ediyor, onu ziyaret ederek tavaf

ediyorlardı. Bir de müslümanlar Kâbe’ye dönmek sûretiyle yahudilere benzemekten

kurtulacaklardı192. Ancak on altı193 ya da on yedi ay gibi uzun bir süre bekledikten sonra

kıble, pek çok hikmete binâen Kâbe istikametine çevrildi. Cenâb-ı Hak şöyle buyurur:

“Elbette ilâhî buyru ğu bekleyerek yüzünü semâya doğru çevirip durdu-ğunu görüyoruz. Artık müsterih ol, i şte memnun olacağın kıbleye seni yöneltiyo-ruz. Haydi çevir yüzünü Mescid-i Harâm’a doğru!..” 194.

Yine Peygamber Efendimiz (s.a.v), Đfk Hâdisesi’nde, bir aya yakın dehşet ve-

rici bir sıkıntı içinde beklemiş, hayatının en zor zamanlarını geçirmişti. Zira âilesinin

iffet ve nâmûsuna iftirâ edilmişti. Efendimiz (s.a.v) bu zor durumdan bir an evvel kur-

tulmak istiyor, bunun için de hâdiseyi aydınlatıcı bir beyâna şiddetle ihtiyaç duyuyordu.

Ancak vahiy, Allah Rasûlü’nün istediği zaman değil, Allah’ın dilediği zaman geldi;

çünkü O’nun iradesine bağlı idi195.

Kur’ân’daki itâb âyetlerini de bu meyanda düşünmek mümkündür196. Abese

sûresinin baş tarafındaki itab âyetleri konumuz açısından çarpıcı bir misaldir. Âmâ olan

Abdullah bin Ümm-i Mektûm (r.a) bir gün Peygamber Efendimiz’in yanına gelip:

“–Ey Allah’ın Rasûlü beni irşâd et!” diye talepte bulunmuştu. O esnâda

Rasûlullah (s.a.v) müşriklerin ileri gelenlerinden biri ile ilgileniyor, ona Đslâm’ı anlatı-

191 el-Đsrâ, 85. Bkz. Taberî, XV, 238-239, (el-Đsrâ, 85); Râzî, XXI, 204, (Meryem, 64). 192 Ebu’s-Suûd, I, 174, (el-Bakara, 144). 193 Ebu’s-Suûd, I, 174, (el-Bakara, 144). 194 el-Bakara, 144. Buhârî, Đman, 30; Tefsir, 2/12, 18; Salât, 31; Müslim, Mesâcid, 11; Nesâî, Kıb-

le, 1, Salât, 22; Đbn-i Sa’d, I, 241-242. 195 Bkz. en-Nûr, 11-21; Buhârî, Şehâdât, 15, 30; Hibe 15; Cihad 64; Megâzi 11, 34; Tefsir, 12/3;

24/6, 11; Eyman 18; Đ’tisan 28; Tevhid 35, 52; Müslim, Tevbe 56. 196 Bu hususta tafsilat için bkz. Matrafî, Uveyyid bin Ayyâd, Âyâtü’l-itâbi’l-Mustafâ (s.a.v) fî

dav’i’l-ismeti ve’l-ictihâd, Mekke-i Mükerreme 2005; Demireşik, Ömer Faruk, Đtab Âyetleri Işığında Hazreti Peygamber’in Dindeki Yeri ve Đsmeti, (Yayınlanmamış Y.L. Tezi, M.Ü.S.B.E, 2003); Gezgin, Ali Galip, Kur’ân’da Hz. Peygamber’e Yapılan Uyarılar, Isparta 2003.

47

yordu. Bu sebeple Đbn Ümm-i Mektûm’a cevap veremedi. Sahâbî talebinde ısrar ediyor,

Allah Rasûlü (s.a.v) ise onun talebini tehir ederek, müşriğe dönüyor:

“–Söylediklerimde bir beis görüyor musun?” diye iknâ etmeye çalışıyordu.

Müşrik de bir beis görmediğini söylüyordu. Đşte bu hâdise üzerine Âbese sûresindeki

itâb âyetleri nâzil oldu197.

Bir keresinde Allah Rasûlü (s.a.v), Zeyneb bint-i Cahş’ın yanında biraz fazlaca

kalmış ve orada bal şerbeti içmişti. Hz. Âişe ile Hz. Hafsa anlaşarak Rasûlullah (s.a.v)

yanlarına geldiğinde:

“−Sende meşe ağacı zamkının kokusu var, ondan mı yedin?” dediler. Kötü ko-

kuları hiç sevmeyen Rasûlullah (s.a.v) de:

“–Hayır, Zeyneb bint-i Cahş’ın yanında bal şerbeti içtim, bir daha asla içme-

yeceğim” buyurdu. Bunun üzerine:

“Ey Peygamber! Eşlerinin rızâsını gözeterek Allah’ın sana helâl kıldığı şe-yi niçin kendine haram ediyorsun? Allah çokça mağfiret ve merhamet edendir”198

âyet-i kerîmesi nâzil oldu199.

Aynı şekilde Bedir Harbi sonrasında esir alınan müşriklere yapılan muâmele

üzerine de itab âyetleri nâzil oldu200.

Yine, Efendimiz’in Hz. Zeyneb ile evlenmesini konu alan Ahzab Sûresi’nin

37-39. âyetleri de bu mevzûda ele alınabilir. Hz. Âişe (r.a):

“Eğer Allah Rasûlü kendisine inen vahiyden bir şey gizleseydi şu âyeti gizler-

di.” diyerek Ahzâb Sûresi’nin itâb ihtivâ eden otuz yedinci âyetini zikretmiştir201.

Yine Âişe (r.a) şöyle demiştir:

“Kim Rasûlullah’ın Allah’ın kitâbından bir şeyi gizlediği zannına kapılırsa Al-

lah’a en büyük iftirâyı atmış olur. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır:

«Ey Rasûl! Rabbinden sana inen vahiyleri tebliğ et! Eğer bunu yapmazsan O’nun risâletini yerine getirmi ş olmazsın! Allah seni insanlardan koruyacaktır. Emin ol ki Allah, kâfirleri murâdlarına erdirmeyece ktir!» ” 202.

197 Bkz. Tirmizî, Tefsir, 80/3331; Muvatta’, Kur’ân, 8. 198 et-Tahrîm, 1. 199 Buhârî, Talâk, 8; Müslim, Talâk, 20. 200 Bkz. el-Enfâl, 67-68; Müslim, Cihâd, 58; Ebu Davud, Cihad, 120/2690; Tirmizî, Siyer,

18/1567; Tefsîr, 8/3084; Ahmed, I, 30-31, 247, 383-384; Vâkıdî, I, 107; Đbn-i Sa’d, II, 22. 201 Tirmizî, Tefsir, 33/9. 202 el-Mâide, 67; Müslim, Îmân, 287.

48

Burada şuna da temas etmek gerekir ki, itab vâki olan durumlar dikkatle ince-

lendiğinde şu görülür:

Rasûlullah (s.a.v), mübah olan iki durumdan dâimâ muhâtaplarının hidâyetine,

insanlara merhamete ve düşmanların kalplerini kazanmaya en müsait olduğunu düşün-

düğü tarafı tercih etmiştir. Bu tercihleri neticesinde itâba mâruz kaldığı durumlarda,

açık bir emir olmadığı için isâbet edememiş bir müctehid veya evlâ olanı terk eden bir

kişi mevkiindedir. Dolayısıyla mâzurdur ve ictihadının karşılığında sevabını alır203.

Yukarıdaki rivâyetlerden anlaşıldığı üzere vahiy tamâmen Allah’ın irâdesiyle

inmiş, çok defâ Hz. Peygamber’in arzu ettiği zaman ve muhtevâda gelmemiştir. Bazen

de Allah Rasûlü’nü azarlayıcı ve îkâz edici mâhiyette gelmiştir. Rasûlullah (s.a.v) de

kendisine gelen vahiyden bir tek harfi bile gizlemeden olduğu gibi insanlığa nakletmiş-

tir. Đşte bu durum, Kur’ân’ın ilâhî menşe’li olduğunu ve beşerin ortaya koyduğu eserlere

benzemediğini göstermektedir. Çünkü insanlar, ihtiyaç duydukları şeyi istedikleri anda

söyleyiverirler ve onların eserlerinde kendileri ile alâkalı bu tür hitâb ve itâbları bulmak

mümkün değildir.

g. Hukuk Nizâmı Yönüyle Mûcize Oluşu

Kur’ân-ı Kerîm’de, hukukçuların müstağnî kalması mümkün olmayan köklü

bir kanun koyma metodu ile birlikte insanların maslahatı için zarurî ve mühim hükümler

mevcuttur. Kur’ân’ın bu husûsiyeti, asırların geçmesiyle birlikte kuvvetlenerek devam

etmektedir. Bu, onun teşrî‘î yani kanun koyma yönünden mûcize olduğunu gösterir.

Kur’ân’ın ihtivâ ettiği hükümler, zamanın ilerlemesine rağmen her devrin ihti-

yaçlarına uygundur. Bu hükümlerin, insaf ehli tarafından tenkid edilecek hiçbir yeri

yoktur. Diğer kanunlar tarafından halli çok zor olan meseleleri Đslâm kolayca çözü-

verir204 ve getirdiği hükümler çok büyük hikmetler taşır205.

Buna rağmen bir de bu muhteşem hukuk nizâmı, diğerlerine nazaran çok kısa

sürede zirveye ulaşmıştır. Şu saydığımız hususları beşerî kanunlarda bulmak mümkün

değildir. Biz ise burada daha çok, Đslâmî hukuk nizâmının son derece kısa bir sürede

tamamlanıp bu zaman zarfında insanları ahlâkın zirvesine çıkarmasındaki mûcizevî yö-

ne ağırlık vereceğiz.

203 Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 223. 204 Zeyn, Mahmud Ahmed, el-Kur’ânü Đ’câzün teşrî’iyyün müteceddid, s. 30. 205 Bunun bazı misalleri için bkz. Yûsuf el-Hâc, Mevsûatü’l-i’câzi’l-ilmî, s. 59-60.

49

Toplumların hayatında kanun ilk başta tam mânâsıyla tekâmül etmez. Hiçbir

cemiyet ilk önce mütekâmil bir kanunî yapı tesis edip daha sonra yükselerek medeniyet

seviyesine çıkmaz. Kültür ve medeniyet seviyesi yavaş yavaş yükseldikçe toplumun

kanunî yapısı da oturmaya ve gelişmeye başlar. Sosyoloji âlimleri ve hukukçular, bu

konuda ittifâk hâlindedir. Ancak Arap yarımadasında durum bu ittifakın aksine olmuş-

tur. Đlim, medeniyet ve kültürden nasîbi olmayan ümmî bir toplum içinden birden bire

mütekâmil bir kanun zuhûr etmiş; medenî hukûku, ahvâl-i şahsiyeyi, devletlerarası

hukûku, harp ve barış ahkâmını… en güzel ve en sağlam şekilde ortaya koymuştur.

Tarihin şehâdetiyle sabittir ki hiçbir teşrîî hüküm ve açıklama, Kur’ân’dakiler

kadar tesirli, geçerli, gündemde ve insanlık için hayırlarla dolu olamamıştır. Bu hususta

inceleme yapan müsteşrikler, böyle mûcizevî bir durumu izâh edebilmek için muhtelif

yollara başvurdular. Önce onun, Roma hukukundan iktibas edildiğini iddia ettiler. Böyle

bir faraziye ile o zamanki Arap Yarımadası’nın durumu arasında hiçbir alâkanın olma-

dığını görünce, yahudi şeriatinden alındığını söylediler. Bunu da inandırıcı bulmayınca

“Hammurâbî kanunlarından muktebes olabilir” dediler. Bütün bunlar hakikati kabul

etmekten kaçışın tezâhürleridir206.

Hakikat şudur ki Kur’ân-ı Kerîm, o tarihe kadar hiçbir dinin, hiçbir medenî te-

şekkülün ortaya koyamadığı adâlet ve medeniyet esaslarını tebliğ etmiştir. En bedevî ve

ibtidâî bir muhitte, Đslâm gibi yüksek bir medeniyetin ilk olarak ve kısa sürede ortaya

konulması, hiç şüphesiz bir mûcizedir. Bu muhteşem medeniyetin, tahsil görmemiş ve

okuma yazma bilmeyen bir ümmî tarafından inşâ edilmesi ise daha büyük bir mûcizedir.

Müfessir Kâsımî şöyle der:

“Allah Teâlâ, Arap ümmetini tedrîcî olarak yirmi üç senede terbiye edip yetiş-

tirmiştir. Bu seviyede bir gelişme, normal şartlarda diğer toplumlar için, ictimâî âmiller

vâsıtasıyla ancak birkaç asırda tamamlanabilir…” 207.

Nitekim Ashâb-ı Kehf’in mücâdele ettiği insanların değişip inançlı bir toplum

hâline gelebilmesi, üç asırda anca gerçekleşebilmiştir208.

Mustafa Öztürk de, Kur’ân’ın i‘câzının daha ziyâde, Ümmî Peygamber’in di-

linden şifâhî olarak tebliğ ve tebyin edilen bir mesajın, yirmi üç sene gibi kısa bir zaman

206 Bûtî, Ravâi’, s. 153-155. 207 Kâsımî, Mehâsinü’t-Te’vîl, II, 219. Kur’ân-ı Kerîm, fıkhî hükümlerin bir kısmını tedrîcen orta-

ya koymuştur. Bu husustaki bir kısım misaller için bkz. Prof. Dr. Ömer Çelik, Dr. Mustafa Öztürk, Dr. Murat Kaya, Üsve-i Hasene, II, 50-56 (www.usveihasene.com); Güngör, Kur’ân Tefsirinde Fıkhî Tefsir Hareketi, s. 38-44.

208 Bkz. el-Kehf, 25.

50

dilimi içerisinde, gerek şahsî gerekse ictimâî sahada gerçekleştirmiş olduğu tevhid mer-

kezli fevkalâde dönüşümde aranması gerektiğini söylemektedir209.

Đslâm’ın getirdiği hukûkî prensiplerden sadece müslümanlar değil bütün insan-

lık istifâde etmiştir. Onun nûru her tarafa yayıldıktan sonra, dünya üzerinde bir uyanış

devri başlamış ve adâlet, medeniyet gibi hisler harekete geçerek yükseliş kaydetmiştir.

Kur’ân’ın adâlet ve hürriyet prensiplerini gören La Fayette (v. 1834) hayretler içinde kala-

rak:

“Ey şanlı Arap, aşkolsun sana! Adâletin tâ kendisini bulmuşsun!” diye hay-

kırmıştır210.

Đslâmî hassâsiyete sahip olmayan bir hukuk profesörünün şu îtirâfı da oldukça

mânidârdır:

“Hukukçular bir konuyla ilgili kânun maddelerini aynı başlık altında topluca

zikrederler. Buna rağmen sayfanın başında zikrettikleri bir hükümle aynı sayfa içinde

tenâkuza düştükleri çok olur. Kur’ân-ı Kerîm’de ise bir konuyla ilgili hükümler yerine

göre farklı sûrelerde zikredilir. Buna rağmen onda hiçbir tenâkuz yoktur.”

5. Sarfe Nazariyesi

Đslâm coğrafyasının ilmî, kültürel ve içtimâî yapısındaki değişime paralel ola-

rak, Kur’ân’ın i‘câzı husûsunda bazı farklı görüşler ileri sürülmüştür. Đlk farklı görüş,

Mutezile âlimleri tarafından geliştirildi ği söylenen “Sarfe” nazariyesidir. Buna göre

Allah Teâlâ, Kur’ân’ın muhâtabı olan insanları, Kur’ân’a muârazada bulunmaktan alı-

koymuş, bu kudreti onlardan almış ya da bu hususta içlerinde bir arzu, hırs ve istek bı-

rakmamıştır211. Sarfe nazariyesini savunanlara göre Allah’ın dıştan müdâhalesi olma-

saydı, o günün edipleri, Kur’ân’ın benzerini ortaya koyabilirlerdi. Allah’ın bu müdâha-

lesi sebebiyle Kur’ân, diğer hissî mûcizelerden biri olmuştur212. Tehaddî zamanının so-

na ermesiyle i‘câzın da sona ereceğini kabul eden bu anlayış; Nazzâm (v. 231/845), Şerîf el-

Murtezâ (v. 436/1044), Đbn-i Sinân el-Hafâcî (v. 466/1073), Ebu Đshak el-Đsferaînî (v. 418/1027) ve

Mutezile’den pek çok kimseye nisbet edilmiştir213.

Sarfe nazariyesi, başta Đmamu’l-Haremeyn el-Cüveynî (v. 478/1085) ve Câhız (v.

255/869) olmak üzere cumhûr-i ulemâ tarafından birçok yönden tenkid edilmiştir. Đnsanla-

209 Öztürk, Mustafa, Kur’ân Dili ve Retoriği, s. 172, 175. 210 Miras, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, IX, 289 211 Bkz. Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 394. 212 Bkz. Hacımüftüoğlu, Kur’ân’ın Belâğatı, s. 114-119. 213 Kadı Iyâz, Şifâ, I, 232; Hacımüftüoğlu, a.g.e, s. 122-129.

51

rın Kur’ân’ın benzerini getiremeyişlerinin asıl sebebi, onun Allah kelâmı olmasıdır.

Kur’ân’da, evvelâ onu insan sözü olarak görenlere karşı meydan okunması da bunu gös-

termektedir. Tehaddî âyetlerinde, muhâtapların başkalarından yardım alabileceğinin

ifade edilmesi de sarfe görüşünün yanlışlığını ortaya koymaktadır214.

Râfiî’ye göre sarfe nazariyesi, müşriklerin “Bu, nakledilegelen bir sihirden

başka bir şey değildir” sözüne benzemektedir215.

Sarfe nazariyesini savunanları, bizzat vâkıa da tekzib etmektedir. Allah Teâlâ,

insanları Kur’ân’ı taklid etmekten menetmemiş, bilakis güçleri yetiyorsa yapmalarını

istemiş, onları muârazaya davet etmiştir. Tarihte Kur’ân’a muâraza etmeye çalışan kim-

seler olmuştur. Allah, insanları Kur’ân’ın benzerini getirmekten ve onu taklit etmekten

menetmiş olsaydı, bu tür çabaların hiçbirisi vukû bulmaz, buna da mânî olunurdu216.

�

Buraya kadar zikrettiğimiz yönlerin her biri, farklı açılardan Kur’ân’ın mûci-

zevî bir kitap olduğunu ortaya koymaktadır. Araştırmaya devam edildiğinde başka ve-

cihler bulmak da mümkündür. Bunların her biri dikkate değerdir. Biz de i‘câz meselesi-

ne farklı bir açıdan yaklaşarak Kur’ân’daki ancak Allah’a mahsus olabilecek azametli

ifâdeleri tahlil edeceğiz. Ancak mevzûya geçmeden evvel, yakın ilgisi sebebiyle biraz

da Kur’ân’ın başlıca üslup husûsiyetlerinden bahsetmek yerinde olacaktır:

214 Bkz. Rummânî, en-Nüket, s. 101; Hattâbî, Beyân, s. 20-21. 215 el-Müddessir, 24, Râfiî, Đ’câzu’l-Kur’ân, s. 123. 216 Bûtî, Ravâi’, s. 126. Sarfe nazariyesinin reddi için bkz. Hâlidî, el-Beyân, s. 81-84; Abbâs, Đ’câz,

s. 63; Karaçam, Sonsuz Mu’cize, s. 110-112; Hacımüftüoğlu, Kur’ân’ın Belâğatı, s. 129-135.

52

ĐKĐNCĐ KISIM

KUR’ÂN ÜSLÛBUNUN BA ŞLICA HUSÛSĐYETLER Đ

Üslup lügatte “ağaçlar arasındaki yol, uzayıp giden yol, sanat, yön, mezhep,

oluş veya yapış tarzı, usûl, edâ, stil” gibi muhtelif mânâlara gelir1.

Konuşan kişinin sözünde takip ettiği metoda da üslup denir. Her insan, anlat-

mak istediği hususları dile getirirken başkalarından farklı bir tarz kullanır. Herkesin

konuşmasında, kendine göre bariz bir husûsiyeti veya onu başkalarından ayıran farklı-

lıkları vardır. Hiç kimse bir başkasını aynen taklîd edemez. Çünkü üslup, sahibinin

mîzaç ve karakteriyle doğrudan alâkalı bir husustur. Đnsanların karakter yapıları farklı

farklı olduğundan, kullandıkları üslûbun da birbirine benzemeyeceği muhakkaktır. Bu

sebeple bir kişinin üslûbuna bakılarak karakterinin, ahlâkının ve hatta mesleğinin bile

tahmin edilebileceği söylenmiştir2. Bu durum, Cenâb-ı Hakk’ın kudretini gösteren

alâmetlerden biridir.

Đnsanların üslupları bile birbirine benzemiyorsa, Kur’ân üslûbunun beşerî üs-

luptan çok büyük farklarla ayrılması gayet tabiîdir.

Kur’ân üslûbu denilince, onun söz diziminde ve lâfız seçiminde diğer edebî

türlerden ayrılması akla gelir. Diğer bir tarife göre Kur’ân üslûbu, cümlelerin teşkilinde

ve kelimelerin seçiminde kendisine mahsus olan anlatım tarzı demektir. Zira Kur’ân-ı

Kerîm, kelimeleri ve cümle yapıları îtibariyle Arapça’nın dışına çıkmadığı hâlde, diğer-

lerinden hemen ayırt edilebilen kendine has bir ifâde tarzına sahiptir3.

�

Bir nizamın hakikati hakkında karar verirken onun iki yönü göz önünde bulun-

durulur. Bunlardan birisi, daha çok keskin zekâların ve istidatlı ruhların baktığı yöndür

ki bu, o nizamın hakîkati talim etme ve fazilete çağırma şartlarını ihtiva eder. Bu tür

kimseler dış görünüşten ziyade muhtevaya bakarak hakikati kavrayabilirler. Nitekim

Roma imparatoru Herakliyüs, Arapçayı bilmediği hâlde, bir risâletin ilahî olduğunu

1 Bkz. Râğıb el-Isfahânî (v. 502), Müfredât, “slb” md., s. 243-244; Đbn-i Manzûr, Lisânü’l-Arab,

“slb” md., I, 473; Semîn el-Halebî (v. 757), Umdetü’l-Huffâz, s. 245; Fîrûzâbâdî (v. 817), Besâir, III, 243-244; Ağakay, Mehmet Ali, Türkçe Sözlük, “üslûp” md., s. 790.

2 Bkz. Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 121-122. 3 Yıldırım, a.g.e, s. 119.

53

isbat için gerekli ve yeterli gördüğü bazı ahlâkî şartlara dayanarak Đslâm’ın hak olduğu-

na karar vermiştir4.

Diğeri de umumun itibar ettiği zâhiri görünümdür. Đnsanlara takdim edilen bir

şeyde dikkat çeken ilk husus, onun muhtevasının sağlamlığından ziyâde şeklinin çekici-

liğidir. Kötü bir şekilde takdim edilen bir şey, yeni de olsa hoş görünmez ve insanlar

ondan uzaklaşır. Çünkü insanlarda his, çoğunlukla akıldan önce geldiğinden, karşılaş-

tıkları yeni bir şey hakkında bu his sâyesinde belli bir kanaata varırlar.

Yeni bir din ve hayat nizamı ortaya koyan Kur’ân-ı Kerîm, her iki noktayı da

itibara almış, hem dili ve üslûbuyla hem de muhtevasıyla, kendini dinleyen insanları

tatmin edecek bir mükemmellikte gelmiştir. Bu bakımdan Kur’ân, Arap edebiyatının en

mükemmel örneği olmuştur5.

Üslûbun ehemmiyeti konusunda Đbn-i Âşûr şöyle der:

“Hikmetli bir sözde (mânâ revnaklığı ve tesirin yanı sıra) lafzî güzellikler de

ihmal edilemez. Çünkü, kelamın bir cismi vardır ki bu onun lafzıdır; bir de rûhu vardır

ki bu da mânâsıdır. Nasıl ki, rûhu marifetle aydınlanmış olan bir kimsenin, bedeninin de

temizlik ve nezafetle aydınlanmış olması gerekiyorsa, işte söz de böyledir. Nice hikmet-

li sözler vardır ki, lafzının tutukluğu sebebiyle gönüllere tesir edemez”6.

Bu sebeple Đslâm âlimleri üslup konusuna çok ehemmiyet vermişlerdir. Zer-keşî el-Burhân adlı eserinde Kur’ân’ın üslûbu konusuna çok geniş yer ayırmış, bunun,

kitabı kaleme almadaki en büyük maksadı olduğunu bildirmiş ve üslûbu “mevzuların

göz bebeği” diye vasıflandırmıştır7.

Arap dilinin üstâdı olan bazı insanların kaynaklarımızda zikredilen ifâdeleri8,

Kur’ân’ın, aynı kelime ve kâideleri kullanmasına rağmen beşerî üsluptan çok farklı bir

üslûba sahip olduğunu göstermektedir. Muhammed A. Draz, bu hususu şöyle îzah

eder:

Beyân sanatını, aralarındaki benzerlik sebebiyle bünyân (yapı) sanatı gibi dü-

şünebiliriz. Mühendisler yeryüzünde bulunmayan bir madde icâd etmezler. Sanat eserle-

rini yaparken o sanatın umûmî kâidelerinin hâricine de çıkmazlar. Fakat onların sanat-

4 Buhârî, Bed’u’l-vahy 6, Salât 1, Zekât, 1, Sadakât 28, Cihad, 102, Şehâdât 28, Edeb 8, Tefsîr 3/4;

Müslim, Cihâd 74. 5 Drâz, Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru, s. 114-115. 6 Đbn-i Âşûr, I, 112, (Mukaddime). 7 Bkz. Zerkeşî, el-Burhân, II, 382. Zerkeşî, bu eserinde üslup konusuna ikinci cildin ortalarından

başlayıp, dördüncü cildin ortalarına kadar devam etmektedir. 8 Bkz. Đbn-i Hişâm, Sîret, I, 313-314; Đbn-i Kesîr, el-Bidâye, III, 111-112; Hâkim, el-Müstedrek, II,

550/3872; Đbn-i Âşûr, I, 114, (Mukaddime).

54

taki maharetleri, en sağlam ve en uzun ömürlü olan, meskeni sıcak ve soğuktan en iyi

koruyan malzemeyi seçmek, temeli derin ve sağlam yapmak, alanları en elverişli şekilde

kullanmak, odaları, misafir salonlarını ışık ve hava yönünden elverişli olacak tarzda

yerleştirmek gibi hususlarda kendini gösterir. Bu faktörler hususunda bilgisi daha geniş

olan, malzemeyi akıl ve basîretle en iyi şekilde kullanan ve kudreti daha fazla olan mü-

hendis, sanatın zirvesinde sayılır. Aynen bunun gibi lisanı kullanan edipler de aynı

maksadı, farklı şekil ve güzelliklerde ifâde edebilirler9.

Đşte Kur’ân da insanlarla aynı dili ve aynı kelimeleri kullandığı hâlde, üslûbu

insanlarınkinden tamamen farklı olmuş ve bu yönüyle bir mûcize kabul edilmiştir.

Kur’ân, dine âit hakikatleri yitirmiş olan müşrik bir toplumu hidayete erdirmek için

zâhirini câzib hâle getirmiş, üslûbu ve beyan tarzıyla insanların ulaşamayacağı bir

mûcizelik vasfı arzetmiştir. Böylece, onun üslûbu karşısında teslim olan insanların,

muhtevasını kabul etmeleri daha kolay olmuştur.

Buna şu hâdiseyi misal verebiliriz: Ebû Zerr el-Gıfârî (r.a) şöyle anlatır: Ben

Gıfâr kabîlesinden bir kimseydim. “Mekke’de bir zât zuhûr etmiş, kendisinin peygam-

ber olduğunu söylüyormuş.” diye bir haber alınca, Allah Teâlâ daha o zaman gönlüme

Đslâm’ın muhabbetini düşürdü. Kardeşim Üneys’e:

“−Mekke’ye git ve kendisine semâdan haber geldiğini söyleyen O zât ile ko-

nuş, O’nun hakkında bana haber getir!” dedim.

Kardeşim Üneys, Mekke’ye gitti, Rasûlullah (s.a.v) ile buluşup söylediklerini

dinledikten sonra yanıma geldi. Ona:

“−Ne yaptın? Ne haberler getirdin?” diye sordum.

“−Mekke’de senin dîninde bir zâta rastladım ki, kendisini Allah’ın gönderdiği-

ni söylüyor” dedi.

“−Peki insanlar onun hakkında neler söylüyor?” diye sordum.

“−Şâir, kâhin, sihirbaz gibi şeyler söylüyorlar!” dedi.

Kardeşim şâir bir kimse idi ve şiirden de çok iyi anlardı. O, Hz. Peygamber

hakkında şöyle dedi:

“−Ben kâhinlerin sözlerini bilirim. O’nun sözleri kâhinlerinkine hiç benze-

miyor. O’nun sözlerini şiirin her çeşidiyle mukâyese ettim. Vallahi ona şiir demeye

kimsenin dili varamaz. O muhakkak doğru söylemektedir. O’na iftirâ edenler ise ya-

9 Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 90.

55

lancıdır. O, sâdece hayrı, iyiliği ve ahlâkî fazîletleri emrediyor, şerden ve kötülükler-

den de nehyediyor.”

Kardeşinin anlattıklarından tatmin olmayan Ebû Zer (r.a), bizzat Mekke’ye ge-

lerek müslüman oldu10.

Kur’ân-ı Kerîm, zirveye çıkmış üslup husûsiyetleriyle Arap dilinin üstadlarına

üstünlük sağlamakla kalmamış, onlar üzerinde derin bir tesir de bırakmıştır. Aynı za-

manda Arapçaya güzel bir kıvam kazandırmış ve onu daha sonraki asırlarda değişikli ğe

uğrayıp bozulmaktan, asâletini kaybetmekten muhafaza etmiştir. Her birinin kendine

göre bir lehçe ve lügati olan Arap kabîlelerini, bir dil üzere toplamıştır11.

Saîd Ramazan el-Bûti’nin ifâde ettiği gibi Kur’ân’ın nüzûlünden önce Arap-

ça; sert, haşin, ağır ve insan tabiatına zıt kelimelerle doluydu. Đlâhî vahiy inmeye başla-

yınca, ister istemez bütün kulaklar ona yöneldi ve Kur’ân’ın tesiriyle bu kaba, haşin

kelimeler Arapların dilinden yavaş yavaş çekilmeye başladı. Kur’ân’ın üslûbu sayesinde

Arapların lisan zevki gelişti, kelimeler insan tabiatına uygun hâle geldi. Bunu daha iyi

anlamak için câhiliye dönemindeki bir edîbin metniyle Kur’ân’ın nüzûlünden sonraki

bir edîbin metnini mukâyese etmek yeterlidir. Đslâm döneminde yazılmış olan metnin,

Kur’ân belâğatı tarafından, üslup, cümleler ve kelimeler açısından cilâlandığı, terbiye

edilip güzelleştirildi ği hemen farkedilir12.

Dolayısıyla müslüman Arapların, nazım ve nesirdeki belâğat ve zevk-i selîm

itibariyle câhiliyedekilerden daha üstün olduğu söylenebilir. Çünkü müslümanlar beşe-

rin benzerini getirmekten âciz kaldığı Kur’ân-ı Kerîm’i ve hadîs-i şerîfleri dinleyip ez-

berlemiş, böylece üslup ve belâğattaki melekeleri gelişip güzelleşmiştir13.

Hatta bir kısım münevverlerimiz, bazı batılı edebiyatçıların da, Kur’ân-ı

Kerîm’den etkilendiğini, yazdıkları eserlerin mükemmelliğinde Kur’ân’ın tesiri oldu-ğunu söylemektedir14.

10 Bkz. Buhârî, Menâkıbu’l-Ensâr 33, Menâkıb 10; Müslim, Fedâilu’s-sahâbe, 132-133; Ahmed,

V, 174; Hâkim, III, 382-385; Đbn-i Sa’d, IV, 220-225; Đbn-i Abdilberr, el-Đstîâb, IV, 1653; Đbn-i Esîr, Üsdü’l-ğâbe, VI, 100; Cürcanî, er-Risâletü’ş-şâfiye, (Delâilu’l-i’câz içinde), s. 584. Kur’ân-ı Kerîm hak-kında, buna benzer tavsifler Utbe bin Rebî‘a ve Velid bin Muğîre tarafından da yapılmıştır (Đbn-i Hişâm, I, 313-314; Đbn-i Kesîr, el-Bidâye, III, 111-112; Hâkim, II, 550/3872; Đbn-i Âşûr, I, 114, [Mukaddime]).

11 Abbâs, Fadl Hasan, “el-Kelimetü’l-Kur’âniye ve eseruhâ fi’d-dirâsâti’l-lüğaviyye”, Mecelletü merkezi bühûsi’s-sünneti ve’s-sîrah, 1989, sayı, 4, s. 498-501.

12 Bûtî, Revâi‘, s. 20-22; ayrıca bkz. Râfiî, M. Sâdık, Đ’câzu’l-Kur’ân, s. 64; Drâz, Dirâsâtün Đslâmiyye, s. 15.

13 Bu fikrin genişçe işlendiği yerler için bkz. Đbn-i Haldûn, Târîhu Đbni Haldun, I, 508; Râfiî, Đ’câzu’l-Kur’ân, s. 144, 207.

14 Misal olarak bkz. Safâ, Peyâmi, Türk Đnkilâbına Bakışlar, Đstanbul 1999, s. 148; Danişmend, Đsmâil Hâmi, Garp Menbalarına Göre Đslâm Medeniyeti, Đstanbul 1974, s. 62; Karakoç, Sezâi, Edebiyat

56

Şimdi Kur’ân-ı Kerîm’i diğer sözlerden ayıran bir kısım üslup husûsiyetlerin-

den kısaca bahsedelim:

1. Mevcut Edebî Türlerden Farklı ve Mükemmel Oluşu

Kur’ân-ı Kerîm, Arap dilinin bilinen türleri hâricinde ve edebî güzelliğin zirve-

sinde bir örgüyle gelmiştir. Đfâde uslûbu, onların alışmış oldukları tarzdan farklı bir esas

üzerine binâ edilmiştir. Hatta onu Allah’tan alıp insanlara açıklayan Peygamber Efen-

dimiz’in üslûbundan dahi farklıdır15.

Rasûlullah (s.a.v), gerçekten seçkin bir belâğat ve fesahata sâhiptir. Bunu pek

çok hadis-i şerifte görmek mümkündür. Ancak, onun ağzından rivayet edilen bunca

hadis-i şerif ile kendisine gönderilen Kur’ân-ı Kerîm âyetleri, birbirinden çok farklı-

dır16.

Bu sebeple Kur’ân-ı Kerîm, Arapça olmasına rağmen, gerek o dönemde, ge-

rekse müteakip asırlarda devamlı zihinleri meşgul etmiştir. Kimi onun şiir, kimi nesir,

kimi seci, kimi esâtîr, kimi anlamsız câzibeli sözler17 olduğunu söylemiştir. Zira, bazı

âyetlerindeki insanı derinden yakalayan kâfiyenin verdiği uyum ve ahenk; bazı âyetler-

deki kısa, ahenkli ve vurgulu secilerden oluşan dâhilî nizâm ve tenasüp; bazı âyetlerdeki

yaşanmış hâdiselerin ahlâkî ve öğretici anlatımı, tarih ve insanlık dersleri; bazı bölüm-

lerdeki, herhangi bir edebî kaygıdan uzak, fakat sırf bir mesajı ve bir takım dersleri ta-

lim etmeyi hedefleyen hakîm bir üslup ve tutarlı bir mantık, insanları kararsız ve şaşkın

bir hâlde bırakmıştır. Parçacı bir yaklaşımla baktığında, insanın, Kur’ân’ı bunlardan

birine benzetmesi kolaydır. Ancak o, bunların hiç biri olmadığı gibi hepsini ihâta etmiş,

hepsini aşmış, hepsinden daha husûsî ve hepsinden daha seçkin bir seviyededir.

Kur’ân’ın üslûbunu bunlardan hiçbirine dâhil etmek mümkün değildir.18

Kur’ân, hem şiirin hem de nesrin meziyetlerini bir araya toplayan emsalsiz bir

nazma sahiptir19. Onda ne şiirde ne de mûsikîde bulunmayan bir güzellik vardır.

Yazıları-III: Eğik Ehramlar, Đstanbul 2000, s. 23-52; Şakiroğlu, Mahmud H., “Đlâhî Komedya”, DĐA, Đstanbul 2000, XXII, 68-69.

15 Bâkıllânî, Đ’câzu’l-Kur’ân, s. 53, 68; Drâz, Dirâsât, s. 13; Bûtî, Revâi‘, s. 111. 16 Bkz. Drâz, Dirâsât, s. 13. 17 el-Enbiyâ, 5. 18 Bkz. Bâkıllânî, Đ’câzu’l-Kur’ân, s. 53, 55; Bûtî, Revâi‘, s. 112-113; Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş,

s. 125; Kılıç, Kur’ân: Dildeki Sonsuz Mu’cize, s. 36-37. Said Nursî, Kur’ân’ın şiir olmadığını, buna ihti-yacı da bulunmadığını ifâde ettikten sonra şiirin küçük ve sönük hakikatleri, büyük ve parlak hayallerle süsleyip beğendirmek istediğini, hâlbuki Kur’ân’ın hakikatlerinin son derece büyük, âli, parlak ve revnak-lı olduğunu, en büyük ve parlak hayâlin, o hakikatlere nisbetle gayet küçük ve sönük kaldığını söyler (Saîd Nursî, Külliyât (13. Söz), I, 53).

19 Atâ, Abdülkadir, Azametü’l-Kur’ân, s. 86.

57

Kur’ân’ı tekrar tekrar okurken veya dinlerken bir monotonluk hissedilmez, devamlı

sûrette değişen ve tâzelenen seslerden insan hislerinin her biri aynı derecede nasibini

alır20. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır bu hususu şöyle îzâh eder:

“Nazm-ı Kur’ân ne mevzûn, ne müsecca, ne de mensûrdur; fakat mevzûndan

daha ahenkli, müseccadan daha mütenâsib, mensûrdan daha selîs ve daha cereyan-

lıdır. Hepsinden başka bir de cevâmiu’l-kelîmdir; elfâz-ı kalîle içinde meânî-i

kesîreyi derc ederek nâmütenâhîye nâzır büyük muâdeleleri cezirleriyle ve kemâl-

i letâfetle tebliğ eder. Akla hitâb ederken sâmiadan başlayarak turuk-i havâssı da

elfâz ve terkibinin rikkat ve cezâletiyle mütevâliyen okşar ve kalbi hüsn ve hayr u

hakkın lâhûtî ahengi içinde gark-ı neşât ve intibah eder. Beşerin bildiği ve bilece-

ği kâffe-i esâlîb ve meânîyi ihtivâ etmekle beraber hiçbirisinin aynı olmayan ve

on dört asırdır taklîd edilemeyen ilâhî bir üslûba mâliktir. Mâlum olduğu üzere

sun-i beşer olan âsârın tenasübleri hep mütenâhî nisbetlerin muhassalasıdır. Sun-i

Bârî olan âsârın tenâsübü ise nâmütenâhî nisbetlerin cezridir (...) Bizim kelimât

ve meânî arasında tayin edebildiğimiz tenâsübler, mütenâhî miyarlara istinâd etti-

ği halde Hâlık’ın tayin ettiği tenâsübler nâmütenâhîye nâzır olur. Bunun için

nazm-ı Kur’ân’daki üslup ve âheng-i beyân, bizim kavrayabildiğimizden çok yük-

sek bir takım tenâsüblerin ifâdesidir…”21.

Eşsiz söz dizimi ve üslup Kur’ân’da tek düzelik arzetmez, farklı hacimlerdeki

hemen her sûrede ayrı bir vasfa sâhiptir. Âyet sonlarının uyumu (fâsıla), âyetlerin uzun-

luk ve kısalığı vb. durumlar sûreden sûreye, hatta bazen bir sûre içinde değişiklik göste-

rir. Bu farklılığa rağmen âyet ve sûreler Allah’ın isimleri, âfâk ve enfüsteki deliller,

hikmet, nasihat ve misaller, âhirete dâir haberler, geçmiş peygamber ve kavimlerin kıs-

saları, ibâdet, muâmelât, helâl ve haramla alâkalı hükümler gibi pek çok mevzudaki

mânâları mezcetmede birbirine benzerlik gösterir22.

Yazı Dili Đle Konuşma Dili Arasındaki Fark

Burada hatırlatılması gereken diğer bir husus da şudur ki, Kur’ân ilk nâzil ol-

duğunda yazılı bir metin hâlinde gelmemiş, bilâkis muhtelif zamanlarda müneccemen

(kısım kısım) nâzil olmuştur. Allah Rasûlü (s.a.v) de gelen vahyi hemen vahiy kâtipleri-

ne yazdırmış ve muhataplarına okumuştur. Bu sebeple Kur’ân’ın üslûbu, yazı üslûbun-

dan ziyade konuşma üslûbuna daha yakındır. Yazı dili ile konuşma dili arasında ise çok

mühim farklar mevcuttur. Yazıda farklı bir hususa temas edilmek istendiğinde, sözün

akışı bozulmasın diye, bu husus ara bir cümleyle ele alınır. Fakat konuşmacı, ses tonun-

20 Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 102. 21 Yazır, M. Hamdi, Sebîlürreşâd, Sayı: 629 (14 Cemâziyelevvel 1343), s. 67-68; a.mlf, Ma-

kaleler, I, 190-191. 22 Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 395.

58

dan istifâdeyle birçok ara cümleler kullanabilir ve buna rağmen sözün akışını bozan bir

kopukluk meydana gelmez.

Yine bir mevzu yazıyla anlatılacaksa, konunun geçtiği ortamı hiç değilse bir iki

cümleyle tasvire gerek duyulur. Hâlbuki konuşma esnasında ortam ile konuşma tabii

olarak bağlantılıdır ve konuşmacı çevreye işaret etmeye gerek duymaksızın konuşsa

dahi, konuşmada bir kopukluk ortaya çıkmaz. Konuşmacı mütekellim ve muhatap sîga-

larını (birinci ve ikinci tekil şahıs kipleri) sürekli değiştirmek sûretiyle kullanabilir. Ko-

nuşma yeteneğine göre, yer ve zaman unsurlarını dikkate alarak, karşısında hazır duran

topluluğa, bazen gâip sîgasıyla (üçüncü tekil şahıs), bazen muhâtap sîgasıyla, bazen

tekil, bazen çoğul olarak, bazen kendi adına, bazen ilahî bir kuvvet adına, bazen ilahî

kuvvetten naklen konuşabilir. Tüm bunlar bir konuşmanın en güzel yönleri olarak takdir

toplar. Fakat aynı üslup yazıda kullanılırsa bir irtibatsızlık, bir kopukluk meydana gelir.

Bu sebeple bir konuşma yazıya döküldüğünde okuyucunun o yazıda bir kopukluk his-

setmesi, onu okurken zorlanması tabiîdir. Okuyucunun konuşmanın yapıldığı yer ve

zamandan uzaklığı nisbetinde, bu kopukluğu daha çok hissedeceği ortadadır23.

Aynı şekilde Kur’ân’ın nüzûlüne muhâtap olan kimseler için bahis mevzûu ol-

mayan bir takım anlama problemleri daha sonra onu okuyan kimseler için vârid olabilir.

Meselâ tekrarlar, zamirlerin yer değiştirmesi (birinci tekil şahıstan üçüncü tekil şahsa

intikaller, vb.), bir mevzudan diğerine geçişler, suali ortada olmadığı halde verilen ce-

vaplar, isimle değil zamir yoluyla yapılan atıflar, hazifler, zamanı ve mekânı zikredil-

mediği için tahmin edilmek durumunda kalınan meseleler, niçin dile getirildiği ilk anda

anlaşılamayan izahlar, hâsılı ilk muhataplar için problem teşkil etmeyen ancak daha

sonraki muhataplar için ihtiyaç olan tabiî bağlamın husûsiyetleri…

Bu yüzden Arapça bildiği hâlde birçok kimse, sırf Kur’ân’ın uslûbunu kavra-

yamadığı için, onda bir takım irtibatsızlık ve kopuklukların olduğunu zannedebilir. Hâl-

buki sonraki muhatapların bu ihtiyaçları, âlimlerimizin tefsir ve Ulûmu’l-Kur’ân kitap-

ları ile giderildiğinde, Kur’ân daha iyi anlaşılacaktır24.

Nitekim, bazı müsteşrikler, Kur’ân-ı Kerîm’de aynı sûre içinde ele alınan mev-

zular arasında bir insicam ve alâka olmadığını iddiâ edebilmiştir. Hâlbuki bir tablonun

güzelliğini görebilmek için, zorunlu olarak farklı renklerin bir arada bulunduğu ve hatta

bütün ile uyumsuz gibi görünen küçücük bir noktaya bakmamalıdır. Aksine biraz geri

çekilerek tabloyu bir bütün olarak gözden geçirmek zarurîdir. Ancak bu takdirde tablo-

yu teşkil eden unsurlar arasındaki simetriyi ve terkipteki armoniyi görmek mümkün

23 Mevdûdî, Tefhîm, I, 10, (Giriş). 24 Cündioğlu, Kur’ân’ı Anlamanın Anlamı, s. 117-119, 122.

59

olur. Đşte Kur’ân-ı Kerîm hakkında isabetli bir hüküm verebilmek için de onun her sûre-

sini böyle bütüncül bir anlayış çerçevesinde değerlendirmek lâzımdır25.

Mevzûları Ele Alış Tarzı

Kur’ân’ın işlediği mevzûları ele alış tarzı da çok farklıdır. Meselâ Kur’ân, tari-

hi tarih kitapları gibi ele almaz. Onun maksadı tarihî bilgi vermek değil, onları başka bir

maksat için hatırlatmak, kullanmaktır. Kur’ân’ın gökyüzüyle alâkalı mefhumları sıkça

kullanması astronomiye dair bilgi vermek için değildir. Bilâkis o, bunlarla Allah’ın kud-

retini gösterip insanların hidâyetlerini sağlamayı hedefler. Kur’ân’ın dili ve üslûbu, bu

ilim dallarınınkine benzemez. Zira Kur’ân’ın hedefi bu ilimlerin hedefinden farklıdır.

Bu durumda Kur’ân’ı bunun gibi ilimlerin kıstaslarıyla değerlendirmek doğru olmaz26.

Edebî Türlerin Hepsini En Mükemmel Şekilde Kullanır

Kur’ân, mevcut edebî türlerden farklı ve kendine has bir üslûba sahip olmakla

birlikte, aynı zamanda bütün bu edebî şekilleri en mükemmel şekilde kullanır. Kur’ân-ı

Kerîm; teşrîʻ, kıssa, tarih, cedel, münazara, mev‘iza, zühd ve rekâik gibi pek çok edebî

tür ihtivâ etmektedir. Bunların hepsinde de her zaman için fesahatini en yüksek seviye-

de muhafaza etmiştir. Bu çeşitlili ğe rağmen sûrelerde bir konudan diğerine geçişleri en

mükemmel şekilde sağlamıştır. Kur’ân, bir pasajında mevzûu tasvir tarzında anlatır,

sonra bir kıssaya geçer, arkasından hukukî bir mesele gelir, onu cennetle müjdeleme,

cehennemle korkutma sahnesi takip eder. Bütün bu farklı sahalarda Kur’ân’ın üslûbu

aynı parlak ve yüksek ifâde gücünü devam ettirir27.

Hâlbuki bir edebiyatçının muhtelif edebî nevilerin hepsinde mâhir olması bir

yana, onların birkaçıyla ilgilenmesi dahi mümkün değildir. Nitekim Arap edipleri daha

çok; övünme, kahramanlık, mev’iza, medih ve hiciv tarzlarında şiir söylemişler, her biri

bunların biri veya ikisinde mâhir olabilmiştir. Bir sözde farklı anlatımlara geçiş husu-

sunda başarılı olanlar çok az olmuş, başarıları da çok mahdut ve dar çerçevede kalmış-

tır28.

Kur’ân’ın, edebî türleri büyük bir âhenkle iç içe kullandığını misallendirmek

için, Âl-i Đmrân Sûresi’nin 10-17. âyetlerine bakabiliriz:

25 Drâz, Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru, s. 119-121; Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 396.

Kur’ân’ın konu bütünlüğü ve insicâmı husûsundaki bazı misaller için bkz. Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 163-211; Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 138-141. Kur’ân’ın sâdece sûreleri arasında değil, bütününde bir konu bütünlüğü ve insicâm vardır. Bu hususta şu eser incelenebilir: Hicâzî, Muhammed Mahmûd, el-Vahdetü’l-mevdû’iyye fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kâhire 1970.

26 Cündioğlu, a.g.e, s. 18. 27 Bûtî, Ravâi’, s. 114; Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 137. 28 Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 396.

60

“Bilinmelidir ki inkâr edenlerin ne malları ne de evlâtları Allah huzurun-da kendilerine bir fayda sağlayacaktır. Đşte onlar cehennemin yakıtıdır. (Onların

yolu) Firavun hanedanının ve onlardan öncekilerin tuttuğu yola benzer. Onlar bi-

zim âyetlerimizi yalanladılar, Allah da kendilerini günahları yüzünden yakalayı-verdi. Allah’ın cezâsı çok şiddetlidir. (Rasûlüm!) Đnkâr edenlere de ki: «Yakında

mağlup olacaksınız ve cehenneme sürüleceksiniz.» Orası kalınacak ne kötü bir

yerdir!

(Bedir’de) karşı karşıya gelen şu iki gurubun hâlinde sizin için büyük bir

ibret vardır. Biri Allah yolunda çarpı şan bir gurup, diğeri ise bunları apaçık ken-dilerinin iki misli gören kâfir bir gurup. Allah di lediğini yardımı ile destekler. El-

bette bunda basiret sahipleri için büyük bir ibret vardır.

Nefsânî arzulara, (bilhassa) kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmi ş al-

tın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük insan-lara çekici kılındı. Bunlar, dünya hayatının geçici menfaatleridir. Hâlbuki varıla-

cak güzel yer, Allah’ın katındadır.

(Rasûlüm!) De ki: Size bunlardan daha iyisini bildireyim mi? Takvâ sahip-

leri için Rableri yanında, içinden ırmaklar akan, ebediyyen kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve (hepsinin üstünde) Allah’ın rızâsı vardır. Allah bütün kullarını

hakkıyla görmektedir.

(Bu nimetler) «Ey Rabbimiz! Đman ettik; bizim günahlarımızı bağışla, bizi

cehennem azâbından koru!» diyen; sabreden, sâdık/dürüst, huzurda boyun büken, hayra harcayan ve seher vakitlerinde Allah’tan af dileyen müttakîler (içindir).”

Görüldüğü üzere bu âyetlerde, mev‘iza, tarih, kıssa, cedel, münâzara, vaad ve

vaîd gibi türler muhteşem bir insicâm içinde yerini almıştır: Kâfirlere, Allah’ın irâde ve

kuvveti karşısında hiçbir varlıklarının fayda sağlayamayacağı umûmî bir kâide olarak

bildirildikten sonra Firavun ve benzerleri buna misal getiriliyor. Daha sonra çağdaş

kâfirlere hitâb edilerek onlar îkâz ediliyor. Onların îtirazları ise Bedir örnek verilerek

susturuluyor. Çünkü orada, çok az ve techizât îtibâriyle oldukça zayıf bir avuç müslü-

man, Allah’ın yardımı ile büyük ve güçlü bir orduyu perişan etmişti. Bundan sonra söz

yine umûma çevrilerek dünyanın geçici bir vâsıta olduğu, hakîkî hayatın âhiret, hakîkî

mükâfâtın da Allah katında olduğu nasihatı veriliyor. Maddî menfaatler için küfürde

direnmenin büyük bir hatâ olduğuna ve dünya menfaatinin fânîliğine işâret ediliyor.

Devam eden âyetlerde Allah katında mü’minler için hazırlanan mükâfât biraz tafsîl edi-

lerek ona nâil olacak müttakîlerin vasıfları zikrediliyor ve nasıl duâ ettikleri haber veri-

liyor. Böylece küfür ile îman mukâyese edilerek, insana verdikleri farklı hâlet-i rûhiye-

61

ler ve netîceleri açısından izah ediliyorlar. Âdetâ inkârcı bir insan, kademe kademe yük-

seltilerek takvâ derecesine ulaştırılıyor.

Aynen bunun gibi Kur’ân-ı Kerîm, büyük bir maharetle ana mevzûunu nakış

nakış örmeye devam ederek, insanları sıkmadan, bilâkis heyecanlandırıp harekete ge-

çirmek sûretiyle mesajını ulaştırmaktadır. Bütün edebî türleri, esas maksadına ulaşma

yolunda en güzel şekliyle kullanmaktadır.

2. Lafız-Mânâ Dengesi

Dilde kelime seçimi çok mühim bir husustur. Hem Đslâm’dan önceki hem de

sonraki dönemlerde şiir ve nesirde kelime seçimi, dâimâ ehemmiyetini muhâfaza etmiş,

edipler bu hususa hep îtina gösteregelmişlerdir29. Đnsanların sözlerinde durum böyle

olursa, belâğatın zirvesini teşkil eden Kelâmullah’ta her bir kelimenin seçilerek kulla-

nıldığında şüphe yoktur30.

Dil ve edebiyatta ifâde yolları son derece çok, kelimeler ve terkipler oldukça

çeşitli ve farklıdır. Đnsanlar bu farklılıkları olanca genişliğiyle ihata etme husûsunda

aynı seviyede değildir. Kelimeler arasında mukayese yapıp tercihte bulunma hususunda

müsâvî olmaları ise daha zordur. Üslup güzelliği alanında birinin farkında olmadığını

öbürü keşfeder, her ikisinin de bulamadığını bir başkası ortaya çıkarır. Đşte insanların

sözlerinin güzelliği, belâğat ve fesâhatlarının üstünlüğü bu tercihteki isâbet nisbetinde-

dir.

Bununla birlikte mânâ ile lafız birbirinden uzak iki uç gibi olup ikisine de aynı

anda hakkını vermek neredeyse imkansızdır. Meramını veciz bir şekilde anlatmak için

lâfzı az kullanan bir kimse, az veya çok mânânın hakkını yemek durumunda kalır. Bu-

nun aksine mânânın hakkını verip bütün incelikleriyle göstermek isteyen kimse de laf-

zın güzellik ve letâfetini bozarak sözü uzatmaya mecbur kalır.

Edipler ancak ilimlerinin genişliği ve o anki ilhamlarının sevkine göre nisbî bir

mükemmelliğe ulaşabilirler. Bunun en sağlam delili, bir edibin zaman içinde önceki

sözlerini tekrar ele aldığında, bazı çıkarma veya ilavelerde bulunması, takdim-tehir

yapması, eserini değiştirip olgunlaştırmasıdır. Öyle ki yetmiş defa bile gözden geçirse

her defasında yapacağı bir değişiklik bulur, tashih etme, değiştirme ve geliştirme ihtiya-

cı hisseder.

29 Misaller için bkz. Abbâs, Đ’câz, s. 166-169; a.mlf., “el-Kelimetü’l-Kur’âniye”, s. 501-506. 30 Abbâs, Đ’câz, s. 170.

62

Meselâ “Muallâkât-ı Seb‘a” şâirlerinden biri olan Züheyr’in, şiirlerini tehzîb

edip olgunlaştırdığı rivayet edilir. Şâir, senelerce üzerinde çalıştığı bu kasidelerine “el-

Havliyât: Yıllanmış” ismini verirdi31.

Aynı şekilde meşhur şâirlerimizden Yahya Kemal’in de bir şiiri otuz sene ce-

binde taşıdığı ve zaman zaman değişiklikler yaparak olgunlaştırdığı söylenir.

Mehmed Âkif ’in Safahat’ına bakıldığında, oradaki şiirlerin zamanla nasıl de-

ğişikli ğe uğradığı kolayca görülebilir32. Diğer şairler için de benzer rivayetler mevcut-

tur.

Dâimâ En Üstün ve En Münâsip Kelimeyi Kullanır

Kur’ân-ı Kerîm’e gelince, onun üzerinden asırlar geçse dahi, lafız ve mânâla-

rında hiçbir değişikli ğe ihtiyaç duyulmaz33.

Kur’ân dilinde üstün olan taraf, hangi sahada söz söylerse söylesin, daima en

üstün ve mânâya en uygun terkibi seçmesi, en ufak bir harfi bile yerli yerine koyması ve

maksadı hiçbir eksik ve fazla olmaksızın tam olarak anlatmasıdır. Kısa ve özlü anlatı-

mın tercih edildiği yerlerde mânâ ihmal edilmediği gibi muhtevânın ayrıntısına girilme-

si gereken yerlerde de söz israfı yapılmaz. Kur’ân, dilin sâhip olduğu müterâdif kelime-

lerden delâleti en hassas, tasvir gücü en fazla ve fesâhati en kuvvetli olanını seçer34.

Onun kelimeleri öyle güzel seçilmiştir ki hiçbirinin yerini değiştirmeye imkân yoktur.

Bu hususta Đbn-i Atiyye şöyle demiştir:

“Kur’ân öyle bir kitaptır ki ondan bir kelime çıkarılsa, sonra bütün Arap li-

sanı altüst edilse, ondan daha münasip bir kelime bulmak mümkün değildir” 35.

Hattâbî de, Kur’ân âyetlerinden bir kelime değiştirildi ğinde mânânın değişip

kelamın bozulacağını ya da en azından belâgat seviyesinin düşeceğini ifâde eder36.

Rağıb el-Đsfahânî’ye göre ise, Kur’ân’ın lâfızları Arap kelâmının özü, zübdesi

ve en seçkinleridir. Kur’ânî lâfızlara nisbetle diğer sözler, tatlı meyvelerin özüne nisbet-

le kabuğu veya buğdayın özüne nisbetle kepeği ve samanı gibi kalır37.

Misâl olarak şu âyeti ele alalım:

31 Bkz. Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 92, 109-111. 32 Bkz. Mehmed Âkif Ersoy, Safahat, haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Đstanbul 1991, s. 3, 4, 5… 33 Drâz, a.g.e, s. 92. 34 Bûtî, Ravâi’, s. 140. 35 Đbn-i Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 52; Zerkânî, Menâhil, II, 325; Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s.

112; Hımsî, Fikratu i’câz, s. 95; Atâ, Azametü’l-Kur’ân, s. 85; Abbâs, Đ’câz, s. 170. 36 Hattâbî, Beyân, s. 26-31; Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 395. 37 Râğıb, Müfredât, s. 10 (Mukaddime).

63

��.C� xcG�ج واRوا #=��C

“O, (semânın) gecesini kararttı, gündüzünü ağarttı” 38.

Bu âyetteki أغطش kelimesi lügavî delâlet açısından أظلم kelimesine müsâvîdir

ve burada diğeri de kullanılabilirdi. Ancak “ağtaşe” lüğat hudutlarının ötesinde diğer

delâletleriyle bir farklılık arz etmekte ve beraber terkip oluşturduğu diğer kelimelere

daha çok uymaktadır. Birbirine uyumlu harflerinin ses yapısı ve ölçüsü kendine has bir

husûsiyete sâhiptir. Kelime bu delâletiyle derin bir sükûtun, umumî bir uykunun ve deh-

şet verici bir yalnızlığın her tarafa yayıldığı geceyi tasvir etmektedir. “Ağdaşe” kelimesi

bütün bu mânâları, harflerinin mahreçleri ve kendi aslî tabiatı ile hissettirmektedir39.

Dolayısıyla “ezlame”ye ve müterâdiflerine göre bu makama daha münasip düşmekte ve

verilmek istenen mânâyı en güzel şekilde ifâde etmektedir.

Yine şu âyette kullanılan bir kelimenin ifâde ettiği mânâlara bakalım:

z 0 ,>رون. ا;�ا��- ا� �ر ا�� �,�J . ن � ام 9#% ا�) "M} ءا9�- ا9"�,-

�% .�[ %#9�Z� ,+*�ة و���&� �.)�>

“Peki, yakmakta olduğunuz ateşe ne dersiniz? Onun ağacını siz mi yarat-tınız, yoksa yaratan biz miyiz? Biz onu bir ibret ve çölden gelip geçenlerin istifade-si için yarattık” 40.

Burada kullanılan <�(.� %� lüzumlu olan bütün mânâları ihtivâ eden bir kelime-

dir. Bu kelime ilk olarak “ıssız bir çöle konan ve oradan geçen kişi” anlamına gelir.

Đkinci olarak “karnı aç olan” , üçüncü sırada da “istifâde eden” mânâlarına gelir. Bü-

tün bu mânâların Arap şiirinde kullanımı mevcuttur. Bu üç mânâ da, anlatılan ve tasvir

edilen tablo için zarurîdir. Ne kadar usta olursa olsun herhangi bir insanın, bütün bir

lisânı ihata edip istediği gibi kullanması, sözlerinin tamamında birbirinden uzak mânâla-

rı bir kelimede toplaması ve merâmını tam olarak tekellüfe düşmeden ortaya koyması

mümkün değildir 41.

Bu husustaki diğer bir misal de şudur:

38 en-Nâziât, 29. 39 Bûtî, Ravâi’, s. 140. 40 el-Vâkıa, 71-73. 41 Bûtî, Ravâi’, s. 143.

64

��- 9$#3 �% &+اب ر�_ �C�>�% �� و�. �� C% ا9� *� X��) و�|% ��

“Andolsun, onlara Rabbinin azabından ufak bir esinti dokunsa, hiç şüphe-siz, «Vah bize! Hakikaten biz zâlim kimselermişiz!» derler” 42.

Bu cümlede, azabın dehşetini göstermek için onun en hafifinin dahi zâlimlere

nasıl bir şiddetle tesir ettiği anlatılmaktadır. Cümlenin bütün unsurları, dokunan azabın

ne kadar az olduğunu ifâdeye hizmet etmekte ve ona kuvvet vermektedir:

%|� lâfzı, teşkik bildirir. Şek ise azlık ifâde eder. }� lâfzı, azıcık dokunmaktır,

yine azlığı ifâde eder. 3#$9 lâfzı, “bir kokucuk” demek olup azlığı ifâde eder. Aynı za-

manda bu kelime masdar binâ-yı merre olduğu için bir’e delalet eder ve biricik demek-

tir. Bununla beraber nekre olup tenvin alması da azlık ifâde etmek içindir. %� lafzı,

teb’îziyedir ve bir parça demektir. Dolayısıyla bu da azlık ifâdesidir. اب+& lâfzı; nekâl

ve ikâba nisbetle hafif bir ceza nevidir ki o da azlığı anlatmaktadır. _�ر lâfzı; Kahhar,

Cebbâr, Müntakim esmâsına nazaran şefkâti ihsas etmekle yine azlığa işaret eder.

Dolayısıyla âyet-i kerîmede; “Đşte, bu derece az bir azap bile böyle tesirli ise,

Allah’ın ikâbı, nekâli ne kadar dehşetli olur, kıyas edebilirsiniz” denilmek istenmekte-

dir43.

Mânâ Lafza Tesir Eder

Kur’ân-ı Kerîm’de, mânâ, lafza tesir ederek farklı şekillerde gelmesine sebep

olur. Meselâ arzedilecek mânâ ne kadar umûmî, misalleri ve husûsiyetleri ne kadar zen-

gin olursa, orada kullanılan tabirler de o kadar kolay ve serî olur. Mânâ ne kadar incelir,

hassaslaşır ve derinleşirse lafızlar da o derece zorlaşır ve azalır44.

Kur’ân lafızlarının fonetik husûsiyeti de ekseriyetle mânâya uygundur. Kur’ân

belâgatinin en çarpıcı misallerini teşkil eden pek çok âyette, harfler ve sesler, mânâ ile

bütünleşir ve ona zenginlik katar. Kelimelerin etimolojik ve epistemolojik delâletleri

42 el-Enbiyâ, 46. 43 Nursî, Külliyât (25. Söz), I, 163. Diğer misaller için bkz. Hâlidî, el-Beyân, s. 160 vd. 44 Bûtî, Ravâi’, s. 114.

65

bilinmese bile, seslerin tabiî halleri, kulaklara bu mânâlardan ipuçları ve ışıltılar sunar45.

Meselâ ölümden sonra dirilmeyi inkâr edenlere karşı cidâl ve tehdit ihtiva eden Kâf

Sûresi’nde, diğer yerlere nisbetle çok fazla kaf, bâ, dâl, cîm gibi kalkale harfleri bulun-

maktadır. Đki sayfalık kısa bir sûrede kaf 64, bâ 74, dâl 53, cîm 22 defa geçmektedir. Bu

harflerin içinde bulunduğu tarrakalı kelimeler âdeta mânâlarıyla olduğu gibi sesleriyle

de münkirleri susturmaktadır46.

Yine, her şeyi göze alarak Allah’a iman eden sihirbazlara ateş püsküren Fira-

vun’un tehditlerini ifâde eden şu âyet, onun tehdit nâralarını ses nizamıyla da aksettir-

mektedir:

; -' 2 �% ا���'- وار].'- �% jRف و4�. cBj; 5e 0 ]+وع ا�

� &+ا�� وا�� و���.)% ا� �� !ا

“…Ellerinizi ve ayaklarınızı çaprazlama keseceğim ve sizi hurma dalları-na asacağım! Đşte o zaman anlayacaksınız kimin azabı daha şiddetli, daha devam-lı!” 47.

Âyet-i kerîmede Firavun’un bu taşkınlığı, aşağılanan nefsinin hissettiği acı ve

öfkesinin kabarması hâli harf-i cerler vâsıtasıyla da yansıtılmıştır. Buna göre, 0; وع+[

5e ا� cümlesindeki “0;: -de, -da” harf-i ceri, “ & .! : üzerine, üzerinde” yerine kullanıl-

mıştır48. Bu, Firavun’un îman eden sihirbazları, hurma dalları üzerinde çok uzun süre

asılı bırakmak, onlara çok işkence etmek şeklindeki gizli ve vahşî niyetini hissettirmek

içindir. Çünkü “fî” ile hâsıl olan zarfiyette isrikrar mânâsı mevcuttur. Orada uzun müd-

det kalmaları, istikrâra teşbih edilmiştir49.

Cennet ehlinin refah ve sürûrunu tasvir eden şu âyetler ise cennet ırmaklarının

tatlı tatlı akışı, Selsebîl suyunun içimi gibi hoş ve yumuşaktır:

45 Kılıç, Kur’ân: Dildeki Sonsuz Mu’cize, s. 40. 46 Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 132-133. 47 Tâhâ, 71. 48 Đbnu’l-Cevzî, Zâdu’l-Mesîr, V, 307. Ayrıca bkz. Abbâs, Đ’câz, s. 193. Müellif, devam eden say-

falarda harflerin kullanımıyla alâkalı başka misaller de verir. 49 Ebu’s-Suûd, VI, 29, (Tâhâ, 71).

66

; .3C=را ��C��� .3(&�9 +|�<� و]>ه ; k(�, � .3C��& 3 [ 0 ; .3CG� ��C %C& ��C

C 3@<6�� E�ر ��;>&3. وا*>اب �>=>&3. و9)�رق Q�$>;3. وزرا0� 2� ]�ر3�. ;

“Ama yüzler vardır, o gün mutludurlar, emeklerinin neticesini aldıkları için gayet memnundurlar. Pek üstün ve pek muteber bir cennettedirler. Orada hiç boş söz işitmezler. Orada akan berrak pınarlar, üstün, kıymetli tahtlar, hazırlan-mış kadehler, dizilmiş koltuklar, yastıklar, yayılmı ş halılar ve döşemeler vardır” 50.

Bu âyetleri okuyan bir kimse, kelimelerin yumuşak, tatlı, mûnis ve sıcacık

mûsikîsi arasında kendini başka bir ortamda buluverir. Dünyada vazifesini yapmış ol-

manın verdiği rahat ve huzur içinde, kendini güzel halı ve döşemelerle tefriş edilmiş

sâkin ve müreffeh bir mekanda müzeyyen tahtlar üzerinde hisseder ve şırıl şırıl akan

cennet nehirlerinin tatlı nağmelerini duyar gibi olur.

Diğer taraftan:

2�>ا cR>ات cC�ن و� ,� ا�"

“ Şeytanın adımlarını izlemeyin!”51 âyet-i kerîmesi bize, şeytanı izlemekte

olan şaşkın bir kimsenin o mütereddit ve şüpheli adım atışlarıyla, şeytanın o çekici ve

kışkırtıcı adımlarını, hem zihnen hem de tasavvur yoluyla hatırlatır52.

Đmansızlık bunalımının insan şahsiyetinde oluşturduğu çıkmazları ve boğulma-

ları tasvir eden şu âyet-i kerîme de bu mevzuda güzel bir misaldir:

�� ;)% ��د ا� C= 5� 4�رهJ� S.I� م و�% ��د انjEj� �ح 4�ره"� S���� ان

��( � ;0 ا�� � Q� �(9�* �[�� +* ء ]{ &.! ا�+ �_ �5�J ا� �% � �M� >ن ا��

“Hasılı Allah kimi hidâyete erdirmek isterse, onun kalbini Đslâm’a açar. Kimi de dalâlete bırakmak isterse, onun göğsünü sanki semâya çıkıyormuşçasına daraltır. Đşte Allah böylece, imana gelmeyenlere rüsvâlık verir” 53.

Allah Teâlâ bu âyette, � � Q� kelimesiyle, teneffüs ettiği hava gittikçe azalan, bu

sebeple de ciğerleri giderek sıkışan bir kimsenin, içinde bulunduğu derin yokluk ve

50 el-Ğâşiye, 8-16. Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 133. 51 el-Bakara, 168. 52 Kılıç, Kur’ân: Dildeki Sonsuz Mu’cize, s. 40. 53 el-En’âm, 125.

67

helâk olma hissinden ötürü doğal bir refleksle yaptığı ağız hareketlerini, karaya vurmuş

bir balığın o trajik ağız hareketlerini tasvir ederek hissettirmektedir. Đmansızlık buhrânı

içindeki kimsenin hâli de böyledir. Küfür karanlığına mahkûm olan kimse, işte aynen

atmosferde yükseldikçe ciğerleri daralan bir kimse gibi, inançsızlık tabakaları arasında

metafizik hafakânlar, ruhî boğulmalar ve ölümler içinde kasılmış bir siluet gibi asılı

durmaktadır54.

Yine içinden sular akan parçalanmış kayaların tasvirinde kullanılan “ f� "�:

Şak şak yarılır da...” 55 fiili de bize, taşların yarılışını çağrıştırmakta, hızlı bir şekilde

ses ve harflerden işaret edilen hakikate, onun tasavvur edilip zihnimizde temekkün et-

mesine yardımcı olmaktadır. Burada, taşın çatlayıp su çıkardığını anlatırken “yenşakku”

veyahud “yeteşakkaku” demek de mümkündür. Lâkin, «lemâ yaşşakkaku» ifâdesinde

çatlayışın, akışın bütün fışırtısı ve şakırtısı duyulur56.

Bazen bir resmi tamamlamak için yalnız bir tek kelime kullanılır. Allah yolun-

da gazaya çıkmak istemeyip de yere çakılıp kalanların hâlini anlatan ا @ -�.B� kelimesi,

yine benzer durumda olanları tasvir eden %| c2C� %(� -' � وان ifâdesi ve cehennem ehli-

nin çığlıklarını anlatan ,R�cQ� kelimesi bu kabildendir. Bu lâfızlar, ses yapılarıyla>ن

taşıdıkları mânâları insana hissettirmektedirler57.

Dua Cümlelerinin Tasvir Gücü

Kur’ân üslûbunun üstünlüklerinden biri de, her lafzı insanın önüne bir sûret ve

geniş bir hayal dünyası koyan dua cümlelerinin, yüksek bir âhenkle mânâyı yansıtması-

dır. Meselâ mehâbetli ve faziletli bir ihtiyar olan Zekeriyyâ (a.s)’ın duâsı bunlardan bi-

ridir. Her kelimesinde korku, hüzün samimiyet ve ihlâs hissedilen sözleri, kalbimizin

derinliklerinde büyük bir tesir bırakır. Mihraba durmuş ibadet halinde ve Rabbine de-

rinden yalvarmakta, sabah akşam Rabbimizin ismini zikretmektedir:

54 Kılıç, Kur’ân: Dildeki Sonsuz Mu’cize, s. 41. 55 el-Bakara, 74. 56 Yazır, M. Hamdi, I, 16 (Mukaddime). 57 Kutub, et-Tasvîr, s. 91-92.

68

2C� و�- ا*% ��&�� 0 وZ% ا��/- � B�ل رب ا9 اس 5�� ا�� �. 0 وا PC� V_ رب

�. & 0�B�ا ;�\ � 0 و*�Y9 ا��ا, V Y$R ا�)>ا�0 �% ورا� 0وا9 PC�0 �% �9�_ و

�0 و��ث �% ا ��@ PC=رب ر S.�[ل ���>ب وا

“Ya Rabbî, iyice yaşlandım, kemiklerim zayıfladı, eridi, başımdaki saçla-rım ağardı, beyaz alevler gibi tutuştu. Ya Rabbî, Sana her ne için yalvardıysam, asla mahrum kalmadım, bedbaht olmadım. Doğrusu ben arkamdan yerime geçe-cek akrabamdan ötürü endişeliyim. Eşim de kısır! Bana lutf u kereminden öyle bir vâris nasib et ki bana da, Yâkub hanedanına da vâris olsun. Onu, râzı olacağın bir insan eyle ya Rabbi!”58.

Aynı şekilde Âl-i Đmran Sûresi’nin 191-194, Nûh Sûresi’nin 26-28, Ahzâb

Sûresi’nin 67-68. âyetlerindeki duâlar da bunun gibi Allah’a yalvaran insanların hâlini

ses âhengi ile tasvir etmekte, içinde bulundukları duygu ve düşünceleri, sözlerindeki

yumuşaklık ve hüznü, sertlik ve gazabı, nedamet ve pişmanlığı aksettirmektedir59.

Kur’ân-ı Kerîm, bütün bu husûsiyetleriyle lafız ile mânâ dengesini en güzel şe-

kilde sağlamış, ulaştırmak istediği mânâları üstün bir belagatle ifâde etmiştir.

“De ki: «Onu, göklerdeki ve yerdeki bütün sırları bilen Yüce Allah indir-di. O, gerçekten Ğafûr’dur, Rahîm’dir»” 60.

3. Ses ve Terkip Nizâmındaki Âhenk

Kur’ân’ın i‘câzını anlayabilmek için her şeyden önce onun tilâvetini en güzel

şekilde öğrenmek gerekmektedir. Birkaç âyet okumak istediğinde kelimeler diline ağır

gelen ve harfleri mahreçlerinden tam çıkaramayan bir kişinin, Kur’ân’ın âhengini ve

i‘câzını anlaması mümkün değildir 61.

Kur’ân-ı Kerîm, kâidelerine riayet ederek okunduğunda, ondaki harflerin, ke-

limelerin ve cümlelerin seslendirilmesi esnâsında ortaya çıkan, kulağa ve rûha hoş gelen

ve diğer söz türlerinde hiç rastlanmayan bir mûsikînin varlığı hemen fark edilir.

ABD’de çalışan müslüman bilim adamı Dr. Ahmet el-Kâdî, “Kur’ân ve

Stres” konusunda bir araştırma yapmış ve hazırladığı tebliği 1984’de Đstanbul’da yapı-

58 Meryem 19/4-6. 59 Sâlih, Subhi, Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân, s. 337-340. 60 el-Furkân, 6. 61 Bûtî, Ravâi’, s. 123.

69

lan Đslam Tıp Kongresi’ne sunmuştur. Bu bilim adamı, araştırmalarının neticesinde,

Kur’ân kelimelerindeki ses hususiyetlerinin stresi azalttığını tespit etmiştir62.

Fonetik açıdan Kur’ân, şehirlilerin ifâdesindeki yumuşaklıkla bedevîlerin anla-

tış tarzındaki sertliği hikmetli bir ölçüyle birleştirir ve âhenkli bir ses meydana getirir.

Arapça bilmeyen bir kişi bile, Kur’ân’ı güzel sesle ve tecvid kâidelerine riayetle okuyan

birini dinlediğinde, bu farklı ve tesirli âhengi hemen hisseder63. Kur’ân’da, kimisi tok

sesli, kimisi ince sesli, bazısı hafî, bazısı zâhir, kimisi yumuşak, kimisi sert olan harf

nevileri peş peşe gelir64. Böylece sertlikle yumuşaklık muhkem ve dakik bir şekilde

mezcedilir.

Aynı şekilde, Kur’ân lafızlarındaki kelime, harf, sükûn, hareke, med ve kasırla-

rın nizâmında da mükemmel bir tenâsüp, kulağa ve rûha hoş gelen bir mûsikî vardır65.

Harflerin sesleri birbiriyle uyum hâlinde olup nazım içinde muhteşem bir mûsikî onlara

refâkat eder. Bu durum bir sûrenin başından sonuna kadar aynı şekilde devam eder. Me-

sela Kamer Sûresi’nde tekrar edilen “nüzür” kelimesini seslendirmek, bilhassa nun ve

zel harflerindeki ötre sebebiyle normalde dile ağır gelir. Fakat kelime, âyette öyle bir

terkip içerisinde kullanılmıştır ki bu zorluk tamamen ortadan kalkmıştır. Şimdi “nüzür”

kelimesinin diğer kelimelerle uyumuna ve âyetlerdeki ses âhengine bakalım:

�� #�$; ��( 9�� ا�رض &C>9� ;����! ا�)�� ء �)�� ا�>اب ا�� J;)�. و�ا�� !� ء &. ء �

ء �)% *�ن *$�. ي ��& C� i[ا� ! ذات ا�>اح ود�J, .�E B �B�ر. و�). �ه &.

��Z� *�, ���ا و ن &+ا��* aC'; .�* 0 و9+ر �3 ;�5 �% ��

“Biz de derhal nehir gibi devamlı akan bir su ile göğün kapılarını açtık. Yeryüzünde kaynaklar fışkırttık. (Her iki) su, takdir edilmiş bir i şin olması için

birleşmişti. Nûh’u da tahtalardan yapılmış, çivilerle çakılmış gemiye bindirdik. Đnkâr edilmi ş olana (Nûh’a) bir mükâfat olmak üzere gemi, gözlerimizin önünde

akıp gidiyordu. Andolsun ki onu bir ibret olarak bı raktık, ibret alan yok mudur?

Benim azabım ve uyarılarım nasılmış!” 66

Burada olduğu gibi Kur’ân’ın bütün âyetlerinde kelimeler müthiş bir tenâsük

ve denge içindedirler. Yumuşak harfler şiddetlilerle, hems sıfatına sâhip harfler cehr

sıfatlılarla uyum hâlindedir. Harekeler, sükûnlar ve medler birbirini kucaklamaktadır.

62 http://www.thehealthnews.org/tr/news/05/11/10/dua.tedavi.iyilesme.html, (23.04.2007). 63 Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 101-102; Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru, s. 116. 64 Zerkânî, Menâhil, II, 312. 65 Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 131. 66 el-Kamer, 11-16.

70

Bütün bunlar gösteriyor ki; Kur’ân’daki kelime, harf ve harekeler şaşmaz bir ölçü ile

indirilmiş ve bu da ancak her şeyi bilen, her şeyden haberdar olan, Latîf ve Habîr olan

Allah Teâlâ’nın takdiridir67.

Harflerden kelimelere ve cümlelere kadar Kur’ân’ın bütününde görülen bu ter-

kip rûhunu, bir başka söz diziminde bulmak mümkün değildir 68.

Her Âyet Âdetâ Bir Mûsikî Cümlesi

Türk Edebiyâtı üstadlarından Nihat Sâmi Banarlı, Kur’ân’ın mûsikî âhengi

üzerinde durmuş ve bazı misaller vermiştir. Ona göre Kur’ân-ı Kerîm, imana yalnız

ifade değil, aynı zamanda sadâ vermiş, hem de derin bir ses ve yüce bir mûsikî lutfetmiş

ve onu lâhutî bir lisanla terennüm etmiştir. Kur’ân’ın her âyeti, herhangi bir lisan

cümlesinin üstünde, bir telkin mûcizesi içinde ve bir mûsikî cümlesi hâlinde nâzil olmuştur. Bu mûsikî; secîlerle69, diğer iç kâfiyelerle, Arapçanın karakteristik uzun he-

celeriyle ve zengin aliterasyonlarla sağlanmıştır. Aynı mûsikî, bir bakıma dünyanın en

zengin “aruz”unu meydana getirmiş olan bir milletin, dildeki mûsikî anlayışına uygun-

dur. Mesela Fetih Sûresi’nin ilk âyetini ele alalım:

C �ا9� ;�# � �_ ;�#� 2�

Bu âyette, fağfûr kâse tannâniyeti veren ince “n” sesleri ve bu sesleri her hecesi

yerden göğe yükseliyormuş gibi bir dil ve mûsikî mûcizesiyle güzelleştiren ince ve uzun

“nâ” heceleri mevcuttur. O kadar ki bu uzun hecelerden sonra söylenen ve onlarla ölçü-

lemeyecek kadar kısa teleffuz edilen “le-ke” heceleri, âdeta uzun bir seslenişten sonra

nefes almayı sağlamak için yer almış gizli nefesler gibidir. Rahmân Sûresi’ndeki:

��ن �� ;2�ى ا ء ر�')� ,'+âyeti de musikîdeki ses tekrarı anlayışının lisanda bir şahlanışıdır. Ve Kur’ân-ı Kerîm

böyle, burada sayılamayacak kadar çok çeşitli dil ve mûsikî zaferleri hâlinde söylen-miştir. O kadar ki bize bir şey anlatmak için kelimesi olmayan mûsikî gibi, Kur’ân-ı

Kerîm de bize kelimelerle anlatmaya lüzum kalmayacak kadar engin duygular veren bir

lisana sâhiptir70.

Kur’ân’ın ses ve terkip nizâmındaki âhenk, şu uzun âyette dahi kendini açıkça

gösterir:

67 el-Bûtî, Ravâi’, s. 144. 68 Râfiî, Đ’câzu’l-Kur’ân, s. 187; Bûtî, Ravâi’, s. 144. Ayrıca bkz: Sâlih, Mebâhis, s. 334-340. 69 Secî: Nesirde cümle ve cümlecik sonu kafiyeleri. 70 Banarlı, Nihat Sâmi, Đman ve Yaşama Üslûbu, Đstanbul 1986, s. 90-91.

71

"1� �E��9 3 �ا1�- ا ��� %� -'C.& لi9ا -@ z � ! �-' � 3$V� z ��- و� (Zا �B 3$V�

ا$9��- �/ �3 >ن ��� C.Z�J�ا %X f#�ا �CG �0ء 5B ��>�>ن 5Z � � �% ا��� �%

� � S.* ���ان ا z ��>�>ن �> *�ن � � �% ا��� 0 ا9$��- �� � �2�ون �_� �e$>ن ;

.�B �� 0ء Z � �� � ; -� * <� 5B +�2�ز ا� -',<C� 0 �ا5��� ا -�C.& \�* %� !

�-��[�I� � �� ; �� ; و2C��.0 ا� #(C�0 4�ور*- و �-'�<.B 0 C- &. وا�

�ور Qات ا�+�

“Sonra o kederin arkasından Allah üzerinize emniyet ve huzur verici hafif bir uyuklama indirdi ki, içinizden bir kısmını sarı yordu. Bir grup da kendi canla-rının derdine düşmüş, Allah’a kar şı gerçek dışı zanlarda bulunuyor, câhiliye dev-rindekine benzer düşüncelere kapılarak: «Bu işte (yani savaşa çıkma husûsunda)

bizim bir payımız var mı?» diyorlardı. De ki: «Emir (yani zafer, yardım, her şeyin

karar ve buyruğu) tamamen Allah’a âittir, (istediği zaman istediğine verir).» Onlar,

sana açıklayamadıkları şeyleri içlerinde gizliyor; «Bize vaad edilen şeyler gerçek olsaydı ve bizim görüşümüz sorulsaydı burada öldürülmezdik» diyorlar. Onlara de ki: «Evlerinizde olsaydınız bile, öldürülmesi takdir edilenler, (bir sebeple mu-

hakkak) vurulup dü şecekleri yerlere çıkıp giderlerdi. Allah, içinizdeki düşünceleri imtihân edip ortaya çıkarmak ve kalplerinizdeki (yanlış duyguları) temizlemek için (böyle yaptı). Allah sînelerin özünü (kalplerdeki en gizli duyguları dahî) pek iyi bi-

lir.” 71

Bu âyette bütün hece harfleri mevcut olup büyük bir ölçü ve âhenk içinde kul-

lanılmış ve tekrar edilmiştir. Hafif, ağır her çeşit harf birlikte kullanıldığı halde bu du-

rum lafzın selâsetini bozmamış, aksine ona müthiş bir revnaklık vererek, muhtelif tel-

lerden mütenâsip ve birbirini destekleyen bir nağme ve fesâhat ortaya koymuştur.

Kusursuz Ses Âhengi

Muhammed Hamîdullah’ın anlattığı şu hâdise de, Kur’ân’ın üslûbundaki in-

sanı tesir altına alan ses âhengine güzel bir misaldir:

Fransız mûsikîşinas Abdullah Gilles Gilbert Đstanbul’a gelmiş, Kur’ân-ı

Kerîm’in tilâvet edildiği bazı toplantılara katılmıştı. Kendisine bu okunan şeyin bir na-

zım (şiir) parçası değil de bir nesir olduğu açıklandığında büsbütün heyecanlanıp tesiri

71 Âl-i Đmrân, 154.

72

altında kalmış ve kısa bir zaman sonra da Đslâm ile müşerref olmuştu. Merhûm’un bana

sonradan bizzat açıkladığına göre:

“Dünyanın bütün dillerinde nazım eserlerinde ritim mevcut olmakla birlikte,

bunların hiçbirinin nesir parçalarında ritim görülmemektedir. Kur’ân-ı Kerîm bunun bir

istisnâsını teşkil eder. Öyle ki Kur’ân-ı Kerîm okunurken, herhangi bir âyette geçen

sâdece tek bir kelime değil, tek bir harf bile atlanacak olsa, bu dinleyenin kulağını tır-

malamakta ve şiir okunurken mısralardaki duraklama ve aralıklara riâyet etmeme gibi

bir ses bozukluğu ortaya çıkarmaktadır”.

Onun bu îzâh ve açıklamasını tam anlamamakla birlikte, takdir edip değerlen-

dirmiştim. Kendisi bir başka gün Đstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ndeki odamda

beni ziyarete geldi. Pek sinirli ve rûhen üzgün bir hâldeydi:

“–Öyle zannediyorum ki Đslâm ile müşerref olan atalarımız, Kur’ân-ı Kerîm’in

bazı kısımlarını atlamış (kaybetmiş) bulunuyorlar” dedi.

“–Böyle bir şey nasıl olur?” diye sormam üzerine durumu şöyle açıkladı:

“–Kur’ân’ın 110. Sûresi’nin 2. âyetini şöyle okuyorlar: «Yedhulûne fî dînilla-hi efvâcâ». Böyle bir okuma mûsikî açısından imkânsız! (Böyle bir okumaya göre) bu

Allah’ın sözü olamaz!”

Ben durumu idrâk edip şöyle bir îzahta bulundum:

“–Bu âyet aslında öyle değil de, «Yedhulûne fî dînillahi efvâcen fe-sebbih» şeklinde okunmalıdır. Efvâcâ kelimesi üzerinde bir duraklama yapılmamalıdır; bilâkis

devam edilip fe-sebbih kelimesine geçilmelidir…”

Gilbert büsbütün hayret ve şaşkınlık içinde kaldı:

“–Yâ!.. Hakîkaten böyle mi?! Gerçekten senin okuduğun gibi ise işte şimdi ta-

mam oldu; şimdi îmânımı tazelemeliyim, Allah beni affetsin!..” dedi72.

Bu Fransız mûsikîşinas Kur’ân’ın başından sonuna kadar sâdece son kısımda

bir yere takılmış, oradaki doğru okuyuşu öğrenince de Kur’ân’ın baştan sona kusursuz

bir ses âhengine sâhip olduğuna şâhitlik etmiştir. Bu muhteşem âhenk, farkında olarak

veya olmayarak insanları büyüleyip tesiri altına almaktadır. Edouard Montet şöyle der:

“Arapça olarak Kur’ân’ı bilenlerin hepsi bu dînî kitabın güzeliğini, üslûbunun

son derecedeki mükemmeliyetini tebcil etmekte müttefik olacaklardır ki, Avrupa dille-

rindeki bütün tercümeler bunu hissettirip ifâde etmek imkânından mahrumdur”73.

72 Hamîdullah, Kur’ân-ı Kerîm Târihi, s. 94-95. 73 Montet, Edouard, Le Coran, s. 53 (Introduction); Okiç, Kur’ân-ı Kerîm’in Üslûb ve Kırâati, s. 2.

73

4. Edebî Tasvir

Kur’ân’ın üslup husûsiyetlerinden biri de tasvirî anlatımdır. Tasvir, Kur’ân-ı

Kerîm’in kanun koyma hariç bütün gayelerin anlatımında tatbik ettiği bir ifâde tarzı-

dır74. Đtikadî meseleler dahi çoğu zaman kâinat sahnelerinden mürekkep, şuura hitap

eden bir tablo dâhilinde takdim edilir. Müjdeleme, sakındırma, olmuş bir kıssa veya

olacak bir hâdise, ikna konuşması, imana davet, dünya hayatını tavsif, hissedilen ve

görülen bir şeyi temsil, zâhiri veya gizliyi açıklama, içteki bir fikri yahut görülen bir

şeyi ızhâr etme gibi her türlü konuda tasvîr üslûbu kullanılır75.

Đbn-i Âşûr , tasvir üslûbunun önceleri Arap edebiyatında bulunmadığını, ancak

Nâbiğa’nın bazı şiirlerinde görüldüğü üzere nâdirâttan olduğunu bildirir. Tasvir ve tem-

sil üslûbunun ilk defa Kur’ân tarafından ortaya konulduğunu ve Araplar üzerinde büyük

bir tesir husûle getirip onları susturduğunu ifade eder76.

Kur’ânî tasvir muhtelif vesilelere göre farklı şekillerde zuhur eder:

1. Lafzın delâlet ettiği şeyi mücerred (soyut) mânâ dâiresinden çıkarıp hissedi-

len ve hayal edilen sûret şekline getirmek.

2. Sûretleri donukluk ve sâkinlikten kurtarıp hareketli ve canlı bir manzara

hâline getirmek.

3. Anlatılan mevzuun havası ve bahsedilen sahne gerektirdiğinde manzaranın

büyültülmesi ve mücessem hâle getirilmesi.

Bu şekillerin hepsinin, çoğu zaman bir âyette toplandığı görülür. Bazen de ay-

rılırlar. Kur’ân-ı Kerîm bu hareketleri istiâre, mecaz-ı mürsel, teşbih ve temsil gibi

Kur’ân’ın tasvir üslûbundan elde edilen ve Beyân ilminin ortaya koyduğu kâideler vâsı-

tasıyla yapar77.

Bu hususta Seyyid Kutub şöyle der:

“Tasvir, renkle, hareketle ve mûsikî ile yapılır. Çoğu zaman bir sûreti meydana

çıkarma ameliyesine, vasıf, konuşma, kelimelerin tonu, ibarelerin nağmeleri, siyakın

mûsikîsi hep birden iştirak eder. Bu tablo; gözü, kulağı, hissi, hayâli, fikri ve vicdanı

74 Kutub, et-Tasvîru’l-fennî fi’l-Kur’ân, s. 9; Bûtî, Ravâi’, s. 147-148. 75 Kutub, et-Tasvîr, s. 35. Bkz. Ulutürk, Veli, Kur’ân’da Temsîlî Anlatım, s. 21-35. 76 Đbn-i Âşûr, I, 120, (Mukaddime). 77 Bûtî, Ravâi’, s. 170-171. Ramazan el-Bûtî, belâgattaki bu tür sanatların Kur’ân’ın üslûbundan

çıkarıldığını vurgular ve önceden var olan kâidelerin Kur’ân’a tatbik edildiğini düşünmenin yanlış oldu-ğunu söyler.

74

doyurur. Bu tablo diriler âleminden alınmış canlı bir tasvirdir, mücerred renkler ve do-

nuk çizgilerden ibaret değildir. Öyle bir tasvir ki, buutlar ve mesafeler orada şuur ve

vicdanlarla ölçülür. Mânâlar canlı birer adam veya tabiat manzarası hâlinde resmedi-

lir” 78.

Mücerret Mânâların Tasvîri

Meselâ kâfirlerin Allah tarafından kabul görmeyecekleri, amellerinin boşa çı-

kacağı ve cennete girmelerinin muhal olduğu beyan edilmek istendiğinde, normalde bu

mücerret mânâlar, düz cümleler ile ifâde edilir. Fakat Kur’ân’ın tasvir üslûbu o mânâları

şu şekilde takdim eder:

“Âyetlerimizi yalanlayıp da onlara kar şı kibirlenmek isteyenler var ya, iş-te onlara gök kapıları açılmayacak ve onlar, deve (veya halat) iğne deliğinden ge-çinceye kadar cennete giremeyeceklerdir! Suçluları işte böyle cezalandırırız!”79.

Đnsan bu âyeti okuduğunda, hayalinde gök kapılarının açılışı ve devenin iğne

deliğinden geçişi canlanıyor. Kur’ân, insanın hislerini bu tabloları düşünmeye sevke-

derken “kâfirlerin kabul edilmeyişi” ve “cennete girmelerinin imkânsızlığı” mânâlarını

da rûhun derinliklerine nüfûz ettiriyor. Bu mânâlar tasvir sayesinde sâdece zihin yoluyla

değil, aynı zamanda göz, his gibi muhtelif yollarla da rûha intikal ediyor80.

Bunun bir misali de şu âyettir:

“Deki: E ğer Rabbimin sözlerini yazmak için deniz mürekkep olsa ve bir o kadar da ilâve getirsek, Rabbimin sözleri tükenmeden önce, deniz muhakkak tü-kenecektir” 81.

Hayal bu dâimî hareketi yani deniz suyunun Allah’ın kelimelerini yazmak için

mürekkep oluşunu düşünmeye başlar. Deniz tükenmedikçe bu hareketliliğin sonu gel-

mez82.

Rûhî Hâllerin Tasvîri

Kur’ân, mücerred mânâları tasvir ettiği gibi nefsî ve manevî hâlleri da tasvir

eder. Tevhidden sonra şirke sapan, kalbini muhtelif ilâhlar arasında parçalayan, hislerini

hidayet ve sapkınlık arasında dağıtan kimsede oluşan şaşkınlığı göstermek için şu duy-

gulu resmi çizer:

78 Kutub, et-Tasvîr, s. 37; Bûtî, Ravâi’, s. 169. 79 el-A’râf, 40. Misal olarak ayrıca bkz. er-Ra’d, 4. 80 Kutub, et-Tasvîr, s. 38. 81 el-Kehf 17/109. 82 Kutub, et-Tasvîr, s. 76.

75

“De ki: Allah’ı bırakıp da bize fayda veya zarar veremeyecek olan şeylere mi tapalım? Allah bizi doğru yola ilettikten sonra şeytanların saptırıp şaşkın ola-rak çöle düşürmek istediği, arkadaşlarının ise: «Bize gel!» diye doğru yola çağırdı-ğı şaşkın kimse gibi gerisin geri (inkârcılığa) mı döndürüleceğiz? De ki: Allah’ın

hidayeti doğru yolun ta kendisidir. Bize âlemlerin Rabbine teslim olmamız emre-dilmi ştir” 83.

Âyette kullanılan ifâdeler, şeytanların yeryüzünde şaşkına çevirdikleri bir insa-

nın resmini çizerek içinde bulunduğu hâlet-i rûhiyeyi canlandırmaktadır. Burada S,<��Eا

lafzı, medlulünü tasvir etmektedir. Bu adam, dalâlet yolunda da olsa, tek bir yol tutsaydı

en azından dünyada rahat ederdi. Lâkin diğer tarafta kendisini hidayete çağıran kardeş-

leri de mevcut. Ona “Bize gel!” diye sesleniyorlar. O ise ins ve cin şeytanlarının güzel

gösterdiği hevâsı ile arkadaşlarının hidayet çağrısı arasında şaşkın, kalbi dağınık ve ol-

duğu yerde kalakalmış. Hangi fırkaya tâbî olacağını ve hangi tarafa gideceğini bilemi-

yor84.

Đnsanın Psikolojik Yapısının Tasvîri

Kur’ân’ın tasvir ettiği rûhî hâllerden bir kısmı da, insanın psikolojik yapısına

dâir açıkça göz önüne serdiği resimlerdir. Đnsanın Rabbini ancak darlık ânında tanıdığı-

nı, rahata çıkınca kendisini sıkıntıdan kurtaran Allah’ı unuttuğunu beyan etmek istedi-

ğinde, bu umûmî yapıyı sâdece zihnî bir şekilde izah etmiyor. Bunun yanında tazelenen

hareketler ve birbirini takip eden manzaralarla dolu bir tablo çizerek çevremizde çok

gördüğümüz bir insan tipi resmediyor:

“Sizi karada olsun, denizde olsun gezdirip dolaştıran O’dur. Gemide ol-duğunuz zamanı düşünün: Gemiler, tatlı bir rüzgarla içindeki yolcular ı alıp gö-türdü ğü ve yolcular da bundan ötürü keyiflendikleri bir sırada, birden gemiye şiddetli bir fırtına gelir. Dalgalar her taraftan on ları sarar ve artık kendilerinin tamamen kuşatılıp bir daha kurtulamayacaklarını zannederek, bütün niyaz ve ibadetlerini yalnız Allah’a tahsis edip gönülden O’na yalvarırlar: «Ahdimiz olsun ki, eğer bizi bu felaketten kurtarırsan, mutlaka şükreden kullarından olacağız!» derler. Fakat Allah onları kurtarınca bir de bakars ın ki yine yeryüzünde haksız yere taşkınlıklar ve türlü yolsuzluklarda bulunuyorlar...” 85.

Kur’ân’ın tasvir üslûbu sayesinde bu resim âdetâ canlanıyor, hareket ediyor,

dalgalanıp çalkalanıyor. Ruhlar da geminin dalgalanışıyla birlikte yükselip alçalıyor ve

83 el-En’âm, 71. 84 Kutub, et-Tasvîr, s. 44. 85 Yûnus, 22-23.

76

nihayet kastedilen mânâ en güzel şekilde zihinlere nakşediliyor ve rûhlarda hissedili-

yor86.

Seyyid Kutub bu âyetlerdeki tasviri, tefsirinde biraz daha açarak şöyle der:

“ Đşte önümüzde gemi. Rahat ve huzûr havâsı hâkim… Hoş bir meltem yolcula-

rı götürüyor. Gemidekilerin duygularını da anlayabiliyoruz. Herkes bu hârika ortamın

hazzını yaşıyor. Đşte tam bu emniyetli ve rahat ortamda, sevincin her tarafı kapladığı bir

sırada fırtına kopuyor. Huzur, emniyet ve sevinç içinde yolculuk yapan insanları kıskıv-

rak yakalayıveriyor. Aman Allah’ım ne dehşetli bir hâdise! Yolcular, her taraftan dalga-

larla kuşatıldı. Geminin içi birden mâtem havasına büründü. Gemi, içindekileri çalkalı-

yor, sarsıyor. Dalga, gemiyi sanki tokatlıyor; kaldırıyor, indiriyor, rüzgâr önünde sürük-

lenen bir tüy gibi, onu sürükleyip götürüyor... Đşte gemideki yolcular! Paniğe kapılmış,

kurtulma ümitlerini yitirmişler. Kurtulma imkânları yok. Ancak o zaman, yani insanı

her taraftan kuşatan korku ortamında, fıtratları, kendisine bulaşan pisliklerden arınıyor,

kalpleri silkinerek her tarafını karartan düşüncelerden kurtuluyor. Temiz ve asil olan

fıtratları, tevhid ile, yalnız Allah’a samimi bir bağlılık ile çarpmaya başlıyor. Fırtına

diniyor, dalgalar alçalıyor ve deniz duruluyor. Yürekleri ağızlarına gelen insanlar sâkin-

leşiyor. Korkudan şiddetle çarpan kalpler sükûnete kavuşuyor. Gemi emniyet içinde

sâhile yanaşıyor. Đnsanlar artık hayata kavuştuklarına, ayaklarının karaya bastığına ina-

nıyorlar. Fakat Allah kendilerini bu zor durumdan kurtarır kurtarmaz, hemen yeryüzün-

de azgınlık ve haksızlık yapmaya dalıyorlar. Bu, edebiyat açısından gerçekten mükem-

mel bir sahnedir. Hiçbir hareketi, hiçbir duygusu kaçırılmamıştır”87.

Cansız Tabiat Sahnelerinin Tasvîri

Kur’ân-ı Kerîm, ilk bakışta düz cümlelerin kullanılması gerekiyormuş gibi gö-

rünen hususlarda dahi tasvîrî üslûbu kullanır. Mesela cansız tabiat sahnelerinden bir

tanesini şöyle tasvîr eder:

e9ب وزرع و�ت �% ا& �ورات و] �J�� kcB و;0 ا�رض G5 4 >ان وC �C

I�� 5�� &. ! �)�� 4 >ان ��� I$9ء وا�� و 0 ا�*5 ان ;; H�� ! 0 ذ _�

��ت ��>م ���.>ن �

“Yeryüzünde birbirine kom şu kıtalar, üzüm bağları, ekinler, bir kökten ve çeşitli köklerden dallanmı ş hurma ağaçları vardır. Bunların hepsi bir su ile su-

86 Kutub, et-Tasvîr, s. 48. 87 Kutub, Fî zılâl, III, 1773-1774’ten bazı tasarruflarla.

77

lanır. (Böyle iken) meyveleri husûsunda birini diğerine üstün kılıyoruz. Đşte bun-

larda akıllarını kullanan insanlar için ibretler va rdır” 88.

Ortaya konulan bu sahne, herkesin devamlı gördüğü tabiî bir sahnedir. Ancak

insanlar üzerinde gezip durdukları bu sahnelerin farkında olmazlar. Bu sebeple âyet-i

kerîme, manzarayı yeni imiş gibi arz ediyor. Tablo göz önünde canlandırıldığında rûhta

hususî ve vicdânî bir tesir husûle geliyor. Mâlum olduğu üzere arzın bu birbirine yakın

parçaları çeşit çeşit, farklı farklı bitkiler yetiştirir. Hatta aynı cins bitki dahi bölgelere

göre değişiklik arzeder. Hâlbuki hepsi de aynı sudan sulanmaktadır. Ancak yerken tadı

değişik olur. Kur’ân-ı Kerîm bu gibi mevzulara temas ettiğinde insanı müşâhedeye sevk

eder. Tâ ki ilham edici bedâheti görsün ve bunu basiret duygusuna nakledip rûha işlet-

sin89.

Tecsîm

Kur’ân-ı Kerîm, bazen de “tecsîm” yani mücerret ve mânevi bir şeyi hissedilen

bir cisim hâline getirmek sûretiyle müşahhaslaştırma metodunu kullanır. Mesela şu

âyetteki sâlih amelle kötü amelin bir cisim gibi göz önüne serilmesi bu kabildendir:

“Herkesin, iyilik olarak yaptıklarını da kötülük ol arak yaptıklarını da karşısında hazır bulduğu günde (insan), kötülükleri ile kendisi arasında uzun bir

mesafe olmasını isteyecektir…” 90.

Mücerret mânâları ifâdede tercih edilen bu üslûbu Kur’ân, mutlak tecrit ve tam

bir tenzih gereken yerlerde dahi kullanır91. Mesela şu âyetlerde durum böyledir:

“Allah’ın eli onların elleri üzerindedir” 92.

“O’nun ar şı su üstündeydi”93.

“O’nun kürsüsü gökleri ve yeri kapladı” 94.

“Kıyamet günü bütün arz O’nun avucundadır. Gökler de sağ elinde dü-rülmü ştür” 95.

“Melekler saf saf dizilmişken Rabbin geldi”96.

88 er-Ra’d, 4. 89 Kutub, et-Tasvîr, s. 67. 90 Âl-i Đmrân, 30. 91 Kutub, et-Tasvîr, s. 85. 92 el-Feth, 10. 93 Hûd, 7. 94 el-Bakara, 255. 95 ez-Zümer, 67. 96 el-Fecr, 22.

78

Tasvîr Đlâhî Azamete Aynadır

Kur’ân’daki bu tasvîr üslûbu, Allah’ın azametini gösteren bir vecheye de

sâhiptir. Yani Kur’ân’ın, insanların bilemediği veya sâdece ihtisas sâhiplerinin bildiği

hususları, yakînen gören bir göz gibi tasvîr etmesi, onu gönderen Cenâb-ı Hakk’ın aza-

metini göstermektedir. Bunun bir şâhidi şu hâdisedir:

Gary Miller ’in nakline göre, birkaç sene evvel müslümanlardan biri, Toronto

şehrinde marina (yat limanı) ticareti yapan ve hayatını denizlerde geçiren bir kişiye,

okuması için bir Kur’ân-ı Kerîm tercümesi hediye etmişti. Bu denizci, Đslâm tarihi hak-

kında hiçbir bilgiye sahip değildi, fakat Kur’ân’ı okuyunca ondan son derece etkilendi.

Kur’ân’ı kendisine hediye eden müslümana:

“−Muhammed bir denizci miydi?” diye sordu. Zira bu zât, Kur’ân’ın tasvirle-

rinden son derece etkilenmişti. Çünkü kendisi denizdeki fırtınaları yaşayan biriydi. Bu

fırtınaları yazıya döken kişinin de aynı şekilde onları yaşaması gerektiğine inanıyordu.

Zira şu âyetteki tasvir, bir kimsenin denizdeki fırtınayı zihninde tasarlayarak yazabile-

ceği bir şey değildir:

“Yahut (o kâfirlerin duygu, düşünce ve davranışları) engin bir denizdeki yo-ğun karanlıklar gibidir. (Öyle bir deniz) ki, onu dalga üstüne dalga kaplıyor; üs-

tünde de koyu bir bulut... Birbiri üstüne karanlıkl ar... Đnsan, elini çıkarıp uzatsa, neredeyse onu bile göremez. Bir kimseye Allah nûr vermemişse, artık o kimsenin aydınlıktan nasibi yoktur” 97.

Bu tasvir ancak denizdeki fırtınanın nasıl olduğunu gayet iyi bilen biri tarafın-

dan yazılmış olmalıdır. Bu sebeple, kendisine:

“–Hayır, Muhammed bütün hayatını çölde geçiren bir insandır” denildiğinde

şaşkınlığı iyice arttı. Ömrünü denizlerde geçirmemiş bir kimsenin bilemeyeceği tasvir-

ler en güzel şekilde Kur’ân’da mevcuttu. O hâlde Kur’ân, her şeyi bilen bir kudret tara-

fından vahyedilmiş olmalıydı. Bu düşüncelerle vakit kaybetmeden müslüman oldu98.

Hâsılı, Kur’ân-ı Kerîm’in neredeyse tamamı tasvîrî anlatıma misaldir99. Ancak

burada birkaç misalle yetinilmiştir100. Kur’ân’da geniş yer tutan kıssalar, kıyâmetle

alâkalı sahneler, insan tipleri, vicdanlara seslenişler, rûhî hâller, zihinde oluşan tablolar,

Đslâm dâvetinin karşılaştığı zorluklar, hep tasvir sanatıyla ortaya konulmuştur. Buna

mukâbil teşrî‘, cedel ve mücerret meselelerin bir kısmına dâir âyetlerde bu metot kulla-

97 en-Nûr, 40. 98 Miller, Gary (Abdülahad Ömer), The Amazing Qur’an, publishers: Zara Books India, s. 1-2. 99 Kutub, et-Tasvîr, s. 37; Bûtî, Ravâi’, s. 172. 100 Daha fazla misâl için bkz: Kutub, a.g.e, Bûtî, a.g.e, s. 172-179; Sâlih, Mebâhis, s. 315-340;

Ulutürk, Kur’ân’da Temsîlî Anlatım, s. 37-87.

79

nılmamıştır. Ancak bu tür yerler Kur’ân’ın dörtte birini geçmez. Bu da göstermektedir

ki:

“Kur’ân üslûbunun en güçlü ifâde aracı tasvirdir”.

Nitekim Subhi Sâlih, Seyyid Kutub’un Kur’ân’daki edebî tasvîre dair açıkla-

malarını Kur’ân’ın hâlis edebî güzelliğini hissetmeye yardımcı olması, insana bu güzel-

liği kendi kendine bulup çıkarma, kendi vicdan ve şuuruyla onun zevkine varma imkânı

vermesi sebebiyle, yeni i‘câz mefhumuna uyan en isabetli yorum olarak değerlendirmiş-

tir101.

5. Aynı Anda Farklı Seviyelere Hitap Etmesi

Bir konuşmada veya yazıda umûma hitap etmekle seçkin kimselere hitap etmek

arasında çok büyük fark vardır. Bir konu zeki ve bilgili şahsiyetlere, normal insanlara

anlatıldığı tarzda açıkça izah edildiğinde onların seviyesi aşağıya çekilmiş olur ki, bu

durumda sıkılmaları, hatta gücenmeleri mümkündür. Bunun aksine geniş kitleye hitap

ederken, seçkinlere anlatır gibi işâretle, ana hatlara temas etmekle yetinildiğinde, onla-

rın bir şey anlaması çok zordur. Aynı cümle ile avamı ve hassı, âlimleri ve cahilleri tat-

min etmenin en mükemmel misalleri sâdece Kur’ân’ın beyanlarında bulunabilir102.

Kur’ân âyetleri idrak ve kültürleri farklı olan insanlara hitap ettiğinde, onların

her biri kendi anlayışı ve bilgisi nispetinde istifâde eder. Bu durum, âyetlerin birbirine

zıt iki yön ve anlayış taşıdığı anlamına gelmez. Onların mânâsı her durumda aynıdır.

Lâkin âyetlerin sathı olduğu gibi üslûbunun ihtivâ ettiği derinlik ve kökleri de mevcut-

tur103.

Muallim Nâci, sâde fikirli, orta fikirli ve yüksek fikirli olmak üzere üç bölüme

ayrılan insanlardan her birinin kendi kabiliyetine göre Kur’ân’dan bir hikmet payı ala-

cağını ifade eder104.

Daha da ötesi, Kur’ân’ın mânâlarından gelecek nesillere de yeni taraflar kalabi-

lir. Farklı anlayışlara imkân veren bir âyeti ilk nesiller kendi durumlarına göre, daha

sonraki nesiller de ulaştıkları ilmî seviyelere göre açıklarlar105. Zira Kur’ân, her devirde,

insanların sahip olabileceğinden daha fazla bilgi ihtiva etmektedir. Çünkü o, göklerde

101 Sâlih, a.g.e, s. 320. 102 Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 113. 103 Bûtî, Ravâi’, s. 115. 104 Nâci, Muallim, Đ’câz-ı Kur’ân, Đstanbul 1977, s. 21. 105 Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 396.

80

ve yerdeki sırları bilen Allah Teâlâ tarafından indirilmi ştir.106 Bu hususta Abbas Mah-

mud Akkâd şöyle demektedir:

“Kur’ân’ın hitabı sâdece ümmî Araplara veya yirminci asrın insanına has kı-

lınmış değildir. Lâkin o bütün asırlar ve bütün mekânlar için mutlak bir umumiyet ifade

eder. Çünkü insanın, bütün asırlarda aynı şekilde bir tefekküre sâhip olacağını düşün-

mek makul değildir” 107.

Mustafa Sâdık er-Râfiî ise, bu hususa şöyle temas eder:

“Kur’ân-ı Kerîm’in mûcizelerinden biri de her zaman bilinemeyen bazı haki-

katleri, daima bilinen kelimeler içinde saklaması ve bunları vakti geldikçe ızhar edip

ortaya koymasıdır”108.

Ali Fuat Başgil de Kur’ân-ı Kerîm’de, her devrin ilmine ve aklının seviyesine

göre anlamlandırılması lâzım gelen birçok esrar bulunduğunu söyler109.

Zekâ, Kültür ve Dikkat Seviyesi Farklı Đnsanlara Hitap

Kur’ân-ı Kerîm’in; zekâ, kültür ve dikkat seviyesi farklı olan insanların her bi-

rine hitap ettiğine dâir şu âyetleri misâl verebiliriz:

“ (Allah) ne doğurdu, ne de doğuruldu. Ne de herhangi bir şey O’na denk

oldu” 110.

Geniş halk kitlesi bu âyetten şu manâyı anlar: “Allah Teâlâ baba ve çocuk ol-

maktan, akran ve hanımı bulunmaktan münezzehtir.”

Nisbeten orta seviyeli bir kültüre sâhip olanlar buna ilaveten şunu da anlar:

“Melekler, Hz. Đsa ve doğan hiçbir varlık ilâh olamaz.” Zira imkânsız olan bir şeyi nef-

yetmek gereksiz olduğundan, belâğatta fayda sağlayacak bir lâzım-ı hükm murad olu-

nur. Burada cismâniyete mahsus çocuk ve baba olmayı nefyetmekten kasıt, çocuğu,

babası ve dengi bulunanların ilâh olamayacağını bildirmektir.

Biraz daha ileride olan tabaka ise şunu anlar: “Cenâb-ı Hak mevcûdâta karşı

doğurma ve doğmayı hatıra getirebilecek bütün bağlardan münezzehtir. Şerikten, yar-

dımcıdan ve hemcinsten müberrâdır. Varlıklarla alâkası sâdece onların Hâlık’ı olmaktır.

Onları yaratması ezelî iradesiyle sâdece “ol” demek sûretiyledir. Yoksa bazı felsefî ve

106 el-Furkân, 6; Kocabaş, Şakir, Kur’ân’da Yaratılış, s. 47. 107 Akkâd, Abbas Mahmud, Mevsûa, Beyrut ts., IV, 203. 108 Râfiî, Vahyü’l-kalem, Kuveyt ts., II, 66. 109 Başgil, Ali Fuat, Din ve Laiklik, Đstanbul 1991, s. 10. 110 el-Đhlâs, 3-4.

81

dinî telakkîlerin iddiaları gibi îcabî, ıztırârî veya iradî olmayan sudur tarzlarından biri ile

varlık sahasına çıkmış değillerdir.

Daha yüksek bir tabakanın anlayış hissesi de şöyledir: “Cenâb-ı Hak ezelîdir,

ebedîdir, Evvel ve Âhir’dir. Hiçbir cihette ne zâtında, ne sıfatlarında, ne fiillerinde eşi,

benzeri, dengi, misli yoktur.”

Bu tabakalara âriflerin, ehl-i aşkın, sıddîklerin tabakası gibi ayrı ayrı hisse

sâhiplerini de ilâve ederek sayıyı daha da artırmak mümkündür111.

Đlmi ve Zevki Farklı Olan Đnsanlara Hitap

Kur’ân’ın zaman, ilim ve zevk unsurlarına göre farklı anlayışlara hitab ettiğine

dâir de şöyle bir misal verilebilir:

Allah Teâlâ دا�ل :و,�2J�وا “Dağları da arzı tutan birer kazık yapmadık

mı?” 112 buyurmaktadır.

Avâm, zâhiren yere çakılmış kazıklar gibi duran dağları görür, onların sağladı-

ğı faydaları düşünerek Allah’a şükreder.

Şâir, zemini bir taban, gök kubbeyi elektrik lambalarıyla süslenmiş muhteşem

yeşil bir çadır ve semânın eteklerini başlarıyla tutan dağları o çadırın kazıkları duru-

munda tahayyül eder, Yaratan’ına perestiş eder.

Coğrafyacı bir edibe göre yer küresi hava okyanusunda yüzen bir gemi olup,

dağlar da o geminin üstüne muvâzeneyi sağlamak üzere yerleştirilmi ş kazıklar ve direk-

lerdir.

Cemiyet hayatıyla ilgilenen muâsır bir âlim şöyle düşünür: “Yeryüzündeki ha-

yat, bir ev hayatına benzer. Bu evin orta direği canlıların hayatıdır. Canlıların hayatları-

nın orta direği de su, hava ve topraktır. Bunların direği ise dağlardır. Zira dağlar suyun

deposu, havayı temizledikleri için onun tarağı, bataklık hâline gelmekten ve denizlerin

istilasından korudukları için de toprağın hâmisidir. Keza insan hayatının diğer leva-

zımâtı için de hazinedir”. Böyle düşünerek, koca dağları hayatımızın temel direği kılan

celâl ve ikram sâhibi Allah’a hamd ve tazim eder.

Tabiî ilimlerle meşgul olan bir âlim ise dağlara şöyle bakar: “Dünyanın merke-

zinde ateş bulunması sebebiyle muhtelif kayma ve hareketler neticesinde hâsıl olan sar-

sılmalar, dağların baca vazifesi görmesi ile sükûnet bulur. Yer kürenin istikrarlı bir şe-

111 Nursî, Külliyât (25. Söz), I, 185. 112 en-Nebe’, 7.

82

kilde yörüngesinde akıp gitmesini ve bütün zelzelelere rağmen yörüngesinde sabit kal-

masını sağlayan, dağlardır.” Böylece modern coğrafyanın ancak son zamanlarda anladı-

ğı ve Đsostasy adını verdiği “yeryüzünün denge kanunu”nda dağların en mühim bir un-

sur olduğunu anlar113.

Dağların bugün keşfedilen faydalarını günümüz ilmi ancak anlayabileceği gibi,

gelecekte ortaya çıkacak husûsiyetlerini de yeni nesiller anlamaya devam edecektir.

Farklı Zamanlara Hitap

Kur’ân’ın farklı zamanlardaki insanlara her birinin anlayacağı şekilde hitap

etmesine güzel bir misal de şu âyet-i kerîmedir:

“Hem binmeniz, hem de zinet olsun diye atlar, katırlar, merkepler yarattı. Hem sizin bilemeyeceğiniz daha neler yaratır!” 114.

Bizden önceki insanlar bu âyetleri okuduğunda sâdece ilk kısmı kendilerini

alâkadar ederdi. Çünkü onların hayatına bu kadarı mutâbık geliyordu. Nitekim âyetin

ikinci kısmını okuduklarında muhtelif tefsir ve teviller arasında dolaşıp durmuşlardır.

Asrımızın insanı bu âyeti okuduğunda, hiç şüphe etmeden eskilere ilâveten yeni nakil

vâsıtalarının kastedildiğini anlar115.

6. Akla ve Hislere Dengeli Hitap Etmesi

Đnsanda tefekkür ve his olmak üzere iki kuvvet vardır. Her birinin ihtiyacı diğe-

rinden farklıdır. Đdeal bir beyan, bu iki ihtiyacı da dikkate alarak hem akla hem de vic-

dâna birlikte hitap eden ve ikisini de tatmin edebilendir. Đnsanların söz ve yazılarında bu

husûsiyet mükemmel bir tarzda bulunmaz. Đlim adamları, şairler ve edipler, her biri

kendi usûlüne göre söz söyler. Âlimler ilimlerini akılları beslemek üzere kuru bir şekil-

de aktarır, hisleri cezp etmek için uğraşmazlar. Şâirler ise sâdece hisleri uyandırmak ve

harekete geçirmek gayesini güder, tasvir ettikleri şeylerin doğru veya yanlış, hayal veya

hakikat oluşuna fazla ihtimam göstermezler. Zaten insanlarda hem tefekkür ve hissetme

kuvvelerinin hem de diğer rûhî kuvvelerin aynı anda denge hâlinde olması çok zordur.

Bu durumda hem delil ve belgelere dayanan ilim adamlarının hem de neş’e do-

lu şâirlerin duygularını aynı anda tatmin edecek bir kelamı, sâdece ve sâdece bir işi di-

ğer işine mâni olmayan, kalbe ve akla aynı anda hitap eden, hakikati ve güzelliği birbi-

113 Vahidüddin Han, Bilim ve Uygarlık Açısından Đslâm, trc. Bekir Karlığa, Đstanbul 1989, s. 202-

204. 114 en-Nahl, 8. 115 Bûtî, Ravâi’, s. 117.

83

rinin hududunu aşmaksızın mezc edebilen Âlemlerin Rabbi söyleyebilir. Zira Kur’ân-ı

Kerîm’in her yerinde bu husûsiyeti görmek mümkündür116. Đster kıssa ister akıl yürütme

isterse hukukî veya ahlâkî bir kâideyle alâkalı bir mevzûda olsun, Kur’ân’ın; öğretici,

ikna edici ve heyecanlandırıcı bir güce sâhip olduğu ve hem akla hem kalbe eşit bir şe-

kilde hitap ettiği görülür117.

Meselâ Allah Teâlâ, Kasas ve Yûsuf sûrelerinde olduğu gibi kıssalar ve tarihî

hâdiselerin içine hikmetler ve dersler yerleştirmek sûretiyle aklın hakkını unutmamış-

tır118. Aynı şekilde delil ve hükümlerinin sertliği ve donukluğu içinde kalbin hissesini

bir kenara bırakmamıştır. Misal olarak şu âyete bakalım:

“E ğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilahlar bulunsaydı, onların nizamı kesinlikle bozulup gitmişti. Demek ki Arş’ın Rabbi olan Allah, onların yakıştırdık-ları sıfatlardan münezzehtir”119.

Bu birkaç kelime içinde istidlâl , tehvîl ve isti’zâm gibi farklı duygulara âit

mühim hususlar bir araya getirilmiştir120.

Bu konuya bir misal de şu âyettir:

“Ey iman edenler! Öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı. Hüre hür, köleye köle, kadına kadın (kısas edilir). Ancak her kimin cezası, kardeşi (öldü-

rülenin velisi) tarafından bir miktar affedilirse artık (taraflar) hakkaniyete uymalı ve (öldüren) ona (gereken diyeti) güzellikle ödemelidir. Bu, Rabbinizden bir hafif-

letme ve rahmettir. Her kim bundan sonra haddi aşarsa muhakkak onun için elem verici bir azap vardır” 121.

Âyetin başındaki “Ey îman edenler!” hitabıyla insanlar itaate yönlendirilmek-

tedir. Sonra “kardeşi”, “hakkaniyete uymalı” ve “güzellikle” tabirleriyle iki taraf arasın-

da gerginlik yumuşatılmakta ve şefkat hisleri harekete geçirilmektedir. Daha sonra üs-

lup “Bu, Rabbinizden bir hafifletme ve rahmettir” cümlesindeki itmi’nana yükseliyor,

oradan da âyetin sonundaki tehdide intikal ediyor. Đşte mufassal bir farîzadan ve kanlı

bir meseleden bu şekilde bahsediliyor. Hangi kanun kitabında bu üslûbu görmek müm-

kündür?122.

116 Drâz, Dirâsât, s. 15-16; a.mlf., en-Nebeü’l-azîm, s. 113-114. 117 Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 396. 118 Zerkânî, Menâhil, II, 314; Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 116. 119 el-Enbiyâ, 22. 120 Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 116. 121 el-Bakara, 178. 122 Drâz, a.g.e, s. 116.

84

Yine, şu âyette gıybetin aklî olarak yanlışlığı, hüküm açısından haram olduğu

ve hissî yönden insanlığa sığmayan, ahlâk dışı bir davranış olduğu ne kadar canlı bir

üslupla ortaya konulmuştur:

R*5 �#- ا�ا�#\ ا��*- ان � �C� SC� Z�';�)>ه وا,�>ا ا�

“...Hiç sizden biriniz ölmüş kardeşinin etini yemeyi sever mi? Đşte bundan hemen tiksindiniz! Öyleyse Allah’ın azabından korkun…”123.

Âyet-i kerîme insanları gıybetten pek çok yönden şiddetle meneder. Âyetin ba-

şındaki hemze, sual içindir. Đhtiva ettiği istifham mânâsı, âyetin bütün kelimelerine

nüfûz eder.

Birincisi: Hemze ile şöyle der: Acaba sual ve cevab mahalli olan aklınız yok

mu ki, bu derece çirkin bir şeyi anlamıyorsunuz?

Đkincisi: \#� lafzı ile; acaba, sevmek ve nefret etmek mahalli olan kalbiniz

bozulmuş mu ki, en menfur bir işi sevebiliyorsunuz?

Üçüncüsü: -*��ا kelimesiyle, cemâatten kuvvet alan içtimaî ve medenî haya-

tınıza ne olmuş ki, böyle hayatınızı zehirleyen bir ameli kabul ediyorsunuz?

Dördüncüsü: *5 �#- ا�ن � kelâmıyla; insanlığınıza ne olmuş ki, arkadaşını cana-

varcasına dişleyip parçalama işini pervasızca gerçekleştirebiliyor?

Beşincisi: SCRا kelimesiyle, hiç hemcinsinize karşı rikkat, şefkat ve sıla-i rah-

miniz yok mu ki, böyle pek çok yönden kardeşiniz olan bir mazlumun mânevî şahsiye-

tini insafsızca dişliyorsunuz? Hiç aklınız yok mu ki, kendi âzânızı kendi dişinizle divâne

gibi ısırıyorsunuz?

Altıncısı: ��C� kelâmıyla, vicdanınız nerede?.. Fıtratınız bozulmuş mu ki

Cenâb-ı Hakk’ın muhterem ve mükerrem kıldığı kardeşinize karşı, etini yemek gibi en

çirkin bir iş yapıyorsunuz?

123 el-Hucurât, 12.

85

En sonunda da “Allah’ın azâbından korkun!” emri ile insanlar gıybetten sa-

kındırılıyor.

Kur’ân-ı Kerîm kısacık bir cümle ile bütün bu mânâları ifâde etmiştir. Đnsanları

gıybet hastalığından hem aklen hem de hissen uzaklaştırmıştır. Đnsanları yermenin ve

gıybet etmenin; aklen, kalben, insânlık açısından, vicdânen ve fıtraten mezmum ve za-

rarlı bir vasıf olduğunu, insanı ürperten bir tasvirle ortaya koymuştur124.

7. Az Kelimeyle Zengin Mânâlar Đfâde Etmesi (Cevâmiü’l-

Kelim Olu şu)

Kur’ân-ı Kerîm az kelime ile en geniş ve en zengin mânâları ifâde eder ve bunu

sağlamak için de her kelimeyi yerli yerince muhkem bir sûrette kullanır125. Hiçbir za-

man gereğinden fazla kelime kullanmadığı gibi, eksik kullanarak da mânâyı daraltmaz.

Mânâyı tam olarak anlatabileceği bir şekilde hazf ve ihtisâr yoluna gider. Zemahşerî’ye

göre, “Kur’ân’ın metodu hazf ve ihtisâr ’dır126. Yani mânâyı az sözle ve kısa ifadelerle

anlatmak…

Belâgat, mukteza-yı hâle mutabakattan ibarettir. Kur’ân’ın muhatabları, muhte-

lif asırlarda farklı tabakalardır. Bu tabakalara riâyetle, muhâvere ve mükâlemeyi o asır-

lara umûmîleştirmek üzere, çoğu yerde hazf yapılır ve söz mutlak bırakılır ki; ehl-i

belâgat ve Arap dili tarafından güzel görünen vecihler, ihtimaller çoğalsın, böylece her

asırda her tabaka, anlayışlarına göre hissesini alsın127.

Arapların ilk filozofu meşhur Kindî ’ye talebeleri:

“–Ey filozof, bize şu Kur’ân’ın bir dengini yapıver” demişler. O da:

“–Peki, hepsinin değil ama bir kısmının benzerini yapayım” demiş. Bir kenara

çekilip günlerce çalışmış. Sonra çıkıp şöyle demiş:

“–Vallahi buna ne bizim kudretimiz yetecek, ne de başka birinin! Mushaf’ı aç-

tım, karşıma Mâide sûresi çıktı, baktım ahde vefâyı emretmiş, sözünden dönmeyi ya-

saklamış, bir genel tahlilde bulunmuş, sonra bir istisnâ yapmış, sonra da kudret ve hik-

metinden haber vermiş ve bütün bunları iki satıra sığdırmış. Hiç kimse ciltlerle yazı

yazmadan bu mânâları ifâde edemez!”128.

124 Bkz. Drâz, Dirâsât, s. 73; Nursî, Külliyât (25. Söz), I, 169. 125 Drâz, Dirâsât, s. 15. Bu hususta zengin misaller için bkz. Abbâs, Đ’câz, s. 170-193 ve devâmı. 126 Zemahşerî, Keşşâf, VI, 182, (el-Müddessir 43). 127 Nursî, Đşârât, s. 50. 128 Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît, III, 411, Yazır, M. Hamdi, III, 1546, (el-Mâide, 1).

86

Hazf

Kur’ân-ı Kerîm, lüzumsuz sözleri kullanmamakla birlikte normalde bulunması

gereken bazı temel unsurları da hazfeder. O’nun ifâdelerinde nice kelime hatta nice

cümleler hazfedilmiştir. Ancak bir kelime veya cümle tayyedildiğinde, lafızda mutlaka

atlanan kısmı aydınlatacak bir kandil ve ona ulaştıracak bir anahtar bırakılmıştır. Bu

yolla Kur’ân-ı Kerîm, hazfedilen kelime veya cümlelerin mânâlarını oradaki bir harf

veya kelimeye emanet eder. Sonra da üslûbu görülmemiş tarzda şekillendirir ve beyanın

ustalığı ile güzelleştirir. Diğer taraftan, bu az lafızla Kur’ân, belâgat ve fesâhatinin kuv-

veti sâyesinde pek çok mânâyı açık, tatlı ve parlak bir şekilde ifâde eder. Öyle ki mânâ

lafza kolayca sığdığından, lafzın daha fazla yer kapladığı zannedilir129.

Bu hususta bazı misaller verelim. Mesela Allah Teâlâ, yahudilere karşı delil

serdederken şöyle buyurur:

“Kendilerine: «Allah’ın indirdi ğine iman edin» denilince: «Biz sadece bize indirilene (Tevrat’a) inanırız» derler ve ondan sonrasını inkâr ederler. Hâlbuki o

Kur’ân kendi ellerinde bulunan Tevrat’ı do ğrulayıcı olarak gelmiş hak kitaptır. (Ey Muhammed!) Onlara: «Şayet siz gerçekten inanıyor idiyseniz daha önce Al-

lah’ın peygamberlerini neden öldürüyordunuz?» de!”130.

Yahudilere nasihat edilerek buyruluyor ki: “Tevrat’a inandığınız gibi Kur’ân’a

da inanın. Siz Hz. Musa’nın getirdiği Tevrat’a, onu Allah indirdiği için iman etmiş değil

misiniz? Đşte Hz. Muhammed (s.a.v)’in getirdiği Kur’ân’ı da Allah indirmiştir. Öyleyse

ona iman ettiğiniz gibi buna da iman ediniz.” Kur’ân, bu manaları “Allah’ın indirdi ği-

ne iman edin” özlü sözünde toplamıştır.

Kur’ân’ı sarih ismiyle bildirmeyip kinayede bulunmuş, böylece onları “her-

hangi bir şeye delilini bildirerek davet etme” durumuna getirmiş, bu sûretle de hem deli-

li hem iddiayı aynı cümlede ortaya koymuştur. Aynı şekilde Kur’ân’ın kendisine indi-

rildiği zâtın ismini, tamamlayıcı bir unsur olmasına rağmen zikretmemiştir. Şayet zikre-

dilmiş olsaydı, beyan hikmeti nazarında fuzulî, irşâd hikmeti nazarında da gayeyi bozu-

cu olurdu. Çünkü bu ismin ilzam hususunda bir dahli yoktur. Asıl iş, delilin direği olan

kadr-i müşterek ve hadd-i evsata irca edilmiştir. Đrşad açısından ise “Muhammed” ismi-

nin zikredilerek düşmanlara tekrar işittirilmesi, onların kinlerini açığa çıkarabilir, bu da

neticede hakka davet edenin hedeflediği “arayı bulma, telif etme” gayesinin aksine bir

duruma yol açardı.

129 Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 136-137, 141. 130 el-Bakara, 91.

87

Yahudilerin bu çağrıya cevapları şu oldu: “Bizi Tevrat’a inanmaya sevk eden

sadece onu Allah’ın indirmiş olması değil, bununla birlikte bize göndermiş olmasıdır.

Hâlbuki Kur’ân bize indirilmiş değildir.” Đşte “Bize indirilene iman ederiz” sözünde

özetlenen mânâ budur ki, onların birinci maksatlarını teşkil eder. Bu ibarenin vecizliğini

artıran bir unsur da “indirme” fiilinin fâili olan Allah lafz-ı celilinin hazfedilmiş olması-

dır. Çünkü o benzeri bir ibarede sarih olarak zikredilmişti.

Üzerinde durduğumuz âyette, Kur’ân hakkında �� وراءه “Ondan sonrası, öte-

si” ifâdesi kullanılmıştır. Böylece hem Kur’ân’dan başka kitaplara da şâmil olan bir

umûmîlik hem de bu umumdan maksud olan bir husûsîlik mânâsı ifâde edilmiştir. Onlar

Peygamber Efendimiz’e indirilen Kur’ân’ı kabul etmedikleri gibi Hz. Đsa’ya indirilen

Đncil’i de inkar ederler ki, bunlar Tevrat’tan sonra, onun ötesindedir. Fakat Tevrat’tan

öncekileri inkar etmezler. Kur’ân bu efrâdını câmi ağyârını mâni tabiri kullanarak

hatâlarının sınırını tam olarak çizmiştir. Bu da, insafın ve itham esnasında dürüstlüğün

en ileri derecesidir.

Daha sonra onların iddialarına cevap verilmeye başlanmış, kendi kitaplarına

imanın, hak olan başka bir kitaba imanı engellemeyeceği, tahrif ettikleri kitaptan yanla-

rında kalan doğrulara bakarak Kur’ân’ın hak olduğunu anlamaları gerektiği anlatılarak

�(� -��� ifadesiyle bütün mazeret kapıları kapatılmıştır. Kendilerine indirilene iman

ettikleri iddiasına cevap verilerek yalanları ortaya çıkarılmış, davaları çürütülmüştür131.

Đkinci bir misâl olarak Tûr Sûresi’nin 29-43. âyetlerini zikredebiliriz. Cenâb-ı

Hak, sûrenin bu kısmında, inkâr ve dalâletin her çeşidini susturan, son derece kesif ve

tesirli bir hitap harikası ortaya koymuştur. Âşikâr hakîkatleri inkârcılara açık ve kesin

bir üslupla bildirmiştir. On beş defa “ ام -ام: Yoksa?” lafzı ile kullanılan ve tekid ifâde

eden soru üslûbu (istifham-ı inkârî ve teaccubî) ile “Nasıl olur da bu hakikatleri redde-

debilirsiniz, şaşılır sizin aklınıza!” diyerek şüphenin bütün çeşitlerini çürütmüştür. Her

bir cümlede inkâr gruplarından birinin fikrini ya kısa bir tâbirle ibtal etmiş ya butlanı

zâhir olduğundan sükûtla geçmiş veya başka âyetlerde tafsilen reddedildiği için burada

mücmelen işaret etmiştir. Đşte Kur’ân-ı Kerîm, bu kadar kısa bir bölümde, anlatmak

istediği pek çok konuyu açık ve basit bir dille ortaya koymuş, az sözle çok mânâ ifâde

etmiştir.

Zâid Bir Lâfız Yok

131 Bu misâlin tafsilâtı için bkz. Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 119-127.

88

Hangi mevzu anlatılırsa anlatılsın ve konular ne kadar değişirse değişsin

Kur’ân’ın cümlelerinde kendisine ihtiyaç duyulmayan fazla bir kelimenin bulunması

mümkün değildir. O’nun kısa bir âyetini kendi ifâdelerimizle anlatmaya çalıştığımızda,

ne kadar ihtisar etmeye çalışsak da birkaç cümle kurmadan mânâlarını ortaya koyama-

yız. Bunun bir misâli şudur:

!C�� و� ,I# ا ; وا�M(/, � _9 ى. C�� و� ,�� ان �_ ا� ,J>ع ;

“Sen cennette asla açlık çekmeyecek, asla çıplak kalmayacaksın! Orada asla susuzluk çekmeyecek ve güneşin kavurucu sıcağına mâruz kalmayacaksın”132.

Allah Teâlâ, Hz. Âdem’i yarattığında ona bahşettiği imkânlardan bahsetmekte-

dir. Đnsan hayatının esasını teşkil eden bu temel ihtiyaçları Kur’ân-ı Kerîm iki kısa cüm-

leyle hulâsa edivermiştir133.

Yine normal uzunlukta bir âyet olan Bakara 233’ten fakihlerimiz, âile ahkâmı-

na dâir 23 açık hüküm çıkarmışlardır. Hem de bu hükümler tekellüf ve zorlamayla de-

ğil, âyetin mantûkunun sarâhatinden, açık mefhûmundan ve nassın muktezasından elde

edilmiştir134. Birkaç satıra sığan bu tek âyet-i kerîmeyi, tercüme ettiğimizde daha fazla

yer kaplamakta ve pekçok cümleye ihtiyaç duyulmaktadır.

Aynı şekilde Kehf Sûresi’nde anlatılan Musa (a.s) ile sâlih kulun yani Hızır

(a.s)’ın kıssasını dinlediğimizde, zihnimizde sayfalarca süren uzun bir kıssanın nakle-

dildiği tasavvuru oluşur. Ancak Kur’ân’a baktığımızda bu kıssanın, iki sayfada ve 23

âyetle gâyet veciz bir şekilde anlatıldığını görürüz. Meselâ kıssanın şu âyetine bakalım:

“Tekrar yola devam ettiler. Nihayet bir şehre varıp o şehir halkından yi-yecek istediler, ama ahali bunları misafir etmemekte diretti. Bu sırada (Hızır),

orada yıkılmaya yüz tutmuş bir duvar gördü ve onu hemen düzeltiverdi. Mûsâ (a.s): «Đsteseydin elbette buna karşı iyi bir ücret alabilirdin» dedi” 135.

Hz. Musa’nın Hızır’la olan yolculuklarının üçte birlik kısmını anlatan bu âyet,

ne kadar büyük bir îcâz husûsiyetine sâhiptir! Bir köye gitmeleri, yolda yorulup karınla-

rı da acıktığı için köylülerden kendilerini misafir etmelerini istemeleri, merhamet yok-

sunu köy halkının iki muhtacı misafir etmeye yanaşmayışı, üstelik onları tersleyerek

kovmaları, onların da çâresiz bir şekilde köyden çıkıp giderken yıkılmak üzere olan bir

duvarı görmeleri, Hz. Hızır’ın o duvarı tamir etmesi, Hz. Musa’nın ise köylülerin yaptı-

132 Tâhâ, 118-119. 133 Bûtî, Ravâi’, s. 145-146. 134 Bûtî, a.g.e, s. 147. 135 el-Kehf, 77.

89

ğı kötülüğü düşünerek Hz. Hızır’ın yaptığına itiraz etmesi ve hiç değilse yaptığı iyili ğe

karşılık ücret talep etmesini istemesi gibi pek çok husus, kısacık bir âyetle özetleniver-

miştir.

Bunun arkasından gelen Zülkarneyn (a.s) kıssası da aynı vasfı hâizdir. Hz.

Zülkarneyn’in üç büyük seferini açıklayan, bu esnâda karşılaşılan insanları ve hâdiseleri

anlatan, Ye’cüc ve Me’cüc kavimlerine karşı çekilen büyük seddin yapılışını kademe

kademe tasvir eden bu kıssa, sâdece bir sayfa sürmekte ve 16 âyetle bütün detaylarıyla

nakledilmektedir.

Rum patriklerinden biri:

“Kim Allah’a ve Rasûlü’ne itaat eder, Allah’a saygı duyar ve O’ndan sa-kınırsa, işte asıl bunlar kurtulu şa erenlerdir” 136 âyetini işittiğinde Hz. Ömer’e şöyle

demiştir:

“–Allah Teâlâ dünya ve âhiret ahvâli hakkında Hz. Đsa’ya ne indirmişse hepsini

bu âyette toplamış!” 137.

Zamirleri de bu hususta misal verebiliriz. Zamirlerin kullanılmasında asıl mak-

sat ihtisardır. Allah Teâlâ, Ahzab sûresinin 35. âyetinde:

“… Đşte onlar için Allah bir mağfiret ve büyük bir mükâfat hazırlamı ştır” buyurmak sûretiyle, “onlar” zamirini yirmi beş kelime yerine kullanmıştır.

Bunun gibi Nûr sûresinin 31. âyetinde de zamirler vasıtasıyla kelam ihtisar

edilmiştir138.

8. Âyet ve Sûreler Arasındaki Tenâsüb

Sûreler, nüzul sırasına göre tertib edildiği gibi bir de Kur’ân’ın bütünü içindeki

yerlerine göre sıralanırlar. Buna Mushaf Tertîbi denir. Nüzul sürecinde zaman sırasına

göre inen âyet, mevzu sırasına göre boş olan kendi yerine konuyordu. Sûreler yeni gelen

âyetlerin eklenmesiyle edebî, lüğavî ve mantıkî açıdan başlı başına bir bütünlük meyda-

na getiriyordu139. Bunu Hz. Osman (r.a) şöyle ifâde eder:

“Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz’e, birçok âyet birlikte nazil olunca, vahiy kâtib-

lerini çağırır, onlara:

136 en-Nûr, 52. 137 Đbn-i Âşûr, I, 122, (Mukaddime). 138 Taşköprülüzâde, Mevzuâtü’l-Ulûm, II, 772. 139 Drâz, Dirâsât, s. 17-18.

90

«−Şu âyeti, şu şu meselelerin zikredildiği sûreye koyun» diye emrederdi. Bir

veya iki âyet geldiği zaman da aynı şekilde talimat verirdi”140.

Bu konudaki diğer bir rivâyet de şöyledir: Osman bin Ebi’l-Âs (r.a) der ki:

Peygamber Efendimiz’in yanında oturuyordum. Birden gözünü bir noktaya

dikti, sonra doğrulttu. Neredeyse yere yığılacaktı. Sonra da bakışlarını doğrulttu ve şöy-

le buyurdu:

“−Bana Cibril geldi ve «Đnnallahe ye’muru bi’l-adli ve’l-ihsân» âyetini şu

sûrenin şû yerine koymamı emretti”141.

Kur’ân, farklı mekan ve zamanlarda kısım kısım nazil olmasına ve pek çok

farklı mevzudan142 bahsetmesine rağmen metin içindeki birlik ve insicamı son derece

güzel ve sanatlı bir şekilde sağlamıştır143.

Draz şöyle der:

“Nüzulleri sırasında fevkalâde pedagojik bir plan takip eden bu âyetlerin, belli

fakat değişik boyutlardaki sûrelere dağıtılıp tanzim edilmek üzere tarihî silsilelerinden

kopması ve böylece evvelce planlanmış bu dağıtım sâyesinde, her biri mezkur pedago-

jik plandan daha az mükemmel olmayan edebî ve aklî bir sisteme sâhip tam sûrelerden

müteşekkil okunacak bir eserin ortaya çıkması… Đşte böyle iki yönlü bir planın, beşerî

ilim ve idrakten sudûr etmesi aslâ düşünülemez!”144.

Kur’ân’ın parça parça inen bütün kısımları arasında bir üslup benzerliği, man-

tık bütünlüğü görülür. Her birinde, aynı seviyede olan husûsî bir mûsikî ahenk ve ölçüsü

işitilir. Kur’ân, kısımlarının birbirine bağlılığı itibariyle tek bir sûre gibidir, hatta tek bir

âyet gibi mütenâsiptir145. Daha da ötesi, “Kur’ân’ın tamamı tek bir kelime gibi” mü-

tenâsip ve uyumludur146. Kur’ân cümlelerinin unsurları öylesine yerli yerindedir ki bu

unsurların tenâsübü sâyesinde muhkem bir vahdet zuhûr eder147.

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır bu hususta şöyle der:

140 Ebû Dâvûd, Salat, 120-121/786; Tirmizi, Tefsir, 9/3086. Ayrıca bkz. Buhârî, Tefsîr, 2/45. 141 Bkz. Ahmed, IV, 218; el-Müttakî, Kenzü’l-ummâl, II, 16/2960. Âyetlerin tertîbi ile ilgili bkz.

Yılmaz, Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münasebet, s. 100-102. 142 Kur’ân, mevzû ve muhtevâ yönünden en zengin kitap olmakla birlikte, aynı mevzuda muhtelif

üslup çeşitlerini en fazla kullanan bir eserdir. Kur’ân’da aynı ifade tarzı uzayıp gitmediği gibi aynı mâna hedef alınarak da söz uzatılmaz (Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 144).

143 Bûtî, Ravâi’, s. 113-114; ayrıca bkz: Zerkeşî, Burhân, I, 37; Drâz, Dirâsât, s. 17. 144 Drâz, Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru, s. 126. 145 Bkz. Kurtubî, XIX, 271, (el-Đnşikâk, 5); Suyûtî, Đtkân, III, 369; Sâmirrâî, et-Ta’bîru’l-Kur’ânî,

s. 19. 146 Râzî, II, 147, (el-Bakara, 30); Suyûtî, Đtkân, III, 369; Yazır, M. Hamdi, I, 47 (Besmele). 147 Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 142.

91

Kur’ân’ın sûreleri, âyetleri rastgele bir tesadüfün veya sadece şâirane bir duy-

gunun gücü ile ortaya çıkıvermiş karışık bir divan değil, baştanbaşa ا -�� � (� % ا��

� C- ا�� gibi geniş anlamlı tek bir cümle ve belki fasih bir kelime nizamında metîn bir

insicam, çok hikmetli bir beyan ve üslup ile nazil olmuş ilahî bir sözdür148.

Kur’ân-ı Kerîm, yirmi üç senede ihtiyaca göre necim necim, müteferrik parça-

lar hâlinde nüzul ettiği halde, öyle bir tenâsübü vardır ki, sanki bir defada nâzil olmuş

gibi bir kemâl gösterir. Bu zaman zarfında muhtelif, birbirinden uzak sebeplerle geldiği

halde, tek bir sebeple inmiş gibi bütünlük arz eder. Farklı farklı ve mükerrer suallerin

cevabı olarak geldiği hâlde, bütün insanların müşterek ihtiyaç ve arzularını tatmin ede-

cek bir birliğe sâhiptir. Farklı ve pek çok hâdiselerin hükümlerini beyân etmek için nâzil

olduğu halde, sâdece bir hâdisenin açıklaması imiş gibi mükemmel bir intizam ihtiva

eder. Birbirine zıt, çok farklı hâllerde sayısız muhatâbın anlayışına münasib üsluplarda

nâzil olduğu halde, öyle güzel bir selaset gösterir ki, sanki aynı durumdaki ve aynı anla-

yış seviyesindeki insanlara inmiş gibi herkes kendi zâviyesinden kolayca anlayabilir.

Hattâ her bir sınıf zanneder ki, asıl muhatap yalnız kendisidir149.

Kur’ân’ın bu husûsiyeti, onun bir beşer kelâmı değil, Allah kelâmı olduğunu

açıkça ortaya koymaktadır. Çünkü bir insanın aklı ve hâfızası ne kadar kuvvetli ve sağ-

lam olursa olsun, üzerinden seneler geçmiş bir konuşmanın herhangi bir fıkrasının yeri-

ni hatırlayamaz ki yanına siyak, sibak ve mânâya münâsip olan başka bir parçayı koya-

bilsin. Bunu bir yerde güzelce yapsa bile pekçok yerde başaramaz150.

Draz’ın isâbetle belirttiği gibi, hayatının daha başında iken, hayatının sonuna

kadar dilinden dökülecek olan en güzel şiir veya nesir parçalarını birden söyleyen hiçbir

şâir veya yazar görülmemiştir. Edebî hayatının daha başında iken ortaya koyacağı diva-

nının detaylı bir planını yapmış, bölümlerini ve alt bölümlerini tesbit etmiş, vesileleri

ortaya çıkınca da tereddütsüz yerine koymuş ve hiçbir takdim tehir, noksan ziyade yap-

maksızın bu planında devamlı olarak muvaffak olmuş, hedeflerini gerçekleştirmiş, o

dağınık parçaları âhenkle kaynaştırmış bir insan bulunacağını beşeri tecrübe kabul et-

mez. Böyle bir şey olsaydı Kur’ân’ı tebliğ eden Peygamber Efendimiz’de tahakkuk

ederdi. Fakat insan, ömrü boyunca söyleyeceği sözleri ihata edemez ki bu kelâmın me-

tinlerini ihâta edebilsin151.

148 Yazır, M. Hamdi, I, 47 (Besmele). 149 Nursî, Külliyât (25. Söz), I, 187. 150 Atâ, Azametü’l-Kur’ân, s. 125. 151 Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 152; a.mlf., Dirâsât, s. 18.

92

Ebû Bekir Đbnu’l-Arabî , Kur’ân’da gözlenen bu tenasüb ve bütünlüğü,

Kur’ân’daki i‘câzın medârı ve en büyük tecelligâhı olarak görür. O der ki:

“Kur’ân âyetlerinin; manâları geniş ve lafzı gayet intizamlı olan tek bir keli-

meymiş gibi birbirleriyle irtibatlı olması, gerçekten çok büyük bir ilmin mevzuudur”152.

Aynı konuda Fahreddin Râzî de şunları söylemektedir:

“Kur’ân-ı Kerîm nasıl lafızlarının fesahati ve mânâlarının kıymeti sebebiyle bir

mûcize ise, aynı şekilde, tertibi ve âyetlerinin nazmı sebebiyle de mûcizedir... Onun

üslûbu sebebiyle bir mûcize olduğunu söyleyenler de, muhtemelen bunu kastetmişler-

dir”153.

Tenâsübe Dâir Bazı Misaller

Tenâsübe misal olarak Ahkâf Sûresi ile hemen peşinden gelen Muhammed

Sûresi’nin başlangıç ve bitişlerini mukâyese edebiliriz. Sonunda görürüz ki bu iki bida-

yet (başlangıç) arasındaki uyumdan ve bu iki nihayetteki dengelemeden daha güzelini

bulmak mümkün değildir.

Ahkâf Sûresi’nin sonundaki nükteli ibare, Muhammed Sûresi’ndeki yeni

mânâya geçiş için son derece mütenâsip bir şekilde konulmuştur. Önceki sûrenin so-

nundaki fâsıkların helâkine dair inzar, sonra gelen sûredeki helak türlerinden birinin

konu edilmesine çok münasip bir fikrî zemin hazırlamıştır.

Sûreler arasındaki insicama bir başka misal ise “merdivenler sistemi” veya “al-

çalan-yükselen üslup” diyebileceğimiz durumdur. Bu, herhangi bir sûrenin nihayet bul-

duğu mânânın aynısının bir sonraki sûrenin başlangıcı (iftitahı) olmasıdır.

Mesela bakınız, Tûr Sûresi’nin son âyeti:

“Gecenin bir kısmında ve yıldızların kaybolduğu sabah vaktinde O’nu tesbîh et!”, Necm Sûresi’nin ilk âyetine köprüdür:

“ Đnmekte olan Yıldız’a and olsun ki”.

Necm Sûresi’nin 57. âyeti de:

“O yakla şıcı yaklaştı” , Kamer Sûresi’nin ilk âyetine bir merdiven, bir basa-

maktır:

“Saat (Kıyamet) yaklaştı, ay yarıldı” .

Kamer Sûresi’nin son âyeti ise:

152 Suyûtî, Đtkân, III, 369. 153 Râzî, VII, 112, (el-Bakara 285).

93

“Kudretine nihayet olmayan Padişah’ın (yüce) huzurunda sadakat mecli-

sindedirler” , Rahmân Sûresi’nin ilk âyetine uzanan bir sebeptir:

“Rahmân...” .

Bakın, Mekkî olan Vâkıa Sûresi nasıl son bulmuş:

“Haydi Azîm olan Rabb’inin ismini tesbîh et!”

Ondan sonra gelen Medenî Hadîd Sûresi nasıl başlamış:

“Göklerde ve yerde olan her şey Allah’ı tesbîh eder...”.

Kur’ân-ı Kerîm’de, onu tedebbür etmeyi bütün derdi ve tasası hâline getiren ki-

şilerin ulaşabileceği, hidayet olunacağı son derece ince ve derin daha birçok teselsüller

(mânâ halkaları) bulunmaktadır.

Bu hususta diğer bir misal verelim: Fâtiha Sûresi niçin Kur’ân’ın başına kon-

muştur?

Fatiha’nın Kur’ân’ın bütünündeki yeri, ayrıntılara girmeden önce Kur’ân muh-

teviyâtını hulâsaten takdim eden fihrist mevkiindedir.

Kur’ân-ı Kerîm’de ulûhiyet, risalet, âhiret, muamelat, ahlâk, tarihî ibretler gibi

mevzûlara dair her ne varsa bütün bunların anahtarları, kısacık Fâtiha Sûresi’ne konul-

muştur. Ancak bunları tek tek saymadan vecîz bir üslupla ve çok az kelimeyle… Çünkü

o, kanallarından akıl ve ruh için gıda akan hayat pınarıdır. Çok okumaktan dolayı ne

bıkılır ne usanılır. Sonra Fâtiha’nın, kendinden sonra gelen sûre ile de husûsî bir

münâsebeti vardır. Fâtiha, Bakara’da açıklanan esaslara duyulan ihtiyacın sebeplerinin

açıklanmasına bir önsöz mâhiyetindedir. Mesela Fâtiha, mü’minleri, hidayeti lûtfedene

ellerini açmış, hidayet dileyen kişiler olarak tavsif eder:

“Bizi doğru yola hidayet eyle!”.

Kullarına çok yakın olan Cenâb-ı Hak duaları kabul eder. Đşte Bakara’nın başı

da buna uygun olarak gelmiştir:

“ Đşte o Kitab, kendisinde hiç şüphe yoktur; müttakîler için hidayet (rehbe-

ri)dir” .

Fâtiha Sûresi, bazılarının istediği gibi nüzul tertibine göre Müddessir ile Ebû

Leheb Sûreleri arasına konulsa, sûrenin nasıl bu konuma uymadığı ve yakışmadığı der-

hal görülür. Önceki ve sonraki sûrelerle bağı kopar, dua edilenle dua eden arasındaki

mânevî alış-veriş kaybolur, Kur’ân-ı Kerîm, fihristi olmayan bir kitap hâline gelir. Hep-

sinden öte Kur’ân başsız bir varlık oluverir!

94

Bu mevzûya bir misâl de Kur’ân-ı Kerîm’in sonundaki kısa sûrelerdir:

Bunların hepsi hitâmın, sona ermenin husûsiyetlerini taşır. Hızlıca ve peşpeşe

okunduğunda, hepsi birden veda eden kimsenin vasiyetine benzer birşeyi çağrıştırır.

Mesela Kevser Sûresi’ne bakınız: Vahiy kesilirken Kur’ân’ın ihtiva ettiği “büyük ni-

met”in, “umûmî hayr”ın değerini Peygamber Efendimiz’e öğretmek üzere bütüncül bir

bakışla nasıl yönelmiştir:

“Biz sana Kevser’i verdik” .

Bu âyet-i kerîme, Efendimiz’in şanını yücelten bir kitabı hitama erdiren en gü-

zel özettir. Önüne konulan imkânın emsalsiz oluşunu Peygamber Efendimiz’e bildirmek

ve öğretmek, sadece ona minnet etmek değil, aynı zamanda bu hidayet üzere istekli ol-

maya örtülü bir teşviktir.

Zâten Kevser Sûresi’nden sonra gelen sûre de bu dine sımsıkı yapışmayı,

inkârcılar küfürlerinde ne kadar ısrar ederse etsin bu dinden dönmemeyi kesinlikle em-

rederek onu izlemektedir:

“De ki: Ey kâfirler! Ben sizin taptıklarınıza ibade t etmem”.

Bu emir ve nehiyden, insanların din husûsunda farklı gruplara ayrılmalarından

sonra, herbirinin âkibetini ve başlarına gelecek olanları bildiren sûrelerin gelmesi pek

tabiidir. Bu sebeple Kâfirûn’dan sonra gelen iki sûreden biri kendilerine tebliğ olunana

sıkıca yapışan müttakîlere işaret etmektedir:

“Allah’ın nusreti (yardımı) ve fetih geldi ği zaman…”.

Diğer sûre ise müttakîlerin düşmanlarına ve hâllerine işaret etmektedir:

“Ebû Leheb’in elleri kurusun (yok olsun o); zaten yok oldu ya!”.

Bu son mânâ, yukarıdaki şu âyet-i kerime ile hazırlanan ve tesbit edilen küllî

kâidenin tatbîkinden başka birşey değildir:

“Doğrusu asıl ebter (sonu kesik) olan, sana buğzedendir”154.

Sonra bu kitabın hüsn-i hitâmı (güzel bir şekilde tamamlanması), mübarek kı-

lınması ve aşılamaz semâvî muhâfaza ile çerçevelenmesidir ki, bu en büyük ve eşsiz

hidayeti bütün varlıklar üzerinde muhafaza buyurmasını Ahad ve Samed olan tek Al-

lah’a dayanarak ve yönelerek istemektir. Hasetçilerin hasedine, vesvesecilerin kuruntu-

larına ve onların Allah yolundan alıkoymak için insanların gönlüne şüpheler atmasına

rağmen…

154 el-Kevser, 3.

95

Bunlar, Cenâb-ı Hakk’ın tertib ettiği üzere bulunan sûrelerin başlangıç ve son-

ları itibariyle çok münasip, yerleri ve birbiri ardınca gelişleri itibariyle pek güzel olan

tensîkine (sıraya getirilmesine, nizama konulmasına) misallerdir. Bunda şaşılacak birşey

yoktur. Çünkü Kur’ân-ı Kerîm, Hakîm ve Hamîd olan Allah’ın indirdiği bir kitaptır.

Allah Teâlâ’dan daha güzel sözlü kim vardır?!155.

Sûrelerdeki Konu Bütünlüğü

Kur’ân’ın sûreleri tedkik edildiğinde bunlarda bir giriş, bir gelişme ve bir de

sonuçtan müteşekkil, belirli bir planın olduğu görülür156. Sûrenin başındaki birkaç âyet-

te sûrede incelenecek olan mevzuun ana hatları verilmekte ve arkasından gelişme bölü-

mü öyle düzenli bir şekilde gelmektedir ki, hiçbir kısım üst üste gelmediği gibi, her par-

ça da bütün içindeki yerini en uygun şekilde almaktadır. Nihayet girişte bahsedilen me-

seleler, sonuç bölümünde eksiksiz olarak cevabını almaktadır157.

Kur’ân’da, muhtelif mevzular ele alınıyor gibi görünse de aslında her sûrenin

umûmiyetle bir tek hedefi vardır. Sûre boyunca devamlı o hedef gözetilir ve sûrenin

başı ile sonu o hedefe yönelir158.

9. Âyet ve Bölüm Sonlarındaki Üslup Husûsiyeti

Kur’ân-ı Kerîm’in en mühim üslup farklılıklarından biri de âyetlerin nihâyetin-

de gelen bitiş cümleleri ve Cenâb-ı Hakk’ın esmâ-i hüsnâsıdır. Âyetin bittiği bu lafza

fâsıla denir. Bu üslup, Kelâmullah’a mahsus olup başka bir söz ya da yazıda görmek

mümkün değildir. Âyette anlatılan mevzu ile sonunda gelen bu kısa cümle veya isimle-

rin çok sıkı bir münâsebet ve uyumu söz konusudur159. Buralarda bazen Allah’ın güzel

isimleri veya mânâları verilir, bazen aklı tefekküre sevkedecek ihtarlar gelir, bazen

Kur’ân’ın esas maksatlarından küllî bir kâide bildirilir, bazen de âyeti tekid ve teyid

edecek özet mâhiyetinde özlü sözler söylenir. Birçok farklı yönü sayılabilecek olan bu

münâsebetin bir kısmına burada temas edelim:

155 Tafsilat için bkz. Draz, “«Kur’ân-ı Kerim’in Nüzul Sırasına Göre Tertib Edilmesi Teklifi»ne

Edebî Eleştiri”, AÜĐFD, 1997, cilt: XXXVII, s. 257-259. 156 Bir misal olarak Bakara sûresinin büyük bir vukufiyetle ele alındığını görmek için bkz. Drâz,

en-Nebeü’l-azîm, s. 163-211. 157 Drâz, Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru, s. 120-121. 158 Bikâî (v. 885), Mesâidü’n-nazar, s. 16b. Kur’ân’daki tenâsüb ve Münâsebetü’l-Kur’ân ilmi

hakkında tafsîlat için şu eserlere bakılabilir: Zerkeşî, Burhân, I, 33-52; el-Bikâî, Nazmü’d-dürer; Suyûtî, Đtkân, III, 369-389; a.mlf., Merâsıdü’l-metâli’; Tuncer, Kur’ân Sûrelerindeki Eşsiz Âhenk; Ünver, Kur’ân-ı Anlamada Siyâkın Rolü; Gezgin, Tefsirde Semantik Metod, s. 77-82; Yılmaz, Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münasebet; Ecevit, Kur’ân Kendini Anlatıyor -Kur’ân’ın Đkili-Simetrik Tefsiri-.

159 Sa’dî, el-Kavâidü’l-hısân fî tefsiri’l-Kur’ân, s. 42, (19. Kâide).

96

1. Âyet-i kerîmede Allah Teâlâ’nın fiilleri ve eserleri genişçe zikredilir, daha

sonra bu fiillere uygun olan ism-i ilâhî zikredilir. Rahmet âyeti rahmet sıfatları ile, cezâ

ve azap âyetleri izzet, kudret, hikmet, ilim ve kahr isimleriyle sona erer160. Meselâ:

“O’dur ki yeryüzünde bulunan her şeyi sizin için yarattı. Sonra iradesi semâya yönelip orayı da yedi gök hâlinde sağlamca nizama koydu. O her şeyi hak-kıyla bilir” 161 âyetini ele alalım. Burada, yaratılış gayeleri ve kusursuz nizamlarıyla

ilim ve kudrete şâhitlik eden en büyük eserler serd edilmiş, nihayetinde konuya uygun

olarak Alîm ismi zikredilmiştir162.

Bir de, anlatılan konunun sonunda bazı tâkip cümleleri gelir ki, bunlar mânâyı

rûha iyice yerleştirir. Mesela kudreti isbat eden bir bölümden sonra: “Allah her şeye kâdirdir, her şeye gücü yetendir”163 fâsılası gelir. Kapalı bir ilimden bahseden âyetin

sonuna: “Allah sadırlarda olanları bilir” 164 fâsılası gelir. Terbiye ve talim yerlerinde

“Rabb” lafzı; ulûhiyetin vurgulandığı ve tazim gereken yerlerde “Allah” lafzı kullanı-

lır165. Đnsanların anlamakta ve kabul etmekte zorlandıkları veya hikmetini ilk anda kav-

rayamadıkları hükümleri takiben umûmiyetle Hakîm sıfatı, Azîz veya Alîm sıfatı ile

birlikte gelir166.

Yine aynı şekilde Cenâb-ı Hakk’ın mühim fiilleri, büyük eserleri zikredilerek

neticesinde kıyamet günündeki ba’s ve haşrin mutlaka gerçekleşeceği bildirilir. Böylece

önce zikredilenler bu esas hükme mesned teşkil eder167. Bütün bunlar aynı zamanda

Kur’ândaki âhengin bir parçasıdır.

2. Kur’ân, Allah’ın muhteşem sanatının güzelliklerini insanın önüne açıp sıra-

ladıktan sonra, o sanat güzelliklerini münâsip isimler içinde özetler veya akla havale

ederek insanları tefekküre dâvet eder:

“ (Rasûlüm!) De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak-

lara ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor, di-

160 Sa’dî, a.g.e, s. 42, (19. Kâide). 161 el-Bakara, 29. 162 Fadl Hasan Abbâs, âyet sonlarında gelen bu esmâ-yı hüsnânın tertîbindeki hikmetleri, zengin

misallerle güzel bir şekilde açıklar. Bkz. Abbâs, Đ’câz, s. 216-220. 163 Bkz. el-Bakara, 20, 106, 109, 148, 259, 284; Âl-i Đmrân, 26, 29, 189; el-Mâide, 17 vb… 164 Bkz. Âl-i Đmrân, 119, 154; el-Mâide, 7; el-Enfâl, 43; Hûd, 5; Lokmân, 23; el-Fâtır, 38 vb… 165 Kutub, et-Tasvîr, s. 87-88. 166 Bkz. el-Bakara, 209, 228, 240, 260; en-Nisâ, 11, 24, 92; el-Mâide, 38; el-En’âm, 128; el-Enfâl,

67; et-Tevbe, 28, 60; el-Hac, 52; en-Nûr, 58, 59; el-Đnsân, 30 vb… 167 Bkz. en-Nebe’, 6-17.

97

riden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? «Allah» diyecekler. De

ki: Öyle ise (O’na âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”168.

Birinci kısımda semâ ve arzı insan rızkına iki hazine gibi hazır kılan, yağmuru

ve hububatı çıkaran kudretin Allah olduğu ve dolayısıyla şükrün ona münhasır kılınması

gerektiği anlatılıyor. Đkinci kısımda göz ve kulak gibi paha biçilmez iki âzâmızı verecek

olanın ancak bizi yaratıp terbiye eden Rabbimiz olduğuna, bu sebeple Rabbın yalnız O

olabileceği gibi ma’budun da o olabileceğine işaret ediliyor. Üçüncü kısımda ölmüş

yeri dirilten ve dirileri öldürenin Hak’tan ve bütün kâinatın Hâlık’ından başka kimsenin

olamayacağı bildiriliyor. Hakk’ın mahlûkâtın hukukunu zayi etmeyeceği için herkesi

büyük bir mahkemeye çıkaracağı, yeri dirilttiği gibi insanları da ölümlerinden sonra

dirilteceği anlatılıyor. Dördüncü kısımda “Bu büyük kâinatı tam bir intizâmla idare

edip yöneten Allah’tan başkası değildir. Koca kâinatı bütün parçalarıyla kolayca idare

eden Allah, o derece kusursuz ve nihayetsizdir ki hiçbir şerik ve yardıma ihtiyacı ola-

maz” deniliyor. Bütün bunlar zikredildikten sonra:

+; ر�'- ا�#f �'- ا�“ Đşte O Allah, sizin gerçek Rabbinizdir” buyrularak, birinci ve dördüncü kı-

sım için Allah , ikinci kısım için Rab, üçüncü kısım için de el-Hak ismi getirilmiş, bu

fiillerin kaynakları gösterilerek âyetin muhtevâsı üç kelimeyle hulâsa edilmiştir.

3. Bazen âyet, geniş bir şekilde Allah Teâlâ’nın nimetlerini sayar, daha sonra

bir küllî kâide ile biter:

“Allah gökleri ve yeri yaratandır. Gökten yağmur indirip size rızık olsun diye, onunla türlü türlü meyveler, ürünler çıkarandır. Đzni ile denizde dolaşmak üzere gemileri size râm eden, akan suları da, ırmakları da sizin hizmetinize veren-dir. Mûtad seyirlerini yapan Güneş ile Ay’ı size âmâde kılan, geceyi ve gündüzü istifâdenize veren de O’dur”169

Bu âyetlerde, Allah’ın pek çok nimeti vecîz bir şekilde anlatıldıktan sonra, in-

sana verilen nimetlerin ne kadar geniş ve ne derece hadsiz olduğu bildirilerek bir temel

kâide ortaya konulmuştur:

“Hâsılı O, kendisinden dilediğiniz her şeyi verdi. Öyle ki Allah’ın size ver-diği nimetleri birer birer saymaya kalkarsanız, mümkün değil, (onları toptan olarak

bile) sayamazsınız…”170.

168 Yûnus, 31. 169 Đbrahim, 32-33. 170 Đbrahim, 34.

98

4. Bazen âyet insanın isyan ve günahlarını zikreder, bu sebeple şiddetli bir teh-

ditle o yanlışlardan meneder. Daha sonra tehditteki bu şiddetin günahkârları ve kâfirleri

ümitsizliğe düşürmemesi için, Allah Teâlâ’nın rahmetine işaret eden isimleri hatırlatıla-

rak kullara tesellî verilir171.

Bu sebeple Kur’ân-ı Kerîm’in fâsılaları, bazılarının iddia ettiği gibi öncesi ile

alâkası olmayan ve sâdece seci ve kâfiye uyumu için getirilmiş lâfızlar değildir 172. Bir

edip kâfiyeyi tutturabilmek için çoğunlukla mânâyı az veya çok ihmâl eden kelimeler

seçmek zorunda kalır. Kur’ân’daki fâsılalar ise bunun aksine olup lafızlar mânâya tâbi-

dir. Buralarda, anlamı en güzel şekilde yansıtmakla birlikte âyet sonlarının uyumunu

gözeterek ifâdeye güzellik katacak kelimeler seçilmiştir173. Fâsılaların âyetin önceki

kısmıyla tam bir alâkası vardır ve onlar siyâkın ve hikmetin gerektirdiği mânevî maksat-

larla getirilmiştir. Bu mânevî maksatlar ile lafız ve musikî açısında sağladıkları uyum ve

güzellik birleşince Kur’ân’ın mûcizevî üslûbu daha güzelleşmektedir. Hem mânâdaki

incelik ve hassasiyetten, hem de lâfzî güzellikten istifâde etmekteyiz174.

Fâsılalardaki bu mânâ uyumunu Kur’ân’dan haberi olmayan ancak Arapça’da

zevk-i selîm sâhibi bulunan bir bedevi bile kolayca anlayabilir: Ömer (r.a) devrinde bir

kişi:

�ت ;�&.)>� ;�ن ز�.�- �% ��� �� ]�� C2�ء,'- ا '� i� -C i& ا ان ا�

“E ğer size bunca gerçekler, açık deliller geldikten sonra haktan ayrılırsa-

nız, iyi bilin ki: Allah Azîz ve Hakîm’dir” 175 âyetinin son kısmını: �ر ر<$G -C şeklinde

okuyunca bir bedevî hemen îtirâz ederek:

“–Bu böyle olmaz. Şâyet okudukların Allah’ın kelâmı ise Hakîm olan bir zât

böyle söylememelidir. Ğufrânı, haktan ayrılmanın yanında zikretmemelidir. Bu, gü-

nahkârı kışkırtmak, hataya teşvik etmek olur” demiştir176.

Yine bir bedevî:

171 el-Đsrâ, 42-44. 172 Abbâs, Đ’câz, s. 226. Kur’ân’ın fâsılaları lâfzî güzellik ve insicâm itibariyle de zirvede olduğu

için bazı insanlar onların zâhirî kısmına takılıp kalmış ve fâsılaların sâdece secî‘ ve kâfiye için kullanıldı-ğını zannetmiştir. Hâlbuki fâsılaların asıl maksadı mânâyı kuvvetlendirmek ve insanları irşâd etmektir. Bunun yanında insicâmı da en mükemmel bir şekilde sağlamışlardır. Fâsılaların mânâya uygunluk ve hikmetleri hususunda zengin misaller için bkz. Abbâs, a.g.e, s. 227-231.

173 Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA, XXVI, 395. 174 Abbâs, a.g.e, s. 226. 175 el-Bakara, 209. 176 Abbâs, a.g.e, s. 225.

99

ء �)% *�ن *$� ي ��& C� i[ا� �>اح ود�J, .�E ! ذات ا و�). �ه &.

“Biz Nuh’u, levha hâlindeki tahtalar ve çivilerle yapılmış gemiye bindir-dik. O kadri bilinmemi ş değerli insana bir mükâfat olarak gemi, bizim inayetimiz

altında akıp gidiyordu” 177 âyetinin sonunu �$* şeklinde okuyan bir kimseyi işitince:

“–Öyle olmaz!” demiş, düzeltince de:

“–Böyle olur” demiştir178.

10. Anlamlı ve Lüzumlu Tekrarların Bulunması

Kur’ân’da bazı kıssa, konu, âyet ve cümlelerin birden fazla yerde geçtiği görü-

lür. Bu tekrarlar Kur’ân’ın belâgat ve fesâhatine halel getirmez. Aksine bunlar da onun

i‘câz yönlerinden biridir. Kur’ân’da tekrarlar tekid, talim, tehdit; günah işlemekten, Al-

lah’a karşı gelmekten sakındırma, insanın düşünüp ibret almasını sağlama179 gibi mak-

satlarla belâgat kuralları dâiresinde gerektiği yerde ve lüzumu kadar yer almıştır.

Kur’ân’da tekrarlar iki çeşittir. Birisi bazı lafız ve cümlelerin tekrarı, diğeri de

kıssa, haber gibi bazı manaların tekrarı. Âyetlere ve sûrelere serpiştirilmi ş olan lâfız

tekrarları, daha çok tekid için yapılır. Bununla birlikte tehvîl, inzâr, tecsîm ve tasvir gibi

belâğî nükteleri de ihtiva eder180.

Kur’ân’da, ihtiyaç duyulmayan ve mânâ itibariyle yeni bir fayda temin etme-

yen tekrarlara rastlanmaz. Bir âyet içerisinde tekrarlanan lâfızların, mânâya mühim kat-

kılarının olduğu, bunların çıkarılması hâlinde mânânın büyük ölçüde değişeceği, hatta

bozulabileceği anlaşılmaktadır. Taşköprülüzâde bu hususta şöyle der:

“Lafız bakımından tekrar görünüyorsa da mânâ bakımından tekrar yoktur. Zîrâ

iki müteradif sözün bir araya gelmesinde öyle bir mânâ zuhûr eder ki, ayrıldıkları za-

man o mânâ hâsıl olmaz”181.

Tekrar, Kur’ân’ın daha kolay anlaşılmasına, daha fazla akılda kalmasına, bilgi-

lerin zihne daha köklü yerleşmesine vesile olmaktadır. Yoğun bir şekilde kullanılan

mânâ/konu tekrarlarının yanında, lâfız tekrarlarının da Kur’ân’ı anlamada mühim tesir-

177 el-Kamer, 13-14. 178 Abbâs, Đ’câz, s. 225. 179 Tâhâ, 113; el-Kasas, 51. 180 Bûtî, Ravâi’, s. 117. 181 Taşköprülüzade, Mevzuâtü’l-Ulûm, I, 412. Ayrıca bkz. Kocabaş, Kur’ân’da Yaratılış, s. 47.

100

leri bulunmaktadır. Bu tekrarlar vâsıtasıyla, bihassa insanlığın hidâyete getirilmesinin

hedeflendiği görülmektedir. Her tekrarın, yakın veya uzak, hidâyetle mutlaka bir alâkası

kurulabilir. Lâfız tekrarları, aynı zamanda âyetler arasındaki tenâsübü, âhengi ve insi-

camı da teyid etmektedir. Bu itibarla, bilhassa âyet tekrarlarında hoş bir mûsiki ortaya

çıkmaktadır182.

Lâfız tekrarlarına şu misali verebiliriz:

�Y @)>د و&�د �����ر&3 �_ �� ا�#�� ادر 3B. و��� 3B. �� ا�#�� ا�#�� +* .3B

“Kesin gerçekleşecek olan, evet nedir o kesin gerçekleşecek olan? Gerçek-leşecek olan kıyametin ne olduğunu sen nereden bileceksin? Đşte Semûd ve Âd ka-vimleri de o âniden kapılarını çalacak olan kıyamet dehşetini yalan saymışlar-dı!” 183.

Tekrarın uyulması gereken şartları ve belirli durumları mevcuttur. Bu sebeple,

yapılan her tekrar, söze zenginlik ve güzellik vermez. Kur’ân’ın bu konudaki i‘câzı da,

tekrarın herkes tarafından kulağa hoş gelecek şekilde yapılamayışından dolayıdır.

Mânâ tekrarlarına gelince bunun da bilinen iki maksadı vardır:

a. Dînî hakîkatleri, vaad ve vaîdlerin mânâlarını, üslûbun muhtelif şekilleriyle

nefislere iyice yerleştirmek.

“ Đşte böylece bu kitabı Arapça bir Kur’ân olarak indir dik ve onda uyarı ve tehditlerimizi farklı üsluplarla anlattık. Ta ki insanlar Allah’a kar şı gelmekten korunsunlar ve ta ki o, kendilerine bir ibret ve uyanış versin!” 184 âyeti de bunu ifâde

etmektedir.

Đmam Zerkeşî, âyette geçen “tasrîf” kelimesinin hakîkatini şöyle açıklar:

“Uzun zaman geçmesi sebebiyle birinci îkâzın unutulmasını önlemek ve

mânâyı iyice yerleştirmek için, lâfzın bizzat kendisini veya mürâdifini tekrar etmek-

tir” 185.

Bu tavır, Kur’ân’ın benimsediği bir terbiye metodudur.

b. Mânâ tekrarının ikinci maksadı, aynı mânâyı muhtelif kalıp ve tabirlerden

çıkarmak, onu bazen tafsilatıyla bazen de özet hâlinde sunarak kelâmı muhtelif şekiller-

182 Bkz. Baş, Erdoğan, Kur’ân’ın Üslubu ve Tekrarlar, s. 253-254; Yıldırım, “Kur’ân” md., DĐA,

XXVI, 395. 183 el-Hâkka, 1-4. 184 Tâhâ, 113. 185 Zerkeşî, Burhân, III, 10.

101

de getirmektir. Misâl olarak Hz. Nûh’un kıssasını ele alalım. Hûd Sûresi’nde 25. âyet-

ten 49. âyete kadar 24 âyetle ve 3 sayfada anlatılmıştır. Aynı kıssa Kamer Sûresi’nde 9

ve 17. âyetler arasında 4 satırda vecîz bir şekilde tekrar edilmiştir. Yine aynı kıssa Nûh

Sûresi’nde 28 âyetle 1,5 sayfa içinde anlatılmıştır. Bu üç ayrı nassın her birini okudukça

yeni bir haber okuduğumuzu zanneder ve heyecanlanırız. Đnsan nefsinin uzun ve kısa

olmak üzere her iki üslup şekline de ihtiyacı vardır. Zira kimisi kısa ve özlü anlatımla

tatmin olurken, kimi de tafsilata gerek duyar. Kur’ân, bütün insanlara hitab ettiği için

muhtelif usûl ve üsluplarla mühim mânâları tekrar etmiş ve bütün insanlığı kuşatmış-

tır186.

Müsteşrik Blachére, Kur’ân’da peygamber kıssalarının tekrarlanmasının sıkın-

tı ve usanç verdiğini iddiâ eden batılılara karşı çıkarak, bu kıssaların her birinin bir deli-

le dönüştürüldüğünü söyler. Meselâ tekrarlanan kıssalarla Kur’ân, “ Đstikbali belirleyen

mâzîdir” gerçeğini hatırlatır. Yine “Eziyetlere maruz kalan mü’minlerin sonunda Al-

lah’ın yardımıyla kurtulduğu, inkârcıların da helâk edildiği” şeklindeki tarihî kanunu

hatırlatır. Böylece bu tekrarlar, muhatapları ikna vasıtası olur187.

Bu îtibarla aslında bunları tekrar olarak kabul etmek bile doğru değildir. Nite-

kim bazı âlimler, Kur’ân’ın tekrardan uzak olduğu görüşündedir. Seyyid Kutub, benzer

mevzûları farklı farklı yollarla ele almasının, Kur’ân-ı Kerîm’in âdetlerinden olduğunu

ifâde eder. Şöyle der: “Kur’ân’ın anlatımları muhteliftir. Birbirine benzeyebilir ancak

kesinlikle tekrar ve birbirinin aynısı değildir” 188. Fadl Hasan Abbâs’a göre ise, zâhiren

tekrar gibi görünen mânâ, kıssa ve lafızlara dikkatle bakıldığında, her birinin farklı bir

anlam, maksad ve fonksiyona sahip olduğu görülür. Abbâs, bazı misaller vererek konu-

yu açıklar189.

Đbn-i Âşûr, Bakara ve A’râf sûrelerinde zikredilen Hz. Âdem kıssasını

mukâyese eder ve der ki: Đki yerdeki konuları bir araya getirdiğimizde Hz. Âdem’in

güzel yönlerini ortaya koyan ve onu medheden birçok husus ortaya çıkar. Fakat bunlar

Kur’ân’ın âdet ve üslûbu gereği kıssaların zikredildiği yerdeki maksada göre tevzi edi-

lir. Bu farklılık da yeni yeni faydaları beraberinde getirir. Hikâye üslûbunda tefen-

nün/çeşitlilik yapıldığı için muhatap sıkılmaz ve canlı durur. Kur’ân’daki kıssaların en

mühim maksadı; ibret, öğüt ve örnek alarak, çizilen karakter ve şahsiyete tâbî olmak-

tır.190. Kur’ân-ı Kerîm kıssaları lüzûmu kadar anlatır, detaya girip sözü uzatmaz191.

186 Bûtî, Ravâi’, s. 118-120. 187 Blachére, Introduction au Coran, s. 180-181. 188 Kutub, Fî Zılâl, IV, 2123, (el-Hicr girişinde). 189 Abbâs, Đ’câz, s. 232-239. 190 Đbn-i Âşûr, VIII (Đkinci kısım), 54, (el-A’râf, 19).

102

11. Mevzûların Đç Đçe Anlatılması

Kur’ân-ı Kerîm’in âyetlerine insafla ve dikkatle bakıldığında, onun takdîminin,

diğer kitaplarınki gibi bir iki maksadı takip eden tedrîcî bir fikir silsilesinin takdimine

benzemediği görülür. Aksine onun def’î ve ânî bir husûsiyeti, hayatın nabız atışları tar-

zında ilkâ olunan bir gidişâtı mevcuttur. O, diğerlerinden farklı ve eşsiz bir kitaptır192.

Fahrettin Râzî, Kur’ân’ın, hüküm ve tekliflerden birçok nevi zikrettiğinde, hemen aka-

binde ya ilâhiyât alanındaki bazı hususlardan veya peygamberlerin ve kıyâmetin

ahvâlinden bahsettiğini, böylece önceden zikrettiği ahkâm ve mükellefiyetleri tekid etti-

ğini, bunun da Kur’ân’ın âdetlerinden olduğunu bildirir193.

Dolayısıyla bir sûrede çok defa muhtelif mevzular ele alınır. Đlk bakışta bu

mevzular arasında insicam ve alaka görülmeyebilir. Ancak bütüncül bir bakış açısıyla

incelendiğinde sûreyi teşkil eden unsurlar arasındaki simetriyi ve terkipteki armoniyi

görmek mümkündür194. Zira anlatılan konuların hepsinde de merkezî bir mânâ vardır.

Vücûdu meydana getiren ve dağınık gibi görünen uzuvlar organik bütünlüğe mânî de-

ğildir. Bilakis âzâların farklı yerlerde olması organizmanın devamının şartıdır.

Kur’ân’daki muhtelif mevzuların arasına siyâka uygun olarak merkezî mânânın serpişti-

rilmesi de, insana canlılık veren ruhun, vücudun her tarafına sirayet etmesi kabilinden-

dir195.

Beşerî Teliflere Benzemez

Đnsanların telif ettiği kitapların aksine, Kur’ân-ı Kerîm’in bütün konu ve bahis-

leri, fâsılasız birbirine bağlıdır. Bu durum, Kur’ân’ın kendine has husûsiyetlerindendir.

Kur’ân’ın ihtivâ ettiği çok çeşitli konuların ve mânâların hepsi bir tek küllî mânâyı in-

sanların kafasına iyice yerleştirmek için serdedilmiştir. O da, insanları kendi fikir ve

irâdeleriyle Allah’a kul olmaya çağırmak, dünya hayatından sonra ikinci bir hayatın

var olduğunu ve dünyanın âhiret yanında hayrıyla, şerriyle, saâdetiyle, şekâvetiyle bir hiç mesâbesinde kaldığını bildirmektir. Çünkü Allah Teâlâ insanları kul olarak yarat-

191 Đbn-i Âşûr, IX, 116, (el-A’râf, 150); VIII (Đkinci kısım), 59, (el-A’râf, 21). Tekrarlar husûsunda

tafsîlat için bkz. Erdoğan Baş, Kur’ân’ın Üslubu ve Tekrarlar, Đstanbul 2003. 192 Mevdûdî, I, 15. 193 Râzî, XII, 101, VI, 20, (el-Bakara, 215). 194 Bkz. Drâz, Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru, s. 120. Kur’ân âyetleri ve sûreleri arasındaki

tenâsüb ve uyumu göstermek için müstakil ve hacimli bir eser kaleme alan Bikâî, konunun ehemmiyetini anlattıktan sonra, bazen de âyetler arasındaki münâsebetin ilk bakışta görülemediğini, bunun için tefekkür ve araştırmaya ihtiyaç olduğunu anlatır ve, “Öyle âyetler var ki, ondaki münâsebeti bulmak için üzerinde aylarca düşündüm” der (Bikâî, Nazmü’d-dürer, I, 8).

195 Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 149.

103

mıştır. Kur’ân-ı Kerîm, bu esas ve küllî mevzuları; teşrî, kıssa, tarih, cedel, tasvir, vaad

ve vaîd gibi çok çeşitli konuların içine yerleştirmiş ve âdeta onların rûhu gibi kılmıştır.

Bu sebeple Kur’ân-ı Kerîm, kanun koyarken dahi bu maksadını bir kenara bırakmaz.

Bir kıssa naklederken, ona dalıp da küllî mânânın unutulmasına fırsat vermez. Merkezî

mânâyı; öğüt, vaad veya vaîd gibi bir tarzla ustaca kıssanın arasına yerleştirir. Bu da

ancak mânâların tedâhül edip kaynaşmasının meydana getirdiği bir kompozisyonla

mümkündür196.

Aslında Kur’ân-ı Kerîm bu hâliyle, insan hayâtıyla tam bir bütünlük ve âhenk

arzetmektedir. Mâlum olduğu üzere insan hayâtı da birbirinden tamâmen farklı kısımla-

ra ayrılmış değildir. Tam aksine inanç, ibâdet, hukûk, ahlâk ve hissî mevzûlar iç içedir.

Bazen bunların tamamını aynı anda yaşadığımız olmuş veya etrafımızda görmüşüzdür.

Bu açıdan, Kur’ân’ın mevcut hâli, insan hayâtına tamamen uyum arzetmektedir197.

Bu yol, insanın bir çeşit ilimde sâbit kalmasını önlemek için tâkip edilecek en

güzel usuldür. Çünkü tek çeşit bir ilim üzerinde durmak, insana bıkkınlık verir. Fakat

tevhid, kıssa, ahkâm gibi ilmin bir çeşidinden diğerine geçtikçe insanın gönlü açılır ve

kalbi huzur duyar. Bir beldeden başka bir beldeye, bir bahçeden diğer bir bahçeye, leziz

bir yemekten öteki lezzetli yemeklere geçiyormuş gibi olur. Hiç şüphesiz bu, en çok haz

veren ve en fazla arzu uyandıran bir durumdur198.

Bu hususta Đbn-i Âşûr şöyle demektedir:

“Kur’ân’ın Arap üslûbuna muhâlefet ettiği en büyük husûsiyetlerden birinin,

onun nazmında iki maksadı bir araya getirmesi olduğunu görüyoruz. Bunlar da mev’iza

(öğüt verme) ve teşrî maksatlarıdır. Kur’ân’ın nazmı zâhiren, dinleyenlere ihtiyaç duy-

dukları bilgileri verir ki, bu Arapların hitâbelerine benzer. Diğer taraftan dirâyetli âlim-

ler bu mânâlar arasından ibadet, muâmelât, âdâb gibi hususlarda pek çok ahkam çıkarır-

lar”199.

Muhatapları Canlı Tutar

Đbn-i Âşûr; âdâb, yasaklar, müjdeler, nasihatler, misaller ve kıssaların iç içe ve

tefennün sanatıyla birinden diğerine geçerek anlatılmasının, Kur’ân’ın husûsiyetlerin-

den olduğunu ifâde eder. Bunun da muhatapları, dinleyenleri, okuyanları ve daha sonra

196 Bkz. Yıldırım, a.g.e, s. 145-152; Bûtî, Ravâi’, s. 120-122, 163-167. 197 Güngör, Kur’ân Tefsirinde Fıkhî Tefsir Hareketi, s. 24. 198 Râzî, VII, 3, (el-Bakara, 255). 199 Đbn-i Âşûr, I, 115-116, (Onuncu Mukaddime’de).

104

kendisine Kur’ân ulaşan kimseleri canlı ve diri tutmak, nefislerini yormayıp istenen

kıvama yönlendirmek maksadına mâtuf olduğunu bildirir200.

Ayrıca Kur’ân-ı Kerîm, mev’iza ile kalpleri yumuşattıktan sonra hüküm koy-

mayı veya bunun aksini yapmayı fırsat bilir ve değerlendirir201. Böylece Kur’ân, koydu-

ğu hükümlere sâhip çıkılmasını daha kuvvetli bir şekilde sağlamış ve onların hayata yön

vermesini daha sağlam esaslar üzerine oturtmuş olmaktadır. Aksi takdirde, hiçbir teşvik

ve uyarı unsuru olmadan kupkuru, soğuk ve katı hükümler koyup bunların tatbîkini in-

sana bırakmak, elbette netice vermez202.

Konusu, ana fikri ve gâyesi gözönüne alındığında, Kur’ân’da lüzumsuz ve an-

lamsız tek bir nokta dahi yoktur. Baştan sona ele alınan farklı konular, ana fikirle öyle-

sine uyum içindedir ki, onları, farklı renk ve boyutlarına rağmen aynı kolyenin güzel

taşlarına benzetebiliriz. Kur’ân, göklerin, yerin ve insanın yaratılışını anlatırken de,

kâinattaki yaratıklara temas ederken veya insanlık tarihinden hâdiseler naklederken de

aynı hedefi gözetir… Bu sebeple Kur’ân, bir şeyi, sadece kendi gâye ve hedefine uygun

olduğu ölçüde anlatır, belirtir veya o şey hakkında hüküm verir. Gereksiz ve ilgisiz ay-

rıntılar üzerinde durmaz. Sözü tekrar tekrar, bütün konuların çevresinde döndüğü ana

fikre, yani Hakk’a dâvete getirir. Kur’ân, bu bakış açısıyla incelendiğinde, onun tama-

mının mantıklı olduğu ve baştan sona bir konu bütünlüğü içinde olduğu görülür203.

Diğer taraftan Kur’ân, mevzûları iç içe anlatarak farklı farklı yaratılan insanla-

rın hepsinin de istifade etmesini sağlar. Çünkü hidâyet yolları ve üslupları muhteliftir204.

Şah Veliyullah ed-Dihlevî ise bu mevzû ile alakalı olarak şöyle der:

“Yüce Yaratıcı, bir avuç topraktan ibâret olan insana söz söylemeyi irâde buyu-

runca, bir kısım insanlarca güzel sayılıp diğer bir kısmı tarafından güzel görülmeyen bir

takım kalıplara değil de, icmâlî (umûmî) güzelliğe nazar buyurdu. Mâlikü’l-mülk olan

Allah, Âdem evlâdının açık yolu üzere söz söylemek irâde buyurunca, devirlerin ve

tavırların (çevrelerin) değişmesiyle değişen kanunları değil de, sâde ve basit aslı zabt

eyledi. Zîrâ üzerinde ittifak edilmiş kanunlara sıkıca tutunmanın menşei, ancak âcizlik

ve câhilliktir. Bu belirli kâidelere bağlı kalmadan, ifâde ve beyânın girintili çıkıntılı

200 Đbn-i Âşûr, II, 338, (el-Bakara, 219); V, 26, (en-Nisâ, 31); VI, 187, (el-Mâide, 35). Zemahşerî

de Kur’ân’daki “ Đltifat” sanatından bahsettikten sonra benzer şeyleri söylemektedir (Zemahşerî, I, 15, el-

Fâtiha, 5). 201 Đbn-i Âşûr, V, 26, (en-Nisâ, 31). 202 Göngör, Fıkhî Tefsir Hareketi, s. 25. 203 Mevdûdî, I, 20, (Giriş). 204 Đbn-i Âşûr, XV, 131, (el-Đsrâ, 53).

105

sâhalarında, düz ve yüksek beyânlardan kaçıp zâyi olmayacak şekilde toplu güzelliği

meydana getirmek ise, ayrı bir şey ve kabiliyettir”205.

Kur’ân’ın buna benzer pek çok mûtad dışı husûsiyetleri mevcuttur. Çünkü o,

beşer üstü bir kitaptır ve onların belirlediği kâidelere bağlı kalmak mecburiyetinde de-

ğildir. Diğer bir ifâdeyle Kur’ân, yeryüzünde kendi türündeki tek kitaptır206. Bu sebep-

le Kur’ân’ın metodunu ve üslûbunu incelerken, insanların geçmişte ve günümüzde be-

nimsediği veya gelecekte benimseyeceği telif ve tanzim usullerinin hakemliğine baş-

vurmak yanlıştır. Diğer taraftan, yazarların kitaplarını, konularına göre bir takım bölüm-

lere ve alt bölümlere ayırmaları, zarûrî bir iş değildir. Bu tasnif işi, kitaplarında takip

ettikleri maksatlara bağlıdır. Bu, daha ziyade bir âdet ve görenek meselesidir ve zaman-

la değişmektedir. Yoksa, Allah’ın Kitâbı’nı hükmüne tâbi kılacak derecede sâbit ve de-

ğişmez bir hakikat değildir207.

Şunu tekrar vrugulamak gerekir ki, Kur’ân-ı Kerîm, mevzuları iç içe anlatmak-

la birlikte, kendi maksadı ve iç bütünlüğü açısından bakıldığında mükemmel bir nizâm,

âhenk ve usûle sâhiptir. Üzerinde tefekkür edildiğinde bunların bir kısmı anlaşılabil-

mektedir. Bununla birlikte Kur’ân’ın üslûbundaki bütün incelikler tamamen ortaya ko-

nulabilmiş de değildir.

12. Mukâyeseli Anlatım Üslûbu

Kur’ân’da karşılaştırmalı bir üslup kullanılır ve bahsedilen durumların âkıbeti

hakkında bilgi verilir. Đyi-kötü, güzel-çirkin, doğruluk-sapıklık gibi vâkıalar misalleriyle

yer alır ve bunları benimsemiş ve özümsemiş olanlara verilecek karşılıklar açıklanır. Bu

vaad ve îkâzlar da, dâima peşpeşe ve bir mukâyese üslûbu ile gelir. Kur’ân’ın tamamına

hakim olan bu üslup, aynı zamanda onun eğitim metotlarından biridir208.

Ebû Bekir (r.a) Kur’ân’ın bu üslup husûsiyetini, ölüm hastalığında Hz.

Ömer’e yaptığı vasiyetinde şöyle ifâde etmiştir:

“Görmüyor musun ey Ömer, rahatlıktan bahseden âyet şiddetten bahseden

âyetle birlikte inmiştir. Yine şiddet âyeti rahatlık âyetiyle birlikte gelmiştir ki mü’min

ümitvâr olmakla birlikte aynı zamanda korksun. Devamlı bir ümit içinde kalarak Al-

lah’tan olmayacak şeyler istemesin, kendini emniyette görmesin. Aşırı derecede korku

içine düşerek de kendi elleriyle kendini tehlikeye atmasın. Görmüyor musun ey Ömer,

205 Dehlevî, el-Fevzü’l-kebîr, s. 92. 206 Mevdûdî, I, 17, (Giriş). 207 Yıldırım, K. Đlimlerine Giriş, s. 146. Ayrıca bkz. Mevdûdî, I, 15-17. 208 Bkz. Bûtî, Ravâi’, s. 214-215, 247-248.

106

Allah cehennem ehlini en kötü amelleriyle zikretti ki onları hatırladığında; «Ben, bun-

lardan olmayacağımı ümid ederim» diyesin. Cennet ehlini de en güzel amelleriyle zik-

retti, içinde bulundukları küçük seyyieleri görmezden geldi ki, onları düşündüğünde de;

«Benim amelim nerede onların ameli nerede!» diyesin”209.

Bu husûsa temas eden Muhyiddin Đbn-i Arabî (k.s):

“Kur’ân’da rahmet ihtiva eden bir âyet geldiğinde, muhakkak onun mukâbilin-

de tehdit bildiren bir benzeri gelir… Kur’ân’ı tetebbu ettiğinde tamamının bu neviden

olduğunu görürsün” dedikten sonra bunun pek çok misâlini verir210.

Câhız:

“Kur’ân’da bazı mânâlar vardır ki, neredeyse birbirinden hiç ayrılmazlar” de-

dikten sonra namaz-zekât, açlık-korku, cennet-cehennem, terğib-terhib (rağbet ettirme-

korkutma), Muhâcirler-Ensâr, cinler-insanlar gibi kavramları zikreder211. Bu sözü nak-

leden Đbn-i Âşûr da, sayılanlara “fayda-zarar” ve “sema-arz” kelimelerini ilâve eder212.

Yine Đbn-i Âşûr, Âdâtü’l-Kur’ân başlığı altında Zemahşerî ve Râzî’den nak-

len şunları söylemektedir:

“Kur’ân’ın âdetlerinden biri de şudur: O bir tehditte bulunduğunda arkasından

muhakkak vaadde bulunur. Bir inzar geldiğinde onu muhakkak tebşir takip eder”. Đbn-i

Âşûr, bu üslûbu Arap şiirinde çok az gördüğünü söyler ve Lebid’den bir misal zikre-

der213.

Râzî, Kur’ân’ın âdetlerinden biri olarak şunu zikreder: Kur’ân mü’minin hâlini

beyân ettikten sonra kâfirin hâlini anlatır, ikâbın arkasından sevâbı zikreder. Bunu da

terğib ve terhib metodunun gereği olarak yapar214.

Hâsılı Kur’ân’ın üslûbu, kendine has ve beşerin üslûbundan çok farklıdır. O,

bir araya gelmeleri çok uzak bir ihtimal olmasına rağmen, bütün faziletlerin en ileri de-

recelerini kendisinde buluşturan bir kelâmdır215.

13. Gönüllere Tesir Edişi

209 Taberî, Tefsîr, XXVI, 24/24189, (el-Ahkâf, 16); el-Müttaki, Kenz, XII, 533/35717; Bûtî,

Ravâi’, s. 215. 210 Đbn-i Arabî, Kitâbü’l-celâl ve’l-kemâl, s. 24-43. 211 Câhız, el-Beyân ve’t-tebyîn, s. 21. 212 Đbn-i Âşûr, I, 124, (Mukaddime). 213 Đbn-i Âşûr, I, 125, (Mukaddime); Râzî, XXVIII, 213, (et-Tûr, 17). 214 Râzî, XXVIII, 213 (et-Tûr, 17). 215 Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 108.

107

Kur’ân-ı Kerîm, Allah kelâmı olması sebebiyle sâhip olduğu azamet üslûbunun

bir neticesi olarak -Arapça bilsin veya bilmesin- muhatabı üzerinde târifi imkânsız derin

ve esrârengiz bir tesir icrâ ederek onu kendisine çeker. Bu, aynı zamanda Kur’ân’ın

sâhip olduğu belâğatın, insanüstü ses ve mûsikî âhenginin tabiî bir neticesidir.

Belâgat ile Psikoloji Đlmi arasında sağlam bir alâkanın olduğu, bugün artık iyi-

ce yerleşen bir kanaat hâline gelmiştir. Hiç şüphesiz söz sanatı ile insan rûhunun sıkı bir

alâkası vardır. Ku’ân’ın tesirinde bu husûsun da rolü vardır.

Kur’ân’ın nağmesi kulağa eriştiğinde kalb bütün sâfiyetiyle ona yönelir, ondan

büyük bir lezzet ve halâvet duyar. Biraz ilerleyince mehâbet ve haşyete gark olur. Bazı

âyetler kulağa ulaştığı anda insana sevinç ve haz verir, kalbini yumuşatır, onu ferahlatır

ve imanını artırır. Bazı âyetler de korku ve dehşetle ürpertir, kalpleri titretir216. Bu haki-

kati müslümanların yanında inkârcı ve inançsız pek çok insan da itirafa mecbur kalmış-

tır217. Şu âyetler Kur’ân’ın gönüllere tesir ettiğini açıkça ortaya koymaktadır:

“E ğer biz bu Kur’ân’ı bir da ğın tepesine indirseydik onun, Allah’a tâzimi sebebiyle başını eğip parçalandığını görürdün”218.

“… Rablerinden korkanların, bu Kitab’ın tesirinden tüy leri ürperir, der-ken hem bedenleri, hem de gönülleri Allah’ın zikrine ısınıp yumuşar…” 219.

“E ğer müşriklerden biri senden aman dilerse, onu himâye et! Tâ ki Al-lah’ın kelâmını işitebilsin, (düşünüp taşınsın, hakîkatlere muttalî olsun). Sonra onu

emîn olduğu yere ulaştır…” 220.

Misaller

Birçok insan Kur’ân’ın bu tesiri sâyesinde müslüman olmuştur. Cübeyr bin Mut‘im, Tûr Sûresi’ni Rasûl-i Ekrem Efendimiz’den dinleyince hissettiği tesiri şöyle

ifâde eder:

“−Sanki kalbim çatlayacak sandım”221.

Hâdiseyi şöyle anlatır:

“Allah Rasûlü’nü akşam namazında Tûr Sûresi’ni okurken dinlemiştim:

216 Bkz. el-Mâide, 83; el-Enfâl, 2; el-Đsrâ, 107-109; ez-Zümer, 23. 217 Atâ, Azametü’l-Kur’ân, s. 87. 218 el-Haşr, 21. 219 ez-Zümer, 23. 220 et-Tevbe, 6. 221 Ahmed, IV, 83, 85.

108

( 0ء ام Z- اe����>ن. ام R.�>ا ا�� �CG %� ا<�.R ات وا�رض 5� � ام<

V% ر�_ ام Z- ا�)cCQ�ون & iR -Z�ا� �>B >ن. ام

“Acaba onlar herhangi bir yaratıcı olmadan mı yaratıldılar? Yoksa kendi-leri mi yaratıcıdırlar? Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattılar? Hayır! Onlar bir türlü sağlam bir şekilde îman etmiyorlar. Yahut Rabbinin hazineleri onların ya-nında mıdır? Ya da her şeye hâkim olan kendileri midir?”222 âyetine geldiğinde

kalbim heyecandan neredeyse kanatlanıp uçacaktı”223.

� Ebû Süfyan, Ebû Cehil ve Ahnes bin Şerik’in birbirlerinden habersiz olarak Al-

lah Rasûlü’nün Kur’ân okumasını dinlemeye gelmeleri… Birbirleriyle karşıla-

şınca da kendilerini ayıplamaları ve bunun üç gece böylece devam etmesi224,

� Son derece sert tabiatlı olan Hz. Ömer’in dinlediği âyetlerin tesiriyle yumuşayıp

Đslam’a ısınması ve müslüman olması225,

� Şâir Tufeyl bin Amr’ın Peygamber Efendimiz’e Đslâm’ı anlattırıp ondan Kur’ân

dinledikten sonra, “Vallahi ben hiçbir zaman Kur’ân’dan daha güzel bir söz,

Đslâm’dan daha güzel bir din işitmemiştim!” diyerek iman etmesi ve Đslâm’ı

tebliğ gayesiyle kabilesinin yanına dönmesi226,

� Mekkeliler’in, çocuklarına ve kölelerine tesir edeceğinden korkarak Hz. Ebû

Bekir’in Kur’ân okumasını yasaklamaları227,

� Kur’ân dinleyen bir grup cinnin, “ Şüphesiz biz, hayret verici bir Kur’ân din-

ledik. O Kur’ân rü şde erdiriyor, biz de ona iman ettik. Rabbimize hiçbir şeyi ortak koşmayacağız” demesi228 ve buna benzer pek çok hâdise bu hükmü

teyid etmektedir.

Habeşistan’a hicret eden müslümanlarla, onları geri döndürmek için gelen müş-

rikler Necâşî’nin huzûrunda bulunuyorlardı. Müşriklerin iftirâ ve yalanlarını dinleyen

Necâşî, sözü müslümanların temsilcisi Cafer bin Ebî Tâlib’e verdi. Cafer (r.a) güzel bir

konuşma yaptı. Bunu sükûnet ve dikkatle dinleyen Necâşî:

222 et-Tûr, 35-37. 223 Buhârî, Tefsîr, 52. 224 Đbn-i Hişâm, I, 337-338. 225 Ahmed, II, 17; Đbn-i Hişâm, I, 369-371; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, IX, 62. 226 Đbn-i Hişâm, I, 407-408; Đbn-i Sa’d, IV, 237-238. 227 Đbn-i Hişâm, I, 395-396. 228 el-Cin, 1-2; Hattâbî, Beyân, s. 64-65.

109

“–Peygamber olduğunu iddiâ eden o şahsın, Allah’tan aldığı şeylerden ezberi-

nizde olan var mı?” diye sordu. Cafer (r.a), “Evet” deyince biraz okumasını istedi. Cafer

(r.a) hûşû içinde Meryem Sûresi’nden okumaya başladı. Zekeriyyâ (a.s), sonra Yahya

(a.s), onun ardından Meryem vâlidemizle ilgili âyetler birbirini takip etmeye başlamıştı.

Bütün bunlar, Kur’ân dilinden işitildikçe kalpler yumuşamış, gözlerden yaşlar boşan-

maya başlamıştı.

Câfer (r.a) tilâvetine son verince gözü ve gönlü dolu dolu olan Necâşi başını

kaldırıp:

“–Şüphesiz şu dinlediklerim ile Đsâ’nın getirdiği, aynı nûr kaynağından fışkırı-

yor!” dedi. Sonra da Kureyş elçilerine dönerek:

“–Geldiğiniz yere geri dönün! Allah’a yemin olsun ki onları size aslâ vermem”

dedi ve onları başından savdı229.

Süveyd bin Sâmit, hac veya umre için Mekke’ye gelmişti. Cesareti, şiirleri,

yaşlılığı, soyu ve şerefi sebebiyle kabilesi içinde ona “Kâmil” ismi verilmişti. Rasûlul-

lah (s.a.v), Süveyd’in Mekke’ye geldiğini işitince, gidip kendisini Yüce Allah’a îmâna

ve Đslâm’a davet etti. Süveyd:

“–Belki de sende olan, benim yanımdakinin benzeridir!” dedi. Rasûlullah

(s.a.v):

“–Senin yanındaki nedir?” diye sordu. Süveyd:

“–Đçinde Lokman’ın hikmetli sözleri yazılı bir mecmua!” dedi. Rasûlullah

(s.a.v):

“–Onu bana okuyabilir misin?” buyurdu. Süveyd okuyunca Rasûlullah (s.a.v):

“– Şüphesiz ki bu, güzel bir sözdür. Fakat Allah’ın bana indirdiği ve O’nun

kelâmı olan Kur’ân-ı Kerîm bundan daha güzel ve daha üstündür! O, hidayet ve nûr-

dur!” buyurdu.

Sonra Allah Rasûlü (s.a.v) ona Kur’ân-ı Kerîm okudu ve kendisini Đslâm’a

dâvet etti. Süveyd Đslâm’ı ne kabul etti ne de ondan uzaklaştı. Kur’ân-ı Kerîm hakkında:

“–Hiç şüphesiz ki bu, son derece güzel bir sözdür!” dedi. Sonra oradan ayrılıp

Medine’ye, kavminin yanına gitti. Çok geçmeden de, Hazrecîler tarafından öldürüldü.

Kabilesinden bazı kişiler:

229 Đbn-i Hişâm, I, 358-360; Taberî, Tefsir, VII, 4, (el-Mâide, 83).

110

“–Biz onun müslüman olarak öldüğünü gördük!” demişlerdir. Böyle ise, Allah

ona rahmet eylesin!230

Habeş Necâşîsi Cafer (r.a) ile birlikte Medine’ye 70 kişi göndermişti. Onların

hepsi de, kilise ve din adamlarının en iyileri idi. Rasûlullah (s.a.v), onlara Yâsîn Sûre-si’ni okudu. Sûreyi sonuna kadar dinlediler, ağladılar ve hakikati idrak ettiler:

“–Bu, Hz. Đsa’ya indirilene çok benziyor!” diyerek müslüman oldular231.

Rasûlullâh (s.a.v), Sakîf heyetini, kalbleri yumuşasın diye, mescidde misâfir et-

ti. Temsilciler, geceleyin okunan Kur’ân-ı Kerîm’i, ashâbın teheccüd namazında oku-

duğu sûreleri dinliyor ve müslümanların beş vakit namazda saf oluşlarını seyrediyorlar-

dı. Nihâyet bunlar da Đslâm’a girdi.232.

Yeraltı Camii Đmamı Hâfız Ali Üsküdarlı Hocaefendi (1885-1976) bir hâtırasını

şöyle nakleder:

“Romanya’da bir cami inşa edilmiş, açılışına da hem Kral ve Kraliçe hem de

Osmanlı devletinden bir heyet davet edilmişti. Heyet başkanı nâzır Mahmud Es‘ad

Efendi idi. Heyetle birlikte dört hâfız isteniyordu. Hâfızların seçimini benden istediler,

ben de o zamanın en iyi üç hafızını seçtim.

Açılış bir Cuma günü yapıldı. Kral ve Kraliçe için cami içine kadar bir yolluk

serilmiş, oturmaları için de taht’a benzer bir kürsü hazırlanmıştı. Halk ve devlet erkânı

geldi. Merasim Cuma namazından önce Kur’ân tilâvetiyle başlayacak, konuşmalar ola-

caktı. Ezan okununca Kral ayrılacak, yolluk ve kürsü kaldırılıp Cuma namazı kılınacak-

tı. Cuma’dan sonra da mevlid okuyacaktık.

Merasim bu şekilde icra edildi, ezanı dört hâfız birden karşılıklı okuduk, unu-

tulmaz bir ezan oldu.

Kraliçe, hristiyan olduğu halde benim Kur’ân tilâvetime hayran kalmış. Na-

mazdan sonra saraya getirilmemi istemiş. Gönderdikleri husûsî bir saray arabasıyla ora-

ya gittik. Beni Kraliçe karşıladı, kendilerine mahsus bir salona götürdü, taht gibi bir

kürsüye oturmamı işaret etti, oturdum. Başka kimse yoktu. Romence bilmediğim için

işaretle anlaşıyorduk. Karşıma oturdu ve camide okuduğum gibi okumamı istedi.

Okumaya başladım. Her sayfayı bitirdikçe duruyor, devam etmemi isteyip is-

temediğini anlamaya çalışıyordum. O ise gözyaşları içinde devam etmemi istiyordu.

230 Bkz. Đbn-i Hişam, II, 34-36; Belâzurî, I, 238; Taberî, Târih, II, 233; Beyhakî, Delâil, II, 419;

Đbn-i Esîr, Kâmil, II, 94-95; Halebî, II, 160. 231 Bkz. Taberî, Tefsir, VII, 4 (el-Mâide 82); Kastalânî, Mevâhib, I, 292; Diyarbekrî, II, 31. 232 Ahmed, IV, 218; Vâkıdî, III, 965.

111

Tam beş sayfa Kur’ân-ı Kerîm okudum. Teşekkür etti, değerli hediyeler verip

uğurladı.

Ertesi gün bizi akşam yemeğine saraya davet etti. Bütün devlet erkanı gelmişti.

Bizim heyet de resmî giyinmişti. Hâfızların üzerinde ise sırmalı cübbeler vardı…”233

Kur’ân’ın tesiri husûsunda John Davenport şöyle der:

“Edebî nokta-i nazardan Kur’ân, şarkın en şâirâne eseridir. Kur’ân-ı Kerîm’in

Arap lisânı için hüccet olduğunda şek ve şüphe yoktur. Goethe’nin dediği gibi Kur’ân,

okuyucularının kalplerini, sâhip olduğu füsûnu ve güzelliği ile teshir eder”234.

Kur’ân’ın bu gücü sâyesinde müslüman olan bir mühtedî ise duygularını şöyle

anlatmaktadır:

“Sonradan müslüman olan pek çok kişinin de bildiği gibi, Kur’ân’ın bu hakîkî

gücünü hissetmek için müslüman olmak şart değildir. Çünkü pek çok insan, Kur’ân’ın

bu tür tesirini hissettikten sonra Đslâm’ı seçmiştir. Ayrıca, Đslâm’la uğraşan pek çok

gayr-ı müslim akademisyen de aynı hususu ifade eder. Arapça uzmanı olan ve Kur’ân-ı

Kerîm’in Đngilizce’deki en iyi tercümelerinden birini yapan Đngiliz akademisyen Arthur J. Arberry , hayatında geçirdiği zor bir dönem boyunca, Kur’ân’ın kendisini nasıl des-

teklediğini anlatır. Arapça Kur’ân’ı dinlemenin onun için, kendi kalp atışlarını dinleme-

ye benzediğini belirtir. Gayr-i müslim bir yazar olan Frederick Denny, Kur’ân’ı okur-

ken, okuyucunun esrarengiz bir hal hissetmeye başladığından, bazen «son derece endişe

verici bir deneyim» yaşadığından bahseder. Okuyucu, Kur’ân’ı okuduğu düşüncesinden

ziyâde, Kur’ân’ın kendisini «okuduğu» hissine kapılır”235.

Régis Blachére, bu hususta, itiraf mâhiyetindeki şu ifadeleri söylemekten ken-

dini alamamıştır:

“Hatta Arapça bilmeyen bir Avrupalı, bazı sûrelerin tilâvetinden mütehassis

oluyor. Ya Muhammed’in muâsırları -hiç değilse kin ile körleşmemiş olanlar- hakkında

neler düşünülmez?”236.

233 Karaman, Hayreddin, Bir Varmış Bir Yokmuş -Hayatım ve Hatıralar-, Đst. 2008, I, 331-332. 234 Davenport, An Apology for Mohammed and Koran, s. 66. 235 Lang, Melekler de Sorar, s. 190; Denny, Frederick, Islam, New York: Harper&Row Pubirshers,

1987, s. 88. 236 Blachére, Régis, Introduction au Coran, 2e édition, Paris 1959, s. 172.

112

ÜÇÜNCÜ KISIM

KUR’ÂN’DAK Đ AZAMETL Đ ĐFADELER ĐN TAHL ĐLĐ

A. AZÎM ve AZAMET

Azamet, “-/&” kökünden bir masdar olup büyüklük, ululuk, kıymetlilik gibi

mânâlara gelir. Đstîlâ (yüce olma, her şeyi kaplama), ulviyet ve kemâl ifade eder. Aynı

kökten sıfat olan “azîm” ise, büyük, ulu, cesim, muhteşem, kuvvetli, şiddetli, derecesi

yüksek, ehemmiyetli, müthiş gibi mânâlar ihtivâ eder1.

Azîm kelimesi, “Azîz” mânâsına da gelir ve pek büyük, pek azametli, pek de-

ğerli mânâsını verir2.

“Azîm” , Allah Teâlâ’nın sıfatlarından biridir. Azîm olan Allah’ın, kelâmı da

elbette azametli olacaktır.

“Azîm” , kadr ü kıymeti akıl hudûdunun üstüne çıkan ve bu sûretle künhünü ve

hakîkatini ihâta etmenin tasavvur bile edilemediği varlık demektir. Allah’ın azameti;

keyfiyeti bilinemeyen, tarif edilemeyen, sınır getirilemeyen ve hiçbir şeyle misallendiri-

lemeyen bir azamettir. Kula düşen, Allah’ın, kendisini vasfettiği şekilde azamet sahibi

olduğunu bilmektir3. Zira Allah’ın azametini O’ndan gayrısı hakkıyla idrak edemez4.

Nitekim Allah’ın “Azîm” sıfatıyla tavsif edildiği altı âyetin5 beşinde bu kelime, tenzih

ifâde eden “tesbih” veya “ulüvv” kavramlarıyla birlikte kullanılmıştır. Bu da Allah’ın

gerek zâtı gerekse sıfatları îtibarıyla insan idrakinin fevkinde olduğunu ifade eder6.

Diğer bir ifadeyle Azîm, “Emirlerine hiçbir şekilde karşı gelmek mümkün ol-

mayan ve âciz bırakılamayan, zâtının ve sıfatlarının mahiyeti anlaşılamayacak kadar

yüce varlık” mânâsına da gelir. Bu durumda “Azîm” kelimesi, mutlak olarak sadece

Allah’a isim olabilir. Çünkü hiçbir zaman âciz bırakılamayan kâdir-i mutlak ve hakîkî

mânâda azîm, sadece Allah’tır.

1 Đbrahim Mustafa ve dğrl., el-Mu’cemü’l-vasît, s. 609-610; Ağakay, Türkçe Sözlük, “azîm” md., s.

74, (TDK yayınları); Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, “azîm” md., s. 75. 2 Mukâtil bin Süleymân (v. 150), el-Vücûh ve’n-nezâir, s. 126. Mukâtil, şu âyetlerdeki “Azîz” keli-

mesinin “Azîm” mânâsına geldiğini söyler: Sâd, 82; Hûd, 91; eş-Şuarâ, 44; en-Neml, 34; Yûsuf, 30, 51, 78, 88.

3 Đbn-i Manzûr, Lisânü’l-Arap, “عظم” md., XII, 409. 4 Fîrûzâbâdî, el-Besâir, IV, 79. 5 el-Bakara, 255; eş-Şûrâ, 4; el-Vâkıa, 74, 96; el-Hâkka, 33, 52. 6 Yıldırım, Suat, “Azîm” md., DĐA, IV, 329.

113

Cenâb-ı Hakk’ın kelâmdaki azametine gelince, bu hususta bazı eserler kaleme

alınmıştır. Meselâ Abdulkâdir Atâ, Azametu’l-Kur’ân isimli eserinde, Kur’ân’ın aza-

metli yönlerini şöyle açıklamıştır:

� Kalbler üzerinde rûhânî ve gizli bir tesire sahip olması,

� Târih boyunca ilhâdî hücumlar karşısında harp ve fikir meydanlarında dimdik

durması ve zayıflama yerine onlardan kuvvet alarak tesir sahasını genişletip nûrunu

uzak mekânlara, hattâ kalblerin derinliklerine kadar ulaştırması,

� Pek çok milleti gölgesi altında barındıran bir medeniyet kitabı olması,

� Son derece mükemmel bir medeniyeti, çeyrek asır gibi çok kısa sürede meyda-

na getirmesi ve bunu insanları zorlayarak değil, iknâ ve memnûn ederek gerçekleş-

tirmesi. Hâlbuki beşerî kanunlarla sadece bir şehri bile ıslah etmek normalde çok

uzun zaman alır.

� Kur’ân ehlinin bir konuda icmâ etmesi her asırda insanlar için bir huccettir. Bu

husûsiyet Kur’ân ümmetinden başka hiçbir ümmete verilmemiştir. Bu da Kur’ân’ın

düsturlarındaki azametten kaynaklanmaktadır.

� Son olarak da Kur’ân’ın azameti, onun i‘câzında ortaya çıkmaktadır ki bu,

Kur’ân’ın zâtî azametidir. Âlimler onun i‘câz yönlerini tam olarak keşfetmekten

âciz kalmışlar ve hâlâ yeni yeni i‘câz vecihleri ortaya çıkarmaktadırlar. Kur’ân

okunmaya ve ezberlenmeye devâm ettikçe bu yeni keşifler devam edecektir7.

Kur’ân, en gözde meslekleri kelâm olan Arapları, nazmına ve üslûbuna muâraza

yapmaktan âciz bırakmıştır. Hangi azamet, muârazadan âciz bırakma husûsundaki

bu azamete denk olabilir ki?

Yine Mahmûd bin Ahmed ed-Doserî, Azametu’l-Kur’âni’l-Kerîm isimli ese-

rinde Kur’ân’ın azamet tezâhürlerini:

� Đsim ve vasıflarının çok olması,

� En mühim zamanda ve en üstün dille inmesi,

� Anlaşılmasının kolaylaştırılması,

� Allah tarafından günümüze kadar muhâfaza edilmesi,

7 Bu tarihî seyri, Hımsî’nin Fikratu i‘câzi’l-Kur’ân isimli eserinden takip etmek mümkündür. Bu

husustaki bir değerlendirmesi için bkz. Fikratu i’câz, s. 464.

114

� Âlemşümûl olması,

� Önceki kitapları tasdik edip düzeltmesi,

� Kur’ân’dan pek çok ilmin çıkarılması ve

� Düşmanlarının bile onun yüceliğine şehâdet etmesi şeklinde sıralamıştır.

Biz ise daha çok Kur’ân’ın ifadelerinde hissedilen azamete dikkat çekeceğiz:

B. ALLAH’IN ĐLM ĐYLE ALÂKALI AZAMETL Đ ĐFADELER

1. Đlim

Đslâm âlimleri “Bilgi” karşılığında umûmiyetle “ Đlim” ve “Marifet” kelimele-

rini kullanmışlardır8.

Đlim, bir şeyi hakikatiyle yani gerçek yönüyle kavramaktır9. Bilenin yöneldiği

mevzûyu bütün yönleri ve alanlarıyla kuşatıp anlamasına ihâta, onu tam olarak kavra-

masına vukûf , aynı mevzûda derinleşip uzmanlaşmasına da rüsûh denilmektedir. Bil-

gide kesinliği ifâde etmek için yakîn, kesinliğe yaklaşılan veya uzaklaşılan durumları

ifade etmek üzere de zan, şek, şüphe, reyb, vehim gibi terimler kullanılır10.

Ancak Kur’ân-ı Kerîm, insanların bilgisi için kullandığı “ilim” kelimesine yeni

bir mânâ kazandırmıştır. Kur’ân’a göre ilim, başkasından değil, doğrudan doğruya

Allah’ın vahyinden alınan bilgidir. Kelimenin tam mânâsıyla sağlamdır, haktır. Çünkü

yegâne hakikî varlıktan gelmektedir. Bu öylesine sağlam bir kaynaktır ki, diğer kaynak-

lar bununla kıyaslandığında, temelde çürük, mesnedsiz ve güvenilmez kalır. Bu durum-

da eski ilim, yani bir kimsenin kendi veya kabilesinin tecrübesinden kaynaklanan ve bu

sebeple sağlam kabul edilen bilgi, Kur’ân’ın târifine göre zan derecesine düşmektedir11.

Đlim sıfatı, Mâtürîdî başta olmak üzere Ehli Sünnet âlimlerince umûmiyetle

kadîm ve hâdis olmak üzere ikiye ayrılmıştır: Kadîm bilgi ile Allah’ın ilmi, hâdis bilgi

ile de insanların bilgisi kastedilmektedir12. Kadîm bilgi; öncesiz, yani bir başlangıcı

olmayan bilgi demektir. Bu Allah Teâlâ’nın zâtı ile beraber bulunduğu için yaratılmış

olanların bilgisine benzemez. Ehl-i sünnet ulemâsı, buna genel olarak “Mutlak Đlim”

8 Kadri, Hüseyin Kazım (v. 1934), Türk Lügati, III, 539; Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe An-

siklopedik Lügat, s. 513. 9 Râğıb, Müfredât, “علم” md., s. 347. 10 Taylan, “Bilgi” md., DĐA, VI, 157. 11 Bkz. Izutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Allah ve Đnsan, s. 75-76. 12 Yüksel, Amidî’de Bilgi Teorisi, s. 84; Özcan, Mâtürîdî’de Bilgi Problemi, s. 78.

115

ismini verir. Zira hiçbir sınırı olmayıp hiçbir kayıt ve şarta bağlı bulunmayan, gizli ve

açık her şeyi kesin ve değişmez biçimde kavrayan bilgi, ancak Allah Teâlâ’nın bilgisi

olabilir. Bir takım kayıt ve şartlara bağlı ve sınırlı olan insan bilgisi ise “ Đzâfî Bil-gi” dir13. Kadîm bilgi, gizli ve açık, olmuş ve olacak her şeyi ihtivâ ettiği için Allah

Teâlâ, hem “Lâtîf” (eşyanın esrârını bilen), hem de “Habîr” (eşyanın dış yönünü bilen)

sıfatlarıyla tavsif edilmiştir14.

Kelam âlimleri, Allah’ın ilminin, kadîm (ezelî) olmasına rağmen teallukunun

(ilgisinin) hâdis olabileceğini söylemişlerdir. Zira Allah’ın ilminin olaylara iki türlü

tealluku vardır: Biri, var olmadan öncekidir ki ezelîdir. Çünkü Allah Teâlâ ezelde “Her

şeyi bilen”dir. Đkincisi, varlığından sonra zevalsiz ve sonsuz bilgisidir ki, Allah Teâlâ

sonsuzluk içinde her şeyi varlığından sonra, mevcut veya fânî olarak da olduğu gibi bilir

ve bu ikisi arasındaki fark, Allah’ın ilmindeki bir değişmeyi değil, bilinenin hâlindeki

değişikli ği ifade eder15.

Diğer taraftan îkân, fıkıh ve marifet gibi zihnî faaliyet sonucu elde edilen bil-

giyi ifade eden kelimeler, kadîm bilgiye isim olarak verilemez. Aynı şekilde şuur, fıt-nat, idrâk, ihsâs, akl, va‘y, der’ vb. ilmin husûsî hâllerine delâlet eden kelimeler de

Allah’ın bilmesini ifade için kullanılmaz. Đlim, bir şeyi, arada sebep ve vâsıta bulun-

maksızın bizzat bilmeyi, bir tecellî ve zuhûru ifâde ettiği ve daha şümullü olduğu için

Allah’ın bilgisinden “ilim” olarak bahsedilmekte ve kendisine de el-Alîm denilmekte-

dir16.

“el-Alîm”, Allah’ın vasfı olarak: “Geçmişte olanı, şu andakini ve gelecekte

olacak şeyleri bilen, kendisine kâinattan hiçbir şey gizli kalmayan ve ilmi küçük-büyük,

zâhir-bâtın her şeyi kuşatan” diye tarif edilir17. Yine Allah için “A‘lem: Daha iyi, en iyi,

pek iyi bilen”, “Âlim: Bilen, bilici” sıfatları da kullanılmıştır. Kur’ân’da geçen “Âlim”

vasfı, hemen her yerde gayba muzâf olarak gelmiştir18. Đki âyette zikredilen “Âlimîn”

ise, Âlim mânâsına cemî (Azamet Cem‘i) olarak kullanılmıştır. Bu sîga, fâilin azameti-

ni veya fiili hakkıyla yaptığını ifade eden, aktivitenin kuvvet ve yoğunluğunu gösteren

bir üslup çeşididir19.

13 Özcan, a.g.e, s. 78, 80. 14 Özcan, a.g.e, s. 81. 15 Bkz. Yazır, M. Hamdi, II, 1184 (Âl-i Đmrân, 141); V, 3765 (el-Ankebut, 3). 16 Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyyet, s. 146; Özcan, Mâtürîdî’de Bilgi, s. 81-82; Yüksel, Amidî’de

Bilgi, s. 39; Bilgiz, Musa, Kur’ân’da Bilgi, s. 188. 17 Bkz. Yıldırım, a.g.e, s. 145; Ulutürk, Kur’ân-ı Kerîm Allah’ı Nasıl Tanıtıyor?, s. 141-142. 18 Yıldırım, a.g.e, s. 149. Âyetlerden bazıları için bkz: el-En’âm, 73; et-Tevbe, 94, 105; er-Ra’d, 9;

el-Mü’minûn, 92; Sebe, 3; Fâtır, 38; el-Cin, 26. 19 Yıldırım, a.g.e, s. 149. el-Enbiyâ, 51, 81.

116

Đşte bu vasıflarıyla Allah’ın ilmi, büyük bir azamete sahiptir. Zira O, başka

hiçbir varlık için mümkün olmayacak şekilde ilmiyle bütün varlıkları ihâta eder ve iste-

diği her şeyi en güzel şekilde kolayca yapar.

�

Bilgi’nin ne kadar büyük bir kuvvet, kıymet, varlık ve üstünlük sebebi olduğu

âşikârdır. Bilgiye sahip olan, her bakımdan ileri giderek öne geçmektedir. Bu hakikati,

Bakara Sûresi’ndeki, insanın yaratılması mevzuunda Allah Teâlâ ile melekler arasında

geçen konuşmadan anlayabilmekteyiz. Kendisine eşyânın isimleri öğretilen Hz. Âdem

(a.s), meleklerin secde ettiği bir makâma yükselmiştir.

Đlmin kıymetini göstermek için, Allah’ın ilmine delalet eden ilk vasıf, zımnen

mukayese değeri taşıyan ism-i tafdil şeklinde, “A‘lem” olarak gelmiştir20. Allah Teâlâ,

ilmin kaynağı ve asıl sahibidir. Hakîkî mânâsıyla “Âlim” O’dur. O’nun ilmine nihâyet

yoktur. Đnsanlar ise onun bildirdiği kadarını bilebilir. Zaten varlıkları yaratmak, yönet-

mek ve onlara hâkim olmak için ilim vazgeçilmez bir şarttır. Bu sebeple “علم”, Kur’ân-ı

Kerîm’de en çok kullanılan birkaç maddeden biridir. Çekimleri ve müştaklarıyla birlikte

yaklaşık 900 defa geçer21.

Kur’ân’da Allah’ın ilmini gösteren ifadeler, her zaman için büyük bir azamet

taşımaktadır. Çünkü, O’nun Mutlak Bilgi’si hiçbir zaman insanların Đzâfî Bilgi’sine

benzemez. Allah’ın ilmiyle alâkalı azametli ifadelerden birkaçı şöyledir:

2. Her Şeyi Bilmesi

Allah Teâlâ’nın ilmi için herhangi bir sınır getirmek mümkün değildir. O her

şeyi bildiğini, pek çok defa muhtelif şekillerde ifade etmiştir. Bütün varlıklar O’nun

ilmi dâhilindedir. Kâinâttaki bütün hareketler de ancak O’nun ilmi dâhilinde ve izniyle

mümkün olabilmektedir. Bu konuda Allah’a ortak olabilecek hiçbir varlık yoktur. Fussı-

let Sûresi’nde bu husus bazı misallerle şöyle ifâde edilir:

“Kıyamet vaktini bilmek O’na âittir. O’nun bilgisi ve izni olmaksızın ne bir meyve tomurcuğundan çıkabilir, ne her hangi bir dişi hâmile kalabilir, ne de hâmile olan biri yavrusunu doğurabilir. Gün gelir: «Neredeymiş bana ortak saydı-

20 en-Necm, 30; Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyyet, s. 145. 21 Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyyet, s. 145.

117

ğınız şeyler?» diye nidâ eder de, müşrikler: « Đçimizden buna şâhitlik edecek bir tek kişi bile olmadığını sana arzederiz!» derler”22.

Âyet-i kerîme, Allah’ın, varlık âlemindeki bütün oluşları bildiğini, hiçbir hare-

ketin O’nun ilminin dışında vukû bulmadığını açıkça ifâde etmektedir. Diğer taraftan,

sayılan hususları kesin bir şekilde bilmenin sadece Allah’a mahsus olduğuna işâret

edilmektedir. Çünkü âyet-i kerîme hasr ifade etmektedir23. Âyette anlatılan bu durum

düşünüldüğünde, Allah’ın ilminin nihayetsiz olduğu hemen fark edilir:

Kıyamet, bilinmezliğin koyu karanlığına bürünmüş bir gaybtır. Kabuklarının

içindeki meyveler ve rahimlerin içindeki yavrular da aynı şekilde gaybın perdesine bü-

rünmüştür. Bütün bunlar Allah’ın bilgisi dâhilindedir. Çünkü Allah, en küçük ayrıntıyı

dahî bilir ve O’ndan hiçbir hareket kaçmaz. Dolayısıyla hiç kimse O’na aldırış etmeden

yaşamamalıdır24.

Bu âyeti okuyan insanın kalbi, kabukların içindeki meyvelerle rahimlerdeki ce-

ninleri düşünür; yeryüzünün her tarafını gözlerinin önüne getirip sayısız kabukları kav-

ramaya, akla hayâle sığmayan rahimlerdeki ceninleri tasavvur etmeye çalışır. Kafasında

oluşturabildiği tasavvur nisbetinde de vicdanında Allah’ın ilmi canlanır ve bir tablo

hâlinde tasvîr edilir25.

Açıkça görülüyor ki Allah’ın ilmi hem dünyayı hem de âhireti ihâta etmiş beşer

üstü bir tabiata sahiptir. Allah’ın bu nihayetsiz ilminin tezahürleri başka şekillerde de

görülebilmektedir. Mesela O’nun bu sonsuz ilmi, yarattığı varlıklarda tezâhür eden

san’atını zirveye çıkarmaktadır. Kâinâtı son derece ince bir hesapla, gayet muntazam bir

şekilde idare etmekte, insanın doğup büyümesi, hayvanların ve bitkilerin oluşumu ve

gelişimi… hep büyük bir nizâm ve âhenk içinde gerçekleşmektedir. Bunlar üzerinde

tefekkür edildiğinde, var olan muhteşem nizam ile birlikte bu düzenin genişliği ve sü-

rekliliğinin, nihayetsiz bir ilmi gerektirdiği anlaşılmaktadır.

a. Gizli Açık Her Şeyi Bilir

Cenâb-ı Hak, Kur’ân-ı Kerîm’in muhtelif âyetlerinde gizli ve açık her şeyi bil-

diğini beyân etmiştir. Bu insanlar için mümkün olmayan azametli bir durumdur. Çünkü

Kur’ân-ı Kerîm, insana çok az bir ilim verildiğini bildirmektedir26. Tecrübeyle de sâbit-

22 Fussılet, 47. 23 Râzî, XXVII, 117; Đbn-i Âşûr, XXV, 5 (Fussılet, 47). 24 Mevdûdî, V, 203, (Fussılet, 47). 25 Kutub, Fî Zılâl, V, 3129, (Fussılet, 47). 26 el-Đsrâ, 85.

118

tir ki insan, çevresindeki hâdiselerin ancak zâhirinden az bir şey bilir, gerisi ise onun

için hep meçhuldür. Öyleyse, insanın ilmiyle Allah’ın ilmi birbirine sadece ismen ben-

zemektedir. Đnsana “âlim” denilmesi mecâzendir. Cenâb-ı Hakk’ın ilmiyle mahlûkâtın

ilmi arasındaki sonsuz farkı şu misâl ne güzel ortaya koyar:

Hızır (a.s)’ın, Hz. Mûsâ’ya acâip, garâip ve hikmeti meçhul hâdiseler göster-

diği seyahat esnâsında, bir serçe kuşu gelerek bindikleri geminin kenarına konmuştu.

Gagasıyla denizden su aldı. Allah’ın kendisine katından bir ilim öğrettiği27 Hızır (a.s),

bu manzarayı Hz. Mûsâ’ya gösterdi ve şu teşbihte bulundu:

“Allah’ın ilmi yanında senin, benim ve bütün mahlukâtın ilmi, şu kuşun deniz-

den gagasıyla aldığı su kadardır”28.

Allah’ın ilmini bir okyanus kabul edersek, bütün mahlûkâtın ilmi de sadece ya-

rım bir damla… Bu yarım damlanın içindeki insana âit hisseyi düşündüğümüzde, ara-

daki fark daha iyi anlaşılır.

Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’ın gizli-açık her şeyi bildiğini ifâde eden âyetlerden

biri şöyledir:

“Dü şün ki Rabbin meleklere: «Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım» demişti. Onlar: «Bizler hamdinle seni tesbih ve takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkaracak, orada kan dökecek birini mi yaratacaksın?» dediler. Allah Teâlâ

da onlara: «Ben sizin bilemeyeceğiniz şeyleri bilirim!» dedi.

Allah Teâlâ, Âdem’e bütün isimleri, öğretti. Sonra onları önce meleklere arzedip: «Eğer siz sözünüzde sadık iseniz, şunların isimlerini bana bildirin!» bu-yurdu. Melekler: «Yâ Rab! Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz, senin bize öğret-tiklerinden başka bilgimiz yoktur. Şüphesiz her şeyi hakkıyla bilen, her şeyi hik-

metle yapan sensin!» dediler.

(Bunun üzerine Cenâb-ı Hak:) «Ey Âdem! Onlara eşyayı isimleriyle haber

ver!» buyurdu. Âdem onları meleklere isimleriyle haber verince: «Ben size, mu-hakkak semâvat ve arzda görülmeyenleri (oralardaki sırları) bilirim. Bundan da öte, açığa vurduğunuz ve gizlediğiniz her şeyi bilirim, dememiş miydim?» dedi.”29.

Yukarıdaki âyetler, Allah’ın Hz. Âdem’in yaratılışından önce de onun hâllerini

bildiğini göstermektedir. Bu da Allah Teâlâ’nın, eşya meydana gelmeden önce eşyayı

bildiğini açıkça ortaya koyar. O’nun açığı-gizliyi, vâkî olanı-olacağı, meleklerin itaatkâr

gördüğü Đblis’in gelecekte küfre düşüp Allah’tan uzaklaşacağını, fâsık ve günahkâr gör-

27 el-Kehf, 65. 28 Buhârî, Tefsîr, 18/4. 29 el-Bakara, 30-33.

119

dükleri insanın da dinine hizmetle Allah’a yaklaşacağını, insanlar içinden peygamberle-

rin ve velilerin geleceğini bildiğine delâlet eder. Yaratılmış olan melek, cin ve insanla-

rın ise, bunları bilmeleri mümkün olmadığı gibi, acziyetleri sebebiyle Allah’ın ilminden

az bir şeyi bile ihâta etmeleri kolay değildir. Allah Teâlâ, melekleri imtihana tâbi tuta-

rak, gaybı ancak kendisinin bildiğini, meleklerin, geleceğin ve gizli olan şeylerin ilmi

konusunda âciz olduğunu ortaya koymuştur. Kimsenin ilmine ve ameline mağrur ol-

maması gerektiğini öğretmiştir. Đnsanın bilmediği konulara itiraz etmemesi, eşyanın

bilgisini ve yaratmanın hikmetini Allah Teâlâ’ya bırakması gerektiğini ihtâr etmiştir30.

Kurtubî, âyetin; “Ben sizin bilemeyeceğiniz şeyleri bilirim!” kısmını şöyle

açıklar:

“Bu cümledeki mânânın şöyle olması da muhtemeldir: Olmuşu, olanı ve olaca-

ğı bilirim. Bu cümle umûmiyet ifâde eder yani Allah’ın her şeyi bildiğini gösterir”31.

Ebu’s-Suûd ise, bu mânânın zaten malum olduğunu, hakkında şüphe olmadığı-

nı, âyetteki asıl maksadın, Hz. Âdem’in halife kılınmasında meleklere gizli kalan hik-

metler olduğunu söyler32.

Müfessirler 32. Âyette geçen “Alîm” sıfatının mübâlağa sîgası olan “faîl” vez-

ninde olduğunu söyleyerek; “Bu sıfat Allah’ın ilminin genişliğini ifâde eder.33 Hiçbir

şey O’nun ilmi ve hikmeti hâricinde değildir ”34 demişlerdir.

Âyette, “açıkladığınız” ( ون � 2 , ) ve “gizlediğiniz” ( >ن ) � ' , ) fiillerinin muzârî

olarak gelmesi, “açıklama ve gizleme hâlleri”nin teceddüdünü yani devamlı bir şekilde

ve tekrar tekrar vukû bularak süreklilik arzettiğini ortaya koymaktadır. Bu durum, Al-

lah’ın ilminin de teceddüd ettiğini ve dolayısıyla onların gizli-açık her hâlini devamlı

bildiğini gösterir35. Bu da, O’nun “ilim” sıfatındaki azameti gösteren diğer bir vechedir.

Allah Teâlâ yukarıdaki âyetlerde gizli-açık her şeyi bildiğini bir imtihanla me-

leklere ve vahiy yoluyla da insanlara öğrettikten sonra, Rasûlullâh (s.a.v) zamanında bu

mevzûda bazı kuruntulara kapılarak yanlış inançlara saplanan yahudiler hakkında şöyle

buyurmaktadır:

30 Bkz. Râzî, II, 193-194; Kurtubî, I, 278, (el-Bakara, 30-33). 31 Kurtubî, I, 278, (el-Bakara, 30). 32 Ebu’s-Suûd, I, 83, (el-Bakara, 30-33). 33 Meselâ bkz. Kurtubî, I, 287, (el-Bakara, 32). 34 Celâleyn, s. 7, (el-Bakara, 32). 35 Đbn-i Âşûr, I, 418, (el-Bakara, 33).

120

“Onlar bilmiyorlar mı ki Allah Teâlâ gizledikleri şeyleri de açıkladıkları şeyleri de bilir!” 36.

Đbn-i Abbâs’tan nakledildiğine göre yahudiler mü’minlere rastladıklarında “Biz

de iman ettik, yani arkadaşınız Muhammed Allah’ın Rasûlü’dür fakat sadece size gön-

derilmiştir” derlerdi. Birbirleriyle yalnız kaldıklarında ise böyle diyenlere çıkışır:

“–Araplara bunu söylemeyin! Unuttunuz mu onlara karşı, «Bu Peygamber

hakkı için» diye Allah’tan fetih ve zafer taleb ederdiniz. Meğer bu Peygamber bizden

değil, onlardanmış” derlerdi. Đşte bu tavırları üzerine Allah Teâlâ yukarıdaki âyetleri

indirdi37.

Kendilerine hitap edilen yahudiler, aynı zamanda münâfıklık yapıyorlardı.

Đman edenlere rastladıkları zaman diğer münâfıkların yaptığı gibi biz iman ettik diyor,

birbirleriyle tenhâda kaldıkları zaman da: “Allah’ın size açıkladığı sır ve hakikatleri

onlara, Rabbinizin huzurunda sizinle münâkaşa ederek size üstünlük sağlasınlar diye mi

haber veriyorsunuz? Yani gerek Âhirzaman Peygamberi’nin vasıf ve husûsiyetleri, ge-

rek Đsrailoğulları’nın geçmiş maceraları hakkında Allah’ın Tevrat’ta size haber verdiği

bilgileri onlara bildiriyor ve sizi mağlup etmeleri için ellerine delil mi veriyorsunuz? Siz

söylemeseniz, onlar bu sırları bu gerçekleri nereden bilecekler? Sizin hiç aklınız yok

mu? Bu sırları ifşâ etmenizin sonu nereye varacak?” diye sitem ve serzenişte bulunuyor-

lardı38.

Yahudilerin bu düşünceleri, onların Allah’ın bilgisi hakkında ne tür bir inanca

sahip olduklarını göstermektedir. Onlar hakikati bu dünyada gizleyebilirlerse, âhirette

onunla ilgili aleyhlerine bir delil getirilemeyeceğini zannediyorlardı. Bu sebeple âyette

onlara önce, Allah’ın insanlardan sadır olan her düşünce ve fiili bildiğine gerçekten ina-

nıp inanmadıkları sorulmuştur. Đç yüzleri böylece ortaya konulduktan sonra, hata ettik-

leri noktaya işaret edilerek, Allah’ın gizli-açık her şeyi bildiği, O’ndan hiçbir şeyin sak-

lanamayacağı hatırlatılmıştır. Bu cümleden olarak Allah, onların gizlediği küfrü, açıkla-

dığı imanın hakikatini39, dostlarına söyledikleri sözleri, Peygamber Efendimiz’in önceki

kitaplarda geçen vasıflarını gizlediklerini bilmektedir40.

36 el-Bakara, 77. 37 Taberî, I, 523, (el-Bakara, 76). 38 Yazır, M. Hamdi, I, 391-392 (el-Bakara, 76). 39 Zemahşerî, I, 77, (el-Bakara, 77). 40 Taberî, I, 527, (el-Bakara, 77).

121

Tefsirlerde, âyetin başındaki istifhâmın (sualin) tevbîh ve azarlama mânâsında

olduğu açıklanmıştır41. Yani Cenâb-ı Hak bu âyette, ilmi ve kudreti hususunda cahilce

davranan yahudileri tekidli bir ifadeyle azarlayıp îkâz etmektedir.

O’nun Đçin Gizli Đle Açığın Farkı Yoktur

Cenâb-ı Hakk’ın âyette, “gizledikleri şeyler” i “açıkladıkları şeyler”den önce

zikretmesi, bütün bilgileri ihâta eden ilmini vurgulu bir şekilde beyan etmek içindir.

Sanki O’na göre gizli şeyleri bilmek, açıklardan daha önce gelmektedir. Çünkü Allah’ın

ilmi, malumun sûretinin ortaya çıkmasına bağlı değildir. Bu durumda bariz olan eşyâ ile

gizli olanı bilmesi arasında bir fark yoktur. Bunun bir benzeri de şu âyettir:

“De ki: Đçinizdekini gizleseniz de, açıklasanız da mutlaka Allah onu bilir. Göklerde ve yerde ne varsa hepsini bilir. Allah, her şeye kadirdir” 42.

Bu âyette de “gizlemek”, “açıklamak”tan önce zikredilmiştir. Cenâb-ı Hak, bu-

rada, kâfirleri gizliden gizliye dost edinen mü’minlere hitab etmektedir43. Onların kâfir-

lerle dostluk kurmaları Allah’a gizli kalmaz. Göklerde ve yerde var olan hiçbir şey Al-

lah’a gizli kalmadığına göre, sadırlardaki şeyler nasıl O’ndan gizlenebilir?! Düşünceleri

de yaratan O değil midir?! Đnsan iyice tefekkür ederek böyle yanlış düşünce ve davra-

nışlardan vazgeçmelidir. Aksi takdirde azaba uğraması muhtemeldir44.

Zemahşerî’ye göre, Allah Teâlâ, her şeyi bildiğini hatırlatarak kullarını sakın-

dırmaktadır. Çünkü Allah, “ilim”le vasıflanan diğer varlıklara benzemez. O’nun ilmi

bütün mâlûmları ihâta etmektedir. Bu îkâz sayesinde kullar, Allah Teâlâ’nın, her hâlle-

rini muhakkak sûrette bildiğini ve günahkârları cezalandırabileceğini bilirler. Mesela bir

kimse sultanın kendi ahvâlini öğrenmek istediğini, davranışlarını tâkip etmek ve işleri-

nin iç yüzünü anlamak için gözcüler ve câsuslar saldığını fark edince, hemen tedbirini

alır, uyanık davranarak hata yapmaktan sakınır. Hâl böyle iken gizli-açık her şeyi bilen

ve her şeyin hâmîsi, koruyup gözeticisi olan bir Alîm’in varlığını bilen kişinin daha

fazla sakınması ve hareketlerine dikkat etmesi gerekmez mi?

Zemahşerî, bu izahtan sonra şu duaya sığınır:

“Allah’ım! Her şeyi bildiğin hâlde günahlarımızı örterek bizi cezalandırma-

yışına aldanmaktan Yüce Zâtına sığınırız!” 45.

41 Kurtubî, II, 4; Ebu’s-Suûd, I, 118, (el-Bakara, 77). 42 Âl-i Đmrân, 29. 43 Taberî, III, 309, (Âl-i Đmrân, 29); Vâhidî, s. 104-15. 44 Bkz. Taberî, III, 312; Râzî, VIII, 14; Celâleyn, s. 45; Ebu’s-Suûd, II, 23, (Âl-i Đmrân, 29). 45 Zemahşerî, I, 169, (Âl-i Đmrân, 29).

122

Allah Teâlâ, âyet-i kerimede ilminin mâhiyetini tekitli bir şekilde açıkça ortaya

koyduktan sonra, her şeye kâdir olduğunu da bildirmiştir. Đbn-i Âşûr bu hususta der ki:

“Bu bir nevi tehdittir. Tehdit eden kişinin dediğini yapmasına iki şey mâni ola-

bilir: Biri mücrimlerin işlediği suçu bilmemesi, diğeri de söylediği şeyi gerçekleştirmek-

ten âciz olması. Allah Teâlâ, burada insanlara, ilminin genişliğini ve kudretinin sonsuz-

luğunu beyan etti ki, O’nun ikâbından kaçmanın mümkün olmadığını kesin olarak anla-

yabilsinler”46.

Görüleni De Görülmeyeni De Bilir

Konumuzla ilgili diğer bir âyet-i kerime şudur:

“Allah Teâlâ, her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görülmeyeni de görüle-ni de bilir; çok büyüktür, yüceler yücesidir. Sizden, sözü gizleyenle açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün meydanda gezen (onun ilminde) eşittir” 47.

Allah Teâlâ, gerek insan gerek diğer canlılardan herhangi bir dişinin neye gebe

olduğunu, hangi tohumdan döllenip hâmile kaldığını, helâlden mi yoksa haramdan mı

meydana geldiğini, yaşayacak mı yaşamayacak mı, erkek mi dişi mi, saîd mi şakî mi,

mü’min mi kâfir mi... olacağını, hâsılı her şeyi bilir. Rahimler gebe kalınca nasıl çalışır,

hangi maddeleri üretir, hangi toksinleri atar, hangilerini salgılayıp ceninin gelişmesine

katkı sağlar, kendi bünyesinden gizliden verdiği, eksilttiği nedir, artırdığı, kazandığı

nedir, beslediği, büyüttüğü nedir? Hamileliğinde neyi sakatlar, neyi tamamlar? Ayrıca

bütün bu çalışmaların sonucunda doğacak olan erken mi, geç mi, yoksa tam zamanında

mı doğacaktır? Bir tane mi, yoksa ikiz veya daha fazla mı olacaktır? Đşte Allah, bütün

canlı türlerinde bunlara benzer bilinmez sanılan gizli şeylerin hepsini bütün ayrıntılarıy-

la bilir. O’nun ilmi ile ihâta edilmiş olmayan hiçbir şey yoktur.

Burada biraz durup düşünelim. Aynı anda kaç insan ve diğer canlılardan kaç

dişi hâmile kalmaktadır! Her birinin hâmilelik süresi farklıdır. Bütün yavruları tek tek

ve büyük bir sanatla kusursuz yaratıp geliştiren Cenâb-ı Hakk’ın ilmi ve kudreti ne yü-

cedir!

Ancak ilâhî bilgi gözleme dayalı bir bilgi değildir. O, hayatı yönlendiren ve

bildiğini bildiği ve dilediği gibi yapan, yaratan, hiçbir kayıtla da sınırlı olmayan bir kud-

ret sahibinin ilmidir. O’nun ilmi bütün incelikleri, bütün tedbirleri ve sonuçları ihtiva

eden bir bilgidir. Her şeyin kendi özünde, herhangi bir varlık mertebesinde meydana

gelişi veya buna kabiliyetli oluşu, Allah Teâlâ’ya göre hazır bir ilimdir. Zira O, olacağı

46 Đbn-i Âşûr, III, 222, (Âl-i Đmrân, 29). 47 er-Ra’d, 8-10.

123

da olmuş gibi bilir. Allah, duyularla algılanamayan şeyleri de hazır olanı da, yok alanı

da mevcut olanı da bilir. Şu halde Allah Rasûlü’nden başka türlü bir âyet, değişik bir

mûcize isteyenlerin, bunu hidâyet için mi, inat için mi istediklerini de bilir. O’nun ilim

ve kudreti dışında kalacak ve huzuruna çıkıp hesap vermeyecek hiç bir şey yoktur.

O’nun açısından sözünü gizleyen, inkârı gönlünden geçiren, onu başkasına söyleyen,

geceleyin saklanan ve gündüz açıkta gezip dolaşan arasında fark yoktur. Yani hepsini

eşit olarak ve aynı seviyede işitir, görür ve bilir48.

Âyet-i krîmede geçen “ � � � ea ” kelimesi, yapısı îtibarıyla gizlilikte mübâlağa

ifade etmektedir. Yani ne kadar gizli olursa olsun Allah onu bilir, demektir. Allah’ın,

gizlili ği, ızhardan önce zikretmesi de ilminin kemâlini ortaya koymak içindir49.

Seyyid Kutub, insan hissinin bu âyetlerdeki tasvir üslûbu, ibarelerdeki tatlı

mûsikî ve Allah’ın ilmî kudreti karşısında nasıl dehşete düştüğünü izah eder. Sonra da:

“Herhangi bir mücerret önerme nerede, Allah Teâlâ’nın sözünde zuhur eden bu alandaki

küllî hakikat nerede!?”50 diyerek bu âyetlerin rastgele söylenen ve tahakkuk imkânı ol-

mayan beşer sözleriyle hiçbir zaman mukâyese edilemeyeceğini anlatır.

Bu âyetlerde verilen misaller, Allah’ın bütün gayblara ve gizliliklere muttalî

oluşundan kinâyedir. Çünkü rahimlerdeki gayb, bunun en açık misâlidir. Ve bu sadece

mücerred bir bilme değildir. Allah Teâlâ bütün her şeyi ince, dakîk ve umûmî bir nizâm

ve ölçü ile en güzel şekilde gerçekleştirmektedir51.

GĐZLĐNĐN GĐZLĐSĐNĐ DE BĐLĐR

Cenâb-ı Hakk’ın, gizli açık her şeyi bildiği hususuna bu kadar çok temas etme-

sinin sebebi, insanları gafletten uyandırmak sûretiyle küfür bataklığından kurtarmak ve

sâdece kendisine kulluk yapmalarını sağlamaktır. Bunu en güzel şekilde ifade eden

âyetlerden birisi ise şudur:

“Göklerde ve yerde gizli olan her şeyi açığa çıkaran, sizin gizlediklerinizi de açıkladıklarınızı da bilen Allah’a secde etmeleri gerekmez mi?”52.

48 Bkz. Zemahşerî, III, 100; Beydâvî, III, 147; Celâleyn, s. 206; Yazır, M. Hamdi, IV, 2962-2964,

(er-Ra’d, 8-10). 49 Ebu’s-Suûd, V, 8, (er-Ra’d, 10). 50 Kutub, Fî zılâl, IV, 2048, (er-Ra’d, 8-11). 51 Bkz. Bûtî, Ravâi‘, s. 239-240. 52 en-Neml, 25.

124

Âyet-i kerîmede geçen “ eء\ ا� ” kavramı özlü bir ifadeyle “gizlenmiş şey”

demektir. Müfessirlerin beyanına göre gizlilikte mübâlağa ifade eder. Đster gökten inen

yağmur ve yerdeki bitkiler olsun, isterse yerin ve göklerin sırları olsun fark etmez, bu,

uçsuz bucaksız kâinâtta gayb perdesinin ötesinde gizlenmiş bulunan her şeyi içine alan

kinâyeli bir sözdür. Âyetin, “gizlediklerinizi de açıkladıklarınızı” kısmı göklerde ve

yerde gizlenmiş olan sırların insanın iç âleminde gizlenmiş olan sırlar ile karşılaştırıl-

masıdır. Bu ifade insanın psikolojik dünyasının, gizli-açık her şeyini kuşatmaktadır53.

Râzî, âyetin güneşe tapanlara bir reddiye olduğunu söyler. Şöyle ki: Kendisine

tapılacak ilâh gizli şeyleri çıkarmaya kâdir olmalı ve saklı şeyleri bilmelidir. Güneş ise

böyle değildir, o hâlde ona secde etmek de doğru bir davranış değildir 54.

Bu konuda son bir âyet-i kerîmeye daha bakalım:

“Bütün göklerde olanlar, bütün yerdekiler, bu ikisi nin arasında ve topra-ğın altıda bulunanlar hep O’nundur. Sen sesini yükseltsen (de, yükseltmesen de

birdir), şüphesiz O gizliyi de, gizlinin gizlisini de bilir”55.

Hâsılı, varlık âleminde görünen bütün hikmetler, Allah’ın gizli açık her şeyi

kuşatan ilmine işaret etmektedir. Muhteşem bir ölçü ve ahenk içindeki mevcudat, O’nun

ilminin muhît olduğunu gösterir. Çünkü nizam ile iş görmek ilmi gerektirir. Ölçü, tartı

ve plân ile sanatkârane iş yapan, elbette kuvvetli bir ilme istinad etmelidir. Çünkü bin-

lerce durum içinden muntazam, sanatlı ve hikmetli bir hâli seçmek, ancak derin bir ilim-

le mümkün olur. Bütün hayat sahibi varlıklara uygun bir tarzda ve münasip bir vakitte

ummadığı yerden rızıklarını vermek, ancak bir ilm-i muhîtle mümkündür. Çünkü rızkı

gönderen, rızka muhtaç olanları, ihtiyaç vaktini ve miktarını bilecek ki, rızkı güzel bir

şekilde verebilsin.

b. Yerde ve Göklerde Bulunan Her Şeyi Bilir

Aslında önceki konu bunu da ihtivâ etmektedir. Lâkin üzerinde daha derin te-

fekkür edebilmek için mevzûyu biraz daha îzah etmek istiyoruz.

Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerîm’de bu husûsa sık sık temas etmektedir. Zira insana,

Allah’ın ilmini gösteren pratik ve müşahhas bir misal vermek gerektiğinde, ilk olarak

53 Bkz. Taberî, XIX, 182-183; Şevkânî, IV, 134; Kutub, V, 2639; Đbn-i Âşûr, XIX, 255, (en-Neml,

25). 54 Râzî, XXIV, 165, (en-Neml, 25). 55 Tâhâ, 6-7. Ayrıca bkz. el-Kasas, 69. es-Secde, 6. Hûd, 5.

125

O’nun yerde ve gökte bulunan her şeyi bildiğini ifade etmek gerekir. Çünkü insanın

bunlarla münasebeti daha sıkı ve canlıdır. Bunu bilen insan, Allah’ın ilmini daha iyi

kavrar.

En’âm Sûresi’nde şöyle buyrulur:

“Gaybın anahtarları Allah’ın yanındadır; bunları O’ ndan başkası bilmez. O, karada ve denizde ne varsa bilir. O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıklarına gömülen bir tane, hâsılı yaş-kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır” 56.

Öncelikle şuna temas edelim ki, Kur’ân-ı Kerîm, ilahî hakikatleri ekseriya mü-

şahhas bir üslupla anlatır. Mücerret üslupla “Allah’ın ezelî ilminin dışında hiçbir şey

olmaz” gibi bir ifade yerine, burada buyrulduğu gibi çok canlı, uçsuz bucaksız bir man-

zara içine giriveririz. Mesela: “O’nun ilmi dı şında bir yaprak bile düşmez” cümlesi,

muhatabı dünya genişliğinde bir ormana çekiyor. Her taraf yemyeşil ve her yer sayılara

sığmayacak kadar yaprakla dolu... “Bunlardan birinin sessizce düşmesi bile O’nun izni

dışında olmaz” ifâdesiyle, varlıkta olan biten her şeyin Allah’ın izni ile olduğu pek etki-

li bir tarzda anlatılıyor.

Bu âyet-i kerîme, Allah’ın ilim vasfını beyan etme açısından hakikaten büyük

bir azamet taşımaktadır. Burada anlatılan bir bilme ile insan ilminin hiçbir alakası yok-

tur. Bir insan âyette sayılan hususları -velev araştırma neticesinde bile olsa- bildiğini

iddia edemez. Đşte Kur’ân, bu tür ifadeleri sebebiyle de insanüstü bir husûsiyete sahiptir

ve kendisini gönderen zâtın yüce kudret sahibi Allah Teâlâ olduğuna delalet etmektedir.

Daha açılmamış, vücuda gelmemiş, insan ilmi ulaşamamış o kadar gayb hazi-

neleri vardır ki, bütün bunların kapıları veya anahtarları ancak Allah’ın katında, O’nun

elindedir. Onları, Yüce Zâtı’ndan başka kimse bilemez. Allah Teâlâ, bütün bu gaybları

bildiği gibi, hâl-i hazırdaki bütün varlıkları da, bütün teferruat ve kısımlarına varıncaya

kadar bilir. Hiçbir yaprak düşmez ki onun ne zaman ve nereye düştüğünü, havada kaç

defa döndüğünü bilmesin. Yerin karanlıklarına düşen bir tanenin ne zaman biteceğini,

kim tarafından yenileceğini de bilir. Ne yaş, ne kuru hiçbir şey yoktur ki hepsi Allah’ın

katında açık bir kitapta olmasın. Görünmeyen ve görünen, düşünülen ve hissedilen, bü-

tünler ve kısımlar, büyük küçük, düşme ve karar kılma, hareket ve durgunluk, hayat ve

ölüm, hâsılı olmuş olacak, gizli açık her şey bütün genişliği, bütün inceliğiyle Allah’ın

ilmi dâhilindedir57.

56 el-En’âm, 59. 57 Bkz. Yazır, M. Hamdi, III, 1947; Ebû Hayyân, IV, 145-146, (el-En’âm, 59).

126

Âyette geçen “ & � ” zarfının önce zikredilmesi, ihtisas içindir. Bu durumda

mânâ şöyle olur: Bu keyfiyette bir bilme vasfı sâdece Allah Teâlâ’ya mahsustur, bu vas-

fa başkasının iştiraki söz konusu değildir. Daha sonra gelen “Bunları O’ndan ba şkası

bilmez” kısmı da bu mânâyı teyid etmektedir58.

Âyette yaprağın düşmesi ile yerin karanlıklarındaki tanenin zikredilmesi, bazı

müfessirler tarafından ulvî ve süflî âlemden birer misal olarak anlaşılmıştır. Yani “Al-

lah, bunlar gibi var olan bütün mevcûdâtı ve ahvâli bilir” mânâsı kastedilmektedir59.

M. Hamdi Yazır, doğrudan doğruya cisimlerin düşme ve hareketlerinden değil

de, yaprağın ve tanenin sükûtundan bahsedilmesinin, Allah’ın ilminin çokluk ve inceli-

ğini tasvir etmek için olduğunu ve yerde karanlıklara bir tane düşmesinin gök boşlu-

ğunda cisimlerin sükût ve hareketlerini bilmeye bir anahtar teşkil edebileceğini söyler.

Daha sonra da hayranlığını şöyle ifâde eder:

Bu âyetin önce görünmeyenden görünene, düşünülenden hissedilene, sonra

derece derece hissedilenden düşünülene, görünenden görünmeyene giden öyle bir

ince tertibi vardır ki, bunun ne açıklaması biter, ne incelikleri tükenir60.

Seyyid Kutub da bu âyet hakkında geniş açıklamalarda bulunarak belâğatı,

üslûbu ve muhtevâsındaki ilâhî azameti ortaya koymaya çalışır. Şöyle der:

“Bu anlatılanlar, Yüce Allah’ın kapsamlı ve her şeyi kuşatıcı ilminin bir tablo-

sudur. Zaman ve mekânda, yerde ve gökte, karada ve denizde, yerin altında ve gök ta-

bakalarında diri, ölü, kuru ve yaş hiçbir şey bu bilgiden kaçamaz. Ancak bizim -insan

olarak bilinen üslûbumuzla- söylediklerimiz nerede, Kur’ân’ın bu olağanüstü ahengi

nerede? Bizim, yalnızca ezbere söz söylemekten ibaret olan ifademiz nerede, şu derin

olduğu kadar gönüllere ilham akıtan tasvir nerede? Đnsan hayâli, bu kısacık âyetin ötesi-

ne geçip bilinen ve bilinmeyen ufuklara, görünen ve görünmeyen âleme kanatlanıyor.

Uçsuz bucaksız kâinâtın her köşesinde ve görünen âlemin sınırlarının ötesinde adım

adım Allah’ın ilmini izliyor. Her vâdide, her derede çeşitli tablo ve sahnelerle karşıla-

şırken insanın içi ürperiyor. Geçmiş, şimdiki zaman ve gelecekte mühürlü boyutları,

ufukları ve derinliği bitmez tükenmez gaybın perdelerini kaldırıyor ya da kaldırmaya

çalışıyor. Hâlbuki bilinmezliklerin anahtarı Yüce Allah’ın katındadır, O’ndan başkası

bilemez. Đnsanın hayâli, bütünüyle Allah’ın bilgisine açık karanın bilinmezliklerinde,

denizin dipsiz derinliklerinde dolanıp duruyor. Yeryüzünün tüm ağaçlarından kopan

58 Đbn-i Âşûr, VII, 270-271, (el-En’âm, 59). 59 Ebu’s-Suûd, III, 143; Ebû Hayyân, IV, 146, (el-En’âm, 59). 60 Yazır, M. Hamdi, III, 1948. Âyetteki inceliklerin bir kısmı için bkz. Râzî, XIII, 8-10; Ebû

Hayyân, Bahru’l-Muhît, IV, 146; Kutub, Fî Zılâl, II, 1113, (el-En’âm, 59).

127

sayısız yaprakları izliyor. Allah Teâlâ, orada, burada ve şuracıkta kopan her yaprağı

görmektedir. Yerin derinliklerinde gizlenmiş hiçbir tane Allah’ın gözünden kaçamaz.

Đçindeki hiçbir şeyin Allah’ın kuşatıcı ilminin dışında kalmadığı uçsuz bucaksız kainatta

yer alan yaş, kuru her şey onun kontrolündedir. Bu, başları döndüren ve akılları şaşırtan

bir gezintidir. Zamanın boyutlarına, mekânın ufuklarına, görülen ve görülmeyenin, bili-

nen ve bilinmeyenin derinliklerine yapılan bir gezintidir. Mesafesi oldukça uzun, alanı

son derece geniştir. Hayâl, bu gezintiyi tüm boyutlarıyla düşünmekten âciz kalıyor. Đşte

bu tablo, böyle birkaç kelimede, son derece titiz, eksiksiz ve kapsamlı bir şekilde çizil-

mektedir”61.

Đşte Kur’ân’ın bu üslûbu açık bir mûcizedir. Şu kısacık âyeti okuduğumuzda,

bu sözü bir insanın söyleyemeyeceğini, üzerinde insan damgası bulunmadığını derhal

anlarız. Çünkü insan düşüncesinin böylesine geniş ufuklara ulaşması mümkün değildir.

Yeryüzünün her köşesindeki ağaçlardan kopan yaprakları gözetip saymak insanın ilgi

alanına giren bir konu değildir. Böyle bir şey onun aklına bile gelmez. Đnsan düşüncesi-

nin, yerin karanlıklarında gizlenmiş tek tek her bir tohumla da ilgisi yoktur. O, sadece

toprağın altına attığı tohumun gelişmesini gözleyebilir. Toprağın karanlıklarında örtülü

tanenin sayısını ise ancak Yaratan bilir ve bundan söz etmek de sadece O’na yakışır.

“Ya ş-kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır” ifadesindeki kesinlikle, beşerî sözle-

rin alâkası nedir? Bu konuda insanın en fazla yapabildiği, elindeki yaş ve kuru şeyler-

den istifâde etmektir. Yaş, kuru her şeyin sayısını bilen ve bundan söz eden ancak Yüce

Yaratıcı’dır…

Zerre Ağırlığınca Bir şey Bile Gizli Kalmaz

Bu husustaki diğer bir âyette Allah Teâlâ Peygamber Efendimiz’e hitap ederek

şöyle buyuruyor:

“Ne zaman bir işte bulunsan, ne zaman Kur’an’dan bir şey okusan ve siz ne zaman bir iş yaparsanız, o işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şâhidiz-dir. Ne yerde ne gökte zerre ağırlı ğınca bir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçüğü ve daha büyüğü yoktur ki apaçık kitapta (levh-i mahfuzda)

bulunmasın.”62.

Hitap Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz’e olmakla birlikte onun düşmanları îkâz

edilmektedir. Allah Rasûlü’nün endişeleri bertaraf edilerek vazifesi husûsunda mânen

teyid edilmektedir63.

61 Kutub, Fî Zılâl, II, 1111-1113, (el-En’âm, 59). 62 Yûnus, 61. 63 Mevdûdî, II, 344, (Yûnus, 61).

128

“Apaçık” diye tercüme edilen “mübîn” kelimesi, Allah’ın ilminin kesinliğini ve

ihtimallerden uzak olduğunu ifade eder64.

Allah Teâlâ, insanın bütün yaptıklarını görüp bildiğini ifade ettikten sonra, var

olan en küçük şeylerin dahi ilm-i ilâhîsinden kaçamayacağını bildirmekle, bütün mâze-

ret kapıları kapatmış ve insanlara acziyetlerini bir daha hatırlatmıştır.

Âyet-i kerîmede evvela “Ne zaman bir işte bulunsan” diye umumî bir ifade

kullanıldıktan sonra bir de özellikle Kur’ân okumaktan bahsedilmesi ve bu cümleden

önce şân zamirinin getirilmesi, Peygamber Efendimiz’in en büyük işinin Kur’ân-ı

Kerîm’i okuyup tebliğ etmek ve anlatmak olduğunu göstermektedir65.

Đlmine Nihâyet Yoktur

Đlâhî ilmin sonsuzluğunu anlamak için, son olarak şu âyete bakalım:

“Yere giren ve oradan çıkan, gökten inen ve oraya yükselen ne varsa O, hepsini bilir. O Rahîm’dir, Ğafûr’dur” 66.

Đnsan, bu âyetleri okuyunca; acayip nesnelerin, hareketlerin, hacimlerin, şekil-

lerin, anlamların ve yapıların yığın yığın görüntüsü ve çağrışımı zihnine üşüşür. Bunları

hayale sığdırmak bile mümkün değildir. Bu âyetin işaret etmek istediği hâdiselerin sa-

dece bir an içinde olup biten kısmını araştırmak ve sayıya vurmak üzere bütün insanlar

biraraya gelseler ve tüm hayatlarını bu işe adasalar, o “bir an” içinde kaç nesne gökten

yere iniyor, kaç nesne yerden göğe yükseliyor, tesbit edemezler. Acaba yeraltına nice

şeyler giriyor? Bu yerin bağrına nice tohumlar düşüyor, ya da ekiliyor? Bu yerin altında

nice kurtlar, nice böcekler, nice sürüngenler barınıyor?.. Bu uçsuz-bucaksız toprağa nice

su damlaları, nice gaz molekülleri ve nice radyoaktif ışınlar sızıyor? Evet, nice nice şey-

ler geçiyor toprağın altına! Hepsi de Yüce Allah’ın gözetimi altında! Topraktan nice

şeyler çıkıyor? Nice bitkiler filizleniyor? Nice kaynaklar fışkırıyor? Nice yanardağlar,

volkanlar lâv püskürtüyor? Nice gazlar buharlaşıyor? Nice saklı nesneler ortaya çıkı-

yor? Nice böcekler gizli yuvalarından yeryüzüne çıkıyor? Nice güçler, melekler, ruhlar,

dualar, yankılar semaya yükselip çıkıyor. Görülebilen ve görülemeyen nice nice şey-

ler… Đnsanın sadece bir kısmını bilebildiği ve çoğunu bilemediği nice cansız nesneler

ve hayvanlar… Acaba gökten nice şeyler yere düşüyor? Nice yağmur damlaları, nice

yıldız mermileri, nice yakıcı ışınlar, nice aydınlatıcı ışınlar… Nice “kaza” okları ve nice

belirlenmiş “kader”ler… Nice “rahmet”ler… Bir kısmı tüm varlıklara şâmil, ancak bir

kısmı bazı kulları husûsî olarak bürüyen rahmetler…

64 Đbn-i Âşûr, XI, 251; Karaman ve dğrl., Kurân Yolu, III, 128, (Yûnus, 61). 65 Zemahşerî, III, 17; Ebu’s-Suûd, IV, 156, (Yûnus, 61). 66 Sebe’, 2.

129

Bunların hepsi bir an içinde olup bitiyor. Acaba bir tek ânın hâdiselerini insan

bilgisi kavrayabilir mi? Đnsanoğlu uzun ömürler harcasa bile bu hâdiseleri sayabilir mi?

Hâlbuki Yüce Allah’ın sınırsız, akla sığmayan ve engel tanımayan ilmi bütün bu hâdise-

leri -nerede ve ne zaman olursa olsun- ihâta eder. Niyetleri, duyguları, kasılmaları ve

atışlarıyla bütün kalpler yüce Allah’ın gözetimi altındadırlar.

Kur’ân’ın bunun gibi bir tek âyeti bile bu kitabın insan sözü olmadığını isbâta

kâfîdir. Çünkü böylesine âlemşümûl bir düşünce, tabiî olarak hiçbir insanın aklının

ucundan geçmez. Bir tek dokunuşta bu kadar çarpıcı ve yaygın bir tesir meydana getire-

bilmek, ancak tüm kâinâtın yaratıcısı olan Yüce Allah’ın sanatıdır. Kulların sanatı buna

benzemez. Bu ifadenin gerek şiir gerekse düzyazı olarak şimdiye kadar söylenmiş ve

yazılmış olan insan sözleri içinde bir benzeri yoktur. Gerçek şu ki, her türlü noksanlık-

tan münezzeh olan Yüce Allah, zâtını ve ilmini, insan hayalini aşan sıfatlarla nitelemek-

tedir67.

Kur’ân-ı Kerîm’i basiretle inceleyen her insan, bahsedilen konulardan anlar ki

onu gönderen zât, bütün kâinatı zâhir ve bâtınıyla açık bir şekilde, göz önünde duran tek

bir sayfa gibi görmekte, istediği gibi çevirmekte ve o sayfanın mânâlarını istediği tarzda

söylemektedir. Kâinâtın genişliği düşünüldüğünde ise, Allah’ın ilim ve kudretindeki

üstünlük daha çok ortaya çıkar.

c. Kullarının Yaptığı Her Şeyi Bilir

Azamet sahibi bir ilah olduğunu ve bütün insanları yarattığını ilan eden bir Yü-

ce Zât’ın, kullarının her hâlini ve hareketini bilmesi zarûrîdir. Aksi takdirde iddialarının

doğruluğu ispat edilememiş olur ve azametine nakisa gelir. Bu sebeple Kur’ân’da pek

çok defa, Allah’ın insanların yapıp ettiği her şeyi bildiği hatırlatılır. Bu hatırlatmalar

Rab-kul münâsebetleri açısından son derece elzemdir. Zira insanlar, Allah’ın bütün dav-

ranışlarını bildiğini düşününce, kötülüklerden uzaklaşarak amellerini güzelleştirirler.

Rab’lerinin istediği gibi bir kul almaya gayret ederler.

Allah Teâlâ, kullarına bazı hükümler indirdiğinde, hemen akabinde yaptıkları

her şeyi bildiğini hatırlatarak onları dürüstlüğe, adâlete ve iyiliğe yönlendirir. Meselâ

borçlanma, şâhitlik, rehin gibi meselelerde yapılması îcâb edenleri bildirdikten sonra

sözü, “Her ne yaparsanız Allah onu bilir” 68 şeklinde tamamlar. Böylece borca

sadâkatsizlik, şahâdeti gizlemek, rehin bırakılan emânete ihânet gibi yanlış hareketler-

den kullarını sakındırır. Çünkü bir kişi yaptığı en küçük şeylerin dahi Allah tarafından

67 Kutub, Fî Zılâl, V, 2891-2892, (Sebe’, 2-3). 68 el-Bakara, 283. Ayrıca bkz. Yûsuf, 19; en-Nûr, 28, eş-Şuarâ, 188.

130

bilindiğine inandığında O’nun emirlerine muhâlefet etmekten korkar, yaptıklarının kar-

şılığını -iyi veya kötü- mutlaka göreceğini bilir 69.

Mukâtil şöyle anlatır: Mekke’nin fethedildiği gün Rasûlullah (s.a.v), Hz.

Bilâl’e Kâbe’nin üstüne çıkıp ezan okumasını emretmişti.

Attâb bin Esîd:

“–Allah’a hamdolsun ki babam daha önceden öldü de bu günü görmedi” dedi.

Hâris bin Hi şâm:

“–Muhammed, müezzin olarak şu kara kargadan başkasını bulamamış mı?”

dedi.

Süheyl bin Amr:

“–Allah bir şeyi diledi mi onu değiştirir” dedi. Ebu Süfyân da:

“–Ben bir şey söylemeyeceğim. Çünkü semânın Rabbının bunları Muham-

med’e haber vermesinden korkarım” dedi.

Cibrîl (a.s) Peygamber Efendimiz’e gelerek bu sözleri haber verdi. Allah

Rasûlü (s.a.v), onları çağırıp ne söylediklerini sordu. Onlar da bu sözleri ikrar ettiler.

Bunun üzerine Allah Teâlâ Hucurât Sûresi’nin 13. âyetini indirip onları birbirlerine kar-

şı soy, sop, mal-mülk çokluğu gibi şeylerle övünmekten ve fakirlerle alay etmekten me-

netti70.

Diğer bir âyet-i kerimede şöyle buyrulur:

“Geceleyin sizi öldüren (uyutan), gündüzün de ne yaptığınızı bilen; sonra belirlenmiş ecel tamamlansın diye gündüzün sizi dirilten (uyandıran) O’dur. So-

nunda dönüşünüz yine O’nadır. Sonra O, bütün yaptıklarınızı size haber verecek-tir” 71.

Kullarının gece veya gündüz işlediği her ameli bilen Allah, kıyâmet günü onla-

ra yaptıklarını bildirecek ve karşılığını verecektir72. Allah’ın bilmesi ve görmesi için

gece karanlığı mâni değildir. O, gündüz bildiği gibi gece de bilir.73

69 Râzî, VII, 107, (el-Bakara, 283). 70 Vâhıdî, s. 411; Kurtubî, XVI, 223, (el-Hucurât, 13). 71 el-En’âm, 60. 72 Zemahşerî, II, 71, (el-En’âm, 60). 73 Allah’ın, kullarının yaptığı fiilleri tamamıyla bildiğine dair pek çok âyet vardır. Bunların bir

kısmı için bkz. en-Nahl, 91; el-Hac, 68; el-Mü’minûn, 51; en-Nûr, 28; eş-Şuarâ, 188; eş-Şûrâ, 25. Cenâb-ı Hak, birçok âyette de kullarının yaptığından “gâfil olmadığını” haber verir. Misal için bkz. el-Bakara, 74, 85, 140, 144, 149; Âl-i Đmrân, 99; el-En’âm, 132; Hûd, 123; en-Neml, 93.

131

Bu mânâdaki pek çok âyet-i kerîmede dikkat çeken bir diğer husus ise, Cenâb-ı

Hakk’ın “Habîr ” ism-i şerîfinin kullanılmasıdır. Mesela: “Allah yapmakta oldu ğunuz şeylerden haberdârdır”74. “Muhakkak ki O, sizin yaptı ğınız her şeyden haber-dârdır” 75 buyrulur. Yani, sizlere akıl, temyiz ve eşyaya hükmetme gücü verdikten son-

ra Allah’ın, amel ve hareketlerinizden habersiz olduğunu ve yeryüzündeki hilâfet vazi-

fesini nasıl yaptığınızı bilmediğini düşünmemelisiniz76.

Cenâb-ı Hakk’ın “ �C2eا�” ism-i şerîfi, “Hiçbir şey gizli kalmayacak tarzda bi-

len”77, “Kendisinden gizli haberler saklı kalmayan, mülkünde olup biten her şeyden,

hareket eden bir zerreden bile haberdar olan”78 mânâlarına gelir. Dolayısıyla Allah

Teâlâ’nın, kullarının davranışlarından haberdar olduğunu bildirirken Habîr ismine vur-

gu yapması, ilminin genişlik ve derinliğine işaret etmek içindir.

Sonradan yaratılmış bir varlık, bütün insanların fiillerini bilmek bir tarafa, sa-

dece bir kişinin bütün fiillerini bile takip edemez. Böyle bir iddia ancak Hâkim-i Mutlak

ve Allâmü’l-ğuyûb olan Allah’a yaraşır. O hâlde, bu tür ifadeleri ihtivâ eden Kur’ân-ı

Kerîm de O’nun kelâmıdır.

3. Gaybı Bilmesi

Gayb, gizli kalmak, görünmemek, uzaklaşmak, gözden kaybolmak mânâsında

masdar; gizlenen ve hazırda bulunmayan şey mânâsında ise isim veya sıfattır79. Râğıb el-Isfahânî’ye göre gayb: “Duyuların sınırına dâhil olmayan ve başlangıçta akılların

gerektirmediği şeydir. Ancak peygamberlerin haber vermesi ile bilinebilir” Bu, insanlar

için geçerlidir, Allah için gayb söz konusu değildir. Zira göklerde ve yerde zerre miktarı

bir şey bile O’ndan gizli kalamaz80. Gayb, “Göze görünmeyen mânevî âlem” olarak da

tarif edilmiştir.

“Gayb” kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’de muhtelif kalıplarda elli dokuz defa geçer81.

Allah’a nisbet edildiğinde, sâdece Allah tarafından bilinebilen mutlak gaybı ifade eder.

74 el-Bakara, 234. 75 en-Neml, 88. Benzer ifadeler için bkz. el-Bakara, 234, 271; Âl-i Đmrân, 153, 180; el-Mâide, 8;

et-Tevbe, 16; Hûd, 111, en-Nûr, 30, 53; Lokmân, 29; el-Hadid, 10; el-Mücâdele, 3, 11, 13; el-Haşr, 18; el-Münâfıkûn, 11; et-Teğâbun, 8.

76 Mevdûdî, IV, 150, (en-Neml, 88). 77 Taberî, II, 701, (el-Bakara, 234). 78 Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyet, s. 139. 79 Đbn-i Manzûr, Lisânü’l-Arab, “gyb” md., Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsu’l-muhît, “gyb” md. 80 Râğıb, Müfredât, “ğyb” md., s. 370. 81 Abdülbâkî, el-Mu’cemü’l-müfehres, s. 643-644.

132

“Âlimu’l- ğayb”, “Âlimu’l- ğaybi ve’ş-şehâde”, “Allâmu’l-ğuyûb”, “Âlimü ğaybi’s-

semâvâti ve’l-ard” şeklindeki terkiplerde, Allah’ın kâinattaki görünen ve görünmeyen

her şeyi bildiğini, gizli denilen hiçbir şeyin O’na gizli kalmadığını; “ğaybu’s-semâvâti

ve’l-ard” tarzındaki kullanımlarda, insanların mevcut şartlar içerisinde bilemedikleri her

şeyi; “enbâü’l-ğayb” terkibinde ise geçmişte yaşanan tarihî hâdiseleri ifade eder. Demek

ki insan için gaybın sınırları çok geniş olmakla birlikte, Allah için gayb sözkonusu de-

ğildir.

Gayb, sâdece Allah’ın bildiği ve O’nun bildirdiği kişiler tarafından bilinen diye

ikiye ayrılabilir. Birinci kısmına “Gayb-ı Mutlak” , ikincisine de “Gayb-ı Đzâfî” de-

nilmektedir. Kur’ân-ı Kerîm, mutlak gaybın bilinmesini sadece Allah’a tahsis ederek,

bu husustaki câhiliye inancını reddetmiştir. Gaybı bilme husûsiyetini sadece Allah’a âit

bir kemâl sıfatı olarak göstermiştir82.

Kur’ân’a bakıldığında Allah’ın gaybı bildiği kolayca anlaşılır. Bunu şöyle bir

misalle açıklayabiliriz:

Gayb perdesi arkasında dalları, meyveleri, yaprakları çiçekleri ile gâyet müte-

nasip, yüksek ve büyük bir ağaç farzedelim. Biri çıkıp dalı, meyvesi ve yaprağıyla ta-

mamen aslına uygun bir resim çizse, elbette o ressamın o gaybî ağacı görüp ihâta etti-

ğinde ve daha sonra tasvir ettiğinde şüphe kalmaz. Aynı şelilde Kur’ân-ı Kerîm de,

dünyanın başlangıcından âhiretin nihâyetine kadar uzanmış ve yerden Arş’a, zerreden

Güneş’e kadar yayılmış olan bütün mahlûkâtın hakikatine dair beyanatta bulunmuş ve

bu açıklamalar da hakikate tıpatıp uygun düşmektedir. Bütün araştırmacılar, tahkikleri-

nin neticesinde, Kur’ân’ın kâinâtı tasvirine hayran kalmışlardır.

Kur’ân’ın bildirdiğine göre Allah Teâlâ’nın icraatı; “Allah, ki şi ile kalbi ara-sına girer”83, “Daneleri ve çekirdekleri çatlatan Allah” 84, “Annelerinizin rahimle-rinde size kendi dilediği gibi şekil veren Odur” 85 âyetlerinde olduğu gibi en ince ve

gizli alanlardan “Gökler O’nun kudret elinde dürülmü ştür” 86, “Gökleri ve yeri altı günde yaratan O’dur” 87, “Güneşi ve ayı emrine boyun eğdirdi” 88 âyetlerinde bildiri-

len en muazzam kâinât hâdiselerine kadar uzanmaktadır. Demek ki Kur’ân’ın beyanları,

beşerin cüz’î ilmine, hele bir ümmînin ilmine değil, bilakis her şeyi ihâta eden bir ilme

82 Bkz. el-Mâide, 109, 116; el-En’âm, 73; et-Tevbe, 94, 105; er-Ra’d, 9; Sebe’, 48. 83 el-Enfâl, 24. 84 el-En’âm, 95. 85 Âl-i Đmrân, 6. 86 ez-Zümer, 67. 87 Hûd, 7. 88 er-Ra’d, 2.

133

istinad etmektedir. O hâlde Kur’ân, bütün eşyayı bir ânda görebilen, ezel ve ebed ara-

sındaki bütün hakikatleri bir ânda müşahede edebilen bir Zât’ın kelâmıdır.

Bu hususta bir misal de şudur:

Peygamber Efendimiz’in son derece yalnız ve Đslâm’ın garib olduğu bir za-

manda, istikbâl hakkında kuvvet ve azametle vaad ve temînât veren Neml sûresi nâzil

oldu. Orada; “De ki: Hamd Allah’a mahsustur. O, âyetlerini size gösterecek ve siz de onları tanıyacaksınız. Senin Rabbin, yaptıklarınızdan habersiz değildir.” 89 buy-

ruldu. Bu tarihten itibaren Đslâm’ın dünyanın her tarafında gittikçe güçlenerek yayılma-

sı, Kur’ân’ın her şeyi bilen Allah tarafından gönderildiğini gösteren diğer bir kesin de-

lildir 90.

a. Gaybı Ancak Allah Bilir

Kur’ân-ı Kerîm, gaybı ancak Allah’ın bildiğini söylemektedir. Cenâb-ı Hak,

Peygamber Efendimiz’e şöyle hitab eder:

“De ki: Gaybı bilmek ancak Allah’a mahsustur” 91.

Ancak Cenâb-ı Hakk’ın bildirdiği kişiler izâfî gayba dâir O’nun bildirdiği şey-

leri bilebilirler92.

Başka bir âyette, ilahlığın en mühim vasıflarından biri olan ilim sıfatına temas

edilerek, Allah’ın bir ve tek ilah olduğunu ispat için şöyle buyrulur:

“De ki: Göklerde ve yerde, Allah’tan başka kimse gaybı bilmez. Ve onlar ne zaman diriltileceklerini de bilmezler”93.

Tefsir âlimlerinin bildirdiğine göre, ilâhlık ile gaybı bilme arasında kesin ve

kuvvetli bir alâka vardır. Đnsan, bir şeyi varlık hâlinde düşündüğü ilk günden beri, ilâhın

her yerde hâzır ve nâzır olduğunu, her şeyi bildiğini ve O’ndan hiçbir şeyin gizli kalma-

dığını, bütün bunların bir ilahta mutlaka bulunması gereken vasıflar olduğunu kabul

etmiştir... Bu durumda ibâdet edilmeye lâyık yegâne varlık da O’dur94.

Sınırlı varlığı ile başka yaratıklar, bu geniş ve her şeyi kuşatan ilme nasıl sahip

olabilirler ve bu varlıkları yaratma ve besleme gibi işleri nasıl yapabilirler? Ancak tüm

89 en-Neml, 93. 90 Bkz. Yazır, M. Hamdi, V, 3712, (en-Neml, 93). 91 Yûnus, 20. Ayrıca bkz. el-En’âm, 59; Hûd, 123; en-Nahl, 77; el-Kehf, 26; Fâtır, 38; el-Hucurât,

18. Bu husustaki bazı hadisler için bkz. Buhârî, Đstiskâ, 29, Tevhîd, 4; Müslim, Đman, 77. 92 Bkz. el-Cin, 26-27. 93 en-Neml, 65. 94 Bkz. Râzî, XXIV, 181; Mevdûdî, IV, 137, (en-Neml, 65).

134

kâinatı idare eden yüce bir varlık, aynı anda hem insanların yaratılış ve ölümünden, hem

rızklarını kısmak ve bollaştırmaktan, hem de kaza ve kaderlerinden tek başına sorumlu

olabilir. Bu ise gaybı bilmeyi gerektirir. Âlimü’l- ğayb, yani gizli olan her şeyi bilen ve

tüm yaratıkların Rabbi olan ise, sadece Allah’tır. Müşriklerin gayb hakkında bilgi sahibi

olduğunu zannettiği ve dolayısıyla ilâhlıkta ortak kabul edilen nesnelerin, bizzat kendi

geleceklerinden bile haberleri yoktur. O hâlde Allah’ın insanları tekrar dirilteceği zaman

olan kıyametin vakti gibi mühim ve gaybî hususları nasıl bilebilirler95.

Rivâyete göre Hâris bin Amr , Peygamber Efendimiz’e gelip:

“–Ya Muhammed! Kıyamet ne zaman kopacak? Beldelerimiz kuraklıktan

helâk oldu, yağmur ne zaman yağacak? Hanımımı hâmile olarak bırakıp geldim, o ne

doğuracak? Bugün kazandığımı biliyorum, peki yarın ne kazanacağım? Nerede doğdu-

ğumu biliyorum, fakat nerede öleceğimi merak ediyorum!” diye sormuş bunun üzerine

de şu âyet nâzil olmuştur:

“Kıyamet vakti hakkındaki bilgi, ancak Allah’ın kat ındadır. Yağmuru O yağdırır, rahimlerde olanı O bilir. Hiç kimse yarın ne kazanacağını bilemez. Yine hiç kimse nerede öleceğini bilemez. Şüphesiz Allah, her şeyi hakkıyla bilir, her şeyden haberdardır”96.

Bu âyet-i kerime Allah’ın bilip kulların bilemeyeceği gaybî ve sırrî şeylerin

tam bir listesini vermiyor. Đnsanların kafasında belli bir tasavvur oluşturmak için en

bâriz şeylere işaret ediyor. Gayb, mahlûkata gizli fakat Allah’ın bilgisi için apaçık olan

bu türden her şeyi içine alır ve böyle şeyler sınırsızdır97.

Fahreddin er-Râzî şöyle der:

“Bazı müfessirler, Allah Teâlâ bu âyet ile beş şeyi bilmeyi başkasından menet-

ti, diyorlar. Gerçi öyledir lâkin maksat bu değildir. Çünkü Allah Teâlâ, mesela tufan

zamanında bir kum yığınındaki bir atomu, rüzgârın onu doğudan batıya kaç kere naklet-

tiğini ve şu anda nerede bulunduğunu bilir. Bu, başkası için mümkün değildir” 98.

Ebu’s-Suûd, “Kimse nerede öleceğini bilemediği gibi ne zaman öleceğini de

bilemez” dedikten sonra, şu misali verir:

Ölüm Meleği bir gün, Hz. Süleyman’ın yanına uğramıştı. Meclisinde bulunan

bir kişiye dikkatle baktı. O zât bir ara Hz. Süleyman’a:

95 Mevdûdî, IV, 137-138, (en-Neml, 65). 96 Lokmân, 34. Vâhidî, s. 359; Kurtubî, XIV, 83; Ebu’s-Suûd, VII, 78. 97 Bkz. Râzî, XXV, 144; Yazır, M. Hamdi, VI, 3852; Mevdûdî, IV, 344, (Lokmân, 34). 98 Râzî, XXV, 144, (Lokmân, 34).

135

“–Bu kim?” diye sordu. Süleyman (a.s) da, Ölüm Meleği olduğunu söyledi.

Adam:

“–Sanki benim canımı almak istiyormuş gibi bakıyordu, rüzgâra emretsen de

beni götürüp Hind diyârına bıraksa” diye ricâda bulundu. Süleyman (a.s) adamın isteği-

ni yerine getirdi. Daha sonra Ölüm Meleği, Hz. Süleyman’a:

“–Ona dikkatlice bakmam taaccübüm sebebiyle idi. Çünkü onun canını Hindis-

tan’da almam emredilmişti ve o hâlâ senin yanındaydı” dedi99.

Rasûlullah (s.a.v):

“Allah Teâlâ bir kimsenin herhangi bir yerde ölmesine hükmettiğinde, o kimse

için o yerde bir ihtiyaç zuhur ettirir” buyurmuştur100.

Kader programı dâhilinde hareket eden insanın gaybı bilmesi mümkün olmadı-

ğı gibi, bilâkis bu yöndeki bir bilgi kendisi için zararlı olmaktadır. Zira hoşa gitmeyecek

şeyleri vakinden evvel bilmek insanı huzursuz eder.

b. Kalplerde Olanı Bilir

Kalplerden geçenleri ve gizli niyetleri kimsenin bilmesi mümkün değildir. An-

cak Allah Teâlâ, bütün insanların kalbinden geçen düşünceleri ve niyetleri bilir. Milyar-

larca insan olduğunu düşündüğümüzde, Allah’ın bu husustaki kudret ve azametini bir

nebzecik olsun anlayabiliriz. Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyrulur:

“Allah onların kalplerinde ne var, ne yok pek iyi biliyor ”101.

Allah, kalplerdeki hayır ve şerri, kâfirlerin içlerinden geçirdikleri düşünceleri,

münâfıkların nifaklarını, gayzlarını, kinlerini ve özürlerindeki yalanları, insanların

amellerini ve bundaki maksatlarını bilir ve Peygamber Efendimiz’i onların iç hâllerine

muttali kılarak insanlar öğrensin diye bunları ortaya çıkarır102. O’nun kullarını imtihan

etmesi, kalplerde olan veya diğer şeylerin kendisine gizli kalmasından değildir. O, bü-

tün her şeyi bildiği hâlde kullarını ya sırf ulûhiyetinden dolayı veya onların durumunu

99 Ebu’s-Suûd, VII, 78, (Lokmân, 34). 100 Tirmizî, Kader, 11/2146, 2147; Hâkim, I, 102/127; Buhârî, el-Edebü’l-müfred, no: 780. 101 en-Nisâ, 63. Ayrıca bkz. Âl-i Đmrân, 119, 154; el-Mâide, 7; en-Enfâl, 43; Hûd, 5; Lokmân, 23;

Fâtır, 38; ez-Zümer, 7; eş-Şûrâ, 24; et-Teğâbün, 4; el-Mülk, 13; el-Âdiyât, 10. 102 Bkz. Zemahşerî, I, 196; Kurtubî, IV, 243; Ebu’s-Suûd, II, 77, 100, 196; Đbn-i Âşûr, IV, 66 (en-

Nisâ, 63).

136

ıslah için imtihan eder103. Veya insanlara kendi hâllerini göstermek sûretiyle bütün itiraz

kapılarını kapatır.

Allah Teâlâ diğer bir âyet-i kerîmede şöyle buyurur:

“O bütün kalplerin künhünü (hakikatini) bilir” 104. Yani, en gizli fikirleri, ni-

yetleri, acı ve kederleri, hâsılı her türlü duyguyu O bilir105. Đlmi bütün kalblerin en saklı

duygularından haberdardır ve onları kıyamet günü herkesin önüne serecektir106.

“Kalplerin künhü” demek, kalpte bulunan, oradan ayrılmayan, oranın dışına

çıkmayan sırlar demektir. Allah’ın kalbin özünü ve en kuytu köşelerinde saklı duyguları

bildiği ve bu gizlilikleri kuşattığı şuuru, insan kalbinde ince bir düşünce coşkusu ve

yüksek bir duyarlılık hâli meydana getirir107.

Vahyin devam ettiği günlerde bazı mü’min, müşrik ve münafıkların kalblerin-

den geçenler Allah Rasûlü’ne bildirilmiş, bunların doğruluğu da düşünce sahipleri tara-

fından itiraf edilmiştir. Bu hususta şu misalleri zikredebiliriz:

� Kıble hususunda Allah Rasûlü’nün kalbinden geçenlerin bildirilmesi108,

� Yahudilerin kalblerindeki kinin daha büyük olduğunun bildirilmesi109,

� Allah’ın âyetleri hakkında kesin bir delil olmaksızın münakaşa eden kimsele-

rin, kalbinde asla yetişemeyecekleri bir büyüklük hevesi taşıdıklarının haber

verilmesi110,

� Münafıkların kalblerinde mü’minlere karşı hissettiği korkunun Allah korku-

sundan fazla olduğunun bildirilmesi111,

� Uhud Harbi’ne çıkan münafıkların kalblerindeki düşüncelerin bildirilmesi112…

� Mekke fethi günü Ebû Süfyân, Mescid-i Harâm’da oturmuş düşünüyordu.

Rasûlullah (s.a.v) önde, müslümanlar da ardında birlikte yürüdüklerini görün-

ce:

103 Râzî, IX, 41, (Âl-i Đmrân, 154). 104 el-Hadîd, 6. 105 Yazır, M. Hamdi, VII, 4732, (el-Hadîd, 6). 106 et-Tarık, 9. 107 Kutub, Fî Zılâl, VI, 3481-3482, (el-Hadîd, 6). 108 Đbn-i Mâce, Đkâmetü’s-Salah, 56. 109 Âl-i Đmrân, 118. 110 el-Mü’min, 56. 111 el-Haşr, 11. 112 Âl-i Đmrân, 154, 167.

137

“−Acaba Muhammed’e karşı asker toplasam mı? Şu adamla tekrar çarpışmaya

dönsem mi, ne yapsam acabâ?!” diye içinden geçirdi. Allah Rasûlü (s.a.v) yanına varıp

baş ucunda durdu ve iki kürek kemiği arasına eliyle dokunarak:

“–Allah o zaman da seni hor ve hakîr kılar!” buyurdu. Ebû Süfyân, başını kal-

dırıp Allâh Rasûlü’nü görünce:

“–Şu âna kadar senin peygamber olduğuna tam kanaat getirememiştim. Đçim-

den geçirdiğim düşünceler sebebiyle Allah’a tevbe ediyor, O’ndan mağfiret diliyorum!”

dedi113.

� Yine o gün Fedâle isimli bir Mekkeli, Peygamber Efendimiz’i öldürmek mak-

sadıyla yaklaştı. Allah Rasûlü (s.a.v), hiçbir telâş ve kızgınlık göstermeyip,

şefkat ve rahmet kanatlarını açarak:

“–Sen Fedâle misin?” diye sordu.

“–Evet!” dedi. Ardından:

“–Ey Fedâle! Zihninde kurduğun şeyden tevbe ve istiğfâr et!” buyurdu ve mü-

barek ellerini onun sadrına koydu. Böylece daha o anda zihnindeki öldürme düşüncesi

kaybolan Fedâle’nin kalbi yumuşadı, îman nûru ile doldu ve Rasûlullah (s.a.v) bir anda

nazarında yaratılanların en sevimlisi hâline geldi114.

Hz. Ömer (r.a) şöyle buyurmuştur:

“Bir takım insanlar, Rasûlullah (s.a.v) zamanında vahiy ile (sırları meydana çı-

kar da) yakalanırlardı. Şimdi ise vahiy kesilmiştir. Şimdi biz sizi ancak zâhirde gördü-

ğümüz amellerinize göre değerlendiririz. Kim hayır hâli ızhâr ederse, biz ona güvenir ve

ikrâm ederiz. Onun gizli işlerinden hiçbir şey(i araştırmak) bize âid değildir. Gizli i şleri

hususunda onu Allah hesaba çeker. Kim de şer hâli ızhâr ederse, o kalbinin temiz oldu-

ğunu söylese de, biz ona güvenmez ve sözünü tasdik etmeyiz”115.

Bütün bu hâdiseler, Allah’ın kalblerdeki düşünceleri bildiğini ve bunları

Rasûlü’ne bildirdiğini göstermektedir.

c. Kıyametin Vaktini Sadece O Bilir

Đnsanlık için en mühim ve bir o kadar da merak konusu olan kıyametin kopma

vakti, Allah’tan başka kimse tarafından bilinemez. Cenâb-ı Hak, gaybın bir kısmını is-

113 Đbn-i Kesîr, el-Bidâye, IV, 296. 114 Đbn-i Hişâm, Sîret, IV, 37; Đbn-i Kesîr, es-Sîre, III, 583. 115 Buhârî, Şehâdât, 5. Krş. Buhârî, Nikâh, 80.

138

tediği rasûlüne bildirdiğini beyan ettiği hâlde116, kıyâmetin vaktini sâdece kendisinin

bildiğini kesin ve tekitli ifadelerle ortaya koymaktadır.

Yahudilerden Cebel bin Ebî Ku şeyr ile Şemvâl bin Zeyd birgün Peygamber

Efendimiz’e gelip:

“–Ey Muhammed (s.a.v), eğer peygamber isen bize kıyametin ne zaman kopa-

cağını bildir. Zira biz, onun ne zaman kopacağını biliyoruz” dediler. Aslında bu hususta

tek bildikleri şey, kıyâmet saatini Allah’tan başkasının bilemeyeceği idi. Onların bu

sualine Rasûlullah (s.a.v) herhangi bir zaman belirterek cevap verdiğinde onu tekzip

etmeyi kararlaştırmışlardı. Güyâ Allah Rasûlü’nü imtihan edeceklerdi. Bunun üzerine

Allah Teâlâ şu âyet-i kerimeyi indirdi:

“Sana kıyametin ne zaman gelip çatacağını soruyorlar. De ki: Onun ilmi ancak Rabbimin katındadır. Onun vaktini O’ndan başkası açıklayamaz. O öyle bir meseledir ki, ne göklerde ve ne de yerde ona tahammül edecek hiç kimse yoktur! O size ansızın gelecektir. Sanki sen onu biliyormuşsun gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Allah’ın katındadır; ancak insanların çoğu bilmezler” 117.

Rasûlullah (s.a.v), kendisine kıyametin vaktini soranlara herhangi bir tarih

vermemiş, bunu sadece Allah’ın bildiğini ifade etmiştir. Bu da, Kur’ân-ı Kerîm’in Allah

Rasûlü’nün eseri olduğunu iddia eden inkârcılara güzel bir cevap teşkil etmiştir. “Cibrîl

Hadîsi”nde de Hz. Cebrâil’in suâline Rasûlullah (s.a.v):

“Kendisine Kıyamet hakkında soru sorulan kimse, bu hususta soru sorandan

daha bilgili değildir” cevabını vermiştir118.

Hz. Âişe (r.anhâ) şöyle anlatır:

“Çöl Arablarından kaba ve câhil birtakım adamlar vardı. Bunlar Peygamber

(s.a.v) Efendimiz’e gelir ve:

«‒Kıyamet ne zaman kopacak?» diye sorarlardı. Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz

de onların en küçüğüne bakar ve:

«‒Bu genç yaşarsa, ona ihtiyarlık erişmeden sizin başınıza kıyametiniz kopar!»

buyururdu.”

Râvî Hişâm bin Urve der ki:

116 el-Cin, 26-27. 117 el-A’râf, 187. Vâhidî, s. 231; Zemahşerî, II, 149; Alûsî, IX, 132, (el-A‘râf, 187). 118 Buharî, Đmân 37; Müslim, Đman 1, 5, 7.

139

“Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz, «Kıyametiniz kopar!» sözüyle, onların ölümle-

rini kastediyordu”119.

Bir gün Mekkeli müşrikler, Peygamber Efendimiz’le alay etmek için:

“–Kıyamet ne zaman kopacak?” diye sorunca şu âyetler nâzil olmuştur120:

“Sana kıyameti sorarlar: Gelip çatması ne zamandır? (derler.) Sen onu ne-

reden bilip haber vereceksin! Onun nihaî ilmi yalnız Rabbine aittir. Sen ancak ondan korkanları uyarırsın. Kıyamet gününü gördüklerinde (dünyada) sadece bir akşam vakti ya da kuşluk zamanı kadar kaldıklarını sanırlar” 121.

Allah’ın Habîbi, insanların efendisi ve Allah katında evvelkilerin ve sonrakile-

rin en kıymetlisi olan Rasûlullah (s.a.v)122 bile kıyametin vaktini bilmezse, artık diğer

insanların bilmesi hiç mümkün değildir. Bununla birlikte Rasûlullah (s.a.v), peygamber-

lerin sonuncusudur ve kıyametin habercisidir. Onun gelmesi, kıyametin yakında vuku

bulacağına delildir. Bu da insanlara ilim olarak yeterlidir. Bunun dışında soru sormaları

ise mânâsızdır123.

Âyette geçen, “Onun nihaî ilmi yalnız Rabbine aittir” ifadesi, bütün incelik-

leriyle ve vuku bulma vaktine kadar bütün tafsîlâtıyla onu bilmek, ancak Allâmu’l-ğuyûb olan Allah’a aittir, mânâsınadır. Đlerisine karışmak, soru soranların haddi olma-

dığı gibi, daha fazlasını anlatmak da Allah Rasûlü’nün vazîfesi değildir124.

Bu hususta en açık delil şudur: Tarih boyunca zaman zaman bazı insanlar çıkıp

kıyametin kopmasıyla ilgili vakit tayininde bulunmuşlardır125. Fakat hakikat hep onları

yalanlamış, insanların kıyametin vaktini bilemediğini ortaya koymuştur.

Kıyametin Vakti Niçin Gizlenmiştir?

Kıyamet vaktinin gizli olması, ibâdete teşvik ve günahtan sakındırmak için da-

ha güçlü bir âmildir126.

Kıyamet vakti muayyen olsaydı, ilk ve orta asırlarda yaşayan insanlar âhiret

fikrinden pek az müteessir olacaklardı. Son asırlarda yaşayanlar ise büyük bir dehşet

119 Buhârî, Rikâk, 42. 120 Kurtubî, XIX, 209, (en-Nâziât, 42); Suyûtî, Lübâbu’n-Nukûl, s. 253. 121 en-Nâziât, 42-46. Ayrıca bkz. Lokmân, 34, Tâhâ, 15. 122 Bkz. Tirmizî, Menâkıb, 1/3616; Dârimî, Mukaddime, 8; Ahmed, VI, 241; Heysemî, IX, 29. 123 Zemahşerî, VI, 208; Ebu’s-Suûd, IX, 105, (en-Nâziât, 44). 124 Bkz. Taberî, XXX, 63; Yazır, M. Hamdi, VIII, 5569; Kutub, VI, 3819-3820, (en-Nâziât, 44). 125 Meselâ bir Amerikan tarikatı 5 Mayıs 2000’de kıyamet kopacak diye ortalığı ayağa kaldırmıştı.

http://www.vatanim.com.tr/root.vatan?exec=yazardetay&sid=&Newsid=52899&Categoryid=4&wid=9, (Erişim, 20.03.2006).

126 Zemahşerî, II, 149-150; Râzî, XV, 66; Ebu’s-Suûd, III, 301, (el-A’râf, 187).

140

içinde bulunup ne dünya hayatının lezzet ve kıymetini ne de ihtiyarî olarak yapılan itaat

ve ubudiyetin ehemmiyet ve hikmetini anlayabilirlerdi.

Đnsanın eceli de buna benzer. Eğer ecel vakti muayyen olsaydı, insan ömrünün

yarısı tam bir gaflet içinde diğer yarısı da darağacına asılmak için her gün bir adım daha

yaklaşan kişinin duyduğu büyük dehşet içinde geçerdi. Korku ile ümit arasında olmanın

getirdiği fayda ve hikmetler yok olurdu.

Diğer taraftan kıyametin vakti muayyen olduğunda bir kısım imanî hakikatler

bedâhet kazanacağından, herkes ister istemez tasdik eder, ihtiyar ve irâdeye bağlı olan

teklif sırrı ve iman hikmeti bozulurdu.

Bu gibi sebeplerle gaybî durumlar gizli kaldığından, herkes daima hem ecelini,

hem bekasını düşünerek hem dünyası hem âhireti için çalışabilir. Kıyametin vakti gizli

olduğundan, her asırda insanlar hem kıyametin kopacağını hem dünyanın devam edece-

ğini düşünebileceği için, hem dünyanın fâniliğinde bâki hayata, hem de hiç ölmeyecek-

miş gibi dünyayı îmara çalışabilir. Nitekim bu gizlilik sebebiyle her asırda, hattâ haki-

katler asrı olan Asr-ı Saadet’te bile insanlar daima kıyametten korkmuş, bazıları

“Alâmetleri hemen hemen zuhur etti” demişlerdir.

Hâris bin Lakît şöyle der:

“Bir zamanlar birimizin atı yavrulardı da o, yeni doğan yavruyu boğazlar ve:

«–Bakalım ben buna binecek kadar yaşayabilecek miyim?!» derdi. O günlerde

Hz. Ömer’in:

«Allâh’ın size rızık olarak verdiği şeyleri ıslah edin, çünkü (kıyametin gelişi)

geniş zamana bağlıdır» diye mektubu geldi127.

Bir insanın başına gelecek olan musibetlerin vakti muayyen olsa, o kişi musi-

betin gelmesini beklerken, belki o musibetin on katından daha fazla bir mânevî ızdırap

hisseder. Böyle olmaması için musibetlerin zamanı ilahi hikmet ve rahmet icabı gizli

bırakılmıştır. Gaybî hâdiselerin çoğu böyle hikmetler ihtiva ettiği için gaybden haber

vermek de yasaklanmıştır.

4. Đlminin Nihâyetsiz Olması

Mutlak Bilgi ’ye sahip olan Allah Teâlâ’nın ilminin sınırsız ve nihâyetsiz oldu-

ğunun bildirilmesi de azametli bir ifadedir. Bu hususu insanların zihnine yaklaştırabil-

mek için Kur’ân-ı Kerîm, şu temsîlî anlatımda bulunur:

127 Buhârî, el-Edebü’l-müfred, no: 478.

141

“De ki: «Rabbimin kelimelerini yazmak için bütün denizler mürekkep ol-saydı, hatta onun bir mislini de takviye gönderseydik, bu denizler tükenir, Rabbi-nin sözleri yine de bitmezdi»”128.

Müfessirler, “Rabbimin kelimeleri” terkibini umumiyetle, “Allah Teâlâ’nın

ilim ve hikmeti” şeklinde tefsir etmişlerdir129. Bunu şöyle îzah ederler:

“Allah’ın ilmi sonsuzdur, denizler ise sınırlıdır. Tükenen bir şeye yine tükenen

bir şeyi eklemekle elde edilenlerin toplamı da, ne kadar çok olursa olsun, nihâyet biter

ve tükenir. Dolayısıyla mahdut bir şeyin bitmeyen ve tükenmeyen bir şeye uygun gel-

mesi imkânsızdır, tezâddır”. Yani insanlar Allah’ın ilminin sonuna ulaşamazlar. Daha

doğrusu insanların bu bilgiyi dile getirmesi bir yana, onu algılayıp kaydetmeleri bile

imkânsızdır130.

Mücerret (soyut) mânâlar, müşahhas (somut) bir şekilde misallendirilmediği

müddetçe, insan zihninde yer etmez, çabucak silinip gider. Đnsan aklı her ne kadar tecrid

gücüne ve kabiliyetine sahip olsa da, yine soyut anlamların tablolar, şekiller ve örnekler

halinde somutlaştırılmasına ihtiyaç duyar. Bunun için âyet-i kerime, bize birtakım ör-

nekler göstermektedir. Đnsanların bildiği en geniş ve en bol şey denizdir. Ayrıca insanlar

yazacakları şeyleri mürekkeple yazarlar. Dolayısıyla burada, olanca genişliği ve derinli-

ği ile deniz, yüce Allah’ın sözlerinin yazıldığı mürekkebe benzetilmiştir. Yazılan bu

sözler O’nun ilminin delilleridir. Deniz tükenir fakat Allah Teâlâ’nın sözleri bitmez.

Sonra bu denize bir diğeri daha katılsa, o deniz de tükenir fakat Allah’ın sözleri halâ

bitmez. Đşte bu somut tasvir ve belirgin hareket vâsıtasıyla sınırsız bir anlam, insanın

sınırlı anlayış ve idrakine yaklaştırılmış olur131. Yoksa Allah’ın ilmi yedi veya on yedi

denizle de kıyas edilecek kadar az değildir.

Aynı üslup üzere Allah’ın ilminin nihâyetsizliğini, temsîlî bir şekilde insanlara

anlatan diğer bir âyet de şöyledir:

“ Şayet yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi deniz katı-larak (mürekkep olsa) yine Allah’ın sözleri tükenmez. Şüphe yok ki Allah Azîz ve

Hakîm’dir” 132.

Aslında her bir varlık, Yaratıcısının azametini dile getiren bir sözdür. Dolayı-

sıyla Allah’ın yarattıklarının sonu gelmez, sayı ile de hesâb edilemez. Aynı şekilde

O’nun medhine dâir sözler de bitip tükenmez.

128 el-Kehf, 109. 129 Zemahşerî, III, 222; Râzî, XXI, 150; Ebu’s-Suûd, V, 251, (el-Kehf, 109). 130 Bkz. Ebu’s-Suûd, V, 251; Yazır, V, 3296; Kutub, IV, 2297, (el-Kehf, 109). 131 Kutub, Fî Zılâl, IV, 2296-2297, (el-Kehf, 109). 132 Lokmân, 27.

142

Âyetteki “yedi” rakamı çokluktan kinâyedir. Yoksa bir adet ve tahdit bildir-

mek için değildir. Milyarlarca kere ağaçlar kalem, denizler mürekkep olsa yine Allah’ın

ilmi ve sözleri yazmakla tükenmez.

“–Makâm, teksiri (çokluğu) gerektirdiği hâlde, “ �ت) . * ” niçin cem-i kıllet ola-

rak gelmiştir?” şeklindeki muhtemel bir soruya Zemahşerî:

“–Allah’ın ilminin böyle az bir kısmı bile yazılamazsa O’nun bütün ilmini

yazmak ve bilmek nasıl mümkün olur?!” diye cevap verir133. Bu, güzel bir inceliktir.

Hakîkaten Allah Teâlâ’nın ilmi, insanların idrâk edemeyeceği kadar sınırsız ve nihâyet-

sizdir. Onun tamamı bir tarafa çok az bir kısmını bile kimse ihâta edemez134.

�

Görüldüğü gibi, yerde ve göklerde olan gizli-açık her şeyi bilen Cenâb-ı

Hakk’ın ilmi, her yönüyle azamet ifade etmektedir. O’nun ilminin nihayetsizliği,

Kur’ân’da zikrettiği geçmiş, hâl ve geleceğe dâir bilgilerin gerçekleşmesiyle bir kez

daha anlaşılmıştır. Yine Allah Teâlâ, bir kısım insanların kalplerinde gizledikleri şeyleri

ortaya koyduğunda, o kimseler mahçup olmuş ve korkmuştur. Rasûlullah (s.a.v) zama-

nındaki münafıklar ve yahudiler, yaşadıkları pek çok tecrübe neticesinde Cenâb-ı

Hakk’ın kalplerinden geçen her şeyi bildiğine kânî olmuşlardır. Bu sebeple, “Hakkı-

mızda vahiy iner” korkusuyla pek çok hâin planlarından vazgeçmişlerdir135. Bütün bu

tarihî hâdiseler Allah Teâlâ’nın gizli-açık her şeyi bildiğini net bir şekilde ortaya koy-

muştur.

Diğer taraftan Allah’ın yarattığı varlıklardaki mükemmellik ve sağlamlık da

engin bir ilim ve hikmeti gerektirmektedir. Dolayısıyla kâinâtta müşâhade ettiğimiz

üstün âhenk ve nizâm, Allah’ın nihâyetsiz bir ilme sahip olduğunu gösterir.

Farz edelim ki, azametli bir saltanata sâhip olan ve her hükmünü icra eden bir

hükümdar, mesajını taşıyan bir elçisini gönderse, elçinin getirdiği mesajın o hükümdara

âit olduğuna kesin olarak inanan kimsenin, onları tahkik etmeye hiçbir zaman ihtiyacı

olmayacaktır. O, “Mâdem ki bunları, doğru sözlü ve dediğini yapan bir zat söylemiştir,

öyle ise doğrudur” diyecektir136. Đşte burada zikrettiğimiz ve onlara benzer diğer deliller

de bizi Cenâb-ı Hakk’ın ilmi husûsunda böyle düşünmeye sevketmelidir.

133 Zemahşerî, V, 22; Ebu’s-Suûd, VII, 74, (Lokmân, 27). 134 el-Bakara, 255. 135 Bkz. Buhârî, Megâzî 79; Müslim, Tevbe, 53; Vâkıdî, I, 365, III, 1046; Đbn-i Sa’d, II, 57. 136 Draz, en-Nebeü’l-azîm, s. 174-175.

143

Şimdi, bir insan çıkıp; “Ben de her şeyi bilirim” diyebilir. Cenâb-ı Hakk’ın sö-

zü ile onun sözü sûreten aynı görünse de mânen aralarında bir nefer ile ordu kumanda-

nının verdiği emir kadar fark vardır. Đnsan söylediği sözün hakikatini ispat ile yükümlü-

dür. Cenâb-ı Hakk’ın insanlara gösterdiği deliller gibi o da ilim ve kudretini gösteren

deliller ortaya koymalıdır. Aksi takdirde iddiâsı, mânâsı olmayan boş bir hezeyandan

öte geçemez.

Şunu da belirtmek gerekir ki; Allah Teâlâ, sözlerinin doğruluğunu anlamaları

için insanlara bazı deliller göstermekle birlikte, bunların asıl hakikatinin âhirette ortaya

çıkacağını bildirmiş ve Kur’ân-ı Kerîm’i iman edilecek unsurlar arasında saymıştır137.

Bu sebeple Kur’ân’daki ifadelerin tamamının bu dünyada ispat edilmesini beklemek

doğru değildir. Hepsinin doğruluğuna delalet edecek kadar bazı deliller misal kabilinden

zikredildikten sonra diğerleri kıyâmete bırakılabilir. Bu da îmânın gereği olan bir husus-

tur.

C. ALLAH’IN KUDRET ĐNĐ GÖSTEREN AZAMETL Đ ĐFA-DELER

1. Kudret

Arapça’da “ر�B” maddesinden türeyen “Kudret” kelimesi, lügatte gücü yet-

mek, bir işi ölçülü ve planlı bir şekilde yapmak, kıymetini bilmek, bir şeyin niteliğini,

niceliğini ve şeklini tayin etmek gibi mânâlara gelir. Allah’a nisbet edilen sübûtî sıfat-

lardan biri olarak kullanıldığında ise, “Diledi ğini eksiği ve fazlası olmaksızın hikmet

çerçevesinde yapmak” demektir138. Râgıb el-Isfahânî, “kudret”in Allah’a nisbet edil-

diğinde “Aczin bütün çeşitleriyle birlikte O’ndan nefyedilmesi” demek olduğunu, kulla-

ra izâfeten kullanıldığında ise “Bazı hususlarda gücünün yetmesi, diğerlerinde ise âciz

kalması” anlamı kazandığını ifade eder139.

Allah Teâlâ “her şeye gücü yeten” mânâsında Kâdir , Kadîr ve Muktedir

isimleriyle tesmiye olunur140. “Kâdir” ism-i şerîfi; “Âciz olmayan, aklen imkân dâhi-

137 Bkz. el-Bakara, 4, 177, 285; en-Nisâ, 60, 136; Müslim, Îmân 1, 5. 138 Topaloğlu, “kudret” md., DĐA, XXVI, 316; Yıldırım, Kur’ân’da Uluhiyyet, s. 181. 139 Râğıb, Müfredât, “kdr” md., s. 395. Krş. Đbn-i Manzûr, Lisânü’l-Arab, “kdr” md.; Yıldırım,

a.g.e, s. 181-182. 140 Râzî, Levâmiu’l-beyyinât, s. 322-323; Yıldırım, a.g.e, s. 178. Kâdir için bkz: el-En’âm, 65;

Buhârî, Teheccüd 25, Tevhîd 10; Tirmizî, Daavât 82; Đbn-i Mâce, Dua 10. Kadîr için bkz: en-Nisâ, 149; en-Nahl, 70; el-Furkân, 54; er-Rûm, 54; Fâtır, 44; eş-Şûrâ, 50; el-Mümtahine, 7. Allah’ın her şeye kâdir

144

linde bulunup muhâl statüsüne girmeyen her şeye kayıtsız şartsız gücü yeten” demektir.

Bu ismin, “ Đrâde” ve “ Đlim” sıfatlarıyla da alâkası vardır141. Đbn-i Berrecân, “Kadîr

Allah’ın ismi, Kudret sıfatı, iktidâr da fiilidir” der142.

Kâdir ve Muktedir isimleri bazen, Allah’ın azametini veya faaliyetin şiddetini

ifâde etmek üzere Kâdirûn ve Muktedirûn şeklinde cemi sîgasında gelir. Bu sîğaya,

“Azamet Cem‘i” ismi verilir143.

Kur’ân’da bazı farklarla kudret mânâsına kullanılan kuvvet, vüs‘ ve mecâzî

anlamlarından biri de “kudret” olan yed kelimeleri de Allah’a nisbet edilmektedir144.

Đnsanlarda mevcûdiyeti kabul edilen kudret, ilâhî bir emânet vasfında olup

mahduttur. Sâdece imkân sınırlarına giren bazı hususlarda ve belli şartlarla geçerli ola-

bilmektedir. Bu sebeple Yaratan ile yaratılan arasında, bu sıfat itibariyle bir benzerlik

söz konusu değildir145.

Kudret, azametin var olabilmesi için şart olan en mühim vasıflardan biridir. Al-

lah’ın kudretini gösteren azametli ifadeler, beşer üstü bir üslûba sahip olup Kur’ân’ın,

Kâdir-i Mutlak olan Allah’a âit olduğuna delalet etmektedir. Şimdi bunlara dair birkaç

misal verelim:

2. Yaratma Đle Alâkalı Đfadeler

Yaratmak, Allah’ın azametini gösteren en açık delillerden biridir. Đnsanlar çev-

relerinde müşahade ettikleri “yaratma” hâdiselerini devamlı hayranlıkla karşılamışlar-

dır. Bu durum, bazen alışkanlık hâline gelse de “yaratma” fiili tarih boyunca esrârından

hiçbirşey kaybetmemiştir.

Arapça “f.R: halk” kelimesiyle karşılanan yaratmak, bir işi ölçülü ve âhenkli

bir şekilde yapmak146, ana madde olmadan, yoktan yaratmak veya yokluktan varlık ala-

olduğu yaklaşık 37 yerde bildirilmiştir. Bkz: el-Bakara, 20, 106, 109, 148, 259, 284; Âl-i Đmrân, 26, 29, 165, 189; en-Nisâ, 133, 149; el-Mâide, 17, 19, 40, 120; el-En’âm, 17; el-Enfâl, 41; et-Tevbe, 39. Mukte-dir için bkz: el-Kamer, 42, 55; el-Kehf, 45; ez-Zuhruf, 42.

141 Topaloğlu, “Kâdir” md., DĐA, XXIV, 124. 142 Đbn-i Berrecân (v. 536), Şerhu esmâillahi’l-hüsnâ, vr. 154v. 143 Yıldırım, a.g.e, s. 180-181, 194. Kâdirûn için bkz: el-Mü’minûn, 18, 95; el-Meâric, 40; el-

Kıyâme, 4; el-Mürselât, 23. Muktedirûn için bkz: ez- Zuhruf, 42. 144 Topaloğlu, “kudret” md., DĐA, XXVI, 316; Abdülbâkî, Mu’cem, “kdr”, “kvy”, “vs‘a”, “ydy”

md. 145 Yıldırım, Kur’ân’da Uluhiyyet, s. 182; Topaloğlu, “Kâdir” md., DĐA, XXIV, 124. 146 Beydâvî, I, 107, (el-Bakara, 21).

145

nına çıkarmak, demektir. Halk , Rahmân Sûresi’nin 14. âyetinde olduğu gibi “Var olan

bir şeyden başka bir şey îcâd etmek” mânâsında da kullanılmıştır. Aynı şekilde “Bir

şeyi güzelce ölçüp biçip takdir etmek” anlamı da vardır147. Hâlık da ana maddesi ve

modeli olmadan nesneleri îcâd eden mânâsına gelir148. Hallâk ise Hâlık’ın mübâlağa ve

tekerrür ifâde eden fa‘‘âl şekli olup “Devamlı olarak, mükemmel bir şekilde yaratan

mânâsına gelir”149.

Yaratmak, hakîkî mânâsıyla sadece Allah için kullanılır150. Kur’ân-ı Kerîm’de

236 yerde Allah’a nisbet edilir. Gazâlî, “halk”ın mecâzen kula da nisbet edilebileceğini

söyler151. Ancak bu pek hoş karşılanmamıştır. Elmalılı Hamdi Efendi, “yaratmak” ke-

limesinin erbâb-ı kalemden birçok genç tarafından çokça kullanıldığını ve oyuncak gibi

herhangi bir tesir vâsıtasına ünvan olarak verilmek sûretiyle Yaratıcı’ya hürmetsizlik

edildiğini söyler. Sözlerine şöyle devam eder:

“Bu sûretle kâinâtın sırr-ı vücûdu olan bu büyük medlûlü sık sık çiğneyerek

kıymetini ziyâa uğratıyorlar. Bilmiyorlar ki pek âdi bir mahlûka en büyük ünvanları

izâfe etmek o mahlûku i‘lâ değil, o ünvanları istihfâf eylemektir. Meselâ bir külhanbe-

yine “Profesör” ünvanını tevcih eylemek, hüsn-i niyet ile bir ihtiram kasdına makrûn

olsa bile, hakîkatte külhanbeyini tevkîr değil, profesörü ve profesörlüğü tahkir mânâsını

tazammun eder. Bu kasd ve istihfâfı taammüden yapanlar hakkında kolay kolay ümîd-i

salâh besleyemezsek de, bu hususta düşünmeyerek ve bir kasd-ı mahsûs beslemeyerek

modayı taklide şitâb edenleri tefekküre dâvet etmeyi bir vazîfe bilir ve sözlerinde

mahlûka Hâlik demek gibi kizb ve iftiraya -bazen câzibeli de olsa- tenezzül etmemeleri-

ni tavsiye ederiz”.

Hamdi Efendi daha sonra “yaratmak” kelimesinin niçin ulu orta kullanılama-

yacağını ilmî ve felsefî tahlillerle uzun uzun îzâh eder152.

Yaratmak mânâsında başka kelimeler de kullanılır. Âlimlerin ekseriyetine göre

bu kelimeler, aynı mânâda olmayıp yaratmanın farklı safhalarını ifade etmektedir153.

147 Râzî, Levâmi’, s. 210-211; Yıldırım, Kur’ân’da Uluhiyyet, s. 192; Ulutürk, Veli, Kur’ân-ı

Kerîm’de Yaratma Kavramı, s. 15. 148 Râğıb, Müfredât, “hlk” md., s. 163-164; Asım Efendi, Kâmus Tercümesi, III, 835. 149 Yıldırım, a.g.e, s. 192. 150 Topaloğlu, “Hâlik” md., DĐA, XV, 303. 151 Gazâlî, el-Maksadu’l-esnâ, s. 83-84. 152 Bkz. Yazır, M. Hamdi, “Đlhad Ne Büyük Cehâlettir!”, Sebîlürreşâd, sayı: 627 (29 Rebîülâhir

1343), s. 33-36; a. mlf., Makaleler, I, 166-173. 153 Râzî, Levâmi’, s. 214-219; Yıldırım, a.g.e, s. 198, 205; Topaloğlu, “Hâlik” md., DĐA, XV, 304;

Râğıb, Müfredât, “بدع”, “ “ ,”حدث “ ,”نشأ .maddeleri; Ulutürk, a.g.e, s. 13-63 ”فطر

146

Kur’ân’ın ulûhiyet tavsifinde en mühim role sâhip olan kavramlar, yaratma ve tedbir ’dir. Zira yaratmak ve yoktan var etmek; kudret ve irâdeye dayanmaktadır. Bunun

için Yaratan’ın irâde ve kudret sâhibi olması gerekir. O hâlde “yaratma”, Allah’ın aza-

metini gösteren ve O’nu yaratılan varlıklardan kesin bir şekilde ayıran en mühim vasıf-

tır. Bu sebeple Allah Teâlâ, zaman zaman azamet cem’iyle Hâlıkûn şeklinde tavsîf edi-

lir154.

Kur’ân-ı Kerîm’e göre, her şeye varlık veren, yollarını gösteren kim ise, hakikî

ilâh da O’dur. Hiçbir şey yaratamayan varlıkların ulûhiyet iddia etmesi ve bu kudrete

mâlik olamayan nesnelere ilâhlık nisbet etmek büyük bir hatadır155.

Elmalılı Hamdi Yazır şöyle de:

Bütün aklî ilimlerin esası şudur: Hiçbir şey yoktan olamadığı gibi, yokluk da

varlığa illet (sebep) olamaz. Var olan şeyin illeti de aynı şekilde “yok” olamaz ve hiç bir

varlık da yaratıcısız varlık âlemine gelemez. Yok olan, ne kendini ne de başkasını vü-

cûda getiremez. Ancak yanlış anlaşılarak buradan, önce yok olan bir şeyin sonra yaratı-

lamaması gibi bir mânâ çıkarılmamalıdır. Zîrâ her yaratılan, yok iken yaratılır, çünkü

var olanı yaratmak mümkün değildir. Ancak yok olan şeyi meydana getirecek yaratıcı,

yokluktan ibaret de olamaz. Çünkü yoku var edecek yaratıcının muhakkak bir varlığının

olması gerekir. Tabiat ilimlerinde de esas olan bu kanun, eşyanın kendiliğinden meyda-

na geldiği bir tabiat fikrini iptal eder. Gerçi bazıları bundan her yaratılan şeyin bir mad-

de ile arkada bırakılacağı fikrini çıkarmıştır. Fakat madde bir şeyin var olması için ye-

terli bir sebep olmadığı gibi mutlak varlık için gerekli de değildir. Gerekli olan, ancak

Yaratıcı’nın olmasıdır. Zira Yaratıcı mevcut olmayınca hiçbir şey yaratılamaz. Bu se-

beple aklın en esaslı kanunu, Yaratıcı’nın varlık ve kudretini tanımaktır156.

Kur’ân’daki yaratma ile alakâlı azametli ifadeleri birkaç yönden ele alabiliriz:

a. Bir Şeyi Yaratmak Đstediğinde Sadece “Ol” Der

“Ol” mânâsına gelen “kün” kelimesi, Allah’ın yoktan mutlak mânâda yaratma-

sını ifâde etmek için kullanılır157. Buna “Tekvîn” de denir. Tekvîn, el veya âletle bir

154 Bkz. Yıldırım, a.g.e, s. 194; Ulutürk, a.g.e, s. 17, 149. Hâlikun sıfatı için bkz: et-Tûr, 35; el-

Vâkıa, 59. 155 Ulutürk, a.g.e, s. 150, 166. 156 Yazır, M. Hamdi, VII, 4561-4562, (et-Tûr, 35). 157 Pala, Đskender, “Kün” md., DĐA, XXVI, 552.

147

şey yapmayı ifade etmez. Tekvîn, irade ile, kudretin taalluku ve kâinâtın emre boyun

eğdirilmesiyle gerçekleşen bir yaratmadır158.

Diğer taraftan mekân kelimesi de kün ile aynı kökten gelmektedir. Âyetlerde

kün kelimesi emr kelimesiyle çok yakın bir kavramsal bağ içinde geçmektedir. Emr

hazırlandıktan sonra ona “kün: ol” denince, bir mekân kazanmış oluyor ve onunla bir

“şey” varlık hâline geliyor veya bir hâdise meydana geliyor. “Varlık” ile “oluş”u ve

“mekân”ı böyle birbirine bağlayan bir kavram yapısını, başka bir kitapta görmek müm-

kün değildir 159.

“Kün” emrini ihtiva eden âyetler Allah’ın yaratma hususundaki azamet ve kud-

retini gösteren en bâriz delillerdir. Çünkü beşer için imkânsız olan yaratma, Allah için

çok basittir. O, çok büyük ve muazzam varlıkları bile bir emirle yaratıverir. Meselâ şu

âyet bütün kâinâtın yaratılmasının sadece Allah’ın “ol” emrine bağlı bulunduğunu haber

vermektedir:

“O, gökleri ve yeri yoktan var edendir. Bir şeyi yaratmak isteyince sadece «ol!» der, o da oluverir”160.

Allah Teââl bir işi yapmayı dileyince, sadece “ol!” der, o da hemen oluverir.

Başka hiçbir şeye ihtiyaç duymaz. Đşte kendi mülkü olan bütün bu gökleri, yeri ve bun-

lardaki her şeyi, bir düzen üzere hep böyle sadece bir irade ile yaratmıştır161.

Bu, âyetin hakikî mânâsıdır. Âyetteki ifadenin mecâz ve temsîl olduğunu dü-

şündüğümüzde şöyle bir mânâ ortaya çıkar: “Allah bir işe hükmettiğinde ve onun olma-

sını murad ettiğinde o, tıpkı kendisine emredildiğinde beklemeden, çekinmeden ve di-

renmeden hemen istenileni yapan itaatkâr bir memur gibi, hiç çekinmeden ve vakit kay-

betmeden oluşur ve “vücut” safhasına çıkar162.

Râzî, “Cenâb-ı Hakk’ın «Ol!» demesinden kasıt, kudret-i ilâhiyenin eşyânın

yaratılması mes’elesinde sür’atle nüfûz etmesidir” der. Çünkü Allah Teâlâ eşyayı dü-

şünmeksizin, yardım almaksızın ve herhangi bir tecrübeye istinâd etmeksizin yaratmak-

tadır163.

Cenâb-ı Hakk’ın emr-i tekvînîsi kudret ve irâdeyi ihtiva eder. O, bütün eşyânın

emirlerine îtirazsız bir şekilde boyun eğdiğini ve varlıkları aracısız yarattığı için îcâdın-

daki kolaylığı ifade maksadıyla sırf bir emirle işler yaptığını bildirir.

158 Đbn-i Âşûr, III, 263, (Âl-i Đmrân, 59). 159 Kocabaş, Kur’ân’da Yaratılış, s. 215. 160 el-Bakara, 117. 161 Yazır, M. Hamdi, I, 479, (el-Bakara, 117). 162 Bkz. Zemahşerî, I, 89; Râzî, IV, 25; Ebu’s-Suûd, I, 150; Đbn-i Âşûr, I, 688, (el-Bakara, 117). 163 Râzî, IV, 26; Đbn-i Âşûr, I, 687, (el-Bakara, 117).

148

Hâsılı Cenâb-ı Hak, yaratmak istediği şeyleri bir takım sebep ve maddelere

bağlı olarak tedrîcen yaratabileceği gibi, hiçbir sebep ve asla ihtiyaç duymaksızın

def’aten yaratmaya da kâdirdir164.

Bazı eski dinler ve felsefî akımlar, kâinatın Allah’ın zatında meydana gelen bir

değişmeyle başlayıp, O’ndan koparak meydana geldiğini, O’ndan doğarak oluştuğunu

iddia etmişlerdir. Âyet bu tür iddia ve inançları reddederek Allah’ın varlıkları bir asıl-

dan, bir kaynaktan veya kendi zâtının bir parçası olmak üzere yaratmayıp bilâkis yoktan

var ettiğini, bunun da bir “ol” buyruğuyla gerçekleştiğini bildirmektedir. Diğer taraftan

bu âyet, hristiyanların tevehhüm ve şüphelerini de bertaraf etmektedir. Onlar Hz. Đsa’nın

babasız dünyaya gelmesinden hareketle onun -hâşa- Allah’ın oğlu olduğunu iddia et-

mişlerdi. Hâlbuki mevcudatın yoktan bir anda var edilmesi, bundan daha zor ve hayrete

şâyândır. Dolayısıyla Hz. Đsa’nın babasız dünyaya gelmesi onun Allah’ın oğlu olmasını

gerektirmez165. O da Allah’ın yarattığı bir kuldur. Nitekim âyet-i kerîmede şöyle buyru-

lur:

“Meryem: «Rabbim! Bana bir erkek eli değmediği halde nasıl çocuğum olur?» dedi. Allah Teâlâ şöyle buyurdu: «Đşte böyledir, Allah dilediğini yaratır. Bir işe hükmedince ona sadece “Ol!” der; o da oluverir»”166.

Yani bunda şaşılacak bir şey yoktur. Allah’ın gücü, sıfatları ve fiilleri insanla-

rın anlayamayacağı kadar yüce ve azametlidir. Bu sebeple O’nun yaptıkları, insanlarınki

ile kıyas edilmemelidir. Allah’ın yaratması sebeplerle sınırlandırılamaz. O, hiçbir sebep

ve asıl olmadan, belli bir süreye de ihtiyaç duymadan istediği anda ve istediği şekilde

yaratabilir. Çünkü o sınırsız ilim ve kudret sahibidir.

Allah Teâlâ’nın varlıkları bir anda yaratmasının, azamet ifade eden diğer bir

yönü daha vardır. O da şudur: Mevcûdât bu derece kolay, süratli ve geniş yaratılmasına

rağmen, aynı zamanda son derece intizamlı, gâyet sağlam ve sanatlı bir şekilde var

edilmiştir. Sürat ile sağlamlık ve sanatın bir araya getirilmesi, insanlar için muhaldir.

Bundan dolayı, Kur’ân’daki azametli ifâdeleri bir insan söylediğinde, bu son derece

anlamsız olur. Hiçbir akl-ı selîm sâhibinin buna inanmayacağı âşikârdır. Bu tür azametli

ifâdeler ancak, istediği şeyi bir “Ol!” emri ile yaratan azamet sâhibi Yüce Yaratıcı’ya

yakışmaktadır.

164 Ebu’s-Suûd, II, 38, (el-Bakara, 117). 165 Bkz. Yazır, I, 479; Đbn-i Âşûr, I, 687; Karaman, Kurân Yolu, I, 117, (el-Bakara, 117). 166 Âl-i Đmrân, 47. Hz. Đsa’nın yaratılışındaki azamet ve kudretin îzâhı için bkz. Taberî, III, 401;

Beğavî, I, 309; Râzî, VIII, 66; Ebu’s-Suûd, II, 45, (Âl-i Đmrân, 47). “Kün” emriyle alâkalı diğer âyetler için bkz. Âl-i Đmrân, 59; el-En’âm, 73; en-Nahl, 40, 77; Yâsîn, 53, 82; el-Mü’min, 68.

149

b. Gökleri, Yeri ve Aralarındaki Varlıkları Yaratmıştır

Gökler, yer ve bunların arasındaki bütün varlıklar denildiğinde kâinât ve âlem,

yani duyu veya akıl yoluyla kavranabilen ya da mevcudiyeti düşünülebilen, Allah’ın

dışındaki görünen görünmeyen varlık ve hâdiselerin tamamı akla gelir167. Đnsan ilmi,

bütün gelişmişliğine rağmen kâinâtın içinde âdeta kaybolmuş, pek çok keşiflerde bu-

lunmakla birlikte âlemin neresinde bulunduğunu ve kaçta kaçını anlayabildiğini tam

olarak ortaya koyamamıştır. Âlemin genişliği, içindeki cisimlerin arasındaki mesafeler

ve hareketleri, insan gücünü ve hatta hayalini aşacak derecede büyük rakamlarla ifade

edilmeye çalışılmaktadır. Bilim adamları:

“Kâinât, bizim hayâl edebildiğimizden çok daha ürpertici ve çok daha büyük-

tür. Çünkü kâinâttaki cisimler fezâda korkunç bir süratle birbirlerinden uzaklaşmak-

tadır” demek zorunda kalmıştır168.

Kur’ân’da geçen Allah’ın yerleri, gökleri ve bunların arasında bulunan her şeyi

yarattığını bildiren pek çok ifadeyi daha iyi anlayabilmek için bir kısım bilimsel verilere

bakmamız yerinde olacaktır. Kâinâtın bilinen kısmının ne kadar geniş olduğunu astro-

nomi âlimleri şu şekilde îzah ederler:

Kâinâtın yarıçapı 14.000 milyar ışık yılı olarak tahmin edilmektedir. (Işığın hı-

zı saniyede 300.000 km’dir.)

Modern teleskoplarla görülebilen birkaç yüz milyar galaksi (gökada) vardır.

Samanyolu galaksisi bunlardan sadece biridir. Her gökadada ortalama 200 milyar yıldız

bulunur.

Samanyolu’nda yaklaşık 200 milyar yıldız bulunmaktadır. Bu galaksi 100.000

ışık yılı çapındadır. Samanyolu saniyede 274 km hızla uzayda (güneş sistemiyle bera-

ber) döner ve 900.000 km hızla Vega yıldızına doğru hareket eder.

Herkül gökadası 10.000 küçük galaksiden meydana gelir ve dünyamızdan

25.000 ışık yılı uzaktadır.

Kara delikler, hâlâ esrârını korumaktadır. Çok yüksek manyetik alana sahip

olan kara delikler ışığı yutarak yok eder.

Samanyolu’nda bulunan Güneş sistemi 12 milyar km. çapındadır. Güneş’in ya-

şı 4,5-5 milyar yıl olarak hesap ediliyor. Güneş, Samanyolu merkezinden 30.000 ışık

yılı uzaktadır.

167 Bolay, Süleyman Hayri, “Âlem” md. DĐA, Đstanbul 1989, II, 357. 168 Yûsuf el-Hâc, Mevsûatü’l-i’câzi’l-ilmî, s. 413.

150

Güneş’in sıcaklığı, termonükleer hidrojen atomlarının tepkimesiyle devam edi-

yor. Sıcaklığı devamlı artarken, çapı da büyüyor. Çapı büyümeye devam eden Güneş’in

5 milyar yıl sonra patlayarak en yakın gezegenleri Merkür, Venüs, Dünya ve Marsı yok

edebileceği mümkün görülmektedir.

Güneş’te her saniye 564 milyon ton hidrojen 560 milyon ton helyuma dönüşür.

Aradaki 4 milyon tonluk fark gaz maddesi de enerji ışın hâlinde yayılır. Yok olan kütle-

ye göre hesap yaparsak Güneş saniyede 4 milyon ton, dakikada ise 240 milyon ton

madde kaybetmiş olacaktır. Eğer güneş 3 milyar yıldan beri bu hızla enerji üretiyorsa,

bu süre içinde kaybetmiş olduğu kütle 400.000 milyon kere milyon ton olacaktır ki, bu

değer, yine de Güneş’in şimdiki toplam kütlesinin 5000’de biri kadar ancak tutar.

Güneş’in yüzey sıcaklığı 6000 santigrat derecedir. Merkezindeki sıcaklık 20

milyon santigrat dereceyi bulur.

Güneş’in kütlesi 2 x 1027 yani iki kere milyar kere milyar kere milyar tondur.

700.000 kilometrelik devâsa bir yarıçapı vardır. Dünya’dan 324.529 kat daha büyük-

tür169.

Şimdi de Astronomi lügatinden bazı terimlerin karşılığına bakalım:

Gökada, on milyon ile bir milyar arasındaki yıldız ve bu yıldızların ham mad-

deleriyle artakalanlarını barındıran dev yıldız topluluklarıdır. Gökadaların ihtiva ettiği

yıldız sayısı 300.000 ile 3 trilyon arasında değişir170. Yukarıda büyüklüğünden bahsetti-

ğimiz Güneş bu yıldızlardan sadece biridir ve orta büyüklüktedir. Gökada kümesi, yüz-

lerce ya da binlerce gökadanın bir arada olduğu topluluklardır. Gökada süperkümesi, Gökada kümelerinin oluşturduğu topluluklardır171.

Gökadamız Samanyolu ve yakınımızdaki yaklaşık 30 gökada, küçük bir küme

olan Yerel Gökada Kümesi’ni oluşturur. Yakın gökada kümelerinden biri olan, yakla-

şık 65 milyon ışık yılı uzaktaki Virgo (Başak) Gökada Kümesi ise, tahmînî 2000 gö-

kada içerir. Gökada kümeleri de kendi içinde gruplar oluşturur. Bunlara Süperküme denir. Bir süperkümede onlarca gökada kümesi bulunur ve çapı da 100 milyon ışık yılı-

nı bulur172.

169 Bkz. http://www.physics.metu.edu.tr/~ecevit/bilinen_evren_gercekleri.ppt, (Erişim: 21. 06.

2007); http://gokyuzu.org (Erişim: 21.06.2007); http://www.ozaltin.8k.com/NN/2.htm. (Erişim: 16.10.2004); Yûsuf el-Hâc, Mevsûatü’l-i’câzi’l-ilmî, s. 413-417; Đdrîs, el-Felek ve’t-tıb emâme azameti’l-Kur’ân, 19-112; Çakmak, Bir Çekirdekti Kâinat, s. 66.

170 http://www.biltek.tubitak.gov.tr, Evren/Evrenin Yapıtaşları/Gökadalar, (Erişim, 06.12.2005). 171 http://www.biltek.tubitak.gov.tr, Evren/Gökbilim Sözlüğü, (Erişim, 06.12.2005). 172 http://www.biltek.tubitak.gov.tr, Evren/Evrenin Yapıtaşları/Gökadalar/Gökada Kümeleri, (Eri-

şim, 06.12.2005).

151

Kâinâttaki ihtişâmı gösteren bir husus da gökadaların çarpışmasıdır. Gökada

çarpışmaları sık rastlanan hâdiselerdir. Çevremizde çarpışmakta olan veya bir zamanlar

çarpışmış bulunan çok sayıda gökada vardır. Eğer iki gökadanın yörüngesi kesişiyorsa,

ya da birbirlerine yeterince yaklaşmışlarsa, kütleçekimleri onları birbirlerine doğru çe-

ker. Gökada çarpışmaları bildiğimiz çarpışmalara benzemez. Gökadalar her ne kadar

milyarlarca yıldızı ihtiva etseler de, yıldızların arasında çok büyük boşluklar olduğu için

yıldızlar birbirine değmeden geçip gider. Ancak, gaz ve tozdan meydana gelen yıldızla-

rarası madde, çarpışmanın tesiriyle belli yerlerde sıkışır. Bu durum yıldız oluşumunu

hızlandırır. Bu sebeple çarpışan gökadalarda yıldız oluşumunda patlama gözlenir. Yak-

laşık 3 milyar yıl sonra böyle bir çarpışmanın Samanyolu’yla Andromeda gökadaları

arasında gerçekleşeceği tahmin edilmektedir173. Bilim Teknik dergisi bu hâdiseyi şöyle

haber veriyor:

“Gökadamız Samanyolu ve komşusu Andromeda, saatte yaklaşık 500 bin ki-

lometre hızla birbirlerine doğru yaklaşıyorlar. Birbirine 2,2 milyon ışık yıl uzaklıktaki

iki gökada yaklaşık üç milyar yıl sonra çarpışacak. Kanada Teorik Astrofizik Enstitü-

sü’nden John Dubinski, 100 milyon yıldız ve karanlık madde parçacığının hareketlerini

ve iki gökadanın kütleçekiminin yıldızlar üzerindeki tesirini hesapladı… Bu hâdise yak-

laşık 3 milyar yıl sonra gerçekleşeceğinden, o zaman Dünya üzerinde nasıl bir hayat

olur bilinmez ama çok etkileyici bir manzarayla karşılaşacakları kesin. Şimdi bile ka-

ranlık gecelerde çıplak gözle görebildiğimiz Andromeda o zaman tüm gökyüzünü kap-

layacaktır”174.

Hulâsaten aktarmaya çalıştığımız bu verilerden sonra mevzumuza dönerek tek-

rar Kur’ân’daki ifadelere bakalım. Allah Teâlâ birliğini, kudretini ve âhireti ispat ettiği

yerlerde insanların dikkatini dâimâ kâinâta çeker. Yaratılışındaki azameti ve nizâmı

hatırlatır. Kâinâttan bahseden bütün âyetler, Allah’ın mahlûkâtı yoktan var etme husu-

sundaki kudretini ortaya koymak üzere gelmiştir. Bunlar, her şeyi sanatlı bir şekilde

yaratan Allah Teâlâ’nın, onları yok etmeye ve yeniden yaratmaya da kâdir olduğunu

göstermektedir175. Bundan hareketle âlemin incelenmesi, bize Allah’ın yaratmadaki

üstünlüğünü, sanatını ve azametini gösterecektir. Şimdi, mevzumuzla alâkalı bazı âyet-i

kerîmelere bakalım:

173 http://www.biltek.tubitak.gov.tr, Evren/Evrenin Yapıtaşları/Gökadalar/Çarpışan Gökadalar,

(Erişim, 15.12.2005); http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/gokbilim/99-08-4.pdf. Bkz. Vahidüddin Han, Đslâm Meydan Okuyor, s. 107-108.

174 http://www.newsandevents.utoronto.ca/bin/000414b.asp; http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/gokbilim/2000-05-3.pdf 175 en-Neccâr, es-Semâ fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 30, 75, 77, 96.

152

“De ki: «Gökleri ve yeri yoktan yaratan Allah’tan b aşkasını mı dost edi-neceğim? Hâlbuki O, yedirip besler, kendisi ise beslenmekten münezzehtir»”176.

Âyette “yaratan” mânâsına “fâtır” kelimesi kullanılmıştır. Đbn-i Abbas (r.a)

şöyle der:

“Ben, “fâtır”ın mânâsını tam olarak bilmiyordum. Bir gün iki bedevî bir kuyu

hakkında bana muhâkemeye geldi. Birisi « ا���:,�� ى ا9� c;�,�� ا : Ben başladım, ilk ben

kazdım» dedi. O zaman bu kelimenin mânâsını anladım”177.

Đbnü’l-Enbârî de şöyle açıklamıştır: “Fatr”ın aslı, bir şeyi başlangıcında şak-

ketmek, yarmaktır”. Bundan anlaşılır ki, dilimizdeki “yaratmak” kelimesi daha çok bu-

nunla ilgilidir. Sonradan olan varlıklar, vücûda gelmezden evvel yok ve görünmezdirler.

Göklerde ve yerdeki varlıklar, sûflî cisimler ve bütün maddî kâinatı bir tarafa bırakarak

mutlak feza düşünüldüğü zaman, mesela sakin ve tenha bir yerde göz yumulduğu veya

karanlık bir gecede çevreye bakıldığı zaman hiçbir noktada bir yarık, bir delik görün-

mez. Hepsi karanlıkta, yoklukta, bitişik ve kapalı bir halde bulunur ki insanlara mutlak

yokluk ancak bu şekilde açıklanabilir178. Đşte Allah böyle bir yokluktan gökleri, yeri ve

aralarındaki sayıya gelmez varlıkları ilk olarak yaratmış, belirgin hâle getirmiştir.

Göklerle Yerin Bitişikken Ayrılması

Diğer bir âyet-i kerîmede göklerle yerin önceden bitişik olduğu, daha sonra ya-

ratılma sürecinde Allah tarafından ayrıldığı bildirilir:

“ Đnkâr edenler, göklerle yer bitişik bir halde iken bizim, onları birbirin-den ayırdığımızı ve her canlı şeyi sudan yarattığımızı görüp düşünmediler mi? Hâlâ inanmazlar mı? Onları sarsmasın diye yeryüzüne köklü dağlar yerleştirdik. Orada geniş geniş yollar açtık; ta ki doğru ve rahatça gidip maksatlarına ulaşsın-lar. Biz, semâyı da korunmuş bir tavan yaptık. Onlar ise, gökyüzünün âyetlerinden yüz çevirirler. O, geceyi, gündüzü, güneşi, ayı... yaratandır. Her biri bir yörüngede yüzerler” 179.

Kur’ân’da, gökleri ve yeri yaratmanın hak ve gerçek ilâha mahsus olduğu ve

insanların edindikleri bâtıl tanrıların hiçbir şeye güç yetiremediği anlatılır180. Bu du-

176 el-En‘âm, 14. 177 Zemahşerî, II, 60; Ebu’s-Suûd, III, 116, (el-En’âm, 14). 178 Yazır, M. Hamdi, III, 1889, (el-En’âm, 14). 179 el-Enbiyâ, 30-33. Bu husûsta bkz. en-Neccâr, es-Semâ, s. 95-109. 180 er-Ra’d, 16; Kutub, Fî Zılâl, IV, 2053.

153

rumda gökleri ve yeri yaratanın ilâhlığından şüphe edilmemelidir. Nitekim Đbrahim

Sûresi’nde peygamberlerin münkirlere:

“Hiç gökleri ve yeri yaratan Yüce Yaratıcı hakkında şüphe edilebilir mi? O günahlarınızı affetmeye çağırıyor ve muayyen bir süreye kadar size müsaade ediyor, mühlet veriyor” dediği ifade edilir181.

Peygamberlerin bu sualden maksadı onların, Allah’a karşı takındıkları tavrın

tutarsızlığını ve mesnetsizliğini göstermektir. Çünkü her devirde müşrikler Allah’ın

varlığına, O’nun göklerin ve yerin yaratıcısı olduğuna inanmalarına rağmen, Allah’tan

gelen vahyi ve bunun mantıkî bir sonucu olarak da sadece O’na ibadet etmeyi reddet-

mişlerdir182.

Diğer taraftan göklerle yer insanı ürperten, ihtişamlı ve apaçık iki delildir. Bun-

lara yalnızca işaret etmek bile insanı derhal doğruyu kabul etmeye yöneltir. Burada, bu

iki delile işaret etmenin ötesinde bir şey yapılmamış, daha sonra da Allah’ın, insanları

imana çağırmak, affetmek, düşünüp azaptan sakınmaları için onlara belli bir süre tanı-

mak gibi nimetleri zikredilmiştir183.

Hiç, böylesine kudret sahibi, affedici ve günahkârları hemen cezâlandırmayan

hilim sahibi Yüce Bir Rab bırakılırda fayda ve zarar veremeyen şeylere gidilir mi?

Yeryüzü, gökler, semâdan inen su, rengârenk bahçeler, ırmaklar, sağlam dağlar

ve denizler, apaçık ortada duran birer hakîkattir. Hiç kimse onların varlığını inkar ede-

mez. Yine hiç kimse onların sahte ilahlar tarafından yaratıldığını da iddia edemez. Belli

bir gayeye yönelik olarak yaratılan, belli bir plana göre idâre edilen ve tesâdüfen mey-

dana gelmesi mümkün olmayan sınırsız âhengin sergilendiği bu varlıkların her biri,

benzersiz yaratıcının varlığını kabul etmeyi zârûrî kılmaktadır. Zaten bu yaratıcının eş-

sizliği eserleri ile kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bu eserler, bu kâinâtın öz itibariyle

bir olduğunu, birimleri arasında bir ahengin bulunduğunu, tabiatında ve yönelişinde

herhangi bir değişiklik bulunmadığını ifade etmektedir. Dolayısıyla bu eserlerin tek bir

iradeden kaynaklanmış olmaları gerekir. Her şeyi bilen ve belli bir maksada göre yara-

tan, büyük-küçük hiçbir şeyi bu gayenin dışında bırakmayan bir irâde ile yaratılmaları

gerekir184.

Kâinâtın Genişlemesi

181 Đbrâhîm, 10. Ayrıca bkz. el-Bakara, 22, 29; el-Hicr, 16-19; el-Mü’minûn, 17-18; en-Neml, 59-

61; Fâtır, 27-28; ez-Zümer, 5; Nûh, 13-20; en-Nebe’, 12-16. 182 Mevdudî, II, 542, (Đbrâhîm, 10). 183 Kutub, Fî Zılâl, IV, 2090, (Đbrâhîm, 10). 184 Kutub, Fî Zılâl, V, 2656, (en-Neml, 60).

154

Kur’ân-ı Kerîm, sağlam bir şekilde binâ edilen göğün genişletildiğini bildir-

mektedir185. Bu genişletmenin fâili ise Allah Teâlâ’dır. Âyette şöyle buyrulur:

“Semâyı kendi ellerimizle (kuvvetle ve çok sağlam bir şekilde) biz binâ ettik

ve biz onu elbette genişletmekteyiz”186.

Fizik âlimi Edwin Hubble’in 1929 senesinde nebülözlerin bizim galaksimiz-

den uzaklaştıklarını keşfetti. Belçikalı astronomi âlimi Abbé Lemaitre de bu keşiften

hareketle kâinâtın devamlı genişlediği teorisini ortaya attı187. Yirminci yüzyılın bilimde

en mühim dönüşümlerinden birini meydana getiren bu iddiaya göre, galaksiler uzaklık-

larıyla orantılı olarak artan bir hızla birbirinden uzaklaşmaktadır188.

1950 yılında ABD’de Palomar Dağı’nda inşa edilen Dünya’nın en büyük teles-

kopunun başındaki uzmanlar, bu kanunu tatbik ederek, galaksilerin uzaklaşma hızını

hesapladılar. Bizden 10 milyon ışık yılı uzaktaki bir galaksi, saniyede 250 kilometre

hızla bizden uzaklaşırken, 10 milyar ışık yılı uzaktaki bir galaksinin uzaklaşma hızı sa-

niyede 250.000 kilometredir189.

Genişliğinden bahsedilen kâinatın, olduğu gibi kalmayıp daha da büyüyor

olması, Allah’ın azametini tam olarak idrak etmemizin mümkün olmadığını göster-

mektedir.

Bu muazzam kâinâtı devamlı genişletmekte olan Allah Teâlâ, gün gelecek onu,

tıpkı kâtibin kâğıdı dürüp rulo yaptığı gibi tekrar dürecektir190. Yine vakti geldiğinde

yeri başka bir yere, gökleri de başka göklere çevirecektir191. Bu ise yeni bir âlemin yara-

tılmasını ve yeni bir hayatın başlamasını ifâde etmektedir192.

Diğer taraftan Allah Teâlâ gökleri, yeri ve bu ikisi arasında bulunan varlıkları

oyun ve eğlence olsun diye boşuna değil, gerçek bir gaye ve hikmetle, muayyen bir va-

kit için yaratmıştır193. Bu yaratma sürecinde kendisine en ufak bir yorgunluk dokunma-

185 Bkz. Karaman ve dğrl., Kur’ân Yolu, V, 81, (ez-Zâriyât, 47). 186 ez-Zâriyât, 47. 187 Kırca, Kur’ân-ı Kerîm’de Fen Bilimleri, s. 165; en-Neccâr, es-Semâ, s. 82-93; Yılmaz, Kâinâtın

Yaratılışı, s. 64-67, 255-258. 188 Kocabaş, Kur’ân’da Yaratılış, s. 19. 189 Çakmak, Bir Çekirdekti Kâinat, s. 28. 190 el-Enbiyâ, 104. 191 Đbrâhîm, 48. 192 Bkz. en-Neccâr, es-Semâ, s. 82, 105-106, 187-194; http://www.biltek.tubitak.gov.tr, Ev-

ren/Evrenin Kaderi/Kapalı Evren, (Erişim, 15.12.2005). 193 el-Hicr, 85; el-Enbiyâ, 16; er-Rûm, 8; ez-Zümer, 5.

155

mıştır194. Đşte bu yaratma hâdisesindeki azamet ve kudreti idrak edebilenler, Allah’a

gerektiği şekilde tazimde bulunmayı başarabilirler 195.

Kur’ân’ın, ilmî araştırmaların henüz hakikatini anlayamadığı hâdiseler hakkın-

da bilgi vermesi ve bu bilgilerin zamanla bilim tarafından da teyid edilmesi, onun her

şeyi takdir edip yaratan Allah Teâlâ tarafından gönderildiğini göstermektedir.

c. Gökleri ve Yeri Ayakta Tutan O’dur

Gökleri ve yeri dakîk bir nizâm içinde ayakta tutmak, dengelerinin bozulması-

na ve harap olmalarına meydan vermeden fonksiyonlarının devamını sağlamak, muaz-

zam bir bilgi ve kuvveti gerektirmektedir. Kur’ân-ı Kerîm sık sık, gökleri ve yeri Al-

lah’ın ayakta tuttuğunu ifade eder. Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“ Şüphesiz Allah gökleri ve yeri, nizamları bozulmasın diye tutuyor. An-dolsun ki onların nizamı eğer bir bozulursa, O’ndan başka hiç kimse onları tuta-maz. Şüphesiz O Halîm’dir, Ğafûr’dur” 196.

Semâlar ve arz, içlerinde pek çok varlık barındırmaktadır. Binâenaleyh hem

kesif hem de ağır olması gerekir. Böyle olan bir şeyin ise eğer mâni yoksa mutlaka

düşmesi gerekir197. Hâlbuki şu semâlara, yer küreye ve “uzay” denilen uçsuz-bucaksız

boşluğa serpiştirilmi ş sayısız gök cismine bakıldığında, hepsinin belli bir yeri olduğu,

hepsinin bağlı olduğu sistem içinde bir yörüngede devamlı döndüğü ve bunu hiç aksat-

madığı, hiçbirinin yörüngesinden çıkmadığı, dönüş temposunu değiştirmediği görülür.

Bunların hiçbiri de ne bir direğe ve sütuna dayalı, ne bir sıra dağın tepesine oturmuş, ne

de herhangi bir yanından bir şeye bağlıdır198. Şüphe yok ki bütün bunları, yok olmama-

ları için Allah tutmaktadır. Çünkü onlar varlıklarında, başkasına muhtaç oldukları için

kendi kendilerine yeterli değildirler199. Mümkün varlıklar, var edilirken olduğu gibi

bekâ husûsunda da yine Vâcibü’l-Vücûd’a muhtaçtırlar200.

Diğer bir âyette de şöyle buyrulur:

194 Kâf, 38. 195 Fâtır, 27-28. Ayrıca bkz. Nûh, 13-20. 196 Fâtır, 41. 197 Râzî, XXIII, 56, (el-Hac, 65); XXV, 101, (er-Rûm, 25). 198 Kutub, Fî Zılâl, V, 2948, (Fâtır, 41). 199 Yazır, M. Hamdi, VI, 3999, (Fâtır, 41). 200 Âlûsî, XXII, 204, (Fâtır, 41).

156

“Semâyı Allah yükseltti ve mîzânı (dengeyi) O koydu. Sakın dengeyi boz-

mayın!” 201.

Âyette yer alan mîzân, semânın yüksekliği münâsebetiyle ortaya çıkan bütün

eşya arasındaki genel denge kanunudur ki, yer çekimi veya ağırlık kanunu bunun en

açık tezâhürüdür. Göklerdeki ve yerdeki bütün cisimler için geçerli olan bu kanun, ast-

ronomi ilmi bakımından husûsî bir ehemmiyeti hâizdir202. Bu koca kâinat içinde var

olan bunca varlık ve fezada dolaşan sayısız yıldız, gezegen vs. adalet ve denge üzerine

kurulmuş bir nizama tabi kılınmasaydı, bu kâinat bir saniye bile ayakta duramazdı203.

Semâ ayakta durmasaydı insanlara bahşedilen diğer bütün nimetler zevale mahkum

olurdu. Çünkü diğer nimetler bununla kemale erer204.

Rûm Sûresi’nde şöyle buyrulur:

“Semânın ve Arz’ın O’nun buyruğu ile durması da O’nun (varlığının) de-

lillerindendir…” 205.

Burada, gök ve yerin Allah’ın emriyle ayakta durduğu bildirilirken Allah’ın

iradesinin “emir” kelimesiyle ifade edilmesi, O’nun kudretinin kemâline ve sebep ve

vasıtalardan müstağnî oluşuna delalet etmektedir206. Bir şeyin vukû bulması için Cenâb-

ı Hakk’ın sadece irade buyurması veya emretmesi yeterlidir.

d. Bütün Đnsanları O Yaratmıştır

Đlk insan Hz. Âdem’den günümüze kadar dünyaya gelen insanların sayısını

tespit etmek mümkün değildir. Bu sayıyı tahmin etmek bile akılları hayrette bırakacak

derecede muazzam rakamlar ortaya çıkaracaktır. Kur’ân-ı Kerîm, bütün bu insanları

Allah’ın yarattığını ifade etmektedir. Bu ifadeler ise, sâhibinin azameti hakkında bir

fikir vermeye kâfîdir. Bütün insanları yaratan bir varlığın, zaman ve mekân üstü olması,

muazzam bir bilgi ve kudrete sâhip bulunması, ilk akla gelen düşüncelerdir.

Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

201 er-Rahmân, 7-8. Bu husustaki diğer âyetler için bkz. el-Hac, 65; er-Rûm, 25. 202 Yazır, M. Hamdi, VII, 4665-4666, (er-Rahmân, 7). 203 Mevdûdî, VI, 68, (er-Rahmân, 7). 204 Râzî, XXIII, 56, (el-Hac, 65). 205 er-Rûm, 25. 206 Âlûsî, XXI, 34, (er-Rûm, 25).

157

“Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz. Umulur ki, böylece korunmuş (Allah’ın azabından kendinizi kurtarmış) olursu-

nuz”207.

Allah’ın insanları yaratmış olması, O’nun emir ve nehiylerine boyun eğmeleri-

ni gerekli kılmaktadır208. Çünkü yaratmak bir kudretin eseridir. Her kim de bu büyük

kudretle muttasıf olursa o, kendisine isyan edilmekten sakınılmaya en lâyık olandır.

Allah Teâlâ burada, “Sizden öncekileri yaratan” sözüyle, kendilerini babala-

rının yarattığını düşünen dehrîleri209 reddediyor. Babalarının da nihâyet bir babadan

doğduğunu, onun ise Allah’ın yarattığı bir mahlûk olduğunu hatırlatıyor210.

Nisâ Sûresi’nin 1. âyetinde bahsedilen, bütün insan tiplerinin tek bir insandan

yaratılması da, bunu yapan kudretin ne kadar mükemmel olduğuna en açık bir delildir.

Çünkü bu yaratma işi, tabiat ve özelliğe göre olsaydı, sıfatlarda aynı, yaratılış ve karak-

teri birbirine benzeyen insanlar olurdu. Hâlbuki insan tipleri arasında beyaz, siyah, kızıl

derili, esmer, güzel, çirkin, uzun, kısa çok farklı tipler mevcuttur. Bu, onları yaratıp var

eden şeyin mûcib bir illet ve müessir bir tabiat olmayıp, hür ve irade sahibi bir Fâil-i

Muhtâr olduğunu gösterir211.

Bütün insanları yaratmak kadar, her birini farklı yaratmak da ayrıca bir azamet

tezâhürüdür. Bir gün birisi Hz. Ömer’in yanında:

“–Şu satranca taaccüb ederim. Satranç tahtasının uzunluk ve genişliği birer ar-

şından ibaret iken, insan onun üzerinde milyon kere oyun oynasa, bir oynadığı mutlaka

diğerinden farklı olur, hiçbir oyun diğerine benzemez!” dedi. Ömer (r.a) o zâta şunları

söyledi:

“–Bundan daha hayrete şâyân olanı vardır. O da şudur ki, insanın uzunluk ve

genişlik îtibariyle birer karıştan ibaret bulunan yüzünde kaşlar, gözler, burun, ağız gibi

âzânın yerleri kat’iyyen değişmediği hâlde, şark ve garpta yüzleri biribirine tamâmen

benzeyen iki kişi bulamazsın! Şu ufacık bir deri parçasında bu haddi hudûdu olmayan

sonsuz farklılıkları gösteren Allah’ın kudret ve hikmeti ne kadar büyüktür!”212.

207 el-Bakara, 21. Ayrıca bkz. en-Nisâ, 1. 208 Râzî, IX, 129, (en-Nisâ, 1). 209 Dehriyye, “mutlak zaman” anlamına gelen dehr kelimesine nisbetle bu ismi almıştır. Umûmi-

yetle ateist ve materyalist düşünce akımlarını temsil eder. Aynı zamanda muhtelif felsefî akımlardaki inkârcı tezlerin de ortak adıdır (Altıntaş, Hayrani, “Dehriyye” md., DĐA, IX, 107).

210 Đbn-i Âşûr, I, 327, (el-Bakara, 21). 211 Râzî, IX, 130, (en-Nisâ, 1). 212 Râzî, IV, 179-180, (el-Bakara, 164).

158

Biz buna parmak izi ile insan gözünü de ilave edebiliriz. Bugün parmak iziyle

ve sahibinin gözüyle açılan bilgisayarlar ve kapılar kullanılmaktadır. Kıyâme Sûresi’nin

4. âyetinde işâret edildiği üzere her insanın parmak izi ve göz yapısı farklıdır. Hatta in-

sanın her bir parmağı diğerinden farklıdır. 1 cm2 bile olmayan küçücük alanda sonsuz

farklılıkları yaratan Allah Teâlâ ne yücedir! Sübhâne Rabbiye’l-azîm.

e. O’ndan Başkası Bir Sinek Bile Yaratamaz

Var olan yaratıkları devamlı olarak çevremizde gördüğümüz için ünsiyet peydâ

ederiz ve onların yaratılışındaki hârikulâdeliği göremeyiz. Hâlbuki bir şeyin yoktan var

edilmesi ne kadar mühim ve büyük bir hâdisedir! Bunun ehemmiyetini, biz de aynısını

yapmayı denediğimizde çok daha iyi idrak edebiliriz. Büyük varlıklar bir tarafa, küçük

ve basit bir şeyi bile yaratmak insanoğlu için imkânsızdır. Bu hususa temas eden

Kur’ân-ı Kerîm şöyle buyurur:

“Ey insanlar! (Size) bir misal verildi; şimdi onu dinleyin: Allah’ı bırakıp da yalvardıklarınız (taptıklarınız), bunun için bir araya gelseler bile bir sineği dahi

yaratamazlar. Sinek onlardan bir şey kapsa, bunu ondan geri alamazlar. Đsteyen de âciz, kendinden istenen de!”213.

Burada Allah’tan başka her şeyin zayıf ve âciz olduğu vurgulanarak bir nevi

inkârcılara meydan okunmaktadır. Zira bütün maddî sebepler bir araya gelse, onların

irâde ve ihtiyarları da olsa, bir tek sineğin vücûdunu ve cihazlarını hususî bir ölçü ile

toplamaya kâdir olamazlar. Toplasalar bile, o vücudun muayyen miktarda kalmasını

sağlayamazlar. Bunu da yapsalar, daima tazelenmekte olan ve o vücuda girip faaliyet

icra eden zerreleri muntazaman çalıştıramazlar. Öyleyse, açıkça ortaya çıkmaktadır ki

sebepler bu eşyaya sâhip olamaz. Demek ki hakikî sahipleri başkadır.

Sivrisinek

Sivrisineğin bazı husûsiyetleri şöyledir: Yumurtlama zamanı gelen dişi sivrisi-nek, karnındaki ısı ve nem reseptörü sayesinde en uygun bölgeyi tespit eder. Suya bıra-

kılan yumurtalar menfî şartlarda çatlamadan uygun şartların teşekkülünü beklerler. Yu-

murtaların renk değiştirerek kendi kendilerini kamufle etme kâbiliyetleri vardır.

Dişi sivrisinek yumurtalardan bir sal yaparak, yumurtaların kaybolmasını ve

suya batmasını engeller. Sıtma sivrisineklerinin yumurtalarının üzerinde, yumurtaların

suya batmalarını engelleyen cansimidine benzer yapılar bulunur. Marangoz sivrisineği,

bitki köklerini keserek yumurtalarına en münâsip ortamı hazırlar.

213 el-Hac, 73.

159

Yeni doğmalarına rağmen bazı larvalar, bitkilerin köklerinde oksijen bulundu-

ğunu bilip, kökleri keserek bu oksijene ulaşırlar. Larvaların beslenebilmesi için ağızla-

rının etrafında, suda akıntı oluşturup onu süzmelerini sağlayan, özel dizayn edilmiş fır-

çalar vardır. Akıntılı sularda yaşayan larvaların kuyruklarında bulunan ve bir yerlere

tutunarak akıntıya kapılmaktan kurtaran kancaları vardır.

Baş aşağı suyun içinde duran larva, suyun üzerine uzanan ve dalgıçların kul-

landıkları şnorkellere benzeyen hava borusu sayesinde nefes alır. Güneş altında günler-

ce kalan ve şeffaf bir deriye sahip olan larvalar, güneşten kavrulmalarını önleyen husûsî

ürik asit kalkanına sahiptir.

Pupa son değişim aşamasında su yüzeyindeki baş tarafından çatlar. Başka bir

noktadan çatlarsa kozanın içi ıslanır. Sivrisinek suyun içindeki pupadan, vücudunu ve

kanatlarını suya hiç temas ettirmeden çıkar. Suyun içinde yaşayan bir canlıyken, bura-

dan kusursuz bir uçuş makinesi olarak çıkar.

Gece yarısı zifiri karanlık bir odada uyusanız bile, sivrisinek kolaylıkla sizi bu-

lur. Sivrisineğin vücudunda çok hassas bir ısı algılayıcısı vardır. “Tarsi” ismi verilen

bu âzâ, sivrisineğin ön ayaklarında bulunur. Bunlar, bir vücuttan gelen ısı dalgalarını

termal kamera gibi keşfettiklerinden sivrisinek hiç yanılmadan hedefine ulaşır.

Sivrisineği çeken bir başka unsur da karbondioksit gazıdır. Đnsan ve hayvanla-

rın nefesinde bulunan bu gaz, sivrisinekler için oldukça çekicidir ve avını bulmasına

yarayan mühim bir ipucudur. Kanda bulunan aminoasitlerin, aminlerin, amonyağın ve

laktik asitin karışımı da sivrisineği cezbeder; bu maddelerin 2000 defa seyreltilmiş deri-

şimi bile sivrisinek için saf sudan 5 kat daha fazla çekicidir. Nem de sivrisineği çeken

mühim faktörlerdendir.

10 mm boyundaki sivrisinek, ısı, gaz, nem ve koku dedektörleriyle yüklü bir

savaş uçağı gibidir. Avını karanlıkta göremese bile, hedefi yanılmadan bulabileceği üs-

tün sistemlerle donatılmıştır. Yaklaşık 25 ila 30 metreden avının varlığını ve yerini tes-

pit edebilir.

Sivrisineğin avını ısırmak için kullandığı, altı parçadan oluşan kesme, delme ve

emme mekanizması bulunur. Açtığı yarayı uyuşturarak, kurbanına fark ettirmeden kanı-

nı emer, aynı zamanda kolayca kanı emebilmesi için kanın pıhtılaşmasını engelleyecek

bir sıvı salgılar.

Bu kadar küçük olmasına rağmen mükemmel bir şekilde donatılmış bir tek siv-

risineği, dünyanın bütün süper güçleri bir araya gelse yapabilirler mi? Bu küçücük hay-

vana bile kolaylıkla mağlup olan insana düşen vazife, Allah’ın farklı âlemlerde yarattığı

delilleri görmeye çalışmak ve O’nun kudretini hakkıyla takdir etmektir:

160

“ Şüphesiz Allah (hakkı açıklamak için) bir sivrisineği de ondan daha küçük

olan bir varlı ğı da misal getirmekten çekinmez. Đman edenler, böyle misallerin Rablerinden gelen bir hak olduğunu bilirler. Kâfirler ise: «Allah böyle misal ver-mekle ne murâd ediyor?» derler. Allah onunla birçok kimseyi dalâlette bırakır, birçoklarını da doğru yola yöneltir. Verdi ği misallerle Allah ancak fâsıkları dalâlette bırakır” 214.

Kur’ân’ın olağanüstü ifâde tarzı, örnek olarak küçücük ve zayıf görülen sineği

seçmiştir. Çünkü bir sineği yaratmaktan âciz kalmanın verdiği eziklik, bir deve ya da

filden âciz kalmanın ezikliğinden daha derindir ve insan üzerinde daha büyük tesir bıra-

kır. Ama bu hakîkat âyette doğrudan ifâde edilmemiştir. Đşte bu da Kur’ân’ın harikulade

ifade tarzının göz kamaştırıcı misallerinden biridir215.

Đfadenin azametini kuvvetlendiren bir yön de şudur: Normal insanlar bir tarafa,

müşriklerin ilâh diyerek kendilerine kudret atfettikleri varlıklar bile bir şey yaratmaya

ve en basit bir işi düzenlemeye kâdir değildir. Nitekim sineğin kendilerinden kaptığı

herhangi bir şeyi bile geri alamazlar. Bu hâlleriyle nasıl dua ve ibadete lâyık olabilirler?

Kendilerinde kuvvet vehmedilen ilâhlar bu durumda olursa, onlara tapan insanların bir

şey yaratmaları düşünülebilir mi?

Râzî bu âyetin tefsirinde iki inceliğe temas eder:

1. Cenâb-ı Hak sanki, “Onların bir araya gelip kuvvetlerini birleştirmeleri

mümkün olsa bile bir sineği yaratmaları imkânsızdır. Ya onlar tek tek olduklarında hâl-

leri nasıldır?!” demektedir.

2. Allah Teâlâ sanki, “Yaratma ve var etme bir tarafa, bundan daha kolayına bi-

le güç yetiremezler. Mesela sinek onlardan bir şey kapıp kaçsa, onu bile geri alamazlar”

demektedir216.

Bu yönüyle âyet-i kerîme, müşriklerin cehâletini ortaya koyan en beliğ ve en

tesirli ifadelerden biridir217. Onların acziyetini gösteren en kuvvetli bir huccet ve en açık

bir burhândır218. Âdeta asırlardan beri bütün insanlığa meydan okuyor, ancak kimse

cevap veremiyor.

Yaratma husûsunda en küçük bir canlının bile taklid edilemeyişi, Allah’ın tek-

liğini ve kâinâtın yegâne hâkimi olduğunu göstermektedir.

214 el-Bakara, 26. 215 Kutub, Fî Zılâl, IV, 2444, (el-Hac, 73). 216 Râzî, XXIII, 60, (el-Hac, 73). 217 Zemahşerî, IV, 92, (el-Hac, 73). 218 Kurtubî, XII, 97, (el-Hac, 73).

161

3. Kıyametle Alâkalı Đfadeler

a. Hiçbir Canlı Ölümden Kaçamaz

Her canlı ölümü tadıyor. Kimse bundan istisna edilemiyor. Đnsanlık bugüne ka-

dar ölüme bir çare bulamadı ve onun karşısında büyük bir acziyet içinde kaldı. Kur’ân-ı

Kerîm’de ölümü de hayatı da yaratanın Allah olduğu219, her canlının muhakkak ölümü

tadacağı ifade ediliyor220. “Aranızda ölümü takdir eden biziz ve Bize mânî olacak hiçbir güç yoktur” 221 buyrularak ölümün hakîkati kesin bir dille teyid ediliyor. Đnsanla-

ra hiçbir çıkar yol bırakmayacak şekilde bildirilen bu hususa diğer âyetlerde şöyle temas

ediliyor:

“O, kullarının üstünde yegâne kudret ve tasarruf sahibidir. Size koruyu-cular gönderir. Nihayet birinize ölüm geldiğinde elçilerimiz (vazifeli melekler) onun

canını alırlar. Onlar vazifede kusur etmezler”222.

“Nerede olursanız olun ölüm size ulaşır; sarp ve sağlam kalelerde olsanız bile!” 223.

Yüksek kuleler, gökteki burçlar gibi sağlam mânîlere rağmen ölüm insanı bu-

luyorsa bunların olmadığı yerde -ki çoğu insan için bunlar söz konusu değildir- ölüm

insanı daha kolay bulacaktır. Zira ölüm her yerdedir224.

Allah’ın Rasûlü ve habîbi225 olmasına rağmen Peygamber Efendimiz’in de öle-

ceği kesin bir dille ifade edilir226. Gerekçe olarak da şöyle buyrulur:

“Senden önce de hiçbir beşere ebedîlik vermedik. Şimdi sen ölürsen, sanki onlar ebedî mi kalacaklar? Her canlı, ölümü tadar. Bir deneme olarak sizi hayırla da, şerle de imtihan ederiz. Ve siz, ancak bize döndürüleceksiniz227.

Her canlının ölümü tadacağı ifadesi, bugüne kadar yalanlanmış değildir. Aksi-

ne hergün binlerce defa tasdik edilen bir hakîkattir. Çünkü her canlı, bütün insanların

219 el-Mülk, 2. 220 el-Ankebût, 57. Bkz. el-Bakara, 243; Âl-i Đmrân, 185; el-Đsrâ, 99; er-Rahmân, 26; Kâf, 19. 221 el-Vâkıa, 60. 222 el-En’âm, 61. 223 en-Nisâ, 78. 224 el-Bakara, 243; Âl-i Đmrân, 154. Ayrıca bkz. el-Ahzâb, 16. 225 Bkz. Tirmizî, Menâkıb, 1/3616; Dârimî, Mukaddime, 8; Ahmed, VI, 241; Heysemî, IX, 29. 226 ez-Zümer, 30. 227 el-Enbiyâ, 34-35.

162

gözü önünde ister istemez ölüme doğru sürüklenip gitmektedir. Şu âyet-i kerîme de bu

hususta kesin ifadeler taşımaktadır:

“De ki: Sizin kaçtığınız ölüm var ya, o mutlaka gelip size çatacaktır. Sonra da görülmeyeni ve görüleni bilen Allah’ın huzuruna götürüleceksiniz. O da size bütün yaptıklarınızı haber verecektir” 228.

Kurtubî, âyetteki “ يا�+ ” ism-i mevsûlünde şart mânâsı olduğundan “ S9�;

Bj� -'C : Ölüm mutlaka sizi karşılayacaktır” buyrulduğunu, bunun da, “ölümden kaç-

manın insana fayda vermeyeceği”ne delalette mübalağa ifade ettiğini bildirir 229.

Ölüm, Kur’ân için aynı zamanda bir meydan okuma vâsıtasıdır. Batıl inançla-

rını temellendirmeye çalışan münafıklara karşı: “E ğer doğru sözlü iseniz, haydi ölü-

mü kendinizden uzaklaştırın bakalım!” 230 diyerek meydan okur.

Peki, şimdiye kadar bir çâre bulunamayan ölüme, bundan sonra herhangi bir

çıkış yolu keşfetme imkânı var mıdır? Bunun cevâbı “Hayır”dır. Çünkü ölümden kurtu-

larak ebedî bir hayat yaşamanın bu dünyada mümkün olmadığını, bilim de açıklamakta-

dır. Cevat Babuna, bu hususta şu açıklamayı yapar:

“… Đnsanın ölümüne neden olan faktörlerin bir diğeri de yaşlılıktır.

Yaşlılık dolayısıyla insanın ölmesi ne demek? Đnsanın vücûdunda 100 trilyon

hücre var. Bu yüz trilyon hücrenin kalp ve beyin hücreleri hariç hepsi ömür içe-

risinde değişmekte, bir başka ifade ile yenilenmektedir. Banyoya girdiğinizde

milyonlarcası dökülüyor yerine yenileri geliyor. Kan hücreleri her üç ayda bir

yenileniyor. Yenilenme olayında bir hâdise var. O sarmal hâlde bulunan DNA

moleküllerinden iki sarmal birbirinden ayrılıyor. Ayrıldıktan sonra her biri kay-

bettiği eşinin yerine başka bir eş inşa ediyor. Böylece bir DNA molekülünün tı-

pa tıp özelliklerini taşıyan başka bir DNA molekülü oluşuyor. O iki DNA mo-

lekülü ayrıldığında da iki tane hücre oluyor. DNA moleküllerinin ayrılmasını

temin eden uçlarında bir çıkıntı bulunmaktadır. Bu çıkıntıya Telomer denir. Bu

Telomer insan doğduğu zaman oldukça uzun olur. Ama her bölünmede biraz

kısalır. Kısala kısala sonunda dumura uğrar. Dumura uğradıktan sonra artık bir

daha ayrılamaz hale gelir. Ayrılamayınca hücre ölür. Bunu nasıl müşâhede ede-

228 el-Cum’a, 8. 229 Kurtubî, XVIII, 96, (el-Cum’a, 8). 230 Âl-i Đmrân, 168. Ölümden kaçmanın imkânsızlığı hadislerde de bildirilir: Tirmizî, Kıyamet,

23/2457; Đbn-i Mâce, Cenâiz, 53; Hâkim, IV, 43/6825…

163

riz? 100 yaşına girmiş insanların yüzlerine bakın, hiçbir rahatsızlık geçirmemiş

olsalar dahi mum gibi erimiş halde olurlar. Yüzler matlaşır, gözler cam gibi

olur. Yani insan fizik olarak biter. Genetik hastalıkları ve diğer ölüme neden

olan etkenleri ortadan kaldırsanız bile, insanlar belirli bir yaşa gelecek ve o vücut orada son bulacaktır. Şu anda görülen bu ömür sınırı 100 yaşın etrafıdır.

Bu çöküşü önlemek mümkün değil? Telomer dediğimiz nesneyi birbirinden ayı-

ran bir enzim var. Buna da Telomeraz enzimi denilmekte. Bu enzimi fazla ya-

parsak Telomeri çalıştırabiliriz diye bilim adamları ümitlendi. Hakikaten sente-

tik olarak ilaç sanayiinde bunu başarmak mümkün oldu. Ama tatbikata konul-

duğunda bakıldı ki daha başka pek çok ara maddenin katkısı oluyor. 7 bin ara

maddeye daha ihtiyaç olduğu anlaşıldı. Sonunda bunun başarılamayacağına ka-

naat getirildi. Meseleyi şuna getirmek istiyorum; Ebedi hayat mümkün değil.

Kur’ân-ı Kerîm’de yer aldığı gibi “Her nefis ölümü tadacaktır” kuralı kesindir.

Bu müspet bilim muvacehesinden de böyledir. Farz edelim ki bu 7 bin ara

madde de bulundu. Telomerleri ayırmak mümkün hâle geldi. Daha önce söyle-

diğim gibi organizmanın iki tip hücresi yenilenmiyor. Biri kalp diğeri de be-

yin hücresi. Yetişkin bir insanın beyninde yaklaşık 100 milyar hücre bulunmak-

ta. Siz hayatınızın bu ikinci yarısında hücre kaybına ulaştığınız zaman her gün

binlerce hücre ölüyor fakat yerine yenisi konmuyor…” 231.

b. Vakti Geldiğinde Kıyâmeti Gerçekleştirir

Kur’ân’da pek çok defa dehşetli kıyamet sahnelerinden bahsedilir. Kâinattaki

nizamın bozularak yerin ve göklerin pamuk gibi atılması anlatılır.

Kalkmak, dikilmek, ayaklanmak, doğrulmak ve dirilmek gibi mânâlara gelen

kıyâmet, ıstılahta, kâinâtın nizamının bozulması, her şeyin altüst olarak yok olması ile

ölen tüm insanların yeniden diriltilerek ayağa kaldırılması ve Allah’ın huzurunda dur-

ması demektir232. Kur’ân’ın bildirdiğine göre kıyâmet kesin olarak gerçekleşecektir233.

Bunda asla şüphe yoktur234. Alâmetleri zuhur etmiş235, zamanı da yaklaşmıştır236.

231 Babuna, Cevat, “Prof. Dr. Cevat Babuna ile Gen Haritası Üzerine: Đlahi Kudretin Eseri”, Altıno-

luk, Ağustos 2000, sayı, 174, s. 45-47. 232 Bkz. Râğıb, Müfredât, “kvm” md., 417-418; Lisânü’l-Arab, “kvm” md.; Topaloğlu, Bekir,

“Kıyâmet” md., DĐA, XXV, 517. 233 el-Hicr, 85. 234 el-Hac, 7. 235 Muhammed, 18. 236 el-Kamer, 1.

164

Kıyametin kopması târih boyunca insanlar tarafından hep kabul edilegelmiştir.

Gerek Hinduizm ve Budizm gibi zamanın devrî olduğunu ve karma-tenâsuh inancına

bağlı olarak dünya hayatının sürüp gittiğini kabul eden dinler, gerek zamanın düz bir hat

şeklinde seyrettiğini kabul eden semâvî dinler, bazı farklılıklarla da olsa, kıyâmete ina-

nır, hayatın sonlu olduğunu kabul eder237. Kelâm âlimleri de muhtelif yollarla kıyâmetin

gerçekleşeceğini isbat etmişlerdir238.

Kur’ân’da bildirildiğine göre, kıyâmetin kopmasıyla öylesine dehşetli manzara-

lar ortaya çıkacak ki; gök yarılacak, erimiş maden hâline gelecek, Güneş ve Ay karara-

cak, yıldızlar dağılıp dökülecek, dağlar atılmış yün gibi olacak, denizler kaynatılacak ve

fışkıracak, cehennem alevlendirilecek ve cennet yaklaştırılacaktır. Gözler dehşetten ka-

maşacak, insanlar kaçacak, fakat sığınacak bir yer bulamayacaklardır. Bu dehşetli man-

zara sebebiyle, büyük bir kıymeti hâiz olan on aylık gebe develer bile salıverilecek,

yabânî hayvanlar bir araya toplanacaktır. Kimse dostunu sormayacak, kulakları sağır

edecek bir ses ve korkunç bir sarsıntı sebebiyle emzikli kadınlar kucaklarındaki çocuk-

larını unutacak, hâmile kadınlar bebeklerini düşürecek, insanlar sarhoşmuş gibi görüne-

cektir. Günahkâr bir insan o günkü azaptan kurtulmak için fidye olarak yavrularını, eşi-

ni, kardeşini, kendisine sahip çıkan sülalesini, hatta dünyada var olan insanların ve cin-

lerin tamamını verip kendisini kurtarmak isteyecektir.239

Bilimsel çalışmaların vardığı neticeler de, Kıyâmet’in dehşetli olacağını gös-

termektedir. Bilim adamları, Güneş’in sonunu şöyle tahmin ediyor:

“Orta kütleli bir yıldız olan Güneş, belli bir zaman sonra kırmızı dev aşama-

sına gelecek. Helyum yakıtı azalan ve çekirdekte ve çevresinde gerçekleşen ter-

monükleer tepkimelerin yol açtığı ışımanın basıncıyla giderek şişen yıldızımızın

çapı, yaklaşık 300 kat artacak. Bu sırada Güneş’in yüzeyi Dünya’ya iyice yakınla-

şacak, hatta belki Dünya Güneş’in dış katmanının içinde kalacak. Genişlemeyle

birlikte, Güneş’in yüzey sıcaklığı 3500 dereceye kadar düşecek ve kırmızı renkli

bir görünüm alacak. Güneş’in yüzeyinin soğumasına karşı, yüzey alanı çok arta-

cağı ve gezegenimize yaklaşacağı için, Dünya yaşanamaz hâle gelecek. Işınımın

oluşturacağı basınç ve sıcaklığın etkisiyle tüm su buharlaşacak, Dünya sıcak ve

kuru bir kayaya dönüşecek. Đlerleyen süreçte, genişleyerek soğuyan katmanlar ye-

niden büzüşecek ve böyle birkaç «zonklama» sürecinin ardından, Güneş’in dış

katmanları bir gezegenimsi bulutsu oluşturacak şekilde uzaya savrulacak. Gü-

237 Topaloğlu, “Kıyâmet” md., DĐA, XXV, 516. 238 Bkz. Nursî, Külliyât (10. Söz), I, 19-21; (29. Söz), s. 232-236; (9. Şua), s. 943-947; Topaloğlu,

“Âhiret” md., DĐA, Đstanbul 1988, I, 544-545. 239 Bkz. Hac, 1-2; Meâric, 8-14; Kıyame, 6-12; Tekvir, 1-13; Đnfitâr, 1-5. Kıyametin meydana

gelmesindeki azametle ilgili ayrıca bkz. Đbrâhîm, 48; Tâhâ, 105-107; Kamer, 7-8; Hâkka, 14-16; Müz-zemmil, 14; Murselâr, 8-11; Abese, 34-42; Đnşikâk, 1-5; Kâria, 1-5.

165

neş’ten geriye çok yoğun, çok sıcak ve parlak, ancak Dünya kadar küçük bir çe-

kirdek kalacak. Bu beyaz cüce, milyonlarca yıl içinde soğuyarak yavaş yavaş

gözden kaybolacak ve bir kara cüce haline gelecek.”240

15 asır evvel bundan daha dehşetli ifadelerle kıyameti anlatan Kur’ân-ı Kerîm,

hiç şüphesiz beşer kelamı değildir. Çünkü bu azmetli ifadeleri beşer muhayyilesi ortaya

koyamaz.

Kur’ândaki kıyametle alâkalı azametli ifadelerden biri şudur:

“Onlar, Allah’ın kudret ve azametini hakkıyla takdi r edemediler. Kıyamet günü bütün yeryüzü O’nun avucundadır. Gökler de O’nun kudret eliyle dürülmü ş olacaktır. O, müşriklerin ortak ko ştuğu şeylerden yüce ve münezzehtir. Sûra üfle-nir; Allah’ın diledikleri dı şında, göklerde ve yerde kim varsa çarpılıp cansız yere düşer. Sonra ona bir daha üflenir: Bir de bakarsın bütün insanlar, kabirlerinden ayağa kalkmış, etrafa bakınıp duruyorlar” 241.

Bu âyeti okuyunca biraz durup ifadelerdeki azameti tefekkür edelim. Đnsanların

Allah’ın azametini tam olarak anlamadıkları, O’nun büyüklük ve kudretine yakışmayan

düşünce ve davranışlara saptıkları söylendikten sonra, sarsıcı bir misalle Allah’ın aza-

meti hakkında bir fikir veriliyor. Azametinin çok büyük ve nihâî derecede olduğu, kuv-

vet ve kudretinin her şeye yettiği, akıl ve hayalleri hayrette bırakan büyük oluşların Al-

lah’ın kudretine nisbetle çok küçük ve basit kaldığı, şu gördüğümüz âlemi tahrib etme-

nin O’nun için çok hafif ve kolay olduğu, temsîl ve tahyîl yoluyla anlatılıyor242.

Âyet-i kerime, bütün bu mânâları, hayal ve hisleri dolduran bir tasvirle anlat-

maktadır. Bütün yeryüzü Allah’ın avucunun içinde küçücük bir şey, semâlar da bütün

ecrâmıyla, azametli ve büyük cisimleriyle bir yaygının veya sahifenin dürüldüğü gibi

katlanmış, küçük bir cirim hâlinde, neredeyse gözün göremeyeceği bir şekilde Allâh’ın

elindedir243.

Bazı rivayetlerde, yedi kat semâ ile yedi yerin kıyamet günü ilâhî kudret karşı-

sındaki durumu, avuç içindeki hardal tanesine veya cevize benzetilir244.

Bir gökleri ve yerleri, bir de bunları sadece bir avucunun içine alan245 Yüce

Zâtı düşünelim… Đnsan için en küçük ve en hafif şey, avucunda tuttuğu şeydir246. Hâl

240 http://www.biltek.tubitak.gov.tr, Evren/Güneş Sistemi/Güneş Sisteminin Sonu. 241 ez-Zümer, 67-68. 242 Bkz. Zemahşerî, V, 170; Ebu’s-Suûd, VII, 262; Yazır, M. Hamdi, VI, 4136, (ez-Zümer, 67-68). 243 el-Bûtî, Ravâi‘, s. 178. 244 Taberî, XXIV, 32-33, (ez-Zümer, 67). 245 Zemahşerî, V, 170 (ez-Zümer, 67). 246 Bikâî, VI, 469 (ez-Zümer, 67).

166

böyleyken bir zât bize, yedi kat247 yerleri bilye gibi avucunda tuttuğunu, göklerin de

elinde bulunduğunu söylerse, O’nun azamet ve kudreti hakkında neler düşünürüz aca-

ba?

Bu husûsu hakkıyla tefekkür ettiğimizde O Yüce Zât’ın azameti hakkında zih-

nimizde belli bir tasavvur oluşur. Hiç değilse O’nun çok büyük ve her şeye kâdir oldu-

ğunu anlarız. Lâkin O’nun bizim tasavvurumuzla sınırlı olmadığını da bilmek lâzımdır.

Zira Kur’ân’ın tasvir metodu, küllî ve kapsamlı olan hakîkatleri, insandaki sınırlı

idrakin tasavvur edebileceği cüz’î sûretler hâlinde vermek sûretiyle meselenin rahat anlaşılmasını sağlar248.

Kıyamet esnasında vuku bulacak olan dehşet verici hâdiselerin bir kısmı şöyle

anlatılır:

“Gökyüzü yarıldı ğı, yıldızlar döküldüğü, denizler kaynatılıp fışkırtıldı ğı, kabirlerin içindekiler dı şarı çıkarıldığı zaman, insanoğlu (yapıp) gönderdiklerini ve

(yapmayıp) geride bıraktıklarını bir bir anlar” 249.

Rasûlullah (s.a.v), kıyâmeti gözüyle görür gibi olmak isteyen kimsenin Tekvir,

Đnfitar ve Đnşikâk sûrelerini okumasını tavsiye etmiştir250. Bu sûrelerde, kıyamet ve ha-

şirdeki büyük inkılâplar ve Rabbânî tasarruflar öyle bir tarzda zikredilir ki, insan onların

benzerlerini dünyada, meselâ güzde, baharda gördüğü için, kalbe dehşet verip akla sığ-

mayan o inkılâpları kolayca kabul eder.

Ölümden Sonra Diriliş

Kıyâmetin umumî yok oluşu belirten bu ilk safhasını, Sur’a ikinci kez üflenme-

siyle ikinci safha takip edecek, bütün insanlar tekrar dirilerek ayağa kalkacaklardır251.

Bu ölümden sonra diriliş ve kalkışa “ ���”, “Ba‘sü ba‘de’l-mevt” denilmektedir. Allah

Teâlâ, ölümden sonra dirilişin muhakkak gerçekleşeceğini inkârcılara şu kesin ifadelerle

anlatır:

247 Müfessirler, âyetteki “cemîan” kelimesinin arzın yedi olduğuna delalet ettiğini, sonrasında ge-

len semâların çoğul gelmesinin de bunu desteklediğini, zâten makâmın da büyüklüğü gösterme makâmı olduğunu söylüyorlar. Bu delillerden hareketle biz de “yedi kat yer” tabirini kullandık.

248 Kutub, Fî Zılâl, V, 3061 (ez-Zümer, 67). 249 el-Đnfitâr, 1-5. Ayrıca bkz. Đbrâhîm, 48; Tâhâ, 105-107; el-Kamer, 7-8; el-Hâkka, 14-16; el-

Meâric, 8-14; el-Müzzemmil, 14; el-Murselâr, 8-11; Abese, 34-42; et-Tekvîr, 1-14; el-Đnşikâk, 1-5; el-Kâria, 1-5.

250 Tirmizî, Tefsir, 81/3333. 251 ez-Zümer, 68.

167

“De ki: Đster taş olun, ister demir, isterse gözünüzde büyüttüğünüz her-hangi bir mahlûk! (Bu, Allah’ın sizi yeniden diriltmesini güçleştirmez.) Diyecekler ki: «Bizi tekrar (hayata) kim döndürecek?» De ki: «Sizi ilk kez yaratan!» Bunun

üzerine onlar sana alaylı bir tarzda başlarını sallayacak ve «Ne zamanmış o?» di-yecekler. De ki: «Belki de yakındır»”252.

Kur’ân, bu âyetlerde, insan bedeninin ölüm sonrasındaki fiziksel bozulmasına

dayanarak âhireti inkâra kalkışanlara cevap vermektedir253. Düşünüldüğünde kemik ve

un ufak olmuş bedende bile bir insanlık kokusu, hayatı andıran birtakım hakikatler var-

dır. Demir ve taş ise onlara göre canlılıktan daha uzaktır. Bu sebeple deniliyor ki: Đster

taş olun ister demir, ister taş ve demirden başka canlanmasını ve hayatın içine gireceğini

bir türlü düşünemediğiniz, hayattan daha uzak bir varlık olun... Allah sizi mutlaka diril-

tecektir. Aslında onlar taş, demir veya başka bir varlık olma imkânına sahip değillerdir.

Fakat bu söz onlara karşı meydan okumak içindir. Ayrıca burada inkârcılar aşağılanıp

azarlanmaktadır. Çünkü taş veya demir, cansız varlıktır, hissetmez ve etkilenmez. Bu

da, kâfirlerin düşüncelerindeki donukluğu ve taşlaşmayı tasvir eder254.

Âyetteki ifâdelerin emir sîgasıyla “olun!” şeklinde gelmesi, inkârcıları sustur-

ma hususunda daha yüksek bir belâğat ve kuvvete sahiptir255.

Gökleri ve yeri bütün azametiyle sağlam ve kusursuz bir şekilde yaratan Allah,

onlardan daha küçük ve basit olan256 insanları tekrar diriltmeye elbette kadirdir257. Çün-

kü her gün görüp durduğumuz gibi ölüden diriyi, diriden de ölüyü çıkarıyor; yeryüzünü

ölümünün ardından tekrar tekrar canlandırıyor258. Đşte insanları da kabirlerinden böyle

çıkaracaktır. Cenâb-ı Hak şöyle buyurur:

“ Đnsan der ki: «Öldüğümde gerçekten diriltilip (kabrimden) çıkarılacak

mıyım?» Đnsan düşünmez mi ki, daha önce o hiçbir şey olmadığı hâlde biz kendisi-ni yaratmışızdır” 259.

Ebû Rezin (r.a) anlatıyor: Bir gün:

“–Ey Allah’ın Rasulü! Allah, mahlûkatı yeniden nasıl diriltir? Bunun dünyada-

ki misali nedir?” diye sordum. Rasûlullah (s.a.v):

252 el-Đsrâ, 50-51. 253 Karaman ve dğrl., Kur’ân Yolu, III, 426, (el-Đsrâ, 50-51). 254 Kutub, Fî Zılâl, IV, 2233, (el-Đsrâ, 50). 255 Kurtubî, X, 274, (el-Đsrâ, 50). 256 es-Sâffât, 11; en-Nâziât, 27. 257 el-Đsrâ, 99; en-Nâziât, 27-33. 258 er-Rûm, 19, 24; Fâtır, 9. 259 Meryem, 66-67.

168

“–Sen, hiç kavminin yaşadığı vâdiden kurak mevsimde geçmedin mi? Sonra bir

kere de her tarafın yemyeşil olduğu bahar mevsiminde oraya uğramadın mı?” buyurdu.

Ben, “Elbette!” deyince:

“– Đşte bu, Allah’ın yeniden yaratmasına delildir. Allah ölüleri de böyle dirilte-

cektir!” buyurdu260.

Şüphesiz dünyanın başlangıcından kıyamete kadar yaşamış bütün insanları ve

cinleri ölümlerinden sonra diriltmek, müthiş bir azametin göstergesidir. Daha da ötesi

vardır: Bütün insanları yaratmakla bir tek kişiyi diriltmek arasında Allah için hiçbir fark

yoktur261. Bu, ne müthiş bir azamet ifadesidir.

Bütün Cinlerin ve Đnsanların Toplanması: Mahşer

Diğer bir azametli hâdise de şudur: Đnsanları ve cinleri ölümlerinden sonra tek-

rar diriltecek olan Allah Teâlâ, daha sonra hepsini “Mah şer” denilen yere toplayacaktır.

Buna “haşr” denildiği için kıyâmet günü, “Yevmü’l-haşr” olarak da isimlendirilir262.

Allah Teâlâ’nın, “Hesap günü için mahlûkâtı toplayan” anlamında Câmiu’n-nâs diye

bir vasfı mevcuttur263.

Bunca kalabalıkların Mahşer’e sevkini, bunları ihâta edecek geniş meydanı, ge-

rek Allah’a gerekse birbirlerine yönelik hak ve mes’ûliyetlerin muhasebesini, insan mu-

hayyilesine sığdırmak imkânsız gibi görünebilir. Ancak semâvât ve arzın bütün ordula-

rına sahip olan Yüce Yaratıcı264 için bu basit bir iştir:

“ Şüphesiz biz diriltir ve öldürürüz. Dönüş de ancak bizedir. O gün yer ya-rılır, süratle ko şarlar. Bu, bize göre kolay bir haşirdir” 265.

Rasûlullah (s.a.v) şöyle anlatır:

“Bir adam vardı, (günah işleyerek nefsine zulmetmekte) çok ileri idi. Ölüm ge-

lip çatınca oğullarına:

«–Ben ölünce, cesedimi yakın, külümü iyice ezin ve rüzgârın önünde savurun.

Allah’a yemin olsun ki, eğer Rabbim beni bir yakalarsa hiç kimseye tattırmadığı azâbı

tattırır!» dedi. Öldüğünde, bu söyledikleri kendisine yapıldı. Allah Teâlâ da yeryüzüne

emrederek:

260 Ahmed, IV, 11. 261 Lokmân, 28. 262 Râğıb, Müfredât, “Haşr” md., 127. 263 Âl-Đmrân, 9; Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyyet, s. 258. 264 el-Feth, 4, 7. 265 Kâf, 43-44. Ayrıca bkz. el-Kamer, 50; Lokmân, 28.

169

«–Sende ondan ne varsa bana toplayıver!» buyurdu. Arz da topladı. Adam

ayakta duruyordu. Cenâb-ı Hak:

«–Niçin böyle bir vasiyette bulundun?» diye sordu. O kul:

«–Senden korktuğum için ey Rabbim!» cevabını verdi. Allah Teâlâ Hazretleri

(bu korkusu sebebiyle) onu affetti”266.

Dünyânın yaratılışından kıyâmetin koptuğu ânâ kadar varlık âlemine gelen267

bütün insanları ve cinleri268 nerede olurlarsa olsunlar, bir araya getiren269, işlerinden ve

hâllerinden bir tek şey bile kendisine saklı kalmayan Allah onlara şöyle hitap eder:

“Bugün mülk ve hâkimiyet kimin? (Mahşer halkı şu cevabı verir270): Mutlak

gâlip, tek hâkim olan Allah’ın!” 271.

“ Đşte o gün insan hakikati anlar, fakat o zaman anlamanın kendisine ne faydası olacak?”272.

Mahşer yerindeki mü’minler yukarıdaki cevabı büyük bir sürur ve lezzet içinde

verirken, kâfirler de kaçırdıkları fırsatın kederi ile boyunları eğik bir vaziyette verirler.

Çünkü mü’minler bu sözle yüksek makamlara nâil olacaklar, kâfirler de dünyada iken

böyle söyleyemedikleri için şiddetli bir üzüntü ve tahassür duyacaklardır273.

Diğer bir bakışa göre, kıyâmetin o korkunç manzarasını etkileyici bir tasvîr

üslûbuyla gözler önüne seren bu âyette, aslında insanlardan bir cevap beklenmediği için

bazı hazifler yapılmış274 ve bu yönüyle dehşet verici bir azamet ifade etmiştir.

Âyet-i kerîme, şimdi olduğu gibi, kıyamette de bütün mülkün tek sahibinin Al-

lah Teâlâ olduğunu haber veriyor. Cenâb-ı Hakk’ın kendisini Vâhid ve Kahhâr sıfatları

ile tavsifi, mülkün O’na münhasır oluşunun illetini bildiriyor. Çünkü O’nun mülkü her

şeye üstün gelmiş, insanların hürriyetlerini ortadan kaldırıp onları tasallutu altına almış

ve bu mülk de yalnız başına Allah’a âit olmuştur.

Samanî hükümdarlarından Nâsır bin Ahmed (h. 301-331), Nişabur’u fethettikten

sonra meclisin toplanmasını emretmiş ve tahtına çıktıktan sonra, Kur’an okunarak top-

lantının açılmasını istemişti. Sâlih bir zât öne çıkarak bu âyetin olduğu kısmı okudu.

266 Müslim, Tevbe, 25; Buhari, Tevhid, 35, Enbiya 50; Muvatta’, Cenaiz 51; Nesai, Cenaiz 117. 267 el-Hicr, 24-25. 268 el-En’âm, 128. 269 Âl-i Đmrân, 9, 25, 55; en-Nisâ, 87, 172; el-En’âm, 38; el-Kehf, 47. 270 Zemahşerî, V, 177; Ebu’s-Suûd, VII, 271, (Mü’min, 16). 271 el-Mü’min, 16. 272 el-Fecr, 23. 273 Kurtubî, XV, 300; Râzî, XXVII, 41, (el-Mü’min, 16). 274 Bûtî, Ravâi’, s. 252-253.

170

Nâsır, âyeti dinleyince dehşetle irkildi ve titremeye başladı. Hemen tahttan indi, başın-

dan tâcını çıkarıp secdeye kapandı ve:

“–Allah’ım! Hükümranlık bana değil sana aittir” demeye başladı275.

Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurur:

“Allah Zülcelâl Hazretleri, semâvatı kıyamet günü dürer, sonra onları sağ

eliyle alır ve der ki: «Ben Melik’im, cebbârlar nerede? Büyüklük taslayan mütekebbir-

ler nerede?» Sonra sol eliyle arzı dürer ve: «Ben Melik’im, cebbârlar, mütekebbirler

nerede?» buyurur”276.

Peygamber Efendimiz’in şu hadîs-i şerîfleri de, o günün dehşetini anlatmakta-

dır:

“Sırat köprüsünde mü’minlerin şiârı: «Yâ Rabbî, selâmet ver, selâmet ver!»

duasıdır”277.

“Kıyâmet günü rasûllerin de sözü:

�- E -.E.- ا�.

«Allah’ım, selâmet ver, selâmet ver!» olacaktır”278.

Đnsanlar kıyamet günü bir meydana toplanır ve dehşet içerisinde beklemeye

başlarlar. Bu uzun bekleyiş ve dehşetli korkudan kurtulmak için Hz. Âdem’e müracaat

ederek şefaat isterler. O, insanları Hz. Nûh’a gönderir. O, Hz. Đbrahim’e; o, Hz. Mu-

sa’ya; o, Hz. Đsa’ya, o da nihayet Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz’e gönderir. Peygamberler

de korku ve dehşet içindedirler. Kendilerini kurtarmayı büyük bir muvaffakiyet olarak

görürler. Rasûlullah (s.a.v) secdeye varıp Allah’a en güzel şekilde hamd eder. Kendisine

şefaat izni verilince bütün insanlık ve bilhassa da ümmeti için derece derece şefaatlerde

bulunur.279

Allah Rasûlü (s.a.v) o esnâda ümmetinin Sırat’tan geçişini şöyle anlatır:

“…Sırat’tan ilk geçenleriniz şimşek süratiyle geçerler… Sonra rüzgâr gibi,

sonra kuşun uçuşu ve bir adamın hızla koşması gibi geçerler. Onları bu şekilde amelleri

geçirir. Bu esnâda sizin Peygamberiniz de Sırat’ın başında durur ve devamlı olarak:

275 Mevdudî, V, 137, (el-Mü’min, 16). 276 Müslim, Münafıkîn 24, Ebû Dâvud, Sünnet 19/4732. Azamet ifâde eden benzer rivâyetler için

bkz. Buhârî, Tefsîr, 39/2; Tevhîd, 19, 26, 36; Müslim, Kıyâmet, 19; Tirmizî, Tefsîr, 39/3238. 277 Tirmizî, Kıyâmet, 9/2432. 278 Buhârî, Ezân, 129. 279 Buhârî, Enbiyâ 3, 9, Tefsîr, 17/5; Müslim, Îmân, 322-329; Tirmizî, Kıyâmet, 10/2434.

171

-.E -.E رب

«Yâ Rabbî, selâmet ver, selâmet ver!» der. Đnsanların amelleri kendilerini Sı-

rat’tan geçiremez hâle gelinceye kadar bu durum böyle devam eder. Hatta bir kişi gelir,

yürümeye güç yetiremez de sürünerek gitmeye çalışır. Sırat’ın iki tarafında asılı çengel-

ler vardır. Bunlar emrolundukları insanları yakalamakla vazifelidirler. Đnsanların bir

kısmı bu çengeller tarafından tırmalanmış ve yaralanmış vaziyette kurtulur, bir kısmı da

cehenneme atılıverir”280.

Kıyametle alâkalı bu ifadeler, Allah Teâlâ’nın benzersiz ilmini ve kudretini

göstermektedir.

c. Allah Bütün Varlıkları Konuşturur

Kur’ân-ı Kerîm, kıyamette Allah Teâlâ’nın cansız varlıkları konuşturacağından

bahsetmektedir. Dünyada iken normal şartlar altında böyle bir durum alışılmış ve du-

yulmuş değildir. Dünya hayatında canlılar arasında sadece insan konuşabilir, diğer can-

lılarda bu husûsiyete rastlanmaz. Bu sebeple Mantık ilminde insanın tarifi yapılırken

diğer canlılardan ayrılması için “nâtık: düşünen ve bunu ifade edebilen” vasfına vurgu

yapılır. Râğıb, “nutk”un sâdece insana has olduğunu, diğerleri için ancak teşbihen kul-

lanıldığını bildirir281. Đnsanın da sadece dili konuşur. Diğer âzâları ise beynin emirleri

istikametinde vazifelerini yaparlar. Aynı şekilde yeryüzünün, yani toprak, taş, ağaç gibi

nebâtât ve cemâdâtın da konuştuğu görülmemiştir. Mûcizevî birkaç hâdise bunun dışın-

dadır282. Đnsan hâricindeki varlıkların, beşer ilmi çerçevesinde konuşması ve konuştu-

rulması mümkün değildir. Ancak Cenâb-ı Hak, kullarını günahlar karşısında ikaz eder-

ken, yüksek ve sınırsız kudreti ile insanın bütün âzâlarını ve yeryüzünü konuşturacağını;

organların, yaptıkları fiilleri; arzın da üzerinde işlenen amelleri bütünüyle anlatacağını

haber verir.

Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Allah’ın dü şmanları, ateşe sürülmek üzere toplandıkları gün, hepsi bir araya getirilirler. Nihayet oraya geldikleri zaman kulakları, gözleri ve derileri, yaptıkları i şler hakkında aleyhlerine şahilik edecektir. Onlar derilerine: «Niçin

280 Müslim, Đman, 329. 281 Râğıb, Müfredât, “ntk” md., s. 484. 282 Müslim, Fedâil, 2; Ebû Dâvûd, Cihâd, 44/2549; Tirmizî, Menâkıb, 6/3626; Heysemî, VIII, 293.

172

aleyhimize şahitlik ettiniz?» der. Onlar da: «Her şeyi konuşturan Allah, bizi de konuşturdu. Đlk defa sizi o yaratmıştır. Yine O’na döndürülüyorsunuz» der” 283.

Bu azametli ifadede bildirildiğine göre dünyadayken sâdece dil’e konuşma ka-

biliyetini veren Allah Teâlâ, hesap esnasında diğer âzâlara da bu kâbiliyeti verecek ve

O’nun konuşmasını istediği her şey konuşacaktır. Đnsanların duyu, idrak, kavrama ve

ezberleme araçları olan organları şâhitlik edecektir ki bu değişikliklerin en dehşetli ve

korkunç safhalarından biridir284. Bazı müfessirler, bu konuşmanın ses ve sözle gerçek

konuşma olmayıp günahların âzâlar üzerinde bıraktığı izler vasıtasıyla lisan-ı hâl ile

olacağını ifade eder285. Fakat Elmalılı Hamdi Efendi, âyetin devamında “Her şeyi ko-nuşturan Allah, bizi de konuşturdu” diye tasrih olunduğu için, bu konuşmanın haki-

kate hamledilmesine taraftar olmuştur286. Bu görüşü destekleyen rivâyetler de mevcut-

tur. Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurmuştur:

“…Kıyâmet günü Allah Teâlâ kuluna:

«–Benimle karşılaşacağını hiç aklından geçirdin mi?» diye sorar. Kul:

«–Ey Rabbim, sana, kitaplarına ve peygamberlerine inandım. Namaz kıldım,

oruç tuttum, sadaka verdim!» der ve elinden geldiğince (Hak Teâla hakkında) güzel

medh ü senâlarda bulunur. Allah Teâlâ:

«–Dur öyleyse! Şimdi senin aleyhine bir şahit gönderilecek!» der. Kul kendi

kendine:

«Benim aleyhime şahidlik yapacak da kim?» diye içinden geçirir. Kulun ağzı

mühürlenir. Uyluğuna, etine ve kemiklerine:

«–Haydi konuşun!» denir. Uyluğu, eti ve kemikleri konuşup, onun amelini ha-

ber verirler. Bu, ona, ileri sürebileceği bir özür bırakmamak içindir. Bu kişi, Allah’ın

gazabına uğrayan münâfıktır”287.

Diğer bir rivâyet de şöyledir:

“Kul der ki:

«–Ey Rabbim, Sen beni zulümden korumadın mı?» Allah Teâlâ:

«–Evet korudum» buyurur. Bunun üzerine kul:

283 Fussılet, 19-21. Mevzû ile alâkalı diğer iki âyet için bkz. en-Nûr, 24; Yâsîn, 65. 284 Yazır, M. Hamdi, VI, 4196-4197, (Fussılet 20). 285 Karaman ve dğrl., Kur’ân Yolu, IV, 604, (Fussılet 20). 286 Yazır, M. Hamdi, VI, 4197, (Fussılet 20). 287 Müslim, Zühd, 16.

173

«–Fakat ben bugün, kendime, kendimden başka bir kimsenin şâhid olmasını as-

la istemiyorum» der. Hak Teâla:

«–Bugün sana tek şâhid olarak nefsin, çok şahid olarak da kirâmen kâtibin

kâfidir» buyurur. Ağzına mühür vurulur ve diğer âzâlarına:

«–Konuşun!» denilir. Onlar adamın amellerini haber verirler. Sonra konuşma

hususunda serbest bırakılır. Adam âzâlarına:

«–Yazıklar olsun size! Defolun buradan! Ben sizin için mücadele ediyordum»

der” 288.

Âyette organlardan bahsedilirken, akıl sahipleri için kullanılan zamir tercih

edilmiştir. Çünkü şehâdette bulunmak ve konuşmak akıl sahiplerinin vasfıdır289. “Her şeyi konuşturan Allah, bizi de konuşturdu” cümlesi konuşmanın sâdece âzâlara has

değil, bilâkis bütün eşyâya şâmil olduğuna işârettir. Çünkü konuşmayı gerektiren sebep

bizzat Allah Teâlâ’dır; O istediğinde bütün eşyâ konuşur. “ Đlk defa sizi o yaratmıştır. Yine O’na döndürülüyorsunuz” kısmı ise Allah’ın, insanların amellerini bildiğini ve

âzâları ilmiyle konuşturduğunu gösterir.

Đbn-i Mes’ûd’dan rivâyet edildiğine göre karın yağları çok (şişman), kalbleri-

nin anlayışı kıt iki Kureyşli ve Sakîf’ten bir hısımları Beyt’in yanında oturmuş konuşu-

yorlardı. Birbirlerine:

“–Ne dersiniz, acaba Allah bizim sözlerimizi duyuyor mudur?” dediler. Birisi:

“–Herhalde bazısını duyar, bazısını duymaz.” dedi. Bir diğeri:

“–Eğer bir kısmını duyuyorsa hiç şüphesiz hepsini duyar” dedi. Öbürü:

“–Açık konuşursak duyar, gizli konuşursak duymaz” dedi. Diğeri:

“–Açıktan söylediğimizi duyuyorsa gizli konuştuklarımızı da duyar” dedi. Bu-

nun üzerine şu âyet-i kerimeler nâzil oldu:

“Siz ne kulaklarınızın, ne gözlerinizin, ne de derilerinizin aleyhinize şahit-lik etmesinden sakınmıyordunuz. Yaptıklarınızın çoğunu Allah’ın bilmeyeceğini sanıyordunuz. Rabbiniz hakkında beslediğiniz bu zan var ya, işte o sizi helâke sü-rükledi ve hüsrâna uğrayanlardan oldunuz” 290.

Yeryüzünden Sakının!

288 Müslim, Zühd 17. 289 Kurtubî, XV, 350, (Fussılet 21). 290 Fussilet, 22-23. Bkz. Buhârî, Tefsîr 41/1, 2, Tevhîd, 41; Müslim, Sıfâtu’l-Münâfikîn 5; Tirmizî,

Tefsîr 41/3248.

174

Kur’ân’daki azametli ifadelerden biri de Cenâb-ı Hakk’ın, yeryüzünü konuştu-

racağını bildirmesidir:

“ Đşte o gün yer, üstünde olan biten her şeyi anlatır. Çünkü Rabbin ona bunları vahyeder”291.

Ebû Hayyân, Allah’ın kendisinde hayat ve idrak yaratması sonucu yeryüzünün

hakikî bir kelamla konuşacağını ve üzerinde yapılan iyi ve kötü işler için şâhitlik yapa-

cağını söyler292. Yeryüzü, üzerindeki amellere, tıpkı insanın âzâları, amelleri yazan me-

lekler, yapılanları gören insanlar ve diğerleri gibi şâhitlik edecektir.

Rasûlullah (s.a.v) bu âyetleri okudu ve ashabına:

“–Arzın anlatacağı haberleri nelerdir, biliyor musunuz?” diye sordu. Onlar:

“–Allah ve Rasûlü daha iyi bilir!” diye cevap verince Rasûlullah (s.a.v):

“–Onun haberleri, kadın veya erkek her kulun arz üzerinde işlemiş olduğu

amellere şâhidlik etmesi ve: «Şu gün şu vakitte şu şu işleri yaptı» demesidir. Đşte bunlar,

yeryüzünün haberleridir” buyurdu293.

Yine Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurmuştur:

“Yeryüzünden sakının! Çünkü o sizin anneniz mesâbesindedir. Üzerinde işle-

nen iyi ya da kötü bütün amelleri haber verecektir”294.

Đşte o gün insan, şaşkın şaşkın: «Ne oluyor buna! Nasıl bütün haberleri anlata-

biliyor?!” diye büyük bir dehşet içinde kalır295.

Ses ve Görüntüler Kaybolmuyor

Cansız varlıkların konuşması, önceki insanlar için hayret verici olabilirdi. An-

cak ilmin ilerlediği bir asırda yaşayan ve teyp, radyo, televizyon, kamera, bilgisayar gibi

muhtelif elektronik âletleri kullanan günümüz insanı için, bunu anlamak oldukça kolay-

dır. Mevdûdî, bu hususu belirttikten sonra şunları ilâve eder:

Đnsanın ağzından çıkan kelimeler havaya nakşolunmaktadır. Radyo dalgaları ile

evdeki duvarlarda, tavanda, yolda, meydanda ya da tarlada konuştuklarının her zerresi

korunmaktadır. Allah (c.c) istediği zaman bu sesleri, insanın ağzından ilk çıktığı şekilde

aynen tekrarlatabilir. Đnsan bu seslerin kendisine ait olduğunu kulaklarıyla duyacak ve

291 ez-Zilzâl, 4-5. 292 Ebû Hayyân, VIII, 500-501, (ez-Zilzâl, 4-5). 293 Tirmizî, Kıyâmet 7/2429; Tefsir 99/3353. 294 Heysemî, I, 241. 295 Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, V, 479, (ez-Zilzâl, 4-5).

175

anlayacaktır. Onu tanıyanlar da bunu duyunca o şahsın ses ve lehçesinden anlayacaktır.

Ayrıca insan yeryüzünde nerede, ne zaman ve nasıl hareket etmişse, onun her hareketi-

nin aksi, çevresindeki eşyalar üzerinde korunmaktadır, tıpkı fotoğraf gibi. Karanlıkta

bile bir hareket yapsa, bu durumda mevcut olan bazı dalgalar aracılığıyla aydınlıkta

olduğu gibi resminin aksi alınır ve kaydedilir. Bütün fotoğraflar kıyamet günü hareketli

bir film gibi insanın önünden geçecektir. Ona dünya hayatında nerede ne yaptığı bir bir

gösterilecektir296.

Allah Teâlâ, bütün delilleri serdederek günahkârların itiraz yollarını kapatınca,

bütün mahlûkât O’na boyun eğecektir. Rahman’ın azametinden dolayı sesler kısılacak,

fısıltıdan başka bir ses işitilmeyecek, Allah’ın şefaat izni verip konuşmasına rızâ göster-

diği kimselerden başkası şefaat edemeyecek, bütün yüzler, hayatın ve hâkimiyetin tam

mânâsıyla sâhibi, Hayy u Kayyum olan Allah’ın huzûrunda eğilecektir297. Đnsanlar Al-

lah’a duydukları tazimden ötürü çekinip titreyecek298, melekler dâhil kimse konuşmaya

kâdir olamayacak, ancak Rahman’ın izin verdiği kimseler konuşabilecek, konuşanlar da

ancak doğru ve uygun söz söyleyeceklerdir299.

�

Kur’ân-ı Kerîm’de en çok üzerinde durulan kıyâmet mevzuları, Allah’ın aza-

met ve kudretini bütün açıklığıyla gözler önüne sermektedir. Bütün canlıların ölüme

mahkûm olması, kıyâmetin vukûu, sayıları insanlar tarafından tahmin bile edilemeyecek

kadar çok olan ölülerin tekrar diriltilerek bir araya toplanması, tek tek hesaba çekilmesi,

itiraz kapılarının kapatılması için bütün âzâlarının ve üzerinde yaşadıkları yeryüzünün

şâhitlik etmesi, sonra da ilâhî azamet karşısında dehşete kapılan bu mahşer kalabalığının

konuşmaya mecâl bulamaması, insanların acziyeti karşısında ne muazzam hâdiselerdir!

4. Her Şey O’nun Đradesine Bağlıdır, O Dilediğini Yapar

Meydana gelen bütün oluşların bir tek iradeye bağlı olması, o iradenin sâhibi-

nin çok muazzam bir ilim ve kudrete mâlik olduğunu gösterir. Bir de o irâde sâhibi,

dilediği her şeyi yapmaya kadir ise ve hiçbir sınırlama ve mâni tanımıyorsa bu, ancak

rubûbiyet ve ulûhiyetle izah edilebilecek bir durumdur. Hiçbir insan istediği her şeyi

yapabileceğini iddia edemez. Çünkü onun gücü oldukça sınırlı ve zayıftır. Ömrü, mâni-

leri aşma gayreti ile tükenir. Bunların pek çoğunda da başarılı olamaz. Nihâyet ölüm

engeline takılarak bütün iddialardan vazgeçer ve meydanı terk edip gider.

296 Bkz. Mevdûdî, VII, 201, (ez-Zilzâl, 4). 297 Tâhâ, 108-111. 298 el-Enbiyâ, 28. 299 en-Nebe’, 37-38.

176

Nitekim Rasûlullah (s.a.v) bir gün yere bir dörtgen çizdi. Dörtgenin ortasına,

onu bir kenarından keserek dışarı çıkan bir çizgi çekti. Ortadaki bu çizginin iki yanın-

dan ona doğru birtakım küçük çizgiler daha çizdi. Sonra bu çizgileri göstererek şöyle

buyurdu:

“ Şu ortadaki çizgi insan, şu dörtgen de onu kuşatmış olan ecelidir. Dörtgeni

keserek dışarı çıkan, insanın arzularıdır. Ortadaki çizgiye yönelik küçük çizgiler, dert

ve ıstıraplardır. Đnsan bu dertlerin birinden kurtulsa öteki gelip çarpar. Şundan kurtulsa

beriki gelip yakalar. (Yani eceli geldiğinde dertlerin biri vefatına sebep olur)”300.

Lügatte “istemek” anlamına gelen irâde, “Allah’ın emirleri, hükümleri ve fiil-

lerinde hür olduğunu bildiren sıfat” diye tarif edilir.

Kur’ân-ı Kerîm’de Allah Teâlâ’nın istediği her şeyi yapabileceği, hiçbir tahdit

tanımadığı, çünkü her şeyin sâhibi ve yaratıcısı olduğu ve bütün hareket ve oluşların

O’nun irade buyurmasıyla meydana geldiği sık sık vurgulanır. Kur’ân’ın bütün ifadele-

ri, baştan sona bu esas üzere kuruludur. Bunu görmek için birkaç âyete bakalım:

“De ki: Ey mülkün sahibi olan Allah’ım! Sen mülkü d ilediğine verirsin. Dilediğinden de çeker alırsın. Dilediğini aziz, dilediğini zelil kılarsın. Hayır senin elindedir. Şüphesiz sen her şeye hakkıyla gücü yetensin. Geceyi gündüze katar, gündüzü de geceye katarsın. Ölüden diriyi çıkarır, diriden de ölüyü çıkarırsın. Dilediğine de hesapsız rızık verirsin”301.

Bu âyetler, insanların Allah’ın kudretini beşerî sınırlar dâhilinde tahayyül et-

mesi üzerine nâzil olmuştur. Đbn-i Abbâs ve Enes bin Mâlik (r.a) derler ki:

“Allah Teâlâ, Rasûlü’ne Mekke’nin fethini nasîb edip de Rasûlullah (s.a.v)

ümmetine Rum ve Đran hükümranlıklarını vaadedince, münafıklar ve yahudiler:

«–Heyhat, heyhat! Đran ve Rum’ların hükümranlığı nerede Muhammed nerede!

Onlar Muhammed’in hükümranlığı altına girmeyecek kadar güçlü ve sağlamdırlar.

Mekke ve Medine Muhammed’e yetmemiş mi ki Rum ve Đran mülküne tamah ediyor?»

dediler. Bunun üzerine Allah Teâlâ bu âyet-i kerimeleri inzâl buyurdu302.

Diğer bir rivayete göre âyetler, yahudilerin:

“–Vallahi biz, peygamberliği Đsrail Oğulları’ndan başkasına nakleden birine as-

la itaat etmeyeceğiz!” demesi üzerine nâzil olmuştur303.

300 Buhârî, Rikâk, 4. 301 Âl-i Đmrân, 26-27. 302 Vâhıdî, s. 102; Râzî, VIII, 4, (Âl-i Đmrân, 26-27). 303 Đbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-mesîr, I, 368, (Âl-i Đmrân, 26-27).

177

Đnsanlar, Đran ve Bizans’ın fethini kendilerince imkânsız görmüşlerdi. Ancak

Allah Teâlâ onları ihtar ederek istediği her şeyi yapabileceğini, kendisi için hiçbir sını-

rın söz konusu olmadığını bildirdi. (Ve gerçekten de müslümanlar kısa sürede oraları

fethettiler.) Bu, tek ilâh inancından kaynaklanan bir hakikattir. Tek olduğu için her şeye

sâhip olan da yalnız O’dur. Ortaksız bir şekilde mülkün sâhibidir. Kendi mülkünden

dilediğine dilediği kadarını verir304.

Mülk kelimesi umumiyetle: “Peygamberlik, kudret, hâkimiyet, zafer, ilim, ser-

vet, itibar, akıl, sağlık gibi her türlü maddî ve mânevî imkân” olarak açıklanmıştır305.

Râzî, şöyle der: “Mülk, kudret; Mâlik ise kâdir mânâsınadır. Mâlikü’l-mülk ise, bütün

kudretlere hakim olan demektir. Yani, mahlûkâtın kâdir olduğu şeyler üzerindeki her

türlü kudreti, ancak Allah Teâlâ’nın kâdir kılmasıyla mümkün olur. Buna göre O, her

kâdiri, gücünün yettiği şeye kudretli; her mâliki de sâhip oldu mülke sâhip kılandır”306.

Burada mülk ifâdesi umumî olup delilsiz tahsis edilemez. Mâlikü’l-mülk; “Ge-

nel olarak bütün mülk cinsinin hakikî sahibi; var etme, yok etme307, diriltme, öldürme,

azab etme, mükâfât verme308 gibi her hususta istediği şekilde tasarruf eden, hiçbir ortağı

ve mânîsi olmayan” demektir. Âyetin devamında bu tasarruf çeşitlerinin bir kısmı misal

olarak zikredilmiştir309.

Allah için, “Bunu niçin böyle yaptı, şöyle yapsaydı olmaz mıydı?” gibi sorular

anlamsızdır. Çünkü O her şeyin hakikî sahibi olduğu için dilediğini yapar310, yaptıkla-

rından da mes’ûl değildir. O’nu hesâba çekecek kimse yoktur, ama insanlar mutlaka

hesâba çekileceklerdir311. Bu hususta Seyyid Kutub şöyle der:

Varlığın bütününe hâkim olan bir ilâh nasıl hesâba çekilebilir? Kulları üzerinde

ezici bir güce sahipken, başka bir irâde tarafından, hattâ kendisinin belirlediği ve varlık

304 Kutub, Fî Zılâl, I, 384, (Âl-i Đmrân, 26). 305 Karaman ve dğrl., Kur’ân Yolu, I, 387, (Âl-i Đmrân, 26). 306 Râzî, VIII, 5, 7, (Âl-i Đmrân, 26-27). 307 Allah dilediğini yok edip dilediğini yaratır: “De ki: E ğer Allah Meryem’in oğlu Mesih’i, an-

nesini ve dünyada bulunanların hepsini imha etmek istese, O’na karşı kimin elinden bir şey gelir? Kim O’nu engelleyebilir? Doğrusu göklerin, yerin ve ikisi arasında olan bütün varlıkların hâkimi-yeti Allah’a aittir. O diledi ğini yaratır. Allah her şeye kâdirdir” (el-Mâide, 17), “Rabb’ın, müstağnidir (hiçbir şeye muhtaç değildir), merhamet sâhibidir. Sizi, başka bir kavmin soyundan getirdiği gibi, dilerse, sizi de yok edip sizden sonra yerinize dilediğini getirir” (el-En’âm, 133). Ayrıca bkz: Fâtır, 16-17; Sebe’, 9; el-Kasas, 68; eş-Şûrâ, 49-50.

308 Allah dilediğine azâb edip dilediğine mükâfât verir: “O, diledi ğine azab eder, dilediğine rahmet eder. Ancak O’na döndürüleceksiniz” (el-Ankebût, 21), “Göklerin ve yerin hâkimiyeti Al-lah’ındır. Diledi ğini mağfiret eder, dilediğini cezalandırır. Allah Ğafûr’dur, Rahîm’dir” (el-Feth, 14). Ayrıca bkz. el-Mâide, 18, 40, 118.

309 Ebu’s-Suûd, II, 21, (Âl-i Đmrân, 26). 310 el-Hac, 14; el-Enbiyâ, 79. 311 el-Enbiyâ, 23.

178

âlemine hâkim kıldığı kaideler tarafından sınırlandırılmayan serbest bir irâdeye sâhip-

ken, kim O’nu hesâba çekebilir? Hesâba çekme, belirli sınırlara ve kıstaslara dayanır.

Sınırları ve kıstasları belirleyen ise Mutlak Đrâde’dir. Dolayısıyla bu irâde, kâinâtta iste-

diği gibi belirlediği hudutlar ve kıstaslar tarafından sınırlandırılamaz312.

Bundan kasıt “Allah’ın yaptığı işlerin hikmeti araştırılmaz, bunlar üzerinde te-

fekkür edilmez” demek değildir. Bilakis O’nun yaptıkları ve yarattıkları üzerinde tefek-

kür edilerek hikmetlerini anlamaya çalışmak teşvik edilmiştir. Fakat her türlü kusurdan

uzak olan Allah Teâlâ ile, yaptığı işler sebebiyle münakaşa etme imkan ve ihtimali yok-

tur. O’nun fiillerine de kendisinden başka hâkim ve bir şeyin olmasını gerekli kılacak

bir sebep, bir niçin, bulunması ihtimali yoktur. Çünkü O’nun üstünde hiçbir hâkim, hiç-

bir illet yoktur. O, bütün hâkimlerin hâkimi, bütün sebep ve illetlerin yaratıcısı ve îcâd

edicisi olan, istediğini yapan tek ilâhtır313.

O’nun Đrâdesine Sınır Yoktur

Mutlak irâde sâhibi olan Allah Teâlâ’yı hiçbir hüküm bağlamaz. O, dilediği

hükmü iptal eder, dilediğini sâbit bırakır. Çünkü ana kitap O’nun yanındadır314.

Kur’ân-ı Kerîm’i incelediğimizde Allah Teâlâ’nın hiçbir zaman mutlak irâde-

sini sınırlamadığını görürüz. Allah (c.c) sık sık irâdesinin mutlak hür olduğunu, her is-

tediğini yapabileceğini bildirir. Âdetâ, kendi koyduğu hükümlerin dahi irâdesini sınırla-

yamayacağını vurgular. Bunun bazı misalleri şöyledir:

Kâfirler dinden dönmesini istediğinde Şuayb (a.s), Allah’ın dininden kesinlikle

dönmeyeceğini ifade etmiştir. Ancak yine de kendisinin ve etrâfındaki müslümanların

geleceğe dâir tüm işlerini Allah’a havale ederek; “Rabbimiz Allah’ın dilemesi hâli müstesna” kaydını koymuştur315. Çünkü o, sadece kâfirlerin kendi dinlerine dönme

teklifini reddedebilir, fakat kendisi ve mü’minler hakkındaki Allah’ın irâdesi karşısında

hiçbir şey yapamaz. Zira bütün işler bu irâdeye bağlıdır316.

Şuayb (a.s) gibi, Allah’ın kudret ve azametini kavramış olan bir mü’min,

O’nun iradesinin her şeyi ihâta ettiğini bilir ve hiçbir zaman kesin iddialarda bulunmaz;

“Eğer O dilerse, başarılı olurum, dilemezse olamam” der.

Nûh (a.s), Tûfân’ın dehşeti karşısında oğluna, “Bugün Allah’ın emrinden koruyacak hiçbir kuvvet yoktur” 317 diye Allah’ın kâfirleri helâk etme hususundaki

312 Kutub, Fî Zılâl, IV, 2374, (el-Enbiyâ, 23). 313 Yazır, M. Hamdi, V, 3347, (el-Enbiyâ, 23). 314 er-Ra‘d, 39. 315 el-A‘râf, 89. 316 Kutub, Fî Zılâl, III, 1321, (el-A’râf, 89). 317 Hûd, 43.

179

kesin hükmünü bildirdi. Sonra, “Ancak O’nun merhamet ettiği kurtulur” şeklinde

bir istisnâ getirdi. Çünkü o biliyor ki, Allah Teâlâ isterse helâk edeceği insanların ta-

mamını veya bir kısmını affederek kurtarabilir. Nitekim Yûnus (a.s)’ın kavmini helâk

emâreleri başladıktan sonra affedip kurtarmıştı318.

Aynı şekilde, şakîlerin/bedbahtların cehenneme gireceği bildirildikten sonra:

“Onlar, gökler ve yer durdukça orada ebedî kalacaklardır. Ancak Rabbinin dile-mesi başka!” buyrulur. Ardından da mübâlağa sîgasıyla “Çünkü Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır” buyrulur. Bir sonraki âyette, mes’ûd olanların cennete gideceği

bildirildikten sonra onların da gökler ve yer durdukça orada ebedî kalacağı ifade edilir

ve aynı istisnâ dile getirilir319.

Allah Teâlâ’nın, kâfirler için ebedî azâbın, mü’minler için de ebedî cennet ha-

yatının sona ermesini dileyip dilemeyeceği hususu kimse tarafından bilinemez. Onu

yalnızca kendisi bilir320. Ancak burada normalde mü’minlerin ebedî olarak cennette,

kâfirlerin de ebedî olarak cehennemde kalacağı bildirildikten sonra, Allah’ın irâdesini

bağlayacak hiçbir hususun olmadığı, istediğinde bunun aksini de yapabileceği vurgulu

bir şekilde anlatılmaktadır.

Yine A’lâ Sûresi’nde Allah Teâlâ: “Sana Kur’ân’ı okutaca ğız ve asla unut-

mayacaksın” buyurduktan sonra:

“Yalnız Allah’ın diledi ği başka, çünkü o açığı da bilir gizliyi de” 321 istis-

nâsını getirmiştir. Çünkü O unutturmak isterse unutturur322. Yani böyle unutmamayı

kesin olarak vaad edip haber vermek, Allah’ın artık onu unutturmaya gücü yetmeyecek

anlamına gelmez. O’nu hiçbir şey âciz bırakamaz. Böyle kuvvetli bir hafıza gücü ver-

dikten sonra, dilediğinde bu gücü çeker alır323.

Kesin bir sözün verildiği veya şaşmaz bir kâidenin dile getirildiği her yerde ol-

duğu gibi burada da, Allah’ın iradesinin hür olduğu, herhangi bir kayıtla sınırlanamaya-

cağı bildirilmektedir. Đsterse bu kayıt ve sınır ilâhî irâdenin verdiği sözden, tayin ettiği

kanundan kaynaklansın! Đlâhî irâde, verilen söze ve belirlenen kânuna rağmen tam

mânâsıyla hürdür ve Kur’ân, her fırsatta bu hakikati insanlara iyice anlatmaya itina gös-

termektedir324.

318 Yûnus, 98. 319 Hûd, 106-108. Ayrıca bkz. el-En’âm, 128; Yûsuf, 76; el-Bakara, 102, 253; el-Mâide, 48; el-

Kehf, 23-24; el-Feth, 27; Abese, 22. 320 Yazır, M. Hamdi, IV, 2824, (Hûd, 108); Zerkânî, Menâhil, I, 269. 321 el-A’lâ, 6-7. 322 el-Đsrâ, 86. 323 Yazır, M. Hamdi, VIII, 5759, (el-A’lâ, 6-7); Zerkânî, Menâhil, I, 268-269. 324 Kutub, Fî Zılâl, VI, 3889, (el-A’lâ, 6-7).

180

Aynı husûsu şu âyet-i kerîmede de görmekteyiz:

“Ey iman edenler! Müşrikler ancak bir pisliktir. Onun için bu yıllarında n sonra Mescid-i Haram’a yaklaşmasınlar. Eğer yoksulluktan korkarsanız, (biliniz

ki) Allah dilerse sizi kendi lütfundan zengin edecektir. Şüphesiz Allah iyi bilendir, hikmet sahibidir” 325.

Dilediğine Hidâyet Verir Dilediğini Dalâlette Bırakır

Allah Teâlâ’nın mutlak irâdesi, dilediğine hidâyet vermesi, dilediğini dalâlette

bırakması husûsunda da görülmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de sık sık Allah’ın dilediğini

dalâletle bıraktığı dilediğini ise doğru yola ulaştırdığı beyan edilir326.

Şu çok mühimdir ki, bu tür beyanlar Allah’ın insanı doğrudan yanlışa götürdü-

ğü anlamına gelmez. Burada kullanılan “edalle” fiili, «kötü yola götürmek» olarak de-

ğil «doğru yoldan ayrılmasına izin vermek» şeklinde anlaşılmalıdır. Yani onu içinde

bulunduğu çıkmazdan kurtarmamak şeklinde. «Onları isyanlarıyla baş başa bırakı-

rız»327 âyeti de bunu göstermektedir.

Nitekim Zemahşerî “edalle” fiiline şu mânâyı vermiştir: “Tahliye, yâni kendi

hâline bırakması ve lütuflarda bulunmaması”328, “Bir kimsenin küfrü tercih ettiğini ve

bunun üzerinde ısrar ve inatla devam ettiğini bildiği için Allah’ın onu yardımsız bırak-

ması”329.

Ebu’s-Suûd da “edalle” kelimesine “yardımsız bırakmak ve lutfun ona fayda

vermeyeceğini bildiği için lütuflarda bulunmamak” mânâsını vermiştir330.

Elmalılı Hamdi Efendi de ince bir üslup ile bu mânâyı verir: Đbrahim, 4 ve el-

Đsrâ, 97. âyetlerde “dalâlette bırakmak” , el-En‘âm, 125; el-A‘râf, 155, 178. âyetlerde

ise “dalâlete bırakmak” tâbirlerini kullanır.

Şayet Allah isteseydi bütün insanlar hidâyete ererdi. Allah’ın lûtfu ve yardımı

olmadıkça hiç kimse iman edemez331. Allah’ın en sevgili kulu olan Rasûlullah (s.a.v)

bile istediği ve sevdiği kimseyi hidâyete erdiremez332. Çünkü ona şöyle demesi emre-

dilmiştir:

325 et-Tevbe, 28. 326 el-Bakara, 26; en-Nisâ, 88, 143; Đbrâhîm, 4; en-Nahl, 93; Fâtır, 8; el-Müddessir, 31… 327 el-En’âm, 110. 328 Zemahşerî, Keşşâf, III, 112, (Đbrâhim, 4). 329 Zemahşerî, Keşşâf, III, 161, [en-Nahl, 93). 330 Ebu’s-Suûd, Đrşâd, V, 32, (Đbrâhim, 4). 331 el-En’âm, 149; en-Nahl, 93; Yûnus, 99-100. 332 el-Kasas, 56.

181

“De ki: Ben, Allah’ın diledi ğinden başka kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek güce sahip değilim. Eğer ben gaybı bilseydim elbette daha çok hayır yapmak isterdim ve bana hiçbir fenalık dokunmazdı. Ben sadece inanan kimseler için bir uyarıcı ve müjdeleyiciyim” 333.

Hâsılı Allah Teâlâ, bir şeyi dilediğinde ona “ol” diyerek iradesini gerçekleştirir.

Dilerse kullarını hidâyete erdirir, dilerse lutfun fayda vermeyeceğini bildiği kimselerden

yardımını kesererek onların dalâlette kalmasına ses çıkarmaz. Ancak O, kullarına zul-

metmeyi ve zorluk çıkarmayı değil hep kolaylığı murâd eder. Allah dilemedikçe insan-

lar dileyemez. O kullarından dilediğini alçaltır, dilediğini yükseltir; dilediğine hikmet,

mâl mülk lûtfeder, dilediğine vermez; dilediğine kız, dilediğine erkek çocuğu verir. Di-

lediğine ikisini de verir, dilediğine hiç vermez334.

Đstediği her şeyi yapabilen bir tek varlık mevcuttur, o da Allah Teâlâ’dır335.

O’nun dışında istediği her şeyi yapabilen, bütün işler kendi irâdesine bağlı olan başka

bir varlık düşünmek ve göstermek mümkün değildir. Allah Teâlâ Fâil-i Mutlak ’tır.

Mutlak’ın esas şartı da, kayıt ve bağla sınırlı kalmama olduğuna göre Allah’ın hükümle-

rinde ve fiillerinde bazı kâidelere bağlı olduğunu düşünmek yanlış olur. Bu hususla ilgi-

li Kur’ân-ı Kerîm’de onlarca beyan bulunmaktadır.

Bütün insanlar bir araya gelip güç birliği etseler, Allah’ın irade buyurmadığı

bir şeyi yapmaya güç yetiremezler. Bu hakikat, tarih boyunca hep tecrübe edilegeldiği

için, insanlarda ortak bir kanaat oluşmuştur. Đnsanlar, yapılamayan şey hakkında kolay-

ca “Demek ki Allah olmasını istemedi” derler. Bunun inançsızlardaki ifadesi ise “Şan-

sım yokmuş, şansım yâver gitmedi” ve emsâli sözlerdir. Bu tecrübeler, Kur’ân’daki

azametli ifadelerin doğruluğuna en kat’î bir delildir.

5. Azâb ve Tehdidinin Şiddetli Olması

Dilediği her şeyi yapabileceğini söyleyen ve insanlara emir ve nehiyler verip

hükmetmek isteyen bir zâtın, tehdidini gerçekleştirmeye kâdir olması gerekir. Aksi tak-

dirde emirlerine itaat edilmez. Đnsanların Rabbi, Meliki ve Đlâhı olan Allah Teâlâ da,

333 el-A’râf, 188. 334 Abdülbâkî, M. F., el-Mu’cem, “rvd”, “ şey’e” md.leri; Yavuz, “Đrade” md., DĐA, XXII, 379-380. 335 Hûd, 107; el-Bürûc, 16.

182

emirlerine riâyet etmeyen isyankârlara azab edeceğini336 ve azâbının şiddetli olduğu-

nu337 haber vermiştir.

Azâb; şiddetli acı verme338, işkence, elem, cefâ; beden ve rûha tesir eden eziyet

gibi mânâlara gelir. Dünyada, kabirde ve âhirette olmak üzere üç kısımdır. Kur’ân-ı

Kerîm’in birçok âyetinde cehennem azabının şiddet, dehşet ve korkunçluğundan söz

edilir ve ebedî olduğu bildirilir 339. Kur’ân’ın beyanına göre kıyamet gününün korkusu,

“çocukları ak saçlı ihtiyarlara çevirecek”340 derecede şiddetlidir.

Bununla birlikte Allah Teâlâ, inkârcı ve isyankârları, pişmanlık duyarak hak

yola dönmeleri ve Rablerine yönelmeleri için dünyada büyük felâketlere uğratır341. Ve-

ya ilâhî îkazları dinlemeyip küfür ve inatta ısrar etmeleri sebebiyle onları helâk eder342.

Đnsanların gözü önünde cereyan eden bu dünyevî azap sahnelerine bakarak âhiret azabı-

nın, bütün insanları âciz bırakacak bir şiddette olduğu anlaşılabilir. Dolayısıyla Allah’ın

isyankârlara dünyada verdiği azabın birkaç misalini ele almamız yerinde olacaktır:

a. Tûr Dağı’nı Đsrailoğulları’nın Üzerine Kaldırması

Tûr-i Sînâ, Hz. Musa’nın vahye mazhar olduğu dağın özel ismidir. Đsrailoğul-

ları’ndan mîsak alındığı zaman, o dağın dibinde oldukları ifade edilir343.

Allah Teâlâ onlardan normal bir şekilde ahid almak yerine, söz verdikleri zâtın

ne kadar azamet sâhibi olduğunu göstermek, bu anlaşmayı bozmanın doğurduğu ciddî

sonuçları hâfızalarında canlı tutmak ve verdikleri ahdin ehemmiyetini bildirmek için,

heybetli bir manzara meydana getirmiştir. Tûr Dağı’nı başlarının üzerine şemsiye gibi

kaldırmış ve onları böyle büyük bir mûcize ile tehdit etmiştir344. Âyet-i kerîmede şöyle

buyrulur:

336 Âl-i Đmrân, 56; en-Nisâ, 18, 37, 102, 138; et-Tevbe, 74. 337 Âl-i Đmrân, 4; Đbrahim, 2, 7; el-Hicr, 50; el-Hac, 2; el-Mü’minûn, 77; Sebe, 46; Fâtır, 10; Sâd,

26. 338 Râğıb, Müfredât, “azb” md., s. 330. 339 el-En’âm, 128; Yûnus, 52; Hûd, 107; el-Hac, 19-22; Fâtır, 36-37; es-Secde, 14; el-Vâkıa, 41-

46; el-Müzzemmil, 17; el-Mürselât, 31-34; en-Nebe, 23, 40. Bkz. Seyyid Kutub, Meşâhidu’l-Kıyâme Kahire 1992 / Kur’ân’da Kıyamet Sahneleri, Đstanbul 1997.

340 el-Müzzemmil, 17. 341 en-Nahl, 53; es-Secde, 21; Yavuz, “Azap” md., DĐA, IV, 302. 342 el-A’râf, 84; el-Đsrâ, 103; el-Ankebût, 40. 343 Râğıb, Müfredât, “طور” md., s. 311; Yazır, M. Hamdi, I, 377 (el-Bakara, 63). 344 Mevdûdî, II, 112 (el-A’râf, 171); Yazır, M. Hamdi, I, 422 (el-Bakara, 93).

183

“Bir zamanlar o dağı Đsrailoğulları’nın üzerine bir gölgelik gibi kaldırdık da üstlerine düşecek sandılar. «Size verdiğim (Kitab’ı) kuvvetle tutun ve içindekile-

ri hatırınızdan çıkarmayın ki takvâ sahibi olabilesiniz» dedik” 345.

Âyettte geçen f�9 kelimesi bir şeyi yerinden söküp atmak demektir. Nitekim

bir kimse dağarcığında olanları çıkarıp döktüğünde, �ابJ�ا !; �� f�9 denir. O hâlde

âyetin mânâsı, “Biz o dağı kökünden söktük ve onların üzerinde tuttuk” demektir. 3.X

ise evin tavanı, bulut veya kuşatan bir kanat gibi üstten gölgeleyen şeydir346.

Allah’ın, Tûr’u üzerlerine kaldırmak sûretiyle Đsrailoğulları’nı tehdit etmesinin

sebebi, onların Tevrat’ın hükümlerini kabule yanaşmamalarıdır. Bu konuda Đbn-i

Abbâs (r.a) şöyle demiştir:

Allah Teâlâ, Filistin dağlarından birine emir verdi, o dağ da yerinden söküle-

rek, bir gölge gibi onların üstüne geldi. Bu hâlde iken Allah Teâlâ onlara Tevrat’ı kabul

etmelerini, aksi takdirde dağı üzerlerine atacağını vahyetti. Kaçacak bir yer bulamayınca

Tevrat’ı, ihtiva ettiği hükümlerle birlikte kabul ettiler. Dağın üzerlerine düşeceği korku-

suyla secdeye kapandılar. Bir yandan secde ederken bir yandan da dağa baktıkları için,

tek yanakları üzerine secde ettiler347.

Đşte bunun için yahudiler secde ettiklerinde böyle yapar ve; “Bu, bizi cezadan

kurtaran secdedir” derler348.

Fahreddin Râzî, ağır bir şeyin direksiz olarak havada durmasını imkânsız gö-

ren kimselere, bunun mümkinâttan olduğunu, Allah’ın ise her türlü mümkinâta kâdir

olduğunu hatırlatır ve bu tür görüşlerin fâsit olduğunu bildirir349.

Đsrailoğulları’nın başından geçen bu kıssa, Kur’ân’da şu maksatla hatırlatılır:

Şunu bilmelidir ki Allah’ın hükmüne ve kudretine karşı koymak mümkün değildir. Gö-

nül rızasıyla itaat etmeyenler, sonunda zorla boyun eğmeye mecbur kalacaklardır. Bu ve

benzeri ilâhî baskılar her zaman için mümkündür. Asıl insanlık ise o duruma düşmeden,

hürriyet içinde ve gönül rızasıyla Hakk’ın emrine boyun eğerek ilâhî kitaba sarılmaktır.

Allah Teâlâ, her zaman için dağlar kadar belaları isyankâr insanların başına yıkmaya

345 el-A’râf, 171. Ayrıcaa bkz. el-Bakara, 63, 93; en-Nisâ, 154. 346 Râzî, XV, 38 (el-A’râf, 171). 347 Râzî, III, 100 (el-Bakara, 63). 348 Bkz. Râzî, XV, 38; Yazır, M. Hamdi, IV, 2321-2322, (el-A’râf, 171). 349 Râzî, III, 100 (el-Bakara, 63).

184

kâdirdir. Cisimler arasındaki çekim kuvveti bir anda değişebilir, O’nun emri ve irade-

siyle, değil dağlar, dünyalar bile yörüngesinden çıkar. Allah Teâlâ’nın, kuvvetinin son-

suzluğunu gösteren âyetleri o kadar çoktur ki, bunlar sayıya gelmez. Đşte, kendi gönül

rızâsıyla emrine itaat etmeyen ve fenalıktan korunmak istemeyenleri Allah Teâlâ, her

şeyden önce bu cebrî âyet ve tedbirlerle takvaya davet eder. Bununla da yola gelmeyen-

leri ebedî azabına çarptırır. Akıllı kişi, bir zelzelenin veya volkanın nasıl bir gücün eseri

olduğunu ve bu gücün ne demek olduğunu unutmamalıdır. Çevremizde vukû bulan hiç-

bir hâdise yoktur ki Allah Teâlâ’nın kudretini göstermiş olmasın. Yine hiçbir hâdise

yoktur ki, insanlar için karşı konulması imkânsız bir ilâhî kudretin azametini, yüceliğini

göstermesin! Đbretle bakan bir kişi, böyle bir kudretin sâhibine karşı nasıl bir tutum ve

davranış içinde olması gerektiğini görür ve kendisine çeki düzen verir350.

b. Đsyankârları Hayvan Sûretine Çevirmesi

Đnsanların dünyada uğradığı büyük azaplardan biri de, en güzel şekilde yaratı-

lan sûretlerinin değiştirilmesidir. Bu değişikli ği ifade edilen mesh (���) kelimesi, bir

şeyin şeklini çirkinleştirmek, bir yiyeceğin tadını bozmak gibi mânâlara gelir351. Bu

kelimeyi müfessirler, “Đnanmayanları oldukları yerde hareketsiz oturtmak, kötürüm

yapmak, helâk etmek”352, yaratılışlarını değiştirmek, taşa veya hayvana dönüştür-

mek”353 şeklinde açıklamışlardır354.

Bazı hukemâ şöyle der: Mesh iki türlüdür. Birinci kısım belirli bir zamanda

olup her zaman devam etmez. Bu yaratılışın meshi, sûretin değiştirilmesidir. Allah’ın

Đsrailoğulları’ndan bir kısmını mesh ederek gençlerini maymun, yaşlılarını domuz yap-

ması gibi. Đbn-i Abbas’tan nakledildiğine göre bunlarda tenâsül olmamış, ancak üç gün

yaşamışlardır. Peygamber Efendimiz’e, maymun ve domuzların Allah’ın mesh ettiği

insanlardan olup olmadığı sorulunca:

“–Allah Teâlâ bir kavmi helâk ettiğinde ona nesil vermez. Maymun ve domuz-

lar daha önce de vardı” cevabını vermiştir355.

Meshin diğer türü de bütün zamanlarda olandır ki o da ahlâkın değiştirilmesi-

dir. Bu tür mesh, insanın bazı hayvanların mezmum vasıflarıyla ahlâklanmasıyla olur.

350 Yazır, M. Hamdi, IV, 2322 (el-A’râf, 171). 351 Đbn-i Manzûr, Lisânü’l-Arab, “msh” md., III, 50. 352 Taberî, XXIII, 32-33; Râzî, XXVI, 90, (Yâsîn 67). 353 Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, IV, 378, (Yâsîn 67). 354 Coşkun, Ahmed, “mesh” md., DĐA, XXIX, 303. 355 Müslim, Kader, 33; Ahmed, I, 390.

185

Mesela insanın şiddetli hırsı sebebiyle köpeğe, oburluk açısından domuza, ahmaklık

yönüyle öküze, saflık îtibarıyla merkebe benzemesi gibi356.

Allah Teâlâ, verdikleri sözde durmayan, ahde vefa göstermeyen ve Allah’ın

emirlerine isyan eden bir takım insanları aşağılık maymunlara çevirmiştir. Bununla,

hem o zaman hazır olanlara, hem de arkadan geleceklere bir ibret, tesirli bir gözdağı ve

takva sahibi olmak isteyenlere unutulmayacak bir ders vermiştir357. Kur’ân-ı Kerîm,

hâdiseden şöyle bahseder:

“ Đçinizden Cumartesi yasağını çiğneyenleri bilirsiniz. Biz onlara, «Aşağılık maymunlar olun!» demiştik.” 358.

Đsyankârlar bir tekvînî emirle insanlıktan çıkarılıp maymunlara çevrilmişler-

dir359. Yüce Allah’ın yaratmayla alakalı “Ol” emri nasıl meydana gelmiş ve hiç kimse

tarafından asla karşı konulmayan hükmü nasıl yürürlüğe girmişse, bu hâdise de öyle

vuku bulmuştur360.

Bu mesh hâdisesinin, Dâvûd (a.s) zamanında meydana geldiği rivâyet edilir361.

Bu durumda; “ Đsrailoğulları’ndan inkâr edenler hem Dâvûd’un hem de Meryem oğlu Đsa’nın diliyle lanetlendiler...”362 âyetinde de buna işaret vardır363.

Âyetteki “9>ا<*” emrinden murâd, dönüşüm hâdisesinin süratini beyandır. Bu

emrin akabinde onlar, derhâl Allah’ın irade buyurduğu şekle dönüşmüşlerdir364. O hâlde

bu kelime emir değildir. Zira onlar kendilerini maymun şekline çevirmeye kâdir değil-

dirler. Burada emir sîgası, dönüşümün süratli olduğunu bildirmek için kullanılmıştır.

Buna göre mânâ şöyle olur: Allah Teâlâ’yı, onlara hak ettikleri cezayı vermek istediğin-

de, hiçbir şey acze düşüremez. Aksine Cenâb-ı Hak onlara “A şağılık maymun olun!” dediği anda, onlar maymun şekline dönüşürler. Yani Allah onlar hakkında bunu murad

edince, onlar Allah’ın istediği gibi oluverirler365.

356 Halebî, Umdetü’l-huffâz, s. 542-543. 357 Zemahşerî, I, 73, (el-Bakara 65-66). 358 el-Bakara, 65. 359 Ebu’s-Suûd, III, 286; M. Hamdi Yazır, IV, 2314, (el-A’râf, 166). 360 Kutub, Fî Zılâl, III, 1385, (el-A’râf, 166). 361 Ebu’s-Suûd, III, 287, (el-A’râf, 166). 362 el-Mâide, 78. 363 M. Hamdi Yazır, IV, 2314, (el-A’râf, 166). 364 Ebu’s-Suûd, I, 110, (el-Bakara, 65). 365 Râzî, III, 103, (el-Bakara, 65).

186

Allah’ın, isyânkâr insanları hayvan sûretine çevirerek cezalandırması, iki yerde

daha bahis konusu edilir. Mâide Sûresi’nin 60. âyetinde maymun ve domuz sûretine

çevrildikleri, A’râf Sûresi’nin 166. âyetinde de maymunlar hâline getirildikleri bildirilir.

Ayrıca hadîslerde isyankâr insanların fare, keler, kertenkele ve daha başka can-

lılara çevrildiğinden de bahsedilmiştir366.

Rasûlullah (s.a.v), ümmetinden bazı kimselerin zinayı, ipeği, içkiyi, çalgıyı he-

lal addedeceğini, zenginlik içinde yaşarken ihtiyacı sebebiyle yanlarına gelecek fakir bir

adamı “yarın gel” diye oyalayacaklarını, bunun üzerine Allah’ın onları geceleyin yaka-

layıvereceğini ve dağı tepelerine koyarak bir kısmını helak edeceğini, geri kalanları da

mesh ederek maymun ve hınzırlara çevireceğini bildirmiştir367.

Bir gün Allah Rasûlü (s.a.v):

“−Bu ümmetin sonunda yere batma (hasf), maymun ve domuza çevrilme

(mesh) ve taşlanma (kazf) vukû bulacaktır” buyurmuştu. Âişe (r.anhâ):

“−Đçimizde sâlih insanlar olduğu hâlde helâk edilecek miyiz?” diye sordu.

Rasûlullah (s.a.v):

“−Zina çoğaldığında evet!” buyurdu368.

Burada mevzuumuzla alakalı olan taraf, insanların bir anda hayvan sûretine

çevrilmesindeki ilâhî kudret ve bu ifadelerdeki insanlara âit olması mümkün olmayan

azamettir. Aslında mesh’in fizikî veya mânevî olması bizim için çok mühim değildir.

Çünkü her ikisi de azamet ifade etmektedir. Nitekim Elmalılı M. Hamdi Efendi, sûret

değişikli ğinin manevî değişmeden daha kolay olduğunu ifade eder369.

Hakîkaten, isyankâr insanlar üzerinde bir anda büyük bir değişikli ğin yapılma-

sı, beşerin âciz kalacağı dehşet verici bir hâdisedir.

c. Đnkârcı Kavimleri Helâk Etmesi

Tarih boyunca Allah’a şirk koşmak, yeryüzünde haksız yere kibirlenmek, Al-

lah’ın peygamberlerini ve getirdiklerini yalanlamak, peygamberler ve mü’minlerle alay

ederek onlara ezâ vermek, Allah’ın nimetleri karşısında nankörce davranmak, haram

hudutlarını çiğnemek, insanların mallarını haksız yere yemek, cinsel sapmalara ve az-

366 Buhârî, Bed’ü’l-halk, 15; Müslim, Sayd, 48-50; Zühd, 62. 367 Buhârî, Eşribe 6. Ayrıca bkz. Ebû Dâvûd, Melâhim, 10/4307; Tirmizî, Tefsîr, 5/3061. 368 Tirmizî, Fiten, 21/2185. Bkz. Ebû Dâvûd, Melâhim, 10/4307. 369 M. Hamdi Yazır, I, 379 (el-Bakara, 65).

187

gınlıklara yönelmek gibi sebeplerle birçok kavim dehşetli bir azaba uğramış ve helâk

edilmiştir370. Onların yerine başka bir kavim getirilmiş, öncekiler sanki daha evvel hiç

yokmuş gibi yapılmıştır.

Rasûlullah (s.a.v):

“ Đnsanlar, günahları çoğalmadıkça helâk olmayacaklardır” buyurmuştur371.

Demek ki Allah Teâlâ, insanları, günahları sebebiyle cezalandırıyor veya helâk ediyor.

Başa gelecek olan cezâdan ise ancak tevbe ile kurtulmak mümkündür. Đyi ve

güzel şeyleri tavsiye edip anlatmak, kötülüklerden sakındırmak da toplumların helâkten

kurtulması için iki esas umdedir372.

Bir ümmet isyân edince, Allah Teâlâ önce onlara mühlet tanır. Bundan maksat

onların tevbe edip hakikate dönmesine fırsat tanımaktır. Đsyana devam ederlerse Cenâb-ı

Hak nimet bolluğu verir. Ancak bu bir istidracdır373, yani o kavmi derece derece helâke

sürüklemektir374. Bu hususta âyette şöyle bir ikaz varid olmuştur:

“Kendilerinden önce nice nesilleri imha ettiğimizi görmediler mi? Biz on-lara, size vermediğimiz imkânları vermi ş, gökten üstlerine bol bol yağmur gön-dermiş, ayaklarının altından ırmaklar akıtmı ştık. Fakat günahlarından ötürü on-ları imha ettik ve onların peşinden başka bir nesil yarattık” 375.

Âyette ifade edildiği üzere, bu şiddetli cezaya çarptırılan kavimler, imkân ve

zenginlik itibariyle daha ileriydiler ve azaba da kendi günahları yüzünden dûçâr oldular.

Âyet-i kerîme; kuvvetlerine, servetlerine ve mâlik oldukları imkânlara aldana-

rak Allah’a isyân edip şımaran, sâhip oldukları her şeyi kendisine borçlu bulundukları

Allah’ı unutarak dalâlete düşen, azgınlaşan ve günah bataklığına sürüklenen toplumlara

karşı umûmî bir tehditte bulunarak âdetâ şöyle demektedir:

“O isyankârlar, geçmiş milletlerin kalıntılarını, tarihî eserlerini inceleyip öğre-

nerek bizim, sonsuz kudretimizle nice nesilleri helâk ettiğimizi görmediler mi? Biz on-

lara, size verdiğimiz imkânlardan daha fazlasını vermiştik. Daha sonra günahları yü-

zünden onları helâk ettik. Şimdi sizden daha güçlü olan bu milletleri tarihten silen ve

370 Seylâ, Esbabü helâki’l-ümemi’s-sâlife, s. 83-454. 371 Ebu Davud, Melahim 17/4347. 372 Seylâ, Esbabü helâki’l-ümem, s. 459. 373 el-Kalem, 44; el-En’âm, 44; Ahmed, IV, 145. 374 Muslih, Hamid, Kavimleri Helâk Eden Günahlar, s. 139. 375 el-En’âm, 6.

188

sanki daha önce hiç yokmuş gibi yapan bu yüce kudretin sizi helâk etmeyeceğini mi

düşünüyorsunuz?”376.

Bu husus diğer bir âyette şöyle açıklanır:

“Nitekim onlardan her birini günahları sebebiyle suçüstü yakaladık: Ki-minin üzerine taşlar savuran rüzgârlar gönderdik, kimini korkunç bir ses yakala-dı, kimini yerin dibine geçirdik, kimini de suda boğduk. Allah onlara zulmetmiyor, asıl onlar kendilerine yazık ediyorlardı”377.

Azgın kavimlerin başına gelen azabın şiddeti ve büyüklüğü, Allah’ın azamet ve

kudretini ortaya koyacak niteliktedir. Bu azabın çeşitleri işitildi ğinde insan korkudan

titrer ve o manzaraları tahayyül ettiğinde eklemleri tutmaz olur378. Kur’ân’da bildirildi-

ğine göre, azap emri geldiğinde:

� Toplumları korkunç ve dayanılmaz bir ses yakalayıverir. O ülkenin üstü altına

çevrilir, üzerlerine pişirilmi ş balçıktan yapılıp istif edilmiş ve Rabbimizin nez-

dinde damgalanmış taşlar yağdırılır379.

� Taşları bile savuran kasırgaya tutulurlar380.

� Üzerlerine dehşetli bir şekilde helâk edici yağmurlar yağdırılır381.

� Büyük bir sel felâketine maruz kalırlar382.

� Zâlimler, askerleriyle birlikte denize atılıp boğulur383.

� Bütün kavmi sular altında bırakan bir tûfâna yakalanırlar384.

� Zulme batmış memleketlerin belleri kırılarak onlardan sonra başka toplumlar ya-

ratılır385…

Bu tür azaplar gelmeye başladığında artık Allah’ın irade buyurduğu helâki geri

çevirecek hiçbir kuvvet yoktur. Allah’ın dışında onları himaye edecek kimse olamaz386

ve kaçacak bir yer de bulunamaz387.

376 Karaman ve dğrl., Kur’ân Yolu, II, 302, (el-En’âm, 6). 377 el-Ankebût, 40. 378 Seylâ, Esbabü helâki’l-ümem, s. 62. 379 Hûd, 67, 82-83; el-Hicr, 73-74. 380 el-Kamer, 34. 381 eş-Şuarâ, 172-173. 382 Sebe’, 16. 383 el-Enfâl, 54; el-Kasas, 40. 384 el-Ankebût, 14. 385 el-Enbiyâ, 11; el-Mü’minûn, 31, 42. 386 er-Ra’d, 11.

189

Bahsedilen azap türlerinin hepsi de dehşet verici ve insan kudretinin çok çok

üstündedir. Bu azap türlerinin pek çok defa meydana geldiği de târihin şehâdeti ile

sâbittir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm, zaman zaman onların yeryüzündeki kalıntılarına bakıp

ibret almayı emreder388. Âyetlerde anlatılan kavimlerin hâllerinden bazı tarihçiler söz

ettiği gibi389 arkeolojik araştırmalar neticesinde, helâk edilen Âd kavmine ve Đrem şeh-

rine âit kalıntıların bulunduğu da iddia edilmektedir390. Dolayısıyla târih, arkeolojik

çalışmalar ve gelişen ilim, Kur’ân’ın haberlerini doğrulamaktadır.

6. Büyük Hâdiseleri Küçük Vâsıtalarla Gerçekleştirmesi

Kur’ân-ı Kerîm’de, insanların yapması mümkün olmayan bazı hâdiselerden

bahsedilir. Bunların meydana gelebilmesi için muazzam bir ilim, kuvvet ve kudrete ih-

tiyaç vardır. Đnsan zihni, böyle bir hâdisenin vukû bulabilmesi için, onunla aynı seviye-

de veya ondan daha kuvvetli bir vâsıtanın olması gerektiğini düşünür. Ancak Kur’ân-ı

Kerîm, bu nevî büyük vâkıaların, çok basit görülen küçük sebep ve vâsıtalarla gerçek-

leştiğini veya gerçekleşeceğini haber verir. Đşte bu âyetler de sadece Allah’a mahsus

olabilecek azametli ifadelerdendir.

Fil Vakʻası

Mevzûyu daha iyi anlayabilmek için milâdî 570’li yıllarda insanların gözleri

önünde cereyân eden Fil Hâdisesi’ni anlatan âyetlere bakalım:

“Rabbin fil sahiplerine neler yaptı, görmedin mi? Onların hile ve tuzakla-rını boşa çıkarmadı mı? Üzerlerine sürü sürü kuşlar gönderdi. Bunlar onlara piş-kin tuğladan yapılmış taşlar atıyorlardı. Derken, Allah onları yenilip çi ğnenmiş ekine çevirdi.”391.

Bu ifadeler, Kur’ân’ı vahyeden zâtın azamet ve kudretini âdetâ zihinlere kazı-

maktadır. Çünkü insan zihninin en mühim kavrama ve öğrenme vâsıtalarından biri olan

zıtlık esası, burada en güzel şekliyle kullanılmıştır. Bir tarafta büyük fillerden oluşan

kalabalık bir ordu, diğer tarafta Allah (c.c) tarafından gönderilen küçük küçük kuşlar…

Bu kuşların attığı mermiler de yine küçücük taşlardır. Fil ordusu ise 60.000 askerle, o

387 Kâf, 36. 388 Bkz. Âl-i Đmrân, 137; el-En’âm, 11; el-A’râf, 84, 86, 103; Yûnus, 39, 73; Yûsuf, 109; en-Nahl,

36; en-Neml, 14, 51, 69; el-Kasas, 40; er-Rûm, 9, 42; Fâtır, 44; el-Mü’min, 21, 82; Muhammed, 10. 389 Thomas H. Maugh II, “Ubar, Fabled Lost City, Found by LA Team”, The Los Angelas Times, 5

Şubat 1992; Bertram Thomas, Arabia Felix: Across the “Empty Quarter” of Arabia, New York: Schrie-ber’s Sons 1932, s. 161 (http://kavimlerinhelaki.com/adkavmiubar. html#1, [Erişim: 29.04.2005]).

390 http://kavimlerinhelaki.com/adkavmiubar.html#1 (Erişim: 29.04.2005) 391 el-Fîl, 1-5.

190

zamanın tankları mesâbesindeki 1000 kadar büyük filden meydana gelmektedir392. Fil Vak‘ası’ndan yaklaşık 60 sene sonra Hendek Harbi’ne gelen Mekkelilerin, çevrelerin-

deki pek çok müşrik kabile ile Medîne’deki yahûdileri de saflarına katarak ancak 12.000

kişilik bir ordu kurabildikleri düşünüldüğünde, Fil Ordusu’nun o zaman için ne kadar

büyük bir güce sahip olduğu daha iyi anlaşılır. Đşte bu büyük ordu, küçük kuşlarla helâk

edilmiştir. Buna dikkat çeken Fahreddin Râzî, 3. âyetteki “ ”��Cا kelimesinin nekra

gelmesini, tahkîr/küçük gösterme mânâsına hamlederek şu açıklamayı yapar:

“Zira helâk eden varlıklar ne kadar küçük olursa, Allah’ın sanatı o nisbette

hayranlık verici ve büyük görünür”393.

Fil Vak‘ası’nın gerçekliği ve ilâhî kudrete delâleti husûsunda şüphe etmek

mümkün değildir. Đnkârcılar, her ne kadar zelzele, kasırga, yıldırım ve geçmiş ümmetle-

re azab olarak gönderilen diğer musibetler hususunda bir takım tutarsız yorum ve ge-

rekçeler ileri sürseler de, bu hâdise hakkında o tür mazeretler üretmelerine imkân yok-

tur. Çünkü tabiatta, bir sürü kuşun, gagalarında ve ayaklarında küçük taşlar getirip o

bölgedeki insanların bir kısmını helâk ederken diğer bir kısmına hiç dokunmaması,

normal bir şey değildir.

Diğer taraftan Fil Vak‘ası ile Peygamber Efendimiz’in bi’seti arasında, kırk

yıllık bir zaman dilimi mevcuttur. Allah Rasûlü (s.a.v) bu sûreyi okurken, Mekke’de, Fil

Hâdisesi’ni müşâhede eden insanlar bulunuyordu.

Nitekim Kubâs bin Üşeym (r.a) bir gün:

“–Ben ve Peygamber (s.a.v), Fil Senesi’nde doğduk” demişti. Osman bin Affân

(r.a) ona:

“–Sen mi daha büyüksün, yoksa Rasûlullah (s.a.v) mi?” diye sordu.

Kubâs (r.a) şu incelik, nezâket ve zerâfet dolu cevâbı verdi:

“–Rasûlullah (s.a.v) benden çok çok büyüktür. Ben ise doğum tarihi itibarıyla

O’ndan eskiyim... Ben filin pisliklerini yeşile dönmüş, renk değiştirmiş bir vaziyette

gördüm”394.

Fîl hâdisesini müşâhade eden insanların bir kısmı, eski inançlarının doğrulu-

ğunu ispat edebilmek için Kur’ân’ın bir açığını bulmaya şiddetle ihtiyaç duyan inkarcı-

392 Bkz. Đbn-i Sa’d, Tabakât, I, 92; Yazır, M. Hamdi, IX, 6117, (el-Fîl, 5); Mevdûdî, VII, 239 (Gi-

riş); Fayda, “Fil Vak’ası” md., DĐA, XIII, 71. 393 Râzî, XXXII, 94, (el-Fîl, 3). 394

Tirmizî, Menâkıb, 2/3619.

191

lardı. Buna rağmen, hiçbiri Fil Sûresi’ni yalanlayamamıştır. Hâlbuki onlar silahlı

mücâdele de dâhil her türlü çareye başvuruyorlardı. O hâlde bu hâdisenin ve Kur’ân

vahyinin doğruluğunda şüphe etmek doğru değildir395.

Diğer bir âyette, Allah’ın iznine vurgu yapılarak nice küçük toplulukların bü-

yük cemaatlere gâlip geldiği bildirilir 396. Yani Allah ister ve yardım ederse, az sayıdaki

insanlar büyük kalabalıkları mağlûb edebilirler.

Azgın Kavimlerin Tek Bir Sayha Đle Helâki

Kur’ân’daki bu tür azametli ifâdeler, azgın kavimlerin helâkini anlatan kısım-

larda da görülür. Meselâ, Yâsîn Sûresi’nde helâk edildiği bildirilen kavim, öyle büyük

ordular, felâketler ve dayanılmaz kuvvetlerle yok edilmemiştir. Onları yerle bir etmek

için sadece bir sayha (ses, çığlık) yeterli olmuştur. Bu durum âyette şöyle ifade edilir:

“Biz onun ardından, kavmini helâk etmek için üzerlerine gökten herhangi bir ordu indirmedik ve indirecek de değildik. Sadece korkunç bir ses oldu. Bir an-da sönüp gittiler”397.

Büyük hâdiseler için Allah’ın gökten kalabalık ordular indirmeye ihtiyacı yok-

tur. O’nun gibi sınırsız bir kudrete sahip olan zâtın, küçük bir emirle istediği her şeyi

yapması mümkündür. Âyetteki, “ ”Bir tek :وا��ة kelimesi, bu işin Allah’a çok kolay

olduğunu te’kidle gösteren bir tâbirdir. Bir sonraki âyette geçen “Bir anda sönüp gitti-ler” ifâdesi de, helâkin çok hızlı olduğuna işaret eder. Çünkü onların sönüp mahvolma-

ları, o sayha ile anında ve derhal meydana gelmiştir398.

Aynı şekilde Hz. Sâlih’in kavmi ile diğer bazı kavimlerin yerle bir edilmesi de

büyük ordularla değil, aksine basit bir sesle oluvermiştir. Kur’ân’da şöyle buyrulur:

“Azap emrimiz gelince, tarafımızdan bir rahmetle Salih’i ve beraberinde-ki mü’minleri azaptan ve o günün zilletinden kurtardık. Şüphesiz ki senin Rabbin çok kuvvetlidir, mutlak gâliptir. Zulmedenleri ise o korkunç ses yakalayıverdi de diyarlarında dizüstü çökekaldılar. Sanki orada hiç yaşamamışlardı…” 399.

Âyetten anlaşıldığına göre, Allah Teâlâ bir kavmi helâk etmek istediğinde, ora-

daki insanlardan dilediğini kurtarır, dilediğini de yerin dibine batırır. Yani burada rast-

gele bir tabiî hâdiseden değil, şuurlu ve iradeli bir hareketten bahsedilebilir. Bu da an-

395 Bkz. Râzî, XXXII, 92-93, (el-Fîl, 1). 396 el-Bakara, 249. 397 Yâsîn, 28-29. 398 Râzî, XXVI, 55, (Yâsîn, 29). 399 Hûd, 66-68. Ayrıca bkz. Hûd, 94; el-Hicr, 73-74, 83; el-Mü’minûn, 41; el-Kamer, 31.

192

cak büyük bir kuvvet ve üstün bir kudreti gerektirir. Bu sebeple âyetin sonunda Allah’ın

Kavî ve Azîz sıfatları hatırlatılır.

Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz’in haber verdiğine göre kıyâmet alâmetlerinden

olan Ye’cûc ve Me’cûc kavimleri dünyayı istilâ edecek ve Hz. Îsâ ile birlikte Tûr’da

korunan mü’minler dışında yeryüzündeki bütün insanları öldürecektir. Muhtelif rivâyet-

ler, bu felâketin büyüklüğünü göstermektedir. Cenâb-ı Hak, bu, önünde durulmaz ve iri

yapılı barbarları, enselerine kurtçuklar musallat ederek bir anda mahvedecektir. Daha

sonra da yeryüzünü âdeta yeniden ihyâ edecek ve yaşamaya daha elverişli hâle getire-

cektir. Bütün bunlar, kâinâtın Rabbi’nin her şeye kâdir olan nihâyetsiz kudretini gös-

termektedir400.

Kıyâmet’in Tek Bir Sayha Đle Gerçekleşmesi

Allah’ın kudret ve azametini gösteren hâdiselerden biri de kıyametin vukûudur.

Hiç şüphesiz insanlar için en büyük hâdise, kıyametin kopmasıdır. Böylesine büyük bir

oluşa insanların gücü yetmediği gibi, onlar, bu işin ancak büyük vâsıtalarla yapılabile-

ceğini düşünürler. Fakat Kur’ân’da kıyâmetin de tek bir sesle gerçekleşivereceği bildiri-

lir:

“Onlar: «E ğer gerçekten doğru söylüyorsanız, bu tehdit ne zaman gerçek-leşecek?» derler. Onların beklediği, sadece bir sayha!.. Çekişip dururken kendile-rini yakalayıverecek korkunç bir ses... Đşte o anda onlar ne bir vasiyyette bulunabi-lir, ne de âilelerine dönebilirler” 401.

Önceki bölümün “Kıyametle Alakalı Đfadeler” kısmında büyüklük ve dehşetin-

den bahsettiğimiz bu muazzam hâdise, Allah’ın azamet ve kudreti karşısında o kadar

basit ve küçük bir şeydir ki, onu sadece bir sayha ile gerçekleştiriverecektir.

En az bunun kadar mühim diğer bir husus da, bu muazzam kıyâmet hâdisesinin

çok kısa sürede gerçekleşecek olmasıdır. Yâni bütün göklerin ve yerlerin altüst edilme-

si, hem basit bir şekilde tek bir sesle, hem de çok kısa sürede olacaktır. Kur’ân bunu

şöyle haber verir:

“…Kıyametin kopması, göz açıp kapama gibi veya daha az bir zamandan ibarettir. Şüphesiz Allah, her şeye kadirdir” 402.

Bu ne kadar azametli bir ifadedir… Đnsan aklının almayacağı büyük oluşların,

göz açıp kapamadan daha hızlı vukû bulacağı bildirilmektedir. Zaten Allah Teâlâ, bir

400 Müslim, Fiten, 110; Tirmizî, Fiten, 59; Đbn-i Mâce, Fiten, 33. 401 Yâsîn, 48-50, 53; Sâd, 15; Kâf, 42. 402 en-Nahl, 77.

193

şeye “ol” der, o da derhal oluverir403. Bu durum Allah’ın kudretinin son derece mü-

kemmel olduğunu zihinlere iyice yerleştirmektedir404.

Diğer taraftan beşeriyet için anlaşılması zor olan bir durum haber verildikten

sonra, Allah’ın her şeye kâdir olduğu vurgulanmaktadır ki bu son derece mânidardır.

Đnsanın yapamadığı veya anlayamadığı şeyleri inkâr etmesi gerekmez. Đnsan anlamasa

veya yapamasa da ilâhî kudret böyle şeyleri gerçekleştirebilir. Dolayısıyla Allah’ın kud-

retinin her şeye yettiğini hiçbir zaman unutmamak îcâb eder.

Hadîs-i şerîflerde de kıyâmetin ansızın ve çok kısa bir sürede meydana gelece-

ği muhtelif misallerle anlatılmıştır. Bunların birinde Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurmuş-

tur:

“Güneş batıdan doğuncaya kadar kıyamet kopmaz. Güneş batıdan doğduğu

zaman, insanlar onu görür ve hepsi toptan îmân ederler. Đşte bu vakit, şu âyet-i kerime-

de bildirilen vakittir:

«…Rabbinin bazı alâmetleri geldiği gün, önceden inanmamış ya da ima-nında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir fayda sağlamaz»405.

Muhakkak ki, kıyamet kopacaktır, öyle ki, alışveriş için satıcı ile müşteri arala-

rında bir kumaşı yaymış olacaklar da ne alışveriş yapmaya ne de kumaşı dürmeye vakit

bulamayacaklardır. Kişi sağmal devesinin sütünü sağıp getirdiği hâlde, onu içmeye

fırsat bulamadan ansızın kıyamet kopacaktır. Yine kişi, havuzunu sıvayıp tamir edecek

de suyunu kullanamadan ansızın kıyamet kopacaktır. Yine kişi lokmasını ağzına kaldı-

racak, fakat kıyamet ansızın kopacak da o lokmayı yiyemeyecektir”406.

Bütün Canlıların Tek Bir Sayha Đle Yeniden Diriltilmesi

Kıyametin kopmasından sonra, dünya târihi boyunca ne kadar insan yaratılmış-

sa hepsi de bir anda diriltilip hesap için toplanacaktır. Bu da yine bir anda ve tekbir çağ-

rıyla vukû bulacaktır. Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Başka değil, sâde bir tek sayha olmuş, derhal hepsi toplanıp huzûrumuza getirilmi şlerdir” 407.

Đnsan biraz durup bu kısacık âyetin ifade ettiği mânâyı düşündüğünde, Allah’ın

azamet ve kudretini daha iyi kavrayacaktır. Her şeyden önce, diriltilecek insanların sa-

yısını tahmîn etmek bile mümkün değildir. Bu kadar çok insanı bir anda diriltmek, şüp-

403 Kurtubî, X, 150, (en-Nahl, 77). 404 Râzî, XX, 71, (en-Nahl, 77). 405 el-En‘âm, 158. 406 Buhârî, Rikâk, 40; Ahmed, II, 369. Bkz. Müslim, Fiten 140. 407 Yâsîn, 53.

194

hesiz büyük bir kudretin işidir. Bu mânâları, âyette geçen “fâ-i fücâiye” de destekle-

mektedir. Nitekim bu harf, sadece tek bir sayha ile408 bütün insanların, göz açıncaya

kadar bile beklemeden, derhal toplanacaklarını ifade etmektedir409.

Diğer taraftan bu âyet-i kerîme, ölülerin yeniden diriltilerek bir araya toplan-

masının, Allah katında ne kadar basit ve kolay olduğuna dikkat çekmektedir. Bütün

bunları yapmak için O’nun, insanların bildiği sebeplere ihtiyaç duymadığı îlân edilmek-

tedir410. Bu mânâyı şu âyet-i kerîme de gâyet açık bir şekilde ifâde eder:

“Ey insanlar! Sizin hepinizi yaratmak veya ölümden sonra hepinizi tekrar diriltmek, bir tek ki şiyi yaratıp diriltmek gibidir” 411.

Yani bir kişiyi yaratmakla trilyonlarca insanı yaratmak arasında Allah için hiç-

bir fark yoktur. Đlk yaratma ile tekrar diriltme arasında da fark yoktur. Allah’ın kudreti

karşısında az ile çok, bir ile bin aynıdır, hiç farketmez412. Bir iş O’nu başka bir iş yap-

maktan alıkoymaz413.

Burada, insanlar gibi cinler âleminin de tekrar diriltilip hesaba çekileceğini ha-

tırladığımızda ilâhî azamet gözümüzde bir kat daha büyüyecektir.

Đnsanlar ve cinlere ilâveten bütün hayvanlar da diriltilip mahşer yerine toplana-

caktır. Onlar, birbirlerinden ve insanlardan haklarını aldıktan sonra toprak olacaklar-

dır414.

Rasûlullâh (s.a.v) şöyle buyurmuştur:

“Kıyâmet gününde hakları mutlaka sahiplerine vereceksiniz. Hatta boynuzsuz

koyun için boynuzlu koyundan kısas alınacaktır”415.

Yine bir gün Rasûlullah (s.a.v), birbiriyle vuruşan iki koyun görmüştü:

“–Ebû Zer, biliyor musun bunlar niçin vuruşuyorlar?” buyurdu. Ebû Zer (r.a):

“–Hayır” dedi. Allah Rasûlü (s.a.v):

“–Ancak Allah onların niçin vuruştuklarını biliyor ve (kıyamet günü) araların-

da hükmünü verecek!” buyurdu416.

408 Beydâvî, IV, 189, (Yâsîn, 53). 409 Ebu’s-Suûd, VII, 172, (Yâsîn, 53). 410 Beydâvî, IV, 189; Ebu’s-Suûd, VII, 172, (Yâsîn, 53). 411 Lokmân, 28. 412 Zemahşerî, V, 22, (Lokmân, 28). 413 Beydâvî, IV, 153; Zemahşerî, V, 23, (Lokmân, 28). 414 el-En‘âm, 38; en-Nebe’, 40; et-Tekvîr, 5; Hâkim, el-Müstedrek, II, 345/3231. 415 Müslim, Birr, 60; Tirmizî, Kıyâme 1/2535.

195

Đbn-i Abbâs (r.a) şöyle demiştir:

“Her şey haşredilecek, hatta sinekler bile!”417.

“Ol” Deyince Hepsi Olur

Allah’ın azametini gösteren bir diğer husus da, O’nun istediği her şeyi bir anda,

hiç beklemeden yapmasıdır. Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyrulur:

“Bizim emrimiz sadece bir kere, bir anlık bakış gibi pek hızlıdır” 418.

Allah’ın, büyük işler yapmak için zamana ihtiyacı yoktur. Đstediği şeyi, istediği

müddet zarfında ve istediği gibi yapar. Bu da şüphesiz, Allah’ın azamet ve kudretindeki

kemâli göstermektedir. M. Hamdi Yazır, âyetin tefsirinde, Allah’ın işinin veya herhan-

gi bir şeyi yaratmak için verdiği emrin bir kelimeden veya bir bakıştan ibaret olduğunu

ifade ettikten sonra bunu şöyle açıklar:

Hakikatte tam sebep, “kün” emridir. Sebep meydana gelince, yani “kün” emri

vuku bulunca, sebebin sonucu da hemen oluverir ki, bu da yaratmadır. Onun için kâinât-

taki nizâm nasıl bozulacak, o kıyâmet saati nasıl olacak, suçlular o mukadderâta nasıl

sürüklenecek diye tereddüde mahal de yoktur. “Ol” deyince hepsi olur419.

Âyetteki “ -Bir tek” kelimesi, Allah’ın, verdiği bir emri tekrar etmeye ih :وا��ة

tiyaç duymadığını gösterir ki bu da hükmünün ne kadar geçerli olduğuna işârettir. Bir

de, durum ne olursa olsun Allah için hiç fark etmediğini gösterir. Nitekim o büyük Arş’ı

yaratmakla en küçük karıncayı yaratmak, Allah için aynı durumdadır. Âyetteki “bir anlık bakış gibi” ifadesi de, O’nun emrine yönelik bir teşbih olmayıp, hâdisenin mey-

dana gelmesini anlatır. Buna göre, Hak Teâlâ sanki, “Bizim emrimiz tek’tir, binâena-

leyh bu emirle emrolunan şey, bir göz kırpması gibi hızlıca oluverir” buyurmaktadır420.

Âyet-i kerîme, Allah’ın emrinin yerine gelmesindeki hızlılıkla birlikte kolaylı-

ğa da dikkat çekmektedir. Bütün bunlar, Allah’ın ilim ve kudretine nihâyet olmadığını

açıkça ortaya koyar. Bunu bir misalle açıklamak gerekirse, meselâ bir kişinin yaptığı

sanatların kolaylık ve zorluk derecesi, onun ilim ve cehliyle ölçülür. Kişinin sanatlarda,

bilhassa ince ve hassas âletlerde ne kadar ilmi ve mahareti varsa, yaptığı işler de o nis-

bette kolay olur. Bilgisizliği nisbetinde de zorluk ve zahmet artar. Dolayısıyla varlıkla-

416 Ahmed, V, 162. 417 Đbn-i Kesîr, Tefsîr, (et-Tekvîr, 5). 418 el-Kamer, 50. 419 Yazır, M. Hamdi, VII, 4655, (el-Kamer, 50). 420 Râzî, XXIX, 66, (el-Kamer, 50).

196

rın yaratılmasında görülen sınırsız ve mükemmel hızlılık ile sonsuz genişliğe rağmen,

bunların yaratılmasındaki kolaylık, Allah’ın ilmine nihâyet olmadığını göstermektedir.

7. Bütün Canlıların Rızkını Vermesi

Bütün canlıların rızkı doğrudan doğruya Kadîr-i Zülcelâl olan Allah’ın elinde-

dir ve O’nun hazine-i rahmetinden çıkar. Allah, fazlı ve rahmeti sebebiyle onların rızkı-

nı tekeffül etmiştir. Her bir canlının rızkı Allah’ın taahhüdünde olduğundan, açlıktan

ölmek mümkün değildir.

Rasulullah (s.a.v) şöyle buyurmuştur:

“Ey insanlar Allah’a karşı muttaki olun ve (rızık) talebinizde güzel hareket

edin! Zira hiç kimse (Allah’ın kendisine takdir ettiği) rızkını eksiksiz elde etmeden öl-

mez. Rızkı gecikse bile ona mutlaka kavuşacaktır. Öyleyse Allah’tan korkun ve (rızık)

talebinizde güzel davranın, (gayr-ı meşru yollara sapmayın), helal olanı alın, haram

olanı terk edin!”421.

En parlak bir mûcize olan hayatı kim vermiş ise, rızıkla o hayatı besleyen ve

idâme ettiren de O’dur. Buna bir delil göstermek gerekirse şöyle denebilir:

En zayıf, en aptal hayvan, en iyi beslenir (meyve kurtları ve balıklar gibi). En

âciz, en nâzik mahlûk, en iyi rızkı yer (çocuklar ve yavrular gibi). Hatta rızkın iktidar ve

ihtiyar ile ters orantılı, acz ve zaaf ile doğru orantılı olduğu bile söylenebilir. Bunu an-

lamak için balıklarla tilkileri, yavrularla canavarları, ağaçlarla hayvanları mukâyese

etmek kâfidir422.

Rızık; “Cenab-ı Allah’ın canlıya zevk ve faydalanma nasip ettiği şey” diye ta-

rif edilir. Şu hâlde mülk olsun olmasın, yenilen, içilen ve diğer şekillerde faydalanılan

mallara şâmil olduğu gibi evladı, eşi, gayret ve işi, ilim ve bilgileri dâhi içine alır. Fakat

hepsinde istifâde edilmiş olmak şarttır. Buna göre, dinî ve dünyevî bilfiil faydalanıla-

mayan mal, mülk, evlat, âile ve ilim rızık değildir. Buna göre bir şey, çeşitli faydalanma

şekillerine göre farklı kimselerin rızkı olabilir. Fakat malından, gücünden, ilminden

faydalanmayan kişiler, bunlarla rızıklanmış değildirler423. Rızka sebeb olmasından do-

layı yağmura da rızık denilir424.

Âyetlerde bütün canlıların rızkını Allah’ın verdiği şöyle bildirilir:

421 Đbn-i Mâce, Ticârât 2. 422 Nursî, Külliyât (5. Söz), I, 8. 423 Râğıb, Müfredât, “رزق” md., s. 200; Yazır, M. Hamdi, I, 192 (el-Bakara, 3) 424 el-Casiye, 5.

197

“Yeryüzünde kımıldayan hiçbir canlı yoktur ki onun rızkı Allah’a ait ol-masın. Allah her canlının hayatını geçirdiği yeri de, öleceği yeri de bilir. Bütün bunlar apaçık bir kitaptadır” 425.

Yani, gerek insan, gerek diğer canlıların rızkı, kuvveti, gıdası ve beslenmesi,

yaşamak için gerekli olan bütün şartlar ve sebepler, Allah’a aittir. Tabiî veya iradî ola-

rak o canlının rızkına kavuşması Allah’ın taahhüdü altındadır. O yaşatmak istediği süre-

ce bütün âlem onu engellemeye çalışsa yine de göndereceği rızkı gönderir. Dolayısıyla

rızık meselesi o kadar endişe edilecek bir şey değildir ve Allah’tan başkasından rızık

beklemek boşunadır426. Çünkü herkesin rızkı daha doğmadan takdir edilir ve ne kadar

olduğu yazılır427.

Allah Rasûlü (s.a.v) şöyle buyurmuştur:

“Başlarınız kımıldadığı müddetçe rızık hususunda ye’se düşmeyin! Zira insanı

annesi kıpkızıl, üzerinde hiçbir şey olmadığı halde doğurur, sonra aziz ve celil olan Al-

lah onu her çeşit rızıkla rızıklandırır”428.

Seyyid Kutub, konuyu şöyle değerlendirir:

Burada Allah’ın geniş kapsamlı ve dehşet verici ilim ve kudretini tasvir eden

bir tablo karşısındayız. Yeryüzünü dolduran, toprağın derinliklerinde yaşayan, yerin

gizli dehlizlerinde ve labirentlerinde saklanan bütün canlı türlerini tahayyül ettiğimizde,

bunların ne sayılabileceğine ne de istatistiklerinin tutulabileceğine ihtimal veremeyiz.

Đşte onların tümüne âit bütün bilgiler, Allah Teâlâ’nın katında olduğu gibi, hepsinin

beslenmesi, geçimlerinin sağlanması da yine O’nun taahhüdü altındadır. Allah, onların

nerelerde barındıklarını, nerelerde saklandıklarını, nerelerden gelip nerelere gittiklerini

bilir. Öte yandan Yüce Allah, bu yaratıkları sadece bilmekle kalmaz, ayrıca insanın ta-

savvur etmekten bile âciz olduğu bu müthiş kalabalık içindeki her bir canlının beslen-

mesini, geçimini de takdir eder429.

Allah Teâlâ’nın bütün canlıların rızkına kefil olması, O’nun ilminin genişliğini

ve canlıların bütün ahvâlini bildiğini göstermektedir. Şâyet -hâşa- bütün mâlumâtı bil-

memiş olsa idi her canlıya rızık ulaşamazdı430.

Rızık Vermek Allah’a Mahsustur

425 Hûd, 6. Ayrıca bkz. ez-Zâriyât, 57-58; el-Ankebût, 60. 426 Yazır, M. Hamdi, IV, 2757-2758, (Hûd, 6). 427 Müslim, Kader 3. 428 Đbn-i Mâce, Zühd, 14. 429 Kutub, Fî Zılâl, IV, 1856, (Hûd, 6). 430 Râzî, XVII, 148, (Hûd, 6).

198

Allah Teâlâ, insanları gerek semadan gerekse yerden rızıklandırdığına vurgu

yaparak, canlılara rızık vermeyi gerçek ve üstün ilâh olmanın şartı saymaktadır431. Nite-

kim Allah’ın vasıfları arasında Hayru’r-râzikîn432 ve Razzâk433 sıfatları bulunmaktadır.

Hayru’r-râzikîn , rızık verenlerin en hayırlısı, demektir. Zira Allah Teâlâ, vereceği rı-

zık hususunda tam bir kudrete sâhiptir. Rızkı tükenmek bilmez ve kesilme endişesi yok-

tur. Cenâb-ı Hak için başa kakmak veya karşılığında bir şey beklemek gibi eksiklikler

söz konusu değildir434.

“Rızkı çok ve tekrar tekrar veren” mânâsındaki Razzâk ise, Râzık’ın mübâla-

ğa ve tekerrür ifade eden � ل;� şeklidir. Şu mânâları ifâde eder: Allah, sayıları ne kadar

çok olursa olsun bütün varlıkları rızıklandırır. Bir kimseye rızık verdiğinde de, dilerse

onu bolca ve hududsuz bir şekilde rızıklandırır435. Bu sebeple herhangi bir mahlûka rız-

kın ulaşmasına vesile olan insana mecâzen436 “râzık” denilebilirse de, hiçbir zaman

Razzâk denilemez. Çünkü o sâdece Allah Teâlâ için kullanılır437.

Kur’ân’da ق ز ر fiilinin fâili -sarih veya takdiri olarak- her zaman için Allah

Teâlâ’dır. Bu fiilin insanlara hiç izafe edilmeyişinden anlaşılıyor ki, Kur’ân’a göre rızık,

ya doğrudan veya sebepler vâsıtasıyla Allah Teâlâ’ya âittir438.

Rasûlullah (s.a.v), Allah’ın rızık verme husûsundaki azametine şöyle dikkat

çekmiştir:

“Allah -azze ve celle- «Sen infak et ki, ben de sana infak edeyim» buyurdu. Al-

lah’ın hazîneleri geniştir. Bütün mahlûkâta verdiği rızıklar O’nun hazînesinden hiçbir

şey eksiltmez. O, gece gündüz ardı arkası kesilmez infaklarda bulunur. Semâ ve arzı

yarattığı günden beri Allah’ın infak ettiği şeyleri bir düşünün! Bunlar, O’nun mülkün-

den hiçbir şey eksiltmemiştir” 439.

Dilediğine Çok Dilediğine Az Verir

431 en-Neml, 64. 432 el-Mâide, 114; el-Hac, 58; el-Mü’minûn, 72; Sebe’, 39; el-Cum’a, 11. 433 ez-Zâriyât, 58. 434 Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyyet, s. 240. 435 en-Nablusî, Mevsûatü esmâi’llahi’l-hüsnâ, I, 235. 436 Çünkü insan hakikî mânâda rızık veren değildir (Kurtubî, I, 178). 437 Râğıb, Müfredât, “رزق” md., s. 200. 438 Yıldırım, a.g.e, s. 239. 439 Buhârî, Tefsîr, 11/2; Tevhîd, 22.

199

Burada hatırlatılması gereken bir husus da Allah’ın, rızkı dilediğine çok diledi-

ğine az vermesidir:

“Rabbin rızkı diledi ğine bol verir, dilediğine daraltır. Şüphesiz ki O, kul-larından haberdardır ve (onları) çok iyi görür” 440.

Enes bin Mâlik (r.a) anlatıyor:

“ Đnsanlar gelerek:

«–Ey Allah’ın Rasulü, fiyatlar çok pahalandı, (malların) fiyatını bize siz tesbit

ediverin» diye talebde bulundular. Rasûlullah (s.a.v):

“–Fiyatları koyan Allah’tır. Rızkı eksilten ve artıran O’dur. Canlıların rızkını

veren de O’dur. Ben ise, hiç kimse benden ne kan ne de mal hususunda hak talep etme-

diği bir hâlde Allah’a kavuşmak istiyorum” cevabını verdi441.

Allah Teâlâ, diğer bir âyette canlıların rızkını insanların değil kendisinin verdi-

ğine dikkat çekmektedir442. Demek ki bu husus, üzerinde durulması ve tefekkür edilme-

si gereken konulardan biridir.

Her Şeyi Đnsana Âmâde Kılmış

Diğer taraftan Allah Teâlâ, insana husûsî bir mevkî tahsis etmiş ve ona sayıla-

mayacak kadar rızık ihsan etmiştir443. Hatta bütün mahlûkâtı insan için yaratmış ve

onun emrine vermiştir. Bu durum âyet-i kerîmede şöyle haber verilir:

“Hem göklerde ve yerde ne varsa, hepsini kendi tarafından bir lütuf ola-rak sizin hizmetinize veren de O’dur. Elbette bunda düşünecek kimseler için ibret-ler vardır” 444.

Âyetten, göklerde ve yerde var olan her şeyin insanın hizmetine tahsis edildiği

anlaşılmaktadır. Son yıllarda kozmolojide “Antropik Prensibi” çerçevesinde yapılan

çalışmalarda varılan sonuç bu düşünceyi desteklemektedir. Şöyle ki: Bütün kâinâtın,

içindeki tüm galaksileri ve yıldızlarıyla, bu büyüklükte ve bu yaşta bulunması; Güneş

Sistemi gibi bir sistemde dünya gibi bir gezegende insan gibi bilinçli bir varlığın ortaya

440 el-Đsrâ, 30. Ayrıca bkz. el-Bakara, 245; er-Ra’d, 26; el-Đsrâ, 30; el-Kasas, 82; el-Ankebût, 62;

er-Rûm, 37; Sebe’, 36, 39; ez-Zümer, 52; eş-Şûrâ, 12. 441 Ebu Dâvûd, Büyû’ 49/3451; Tirmizî, Büyû’ 73/1314. Ebu Dâvûd’da, Râzık vasfı geçerken

Tirmizî’de Razzâk geçmektedir. 442 el-Hicr, 20. Rızık hususndaki diğer bazı âyetler için bkz. el-Bakara, 57; el-A’râf, 160; er-Rûm,

46; es-Secde, 27; el-Mü’min, 64. 443 Đbrahim, 34; en-Nal, 18. 444 el-Câsiye, 13. Ayrıca bkz. Lokmân, 20.

200

çıkması ve yaşayabilmesi için gereklidir445. Hakikaten, çevremize baktığımızda, insanın

canlı-cansız bütün varlıklardan istifade ettiğini görmekteyiz. Bugün bakteriler bile in-

sanlara ilaç üretiminde -bir organik kimya reaktörü gibi- kullanılabilmektedir446.

Meselâ, içtiğimiz suyun bir takım husûsiyetleri incelendiğinde, onun insan için

özel bir rızık olarak yaratıldığı görülür. Kimyasal bir madde olması açısından suyun

oldukça câlib-i dikkat husûsiyetleri vardır. Bu durum, suyun insan hayatı için sanki ön-

ceden tasarlanmış bir madde olduğunu düşündürmektedir. “O (Allah) gökleri ve yeri altı günde yarattı. Ar ş’ı su üstünde idi. (Bu kâinatı yaratması) hanginizin daha güzel ameller işleyeceğini imtihan etmek içindir” 447

âyetinde göklerin ve yerin yaratılışın-

dan ve sudan bahsedildikten sonra “hanginizin daha güzel ameller işleyeceğini imti-han etmek içindir” buyrulması, bunların yaratılmasını bir mânâda insanın yaratılması-

na bağlamaktadır448.

Sonuç olarak, Allah Teâlâ’nın insana ve diğer mahlûkâta bu şekilde rızıklar

vermeye devam etmesi, O’nun azametini göstermeye kâfî bir delildir.

8. Herşeye Mâlik ve Hükümrân Olması

Her şeye Mâlik olan Allah Teâlâ’nın bir ismi de Melik ’tir 449. O, bütün bu gök-

leri ve yerleriyle kâinat mülkünü yaratıp düzenleyen ve kendi yönetimi ile idare eden bir

hükümdardır450. Mülkün sâhibidir, bütün eşyanın mülk ve hükümdarlığı Allah’ındır.

Bütün yaratıklar üzerinde emir ve nehiy, idare ve tasarruf, azletme ve vazife verme,

tayin etme, aziz ve zelil kılma, mükâfat ve ceza ile açıkta ve gizlide hüküm, kuvvet ve

kudret O’nundur. Yegâne saltanat sâhibi O’dur451.

Mutlak sûretteki sâhip olma da, mutlak sûrette hükümdar olma da bizzat âlem-

lerin Rabbi olan Allah’a aittir. Çünkü hayatı kendi elinde olmayan insanlığın bu sıfatlar-

la nitelenmesinin, tabiatıyla izafî, vekâleten ve iğreti olduğu apaçıktır452. Zira başka

birinin bağışladığı hükümranlık gerçek bir hükümranlık sayılmaz. Ayrıca, bu iktidarın

445 Kocabaş, Kur’ân’da Yaratılış, s. 104. Bkz. Barrow, J.D. ve Tipler, F. The Anthropic Cosmolo-

gical Principle, Oxford University Pres, 1996, s. 5. 446 Kocabaş, a.g.e, s. 149. 447 Hûd, 7. 448 Kocabaş, Kur’ân’da Yaratılış, s. 157. 449 Đbn-i Mâce, Dua, 10; Tirmizî, Deavât, 82. 450 Yazır, M. Hamdi, VII, 4954, (el-Cuma, 1). 451 Yazır, M. Hamdi, VII, 4871, (el-Haşr, 23). 452 Bkz. Gazâlî, el-Maksadu’l-esnâ, s. 50; Yazır, M. Hamdi, I, 92.

201

devam edebilmesi için birçok gücün karşı karşıya gelmesi gerekeceğinden, bu tür ikti-

darlar, tabiatları icabı sınırlıdırlar453.

Deve sürülerine mâlik olan bir bedevîye:

“−Bunlar kimin?” diye sorulduğunda:

“− ي�� �� � : Hakikatte Allah’ın mülkü, ancak benim elimde emâneten bulu-

nuyor” diye hikmetli bir cevap vermiştir454.

Kur’ân-ı Kerîm, Allah Teâlâ’nın, bütün yaratıklar üzerinde, hiç durmaksızın ve

dâimî bir şekilde sürdürdüğü mutlak bir hâkimiyeti olduğunu beyan eder. Hiçbir şey

O’ndan bağımsız, O’nun iradesi dışında var olamaz ve O’nun izni olmadan vücut bula-

maz455.

Mevdûdî şöyle der:

“el-Melik, gerçek hükümdar demektir. Burada, Allah’ın nerenin meliki olduğu

belirtilmediği için O’nun özel bir yerin değil, tüm kâinatın meliki olduğu anlaşılır. Her

şeyin sâhibi O’dur ve tüm kâinatı ihâta etmektedir. Her şey O’nun tasarruf ve iktidarı

altında O’na tâbîdir. Hâkimiyetini sınırlayan hiç bir şey yoktur”456.

Allah’ın “Melik” olması, diğer meliklere benzemez. Zira diğer melikler her-

hangi bir şey verdiğinde mülkleri noksanlaşır, hazineleri eksilir. Allah’ın mülkü ise

vermekle, ihsân etmekle eksilmeyip aksine artar457.

Đlâhî Hükümranlık

Kur’ân-ı Kerîm; sıfat, masdar ve fiil şekilleriyle hükümranlığı Allah’a tahsis

etmeye çok ehemmiyet vermiştir. Başından sonuna kadar Allah’ın hükümranlık vasfını

hatırlatmıştır. Tarihî gerçekler de insan fıtratının, ulûhiyetle hükümranlığı ayrılmaz bir

bütün kabul ettiğini göstermektedir458. Çünkü insanlar, taptıkları ilâhın hükümran olma-

sını ve hükmünü yürütmesini bekler. Onlar, kendilerine hükmeden beşerî varlıkların

hükümdarlığına da, ancak ilâhî bir esasa ve izne dayandığı düşüncesiyle tabi olurlar459.

453 Mevdûdî, VI, 227, (el-Haşr, 23). 454 en-Nablusî, Mevsûa, I, 16. 455 Lang, Melekler de Sorar, s. 56. 456 Mevdûdî, VI, 227, (el-Haşr, 23). 457 Râzî, I, 193-194, (el-Fâtiha, 4). 458 Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyyet, s. 130; Fâtiha ve En’âm Sûrelerinin Tefsiri, s. 24. Tarihî misal-

leri görmek için aynı eserin müteakip sayfalarına bakılabilir. 459 Bunun pek çok misali için bkz. Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyyet, s. 130-132.

202

Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’ın hâkimiyetinin muhtelif yönlerinden bahsedilmiş-

tir460. Bu âyetlerden şu neticeye varılmaktadır ki, Allah’ın hâkimiyeti mecâzî anlamda

zikredilmiş olmayıp, sınırsız ve mükemmel bir hükümranlıktır461. Nitekim bir âyette

şöyle buyrulur:

“Göklerde ve yerde ne varsa Allah’ındır. Bütün işler, sonunda Allah’a va-rır” 462.

Buna göre, göklerde ve yerde bulunan bütün varlıklar; yaratmak, sâhip ol-

mak463, hükmetmek, tasarruf etmek464, diriltmek, öldürmek, mükâfatlandırmak, azab

etmek465 gibi hususlar itibariyle evvelen ve âhiren466 sâdece Allah’a âittir. Allah’tan

başka hiçbir varlığın, onlardaki hiçbir şeyde, hiçbir yönden ortaklığı yoktur467.

Âl-i Đmrân Sûresi’nin 109. âyetinde gelen � kelimesinin başındaki “lâm”, tah-

sis için olduğu gibi câr mecrûrun takdimi de aynı mânâyı ifade eder ve böylece bütün bu

varlıkların sadece Allah’a âit olduğu tekiden bildirilir. Daha çok cansızlar için kullanı-

lan �� kelimesinin gelmesi ise, akılsız varlıkların akıllılar üzerine tağlibi yoluyla olmuş-

tur. Veya akıllı varlıklar akılsızlar menzilesine indirilerek, insanların Allah’ın azameti

karşısındaki zayıflık ve güçsüzlüğü ortaya konulmuştur468.

Kur’ân Đlâhî Hükümranlığı Israrla Vurgular

Allah Teâlâ bu hususun ehemmiyetini tebarüz ettirmek için aynı ifadeleri muh-

telif maksatlarla469 ve çok kısa aralıklarla üç defa tekrar ederek şöyle buyurur:

“ Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır. Sizden önce kendilerine Ki-tap verilenlere ve size «Allah’tan korkun» diye emrettik. Eğer inkâr ederseniz bi-

460 Meselâ bkz. er-Rûm, 26; es-Secde, 5; el-Hadîd, 5; Yâsîn, 83; el-Burûc, 16; el-Enbiyâ, 23; er-

Ra’d, 41; el-Mü’minûn, 88; Âl-i Đmrân, 26. 461 Mevdûdî, VI, 227, (el-Haşr, 23). 462 Âl-i Đmrân, 109. Bu husustaki diğer âyetler için bkz. el-Bakara, 116, 284; Âl-i Đmrân, 129; en-

Nisâ, 170, 171; el-En’âm, 12-13; Yûnus, 55, 68; Lokmân, 26; eş-Şûrâ, 4. 463 Taberî, I, 707; Zemahşerî, I, 89; Yazır, M. Hamdi, III, 1489, (el-Bakara, 116). 464 Ebu’s-Suûd, I, 272, (el-Bakara, 284); II, 84, (Âl-i Đmrân, 129). 465 Ebu’s-Suûd, II, 70, (Âl-i Đmrân, 109). 466 Yazır, M. Hamdi, III, 1489, (en-Nisâ, 132). 467 Ebu’s-Suûd, I, 272, (el-Bakara, 284). 468 Ebu’s-Suûd, II, 70 (Âl-i Đmrân, 109). 469 Đbn-i Âşûr, V, 221, (en-Nisâ, 133).

203

liniz ki göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır. Allah hudutsuz zengindir, zi-

yadesiyle övgüye lâyıktır.

Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır. Vekil olarak Allah yeter.

Ey insanlar! Allah dilerse sizi yok edip başkalarını getirir; Allah buna ka-dirdir” 470.

Aynı ifadenin burada üç defa, hemen az öncesindeki 126. âyette de bir defa ge-

çerek sık sık tekrarlanmasının hikmetleri, müfessirler tarafından değişik şekillerde açık-

lanmıştır. Fahreddin er-Râzî, önceki âyetlerle münâsebet kurarak bazı açıklamalarda

bulunur:

Allah (c.c) önceki âyette geçinemeyen, sulh olamayan ve bu sebeple güzellikle

ayrılan kadın ve kocayı kendi fazlından zengin kılacağını, ihtiyaçlarını karşılayacağını

bildirmiştir471. Kendisinin zenginlik ve azametinin bir tefsiri olarak da, “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır” buyurmuştur. Yani böyle olan herkesin mutlaka

kudretinin, ilminin, cömertliğinin, fazlının ve rahmetinin geniş olması gerekir.

Allah Teâlâ, yetimlere, yoksullara ve hanımlara adâletle muâmele edilmesini,

onlara ihsanda bulunulmasını emreder. Ancak bunları kullarının amellerine ihtiyacı ol-

duğu için emretmez. Zira semâvât ve arzın mâliki olan Yüce Zât’ın son derece zayıf ve

kusurlu olan insanların amellerine muhtaç olması düşünülemez. Aksine bunu, insanların

hem dünya hem de âhirette kendileri için en güzel olan şeyi görüp gözetmelerini temin

için emretmiştir. Tekrar edilen cümle ile bu hususlar beyan edilmiştir.

Daha sonra, “Eğer inkâr ederseniz biliniz ki göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır” buyrulmuştur. Bundan murâd Allah Teâlâ’nın, itaat edenlerin taa-

tından ve günahkârların günahından münezzeh olduğunu bildirmektir. O’nun celâli, ne

taatlarla artar ne de isyan ve günahlarla noksanlaşır. Allah, zâtı gereği her şeyden müs-

tağnidir.

Son tekrarda ise Allah’ın hem yok etmeye hem de var etmeye kâdir olduğu bil-

dirilmiştir. Böylece Allah Teâlâ gücünün her şeye yettiğini iyice ortaya koymaktadır.

Kur’ân-ı Kerîm’in umûmî ve esas maksadı, akılları ve tefekkürleri Allah’tan başka şeylerle meşgul olmaktan kurtarıp Marifetullah’a dalmaya sevketmektir. Bu tekrar da,

bahsedilen gâyenin tahakkukuna yardım ettiğinden, son derece güzel ve yerinde olmuş-

tur472.

470 en-Nisâ, 131-133. Ayrıca bkz. Tâhâ, 6. 471 en-Nisâ, 130. 472 Râzî, XI, 56-57, (en-Nisâ, 130-133).

204

Kurtubî de buradaki tekrar hususunda benzer hikmetler zikreder ve farklı ola-

rak şunu ilave eder:

“Burada tekrar tekid için yapılmış olup kullar îkâz edilerek Allah’ın mülk ve

melekûtuna bakmaları ve O’nun bütün âlemlerden müstağnî olduğunu anlamaları sağ-

lanmak istenmiştir” 473.

Mâide Sûresi’nin 17 ve 18. âyetlerinde aynı ifadeler, “ve ikisinin arasındaki şeyler” ilavesiyle tekrar edilmektedir. Bu âyetlerde “mâ fi’s-semâvâti ve’l-ard” ifadesi

değil de, “beynehümâ: arasındakiler” ifadesi kullanılmaktadır. Bu “arasındakiler”

ifadesi, insanların görmediği boyuttaki varlıklar olarak anlaşılabilir474. Yani insanın

gördüğü ve görmediği bütün varlıklar Allah’ın mülküdür.

Diğer taraftan Allah’ın doğuya ve batıya sâhip olduğu bildirilerek475 bütün

yönleri ve istikametleriyle yeryüzünün Allah’a âit olduğu bildirilmiştir476.

Kur’ân’da, zaman zaman Allah’ın göklerin ve yerin hazinelerine mâlik olduğu

bildirilir. Bunlardan birinde şöyle buyrulur:

“Allah her şeyin yaratıcısıdır. O, her şeye vekîldir. Göklerin ve yerin anahtarları O’nundur” 477.

Âyetteki hazinelerden maksat, insanların faydalandığı her şeydir478. Âyet, Al-

lah’ın kudret ve muhafazasını bildirmek sûretiyle, O’nun istiklal ve hâkimiyet sâhibi

olduğunu ifâde etmektedir. Çünkü hazinelere, elinde anahtarı olmayan kimse giremez

ve tasarrufta bulunamaz479.

Göklerin ve Yerin Orduları Allah’a Âittir

Allah’ın azametini gösteren ifadelerden bir diğeri de O’nun “göklerin ve yerin orduları” na sâhip olmasıdır480. Rahmet ve azâb ordularının tamamı O’nundur. Onları

istediği gibi yönetir, bazen birini diğerine musallat eder, bazen de aralarını sulh eder.

Hikmet ve maslahatlara mebnî iradesi istikametinde onları kullanır481.

Rasûlullâh (s.a.v) bir duasında:

473 Kurtubî, V, 409, (en-Nisâ, 130-133). Bkz. Đbn-i Âşûr, V, 221, (en-Nisâ, 133). 474 Kocabaş, Kur’ân’da Yaratılış, s. 105-106. 475 el-Bakara, 115, 142; el-Müzzemmil, 9. 476 Zemahşerî, I, 89; M. Hami Yazır, I, 477, (el-Bakara, 115). 477 ez-Zümer, 62-63. Ayrıca bkz. el-Hicr, 21; eş-Şûrâ, 12; el-Münâfıkûn, 7. 478 Zemahşerî, III, 130, (ez-Zümer, 62-63). 479 Ebu’s-Suûd, VII, 261, (ez-Zümer, 62-63). 480 el-Feth, 4, 7; el-Müddessir, 31; et-Tevbe, 26; el-Ahzâb, 9; el-Fîl, 3; Tirmizi, Menakıb, 71/3937. 481 Ebu’s-Suûd, VIII, 105-106, (el-Feth, 4, 7).

205

“Allah’ım! Sen’in ordun mağlub edilemez!” buyurarak Allah’ın mutlak üstün-

lük ve azametine dikkat çekmiştir482.

Đlâhî Hâkimiyet

Bütün mahlûkata mâlik ve sâhip olan Allah Teâlâ, aynı zamanda onların hâki-

midir, bütün bu varlıklar O’nun hükümranlığı altındadır483. Dilediğini cezalandırır, dile-

diğini affeder484. Bütün gökler ve yerin devlet ve memleketi, bağımsız olarak Allah’ın

mülküdür. Bu mülkün idaresinde ancak onun emirleri ve onun kudreti hüküm sürer.

O’nun kudretine hiçbir şey karşı gelemez. Zira Allah’ın kudreti sonsuzdur485.

Kur’ân’da, Allah’ın kâinâttaki hâkimiyetine dâir pek çok ifâde yer alır. Şöyle

ki: Her işi yerli yerince çekip çeviren Allah’tır. Kendisinden izin çıkmadıkça, O’nun

katında hiçbir şefaatçi iş bitiremez486. Emir ve hüküm yalnız O’nundur. O’nun hükmünü

denetleyecek hiç bir merci yoktur487. Gökten yere kadar her işi düzenleyip yönetir488.

Semâya ve yere: “Đsteyerek veya istemeyerek emrime gelin!” buyurmuş, onlar da: “Gö-

nüllü olarak geldik.” demişlerdir. Derken, iki gün içinde, gökleri yedi kat olarak şekil-

lendirmiş ve her bir göğe kendisine âit işi vahyetmiştir489. O’nun kürsüsü gökleri ve yeri

kaplamıştır. Gökleri ve yeri koruyup gözetmek O’na ağır gelmez490. Göklerde ve yerde

bulunan kim varsa, gerek isteyerek, gerek istemeyerek Allah’a itaat eder. Sonunda hepsi

döndürülüp O’na götürülür491. Taneleri ve çekirdekleri çatlatıp yaran, her şeyi gelişme

yoluna koyan Allah’tır. Ölüden diriyi, diriden de ölüyü çıkaran O’dur. Karanlığı yarıp

sabahı ortaya çıkaran O’dur492. Geceyi gündüze katar, böylece gündüz uzar. Gündüzü

geceye katar, böylece gece uzar. Kalplerin künhünü O bilir493. O, kullarının üstünde

hükmünü yürüten mutlak hükümrandır494. Müminlerin kalplerini birbirine ısındırıp bir

482 Ebû Dâvûd, Edeb, 97-98/5052. 483 el-Bakara, 107; Âl-i Đmrân, 189; el-Mâide, 17, 18, 40, 120; el-A’râf, 54, 158; et-Tevbe, 116; en-

Nûr, 42; el-Furkân, 2; ez-Zümer, 44; eş-Şûrâ, 49; ez-Zuhruf, 85; el-Câsiye, 27; el-Feth, 14; el-Hadîd, 2, 5; el-Burûc, 9. Melekût kelimesiyle: el-A’râf, 185; el-Mü’minûn, 88; Yâsîn, 83.

484 el-Mâide, 40. 485 Yazır, M. Hamdi, II, 1255, (Âl-i Đmrân, 189). 486 Yûnus, 3. 487 er-Ra’d, 2, 31, 41. 488 es-Secde, 5-6. 489 Fussılet, 11, 12. Bu ifâdelerin, ilmî tesbitler ışığında yapılmış bir açıklaması için bkz. en-

Neccâr, es-Semâ, s. 111-120. 490 el-Bakara, 255. 491 Âl-i Đmrân, 83. 492 el-En’âm, 95-99. 493 el-Hadîd, 6. 494 el-En’âm, 18, 61.

206

araya getirmiştir495. Hâsılı göklerin ve yerin hâkimiyeti O’nundur. Bütün işler O’na gö-

türülür, bütün kararlar O’ndan çıkar496.

9. Bütün Varlıkları Đhâta Etmesi

Đhâta; bir şeyi kuşatma, sarma, çevirme, çerçeveleme; zihnen, aklen, bilgiyle

kavrama; tam ve mükemmel bir şekilde anlama mânâlarına gelir497.

Đhâtanın iki yönü vardır. Bunlardan birisi cisimlerde olur ki mesela “şu mekânı

kuşattı” denir. Bu, muhafaza anlamında kullanılır. S9ا 0ء �# 5'� mC âyeti498 “her şeyi

bütün cihetleriyle muhafaza eder” demektir. Đkinci yönü ise ilim mânâsında kullanılma-

sıdır. Bir şeyin ilmen ihâtası onun varlığını, cinsini, miktarını, keyfiyetini, var oluş

gâyesini, ondan ve onunla ne olduğunu, ne meydana geldiğini bilmeyi gerekli kılar. Bu

da ancak Allah için mümkündür. Hak Teâlâ, #� -� �(� ا<� +* 5� S(.�� ا<cC “Hayır! On-

lar, hakkında etraflı bir bilgi edinmeden ve mânâlarına tam vakıf olmadan, bu Kur’ân’ı, çarçabuk yalanladılar” 499 sözüyle, insanların bu tür bir bilgiye sahip ola-

mayacaklarını bildirmiştir.

Bakara Sûresi’nin 19. âyetinde; “Allah’ın kâfirleri ihâta etmesi”nden bahsedi-

lir. Bu bir mecazdır. Kuşatılan şeyin, kuşatandan kaçıp kurtulması mümkün olmadığı

gibi kâfirler de Allah’tan kaçamayacaktır. Allah onları muhakkak hesaba çekip cezalan-

dıracaktır. Burada “ihâta”nın üç mânâsı vardır: Allah onları bilir, kudreti üzerlerinde

hükümrândır ve zamanı geldiğinde onları helâk edecektir500.

Allah Her Şeyi Kuşatmıştır

Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’ın her şeyi kuşattığı şöyle bildirilir:

“Göklerde ve yerde olan her şey Allah’ındır. Allah her şeyi ihâta eder”501.

M. Hamdi Yazır, şunları söyler:

495 Âl-i Đmrân, 103; el-Enfâl, 63. 496 el-Hadîd, 5. 497 Ağakay, Türkçe Sözlük, “ihâta” md., s. 379; Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, “ihâta” md. 498 Fussılet, 54. 499 Yûnus, 39. 500 Râzî, II, 73, (el-Bakara, 19). 501 en-Nisâ, 126.

207

Ulviyât da Allah’ındır, süfliyât da Allah’ındır. Đlâhî mülkün dışında bir şey

yoktur ve Allah her şeyi ihâta etmiştir. Yalnız gökler ve yerdekiler değil, onların ötesin-

de gerek zihin âleminde ve gerek dış âlemde “şey” denilebilen hiçbir varlık yoktur ki,

başından ve sonundan, zâhirinden ve bâtınından Allah Teâlâ’nın ilmi, kudreti ve ilâhî

hükmüyle kuşatılmış olmasın. Varlık ve hak ilmin karşısında yer almaya çalışan çelişki-

ler, hayaller bile o kuşatıcı kudretin dışında değil, O’nun hükmünün tesiri altında cere-

yan eder. Bütün varlıkların silsilesi, böyle bir kuşatıcı hâkim ve mülk sâhibinin sanatı-

nın tecellileridir502.

Âyetteki ihâta ile, Allah’ın ilim ve kudret itibariyle bütün eşyayı kuşattığı, bu

cümleden olarak semâvât ve arzda bulunan mükellefleri ve işledikleri bütün amelleri de

bilip kuşatması en güzel şekilde ifâde edilmiştir503.

Şu âyette de Allah’ın her şeyi ilim cihetiyle kuşattığı bildirilmektedir:

“Allah, yedi kat göğü ve yerden bir o kadarını yaratandır. Ferman bunlar arasından inip durmaktadır ki, böylece Allah’ın her şeye kadir olduğunu ve her şeyi ilmiyle kuşattığını bilesiniz”504.

Bütün bu ulvî ve süflî, cismanî ve ruhanî kâinat, yaratılma ve düzenlenip idâre

edilme itibariyle ve ilmî faaliyetlerin gelişmesi yönünden hâkim bir kudrete ve hepsinin

içi ve dışıyla bütün hakikatini, başını ve sonunu kuşatıcı bir ilme delâlet eder. Allah

Teâlâ, bütün bu hükümleri o kuşatıcı ilmi ile takdir etmiş ve kanun yapmış, o kudretle

indirmiş ve tebliğ buyurmuştur505.

Muhît

Đhâta eden mânâsına gelen Muhît, Allah Teâlâ’nın isimlerinden biridir.

Kur’ânda “Đhâta” fiili ve “Muhît” vasfı mahlûkata hiç izâfe edilmemiştir. Đnsanlar hak-

kında bu fiil her zaman için menfi olarak kullanılmıştır506. Sadece Sebe’den haber geti-

ren Hüdhüd kuşu Hz. Süleyman’a hitaben: “Senin ihâta etmediğin şeyi ihâta ettim”507

demiştir ki ilâhî bir mûcize söz konusu olduğundan bunun da mahlûk planını aştığı söy-

502 Yazır, M. Hamdi, III, 1479-1480 (en-Nisâ 126). 503 Ebu’s-Suûd, II, 237 (en-Nisâ 126). 504 et-Talâk, 12. Ayrıca bkz. en-Nisâ, 108. 505 Yazır, M. Hamdi, VII, 5082-5083, (et-Talâk, 12). 506 el-Bakara, 110, 225; en-Neml, 22, 84; el-Kehf, 68. 507 en-Neml, 22.

208

lenebilir. Âyetlerde insanların, kendilerine gayb olan hususları508, Allah’ın âyetlerini509,

ilmini510 ve zâtını511 ihâta edemeyeceği bildirilmi ştir512.

Allah Teâlâ ise bütün varlıkları, bütün insanların yaptıklarını, bütün düşünce ve

niyetleri ilmiyle, kudretiyle, hükmüyle, hükümranlığıyla bihakkın kuşatır ve bu O’nun

için hiç de zor değildir.

10. Đlâhî Kudreti Anlatmak Mümkün De ğil!

Hâsılı “Kudret” büyük bir azamet göstergesidir. Burada üzerinde durduğumuz

mevzulardan Allah’ın sonsuz bir kudrete sahip olduğu ve Kur’ân’daki ifadelerin de bu-

na göre söylendiği açıkça görülmektedir. Đnsan ise böyle bir kudret iddiasından uzaktır.

Çünkü o âciz yaratılmıştır. Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, insanın acziyetini şu

güzel benzetmeyle anlatır:

Đnsan, varlık eserleriyle tutunmak istediği bu kürede ne kadar yer edinebilmiş-

tir? Cirmi nedir, ömrü ne kadardır? Hayatı nedir ve nasıl bir pamuk ipliğine bağlıdır?

Arz üzerindeki insan, üzerinde bulunduğu fili kendi malı zanneden pire gibidir. Hatta

arz ile insan arasındaki farkı bu misalle dahi tam olarak göstermiş olamayız. Kâinâta

umûmî bir nazar atfedildiğinde, en büyük ve en azametli bir insana en ufak bir varlık

payı ayrılmadığı ve en kudretli bir devlete bir santimetrekarelik yer verilmediği görülür.

Ömrü bir demden, hayatı bir nefesten ibaret olan insanoğlu henüz hayatta iken dünya ile

ili şkisini, kesintisiz yirmi dört saat dahi koruyamayarak, kendisini her gün, servetinden,

eserlerinden, ilminden ve iktidârından ayıracak başka bir âleme yani uykuya teslim et-

mek zorundadır.513

Hakikaten bir gün uykusuzluğa dayanamayan bir insanın kâinâtı ayakta tutmak

ve idare etmek gibi bir iddiası olabilir mi? Kâinât bir tarafa kendi vücûdunda kesintisiz

meydana gelen faaliyet ve çalışmalardan haberi var mıdır? Şunu insafla düşünmek ge-

rekir:

Diğer canlılarla birlikte insanların organizmalarındaki faaliyetlerin hemen ta-

mamı -mesela kalp atışları, nefes alıp vermesi, diğer bütün organ ve hücre içi faaliyetle-

riyle bunlar arasındaki haberleşme ve yardımlaşma faaliyetleri- insan iradesi dışı proğ-

ramlarla idare edilmektedir. Đnsan vücûdundaki sadece bir tek doku hücresinin içindeki

508 en-Neml, 22; el-Kehf, 68. 509 en-Neml, 84. 510 el-Bakara, 225. 511 Tâhâ, 110. 512 Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyyet, s. 174. 513 Mustafa Sabri Efendi, Đlâhi Adalet/Yeni Đslam Müctehidlerinin Kıymet-i Đlmiyesi, s. 246.

209

yüzlerce çeşit biyokimyasal reaksiyonun yönetimi ve kontrolü, bizim irade ve şuurumu-

za bırakılsaydı, belki birkaç dakika bile dayanamazdık514. Bunu tefekkür eden insan,

dünya üzerindeki bütün canlı ve bitkilerin hayatta kalabilmesi için nasıl büyük bir ilim

ve kudrete ihtiyaç olduğunu hemen fark eder. O da Cenâb-ı Hakk’ın sonsuz ilâhî kudre-

tidir.

Mevlânâ Hazretleri şöyle der:

“Nasıl ki, Allah’ın kudretinin sonu yoksa, onu anlatmanın da sonu yoktur.”

O’nun kudreti, beşerî ifadelerle ihâta edilmekten münezzehtir. Ziyâ Paşa ne

güzel söyler:

Đdrâk-i meâli bu küçük akla gerekmez,

Zîrâ bu terâzî bu kadar sıkleti çekmez!

�

Sübhâne men tehayyera fî sun‘ihi’l-ukûl

Sübhâne men bi-kudratihî yu‘cizü’l -fuhûl

“Sanatı ile akılları hayrette bırakan Yüce Zât’ı tesbîh ederim!

Kudretiyle dâhî insanları bile âciz bırakan Yüce Zât’ı tesbîh eder, her türlü

noksan sıfatlardan tenzîh ederim.”

D. MÜTEÂL OLU ŞU

Allah Teâlâ, müteâl bir varlıktır. Bu husus Kur’ân-ı Kerîm’de pek çok defâ

doğrudan veya dolaylı olarak ifade edilir. Günümüzde “aşkın” kelimesiyle karşılanmaya

çalışılan müteâl; a lâ, ulvî, yüce, yüksek, ulu, benzerlerini aşmış olan üstün, tabiatı ve

gerçeği aşan, tabiatüstü, duyuüstü, deneyüstü mânâlarına gelir.

Kur’ân-ı Kerîm’de Allah Teâlâ’nın müteâl ve aşkın olduğu bildirilir ve el-Aʻlâ515, el-Aliyy516 ve el-Müteâl517 sıfatları kullanılır. Aliyy , mübalağa ve sübut ifade

eden fa’îl vezninden sıfat olup “Allah, vasfedenlerin vasfı ve âriflerin ilmi tarafından

ihâta edilmekten yüce ve üstündür” mânâsına gelir518. Aʻlâ, ism-i tafdil olup “çok yüce,

514 Kocabaş, Kur’ân’da Yaratılış, s. 115. 515 el-A’lâ, 1; el-Leyl, 20. 516 en-Nisâ, 34; el-Hac, 62; en-Neml, 63; el-Đsrâ, 43. 517 er-Ra’d, 9. 518 Fîrûzâbâdî, Besâir, IV, 96.

210

en yüce” demektir. Müteâl ise mübalağa sîgasında olup aynı mânâya gelir. Bu fiil ekse-

riyetle Allah’ın, insanların kendisi hakkında söyledikleri sözlerden ve koştukları ortak-

lardan yüce ve münezzeh olduğunu ifade için kullanılmıştır.519.

“Teâlâ” lafzı da Allah için kullanılır520 ve bu sefer, beşer için kullanıldığında

olduğu gibi mübalağa ifade etmez521. Yani Allah zâten müteâldir, dolayısıyla bu kelime

O’nun için hakîkî mânâsıyla kullanılmaktadır.

Yücelik; zât, kadr ü kıymet ve kahır yönüyle olur. Bunların tam olarak bir kim-

sede birleşmesi ancak Cenâb-ı Hak için söz konusudur522. Kur’ân’da O’nun her şeyden

yüce ve üstün olduğu şöyle beyân edilir:

“Mutlak hâkim ve hak olan Allah, çok yücedir. O’ndan başka ilâh yoktur, O, yüce Arş’ın Rabbidir” 523.

Allah Teâlâ’nın müteâl olduğunu bildiren “Aliyy” sıfatı; kadr ve şeref, kudret

ve menzile îtibarıyla yüceliği ifade eder. Burada mekân mevzubahis değildir. Zira O,

tahayyüzden, yani bir mekâna yerleşmiş olmaktan münezzehtir524.

Allah Teâlâ; mülk, saltanat ve kahr yönüyle yücedir, O’ndan daha üstünü yok-

tur. Hatta vasfedenlerin tavsîfinin O’nu ihata ederek kâmil bir şekilde anlatmasından

bile yücedir. Kemâl derecesinde bir azamet ve celâl sâhibidir525.

E. EVVEL ve ÂHĐR OLUŞU

Evvel kelimesi Arap dilinde, zaman veya rütbe olarak öne geçen kimseyi nite-

ler. Allah’ın sıfatı olarak ise bütün varlıklardan önce var olan, kendisine hiçbir şeyin

sebkat etmediği Zât diye tanımlanır526. Allah her şeyden, hatta zamandan bile öncedir,

çünkü zaman da dâhil olmak üzere her şeyi var eden O’dur. Diğer taraftan “Allah Teâlâ

519 Yıldırım, a.g.e, s. 134. 520 el-A’râf, 190; el-En’âm, 100; el-Đsrâ, 43. 521 Fîrûzâbâdî, Besâir, IV, 96. 522 Düveyş, Uluvvullâh, s. 14, 81. 523 el-Mü’minûn, 116. Bu mevzûdaki diğer bir kısım âyetler şunlardır: el-Bakara, 255; er-Ra’d, 9;

el-Đsrâ, 43; el-Hac, 62; Sebe, 23; Ğâfir, 12; eş-Şûrâ, 4, 51; el-Cin, 3; el-Leyl, 20. Bir de Arş üzerine istivâ ettiğini bildiren âyetler vardır: el-A’râf, 54; Yûnus, 3; er-Ra’d, 2; Tâhâ, 5; el-Furkân, 59; es-Secde, 4; el-Hadîd, 4.

524 Bu konuda el-Bakara, 255 tefsirlerine bakılabilir. 525 el-Kınnûcî, Fethu’l-beyân fî makâsıdı’l-Kur’ân, II, 94. 526 Râğıb, Müfredât, “أول” md., s. 40-41.

211

Evvel’dir” demek “O’nun sâbıkı yoktur, O’ndan önce bir şey yoktur” anlamınadır. Yok-

sa “ikincisi vardır” demek değildir 527.

Evvel vasfı zamanî veya mekânî mânâya alınmamalıdır. Evvel, zamanda sıra-

lanan yahut mekânda yer değiştiren hâdiseler veya hareketler serisinin başlangıcı demek

değildir. Đlmî tahlilin, varlığı incelemek sûretiyle ulaşabileceği veya geçmiş zamanı ye-

niden tesis etmekle bulabileceği, en uzakta olup da etkisi bir vâsıtalar zinciri ile intikal

eden bir ilk, mevzubahis değildir. “Allah Evvel’dir” demekten maksat, bütün varlıkların

ve sebeplerin icraatının O’nu gerektirmesi, kendisinin ise hiçbir varlığa dayanmaması-

dır. Evvel olan Allah devamlı bir Kayyûmiyet ve Hallâkiyetle kainatı ve onda olan her

şeyi varlıkta tutmakta ve değiştirmektedir. Bu sebeple Allah hakkında Đlk Sebep, Đlk Muharrik gibi düşünceler metafizik bir tefekkürün neticesi olabilirse de vahyin tâlimi

olamaz. Allah Teâlâ zamandan münezzeh olarak var idi, beraberinde başka hiçbir şey

yoktu. Đradesiyle var ettiği şeyleri yine dilediği gibi tedbir ve idare etmekte, dilediği bir

zamana kadar varlıklarını devam ettirmektedir528.

Âhir de, varlıkların fenâ bulmasından sonra bâkî kalan demektir529.

Allah Teâlâ Kur’ân’da kendisini şöyle tavsif etmektedir:

“O hem Evvel’dir, hem Âhir’dir, hem Zâhir’dir, hem Bâtın’dır. Ve O her şeyi bilendir” 530.

Peygamber Efendimiz’in şu duası, bu âyet-i kerîmenin tefsîri mâhiyetindedir:

�Z�/ا� Y9:0ء و 0ء و:Y9 اC.; �Ru{ ���ك _.2B }C.; ل :Y9 اtو

0ء ; 0ء و:Y9 ا2��C.; %�{ دو9_ _B<; }C.

“Allah’ım! Sen Evvel’sin ki senden önce bir şey yoktur, Âhir’sin ki senden son-

ra bir şey olamaz, Zâhir’sin ki senin üzerinde hiçbir şey yoktur, Bâtın’sın ki senden öte-

de bir şey yoktur”531.

Allah, her şeyden öncedir, başlangıcı yoktur ve her şeyin ilkidir. Çünkü varlık-

ların hepsinin başlangıcı ve hepsini ortaya çıkaran O’dur. O, Âhir’dir, hepsinin yok ol-

masından sonra O, bâkidir. “O’nun zâtından başka her şey helak olacaktır...”532

“Yeryüzünde bulunan her canlı yok olacak, ancak azamet ve ikram sahibi Rabbi-

527 Yıldırım, Kur’ân’da Ulûhiyyet, s. 262. 528 Yıldırım, a.g.e, s. 262-263. 529 Âlûsî, XXVII, 165, (el-Hadîd, 3); Yıldırım, a.g.e, s. 263. 530 el-Hadîd, 3. 531 Müslim, Zikir, 61; Tirmizî, Deavât, 19; Đbn-i Mâce, Dua, 2; Ahmed, II, 381. 532 el-Kasas, 88.

212

nin zâtı bâki kalacaktır” 533 âyetlerinin ifade ettiği mânâya göre varlıkların hepsi helâk

ve fenâya gider, ancak O, kalır. Allah, hepsinden evvel olduğu gibi, hepsinin gâyesi ve

varlığın sonudur.534.

“Cennet ve Cehennem ehline ebedî hayat verileceğine göre, Allah’ın Âhir ol-

ması nasıl izah edilebilir?” şeklindeki bir suale Mevdûdî şöyle cevap verir:

“Bu sorunun cevabını Kur’ân’ın kendisi vermiştir. «Allah’tan başka her şey yok olacaktır»535. Diğer bir ifadeyle hiç bir mahlûk kendiliğinden bir ebedîliğe sahip

değildir. Şayet herhangi bir varlık, hayatına devam ederse, bu Allah’ın emriyle olur.

Çünkü her mahlûk fânîdir. Cennet ve Cehennem’de ebedî kalmalarına gelince, onlar

bizzat zâtî sıfatları nedeniyle değil, Allah’ın emriyle orada hayatlarını sürdüreceklerdir.

Tıpkı meleklerin zâtî sıfatları dolayısıyla ebedî olmayıp, Allah’ın emriyle hayat bula-

bilmeleri ve verilen süre kadar hayatiyetlerini devam ettirebilmeleri gibi”536.

Diğer bir âyet-i kerîmede Allah’ın Âhir olması farklı bir şekilde ifade edilmek-

tedir:

“ Şüphesiz biz diriltir ve biz öldürürüz! Ve her şeye biz vâris oluruz”537.

Bu mücerred mes’eleyi daha iyi kavrayabilmemiz için Allah Teâlâ diğer âyette

bir misal vermekte ve helâk ettiği kavimlerin yerlerine vâris olduğunu bildirmektedir538.

Allah Teâlâ, azabının539 ve mükâfâtının540 da ebedî olacağını bildirmektedir ki

bu O’nun Âhir sıfatını daha da derinleştirip müteâl hâle getirmektedir.

Ebediyet

Ebed kavramı ise, sonsuz zaman, zihnen son bulması düşünülemeyen süre,

varlığın gelecekte sonsuzca devam etmesi mânâsına gelen kelâmî bir terimdir541. Söz-

lükte “dehr” ile eş anlamlı olarak “mutlak zaman” mânâsına gelir542. Dil âlimleri,

533 er-Rahmân, 26, 27. 534 Yazır, M. Hamdi, VII, 4730-4731, (el-Hadîd, 3). 535 el-Kasas, 88. 536 Mevdûdî, VI, 118-119, (el-Hadîd, 3). 537 el-Hicr, 23. 538 el-Kasas, 58. 539 el-Bakara, 39. 540 en-Nisâ, 122. 541 Kılavuz, Ahmet Saim, “Ebed” md., DĐA, X, 72.

542 bkz. Lisânü’l-Arab, “أبد” md., III, 68-70.

213

“ebed” ile “zaman” arasında fark bulunduğunu, zamanın parçalanabilir olmasına karşı-

lık ebedin bölünemez bir süreklilik anlamı taşıdığını söylemişlerdir543.

“Ebed”, bölünemez olduğuna göre sona ermeyecektir. Bundan dolayı varlığı

zorunlu (vâcibü’l-vücûd) olan Allah’ın mevcudiyetinin sürekliliği, mutasavvıflar tara-

fından çoğunlukla “ebed” veya “ebediyet”, kelâmcılar tarafından ise bekâ terimleriyle

ifade edilmiştir. Cennet ve cehennem ile bunlarda bulunanlar, Allah’ın sürekli yaratma

fiiline bağlı olarak ebediyen var olacaklardır544.

Başlangıcı ve sonu olan muayyen bir zaman diliminde yaşayan insan için eze-liyet ve ebediyet, aşkınlığın ve azametin en büyük ifadesidir. Kur’ân-ı Kerîm, bu iki

müteâl vasfa istinâd eden pek çok ifâdeler ihtivâ etmektedir. Buradan hareketle onun,

yegâne Müteâl Varlık olan azamet sahibi Allah’ın kelâmı olduğu kolayca anlaşılmakta-

dır.

F. KULUNA ŞAH DAMARINDAN DAHA YAKIN OLMASI

Öncelikle Allah Teâlâ, kullarıyla beraber olduğunu, onların her hâl ve düşünce-

sine vâkıf bulunduğunu bildirmektedir545. Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“…Yere gireni, ondan çıkanı, gökten ineni, ona çıkanı bilir. Nerede olsanız O sizinle beraberdir. Allah yaptıklarınızı görmektedir” 546.

Yani, insanlar hiç bir surette O’nun hükümranlığının ve bilgisinin dışında ka-

lamazlar. Yerde, gökte, uzayda veya her nerede olurlarsa olsunlar, Allah’ın bilgisi dı-

şında olmaları mümkün değildir. Yeryüzünde hayatlarını idame ettirmeleri bile, Al-

lah’ın her yerde mevcut olduğunu bizzat ispatlamaktadır. Kalblerinin çarpıntısı, nefes

alıp vermeleri, görme ve işitmeleri, diğer âzâlarının muntazaman çalışması... Allah, in-

sanlara hikmeti ile bu imkânları verdiği içindir ki yaşamaktadırlar. Nitekim ecelleri gel-

diğinde Allah bu imkânları ortadan kaldırır ve onlar hayata veda ederler547.

Seyyid Kutub, bu âyetteki ifadelerin kinaye veya mecaz olmayıp hakikî

mânâda söylendiğini bildirdikten sonra şöyle der:

543 Râğıb, Müfredât, “أبد” md., 17.

544 Kılavuz, “Ebed” md., DĐA, X, 72-73. 545 el-Bakara, 186. 546 el-Hadîd, 4. 547 Mevdûdî, VI, 119 (el-Hadîd, 4).

214

“Gerçekten yüce Allah her yerde, her zaman her şeyin ve herkesin yanındadır.

Yapılan her hareketten haberdardır, kullarını gözler. Eğer insan kalbi bu hakikati mü-

şahhas olarak kavrayabilirse, bunun müthiş bir hakikat olduğunu derhal anlar”548.

Aynı mânâ başka bir âyette tasvirî olarak şu şekilde anlatılmaktadır:

“Göklerde ve yerde ne varsa Allah’ın hepsini bildiğini görmüyor musun? Üç kişinin gizli konuştuğu yerde dördüncüsü mutlaka O’dur. Beş kişinin gizli ko-nuştuğu yerde altıncısı mutlaka O’dur. Bunlardan az veya çok olsunlar ve nerede bulunurlarsa bulunsunlar mutlaka O, onlarla beraberdir. Sonra kıyamet günü onlara yaptıklarını haber verecektir. Doğrusu Allah, her şeyi bilendir” 549.

Âyet-i kerîme, Allah Teâlâ’nın her şeye şâhid olduğunun delillerinden biridir.

“ : � - , � ”daki rü’yet, görülebilir delillerden çıkarılan ilim mânâsınadır. Yani görüp seyret-

tiğiniz göklerin ve yerin saltanatından, düzen ve idaresinden, onlarda gerek sakin, gerek

hareket hâlinde her ne varsa Allah Teâlâ’nın hepsini bildiğine sen kalbinle şehadet et-

mez misin?550.

Kur’ân-ı Kerîm, Allah’ın her an yanında bulunduğunu unutan ve bu şuura sa-

hip olmayan insan tipini kınamaktadır:

“ Đnsanlardan gizler de Allah’tan gizlemezler. Hâlbuki geceleyin, O’nun râzı olmadığı sözü düzüp kurarken O, onlarla beraber idi. Allah bütün yaptıkları-nı (ilmiyle) ihâta eder”551.

Vâkıa Sûresi’nde ise, tehaddî üslûbuyla konuya değişik bir boyut kazandırılır:

“Hele can boğaza dayandığı zaman, o vakit siz bakar durursunuz. Biz ona sizden daha yakınız, ama göremezsiniz”552.

Allah Teâlâ, hayatta dâima karşılaştığımız ve inkârı mümkün olmayan müşah-

has bir misal vermek sûretiyle, gerek ilim, gerek kudret, gerekse bizzat veya melekleriy-

le553 tasarruf cihetiyle olsun her hususta, ölmekte olan insana, en yakın akrabalarından

daha yakın olduğunu bildirmektedir. Akrabaları onun hâllerinden yalnız açıkta gördük-

leri izleri, ölüme âit şiddetin tesirini bilebilirler. Onun mâhiyetine, niteliğine ve gizli

548 Kutub, Fî Zılâl, VI, 3481 (el-Hadîd, 4). 549 el-Mücâdele, 7. 550 Yazır, M. Hamdi, VII, 4786 (el-Mücâdele, 7). 551 en-Nisâ, 108. 552 el-Vâkıa, 83-85. 553 Zemahşerî, VI, 80 (el-Vâkıa, 83-85).

215

hâllerinin tafsîlâtına vâkıf olamaz ve onlardan hiçbirini def edemezler. Allah ise hepsini

bilir ve dilediğini yapar554.

Allah Đnsana Canından Daha Yakındır

Kur’ân’a göre Allah’ın insana yakınlığı, devamlı beraberliğin de ötesindedir.

Zira Allah, insana şah damarından, yani kendisinden daha yakındır:

“Andolsun, insanı biz yarattık ve nefsinin kendisine verdiği vesveseyi bili-riz. Zira biz ona şah damarından daha yakınız”555.

“Nefsin vesvesesi”, insanın içinden kendi kendine söylediği, gönlünden geçir-

diği gizli duygular, vehimler, hatıralar, kuruntular, kararlar gibi bütün iç duyguları ih-

tivâ eder. Âyet, söylenen her sözü aynen zapt etmekle vazifeli hafaza (koruyucu) melek-

lerinin bile henüz farkına varmadıkları derecede gizli bir şekilde insanın gönlüne gelen

hatıralar ve nefisle ilgili şeylerin hepsini Allah’ın bildiğini ifade etmektedir. Çünkü O,

yaratıcısıdır. Yaratıcı ile yaratıkları arasındaki ilişki, yaratılan ile nefsi arasındaki

ili şkiden daha önceliklidir. Çünkü yaratılanın ayakta kalması bizzat kendinden değildir,

yaratıcısının kudreti iledir556.

Râğıb, habl-i verîd’den maksadın ruh olduğunu söylemiştir557. Hamdi Efendi ise şu mütalaada bulunur: Kırmızı kanı taşıyan atardamarların daha önce düşünülmesi

gerekirse de atardamarlarda cereyan, kalpten etrafa doğru dağılıp uzaklaştığı, “Verîd”de

ise, etraftan ve baştan kalbe doğru toplanıp geldiği için, yakınlık temsilinde verîd (top-

lardamar) zikredilmiştir. Bu şekilde habl-i verîd, “pek yakın olma” hususunda mesel

olmuştur. Nitekim şair Zü’r-Rumme , “ �� ر > ا� % � S ! � 9 د ا ت > ) ا� و : Ölüm ona verîd’den

daha yakındır” demiştir. Şu halde mânâ, kalbine kan akıtan, en yakın damarından yahut

canından daha yakın demek olur558.

Âyetin mânâsı: “Biz onun hâlini ona şahdamarından daha yakın olandan daha

iyi biliriz” şeklindedir. Zatın yakınlığı ile ilmin yakınlığına mecaz yapılmıştır. Çünkü bu

onun gerekçesidir. “Habl-i verîd” çok fazla olan ileri derecedeki yakınlıktan meseldir.

Ancak tabiî ki burada mesâfe yakınlığı mevzubahis değildir 559.

554 Bkz. Ebu’s-Suûd, VIII, 201; Yazır, M. Hamdi, VII, 4724; Đbn-i Âşûr, XXVII, 344 (el-Vâkıa,

83-85). 555 Kâf, 16. 556 Yazır, M. Hamdi, VI, 4505 (Kâf, 16).

557 Râğıb, Müfredât, “ورد” md., s. 535.

558 Yazır, M. Hamdi, VI, 4507 (Kâf, 16). 559 Beydâvî, V, 92; Ebu’s-Suûd, VIII, 128; Kurtubî, XVII, 9, (Kâf, 16).

216

Hamdi Yazır, habl-i verîd’den maksadın, insanın kendi şahsı olduğunu bildirir

ve şöyle devam eder:

Bu durumda mânâ, “Onu kendisinden daha iyi biliriz” demek olur. Yahut hafa-

za meleklerinin ona şahdamarından daha yakın olduklarına, fakat Allah’ın onlardan

daha yakın bulunduğuna dikkat çekilmiş oluyor. Bundan yalnız ilmî yakınlık değil lütuf

ve yardıma, kahır ve gazaba da darb-ı mesel olabilen bir yakınlık anlaşılmıştır ki, bu en

azından kudret yakınlığıdır560.

Seyyid Kutub da şu açıklamada bulunur:

Bu âyet, her şeye mâlik olan ilâhî kudret elini ve dolaysız kontrolü canlandıran

bir ifadedir. Yukarıda bahsedilen hakikati düşündüğü zaman insanın titrememesi ve

kendisini hesaba çekmemesi mümkün değildir! Eğer insan sadece bu ifadenin anlamını

zihninde canlandırabilseydi, Allah’ın hoşnut olmayacağı bir tek sözü bile söylemeye ve

hatta kabul buyrulmayacak bir tek düşünceyi bile aklından geçirmeye cesaret edemezdi.

Đnsanın sürekli bir takva üzere, devamlı bir korku ve hesaba çekilme endişesiyle uyanık

yaşaması için şu bir tek âyet bile kâfidir561.

Allah’ın insana yakınlığı husûsunda Fahreddin er-Râzî şöyle der:

“«Ben yakınım» ilâhî sözünde aklî bir sır vardır. Şöyle ki: Mümkün olan şey-

lerin mâhiyetlerinin, varlıklarıyla vasıflandırılması, ancak Allah’ın var etmesiyledir.

Bundan dolayı Allah’ın icadı, mümkün olan şeylerin mahiyetleriyle varlıkları arasına

girmiş gibidir. Bu yüzden Allah Teâlâ, her mümkünün mahiyetine o mahiyetin varlığın-

dan daha yakındır. Hatta bu konuda daha yüksek bir kelam vardır: «Yaratıcı, o yüce

zattır ki, mümkün olan şeylerin mahiyetleri O’nun için var olmuştur. Bu böyle olduğu

gibi cevherin cevher, sevâdın sevâd, aklın akıl, nefsin nefis olması da O’nun içindir.

Mahiyetler O’nun tesir ve yaratmasıyla var olduğu gibi, her mahiyetin, o mahiyet olma-

sı da yine O’nun tesir ve yaratmasıyladır». Đşte bu bakımdan Allah Teâlâ her mahiyete,

o mâhiyetin kendine yakınlığından daha yakındır”562.

Enfâl Sûresi’nde, Allah Teâlâ’nın insan ile kalbi arasına girdiği563, dilediği tak-

dirde arzu ve düşüncelerini yönlendirdiği bildirilir. Cenâb-ı Hak, insana kalbinden, kal-

bine de ondan daha yakın ve hâkimdir. Kudreti o kadar geçerlidir ki, yalnızca kişi ile

başkaları arasına değil, onunla kalbi arasına bile girer. Düşünen “ben” ile düşünülen

“ben” arasına girer ve bu iki benliği birbirinden ayırır. Đnsanı bir anda gönlündeki emel-

lerinden mahrum bırakıverir. Azim ve iradesini bozar ve ters yöne çevirebilir. Kanaatle-

560 Yazır, M. Hamdi, VI, 4508-4509, 4513 (Kâf, 16). 561 Kutub, Fî Zılâl, VI, 3362 (Kâf, 16). 562 Râzî, V, 83 (Bakara, 186). 563 el-Enfâl, 24.

217

rini, zevklerini değiştiriverir. Bunun için, Allah Teâlâ, insanla kalbi arasına perde çekti-

ği ve ölüme davet ettiği vakit, O’na icabet etmemeye ve emrine karşı koymaya imkân

bulunamaz. Dolayısıyla insan, bir nefes sonra başına ne geleceğini bilemez564.

Ebû Musa el-Eşʻarî (r.a) şöyle anlatır:

“Biz bir yolculukta Rasûlullah (s.a.v) ile birlikte idik. Tepelere çıktıkça «Alla-

hu ekber, Lâ ilâhe illallah» diye yüksek sesle tekbir ve tehlil getiriyorduk. Bunun üzeri-

ne Allah Rasûlü (s.a.v):

«−Ey müslümanlar! Kendinize merhametli ve yumuşak davranın! Zira siz sağı-

ra veya burada olmayan birine seslenmiyorsunuz. Allah Teâlâ dâima sizinle beraberdir,

işitir ve size sizden daha yakındır» buyurdu”565.

Diğer bir rivâyete göre şunları da ilâve etti:

“ ‒Sizin dua ettiğiniz Zât, her birinize bineğinin boynundan daha yakındır!”566.

Pek çok âyet-i kerîme ve hadîs-i şeriflerden anlaşıldığına göre, Cenâb-ı Hak,

kuluna yakın olduğu gibi kulunun da kendisine yaklaşmasını istemektedir. Bu sebeple;

“Secde et ve yaklaş!” 567 buyurmaktadır.

Đster hakîkî ister mecâzî olsun, Allah’ın, her kuluyla beraber bulunduğunu, ona

kendisinden daha yakın olduğunu söylemesi, azametli ve müteâl bir ifâdedir. Đnsanların

tecrübeleri hâricinde bir durumdur. Bu tür ifâdeler, iki yönden beşer tâkati hâricindedir:

Birincisi, bütün insanlarla aynı anda ve her dâim beraber bulunmak, ikincisi de her biri-

ne kendisinden daha yakın olmak. Đşte bu keyfiyet, ancak Allah Teâlâ için mevzubahis-

tir.

G. MÜBÂHALE ÂYETLER Đ

Rasûlullah (s.a.v) zaman zaman ehl-i kitapla konuşmuş, onları hakîkati kabule

dâvet etmiştir. Hicretin 9. senesinde Necran hristiyanları inat edince Cenâb-ı Hak şu

âyet-i kerîmeyi inzâl buyurdu:

“Sana bu ilim geldikten sonra seninle münâkaşa edenlere de ki: «Geliniz, çocuklarımızı ve çocuklarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarınızı çağıralım, biz ve siz

564 Bkz. Yazır, M. Hamdi, IV, 2386-2387, (el-Enfâl, 24). 565 Buhârî, Cihâd, 131; Müslim, Zikr, 44. 566 Müslim, Zikr, 46. 567 el-Alâk, 19.

218

de hazır bulunalım, sonra cân u gönülden dua edelim de Allah’ın lânetininin ya-lancılar üzerine olmasını isteyelim»”568.

Hristiyanlar, helâk edilmekten endişe ettikleri için mübâhale denilen bu ameli-

yeyi kabul etmediler. Onun yerine cizye vermeyi kabul edip kabilelerine döndüler.

Onlar ayrılınca Rasûlullah (s.a.v):

“Beni hak ile gönderen Allah’a yemin ederim ki helâk Necran halkının üzerine

sarkmıştı. Eğer lânetleşselerdi maymun ve domuzlara çevrilecekler, vâdî onlar için

ateşle dolacak (ya da vadi üzerlerine ateş yağdıracak), ağaçlar üzerindeki kuşlara va-

rıncaya kadar Necran ve halkının kökleri kurutulacaktı” buyurdular569.

Necranlılar bu davranışları ile aslında Peygamber Efendimiz’in peygamberli-

ğini ikrar etmiş oldular ve üzerlerine konan cizyeyi kabul edip kabilelerine döndüler.

Ancak onlarla birlikte gelmiş olan piskoposları Ebu Hârise’nin kardeşi Kürz müslüman

olup Medine-i Münevvere’de kaldı570.

Đnatçı yahûdilere de Cenâb-ı Hak şöyle meydan okumuştur:

“ (Rasûlüm, onlara:) «Şayet (iddia ettiğiniz gibi) âhiret yurdu Allah katında

diğer insanlara değil de yalnızca size aitse ve bu iddianızda doğru iseniz haydi ölümü temenni edin (bakalım)!» de!”571.

Ancak hiçbir yahûdi buna cevap verememiştir. Onlar hâlâ ölümden en çok kor-

kan ve hayatta kalmaya en hırslı insanlardır. Her biri bin sene yaşamak ister.

Bu husustaki delillerden biri de Peygamber Efendimiz’in düşman korkusundan

emin olduğunun ve Allah’a güvendiğinin ilân edilmesidir. Âyet-i kerîmelerde şöyle

buyrulur:

“… De ki: «Ortaklarınızı çağırın, sonra bana (istediğiniz) tuzağı kurun ve

bana göz bile açtırmayın!»”572.

“Allah seni insanlardan koruyacaktır” 573.

Gerçekten de Cenâb-ı Hak, Peygamber Efendimiz’i düşmanlarından muhâfaza

etmiş ve zafere erdirmiştir. Ebû Süfyân, Sürâka bin Mâlik gibi pek çok insan, daha müs-

568 Âl-i Đmrân, 61. 569 Taberî, III, 211-213; Râzî, VIII, 80 (Âl-i Đmrân, 61). 570 Đbn-i Hişâm, I, 573-574; Elmalılı, II, 1014, (Âl-i Đmrân, 61). 571 el-Bakara, 94. 572 el-Aʻrâf, 195. 573 el-Mâide, 67.

219

lüman olmadan, Allah Rasûlü’nün getirdiği dînin gâlip geleceğini anlamış ve bunu îtiraf

etmişlerdir.

Kur’ân-ı Kerîm, burada olduğu gibi bütün meydan okumalarında hep haklı

çıkmış, iddiâlarının doğru olduğu görülmüştür.

H. AZAMET ZAM ĐRĐNĐ (BĐZ) KULLANMASI

Burada konumuzla alâkalı olması sebebiyle bir husûsa daha temas etmek ye-

rinde olacaktır. O da Kur’ân’daki azametli ifâdelerin bir çeşidi olan “Biz” zamirinin

kullanılmasıdır.

“ 9 # % : Biz” zamiriyle yapılan çoğula Azamet cem’i/Azamet zamîri574, “Biz”

mânâsını ifâde eden “Nûn” harfine de “Azamet Nûnu” 575 denilmektedir. Kur’ân-ı

Kerîm’de pek çok defa Cenâb-ı Hak kendisinden “Biz” diye bahseder576. Bu zamir de

üsluptaki bir azameti, hâkimiyeti ve kendine güveni ifade etmektedir.

Arapça’da “Biz” zamiri sâdece cemî’/çoğul mânâsı vermek için değil, büyük-

lük, heybet, azamet, yücelik, üstün makam ve mevkiyi ifâde etmek maksadıyla tekil

şahıslar için de kullanılır. Bu durum, Türkçe için de mevzubahistir. Türk Dil Kuru-

mu’nun hazırladığı Türkçe Sözlük’te şöyle denir: “Biz: 1. Çoğul birinci kişi zamiri 2.

(Resmi konuşmada) bazen tekil birinci kişi zamiri (Ben) yerine “Biz” kullanılır... 3.

(Bazı yazarlar için) “Ben” zamirinin yerine “Biz” kullanılır577.

Bir kimse övünmek istediğinde veya kendisini büyük gördüğünde “Biz böyle

yaparız” gibi ifadeler kullanır. Bunun gibi Kur’ân-ı Kerîm’deki “Biz” zamirinin de,

Allah için kullanıldığı yerlerde, çoklukla hiçbir alakası yoktur. Allah’ın azametini gös-

teren ve O’na saygı ve ihtiram ifade eden bir zamirdir. Nitekim birçok âyette “Biz” ke-

limesi kullanılmakla birlikte, diğer pekçok âyette de Allah’ın bir tek olduğu, eşinin or-

tağının bulunmadığı defalarca tekrarlanmaktadır.

Đkinci ve Üçüncü Çoğul Şahıs Kipi Kullanılmaz

574 Đbn-i Âşûr, XXX, 572, (el-Kevser, 1). 575 Bkz. Kurtubî, (el-Bakara, 271; Âl-i Đmrân, 151; e-Nisâ, 40; en-Nahl, 43-44; el-Kehf, 103-105

tefsirlerinde). 576 Bunlardan bir kısmı için bkz. el-Bakara, 3, 34, 35, 38, 49; el-En’âm, 151; et-Tevbe, 101; Yûsuf,

3; el-Hicr, 9; el-Đsrâ, 31, 47, 58; el-Kehf, 13; Meryem, 40; Tâhâ, 104, 132; el-Mü’minûn, 96; el-Kasas, 58; el-Ankebût, 32; Yâsîn, 12; ez-Zuhruf, 32; Kâf, 43, 45; el-Vâkıa, 57, 59, 60, 64, 69, 72, 73; el-Meâric, 41; el-Đnsan, 23, 28.

577 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Ankara 1988, I, 202.

220

Kur’ân’da Allah Teâlâ, Yüce Zâtından birinci şahıs olarak bahsederken hem

tekil “Ben” ifadesini, hem de azamet, yücelik, hürmet mânâsı taşıyan ve çoğul olan

“Biz” ifadesini kullanır. Fakat Allah’tan ikinci şahıs olarak bahsedildiğinde hep ikinci

tekil “Sen” ifadesi geçer, hiçbir zaman ikinci çoğul olarak “Siz” ifadesi geçmez veya

Allah’tan üçüncü şahıs olarak bahsedildiğinde hep üçüncü tekil “O” ifadesi geçer, hiçbir

zaman üçüncü çoğul “Onlar” ifadesi kullanılmaz. Kur’ân’da binlerce defa Allah’tan

ikinci veya üçüncü şahıs olarak bahsedilmiştir, bunların biri bile ikinci çoğul veya

üçüncü çoğul şahıs değildir. Bunun yanında Kur’ân’da Allah’tan; gerek “Rab” gerekse

“Rahmân” “Rahîm” gibi diğer esmâ-yı hüsnâsı ile binlerce defa bahsedilir ve tüm bu

isimler müfred (tekil) sîgasında kullanılır.

Râzî bu hususta şöyle bir açıklama yapar:

“Bil ki, Cenâb-ı Hakk’ın “ Đnnâ: Biz...” ifadesi ile bazen “tazim” mânâsı kas-

tedilmektedir. Bu gibi ifadeleri çoğul anlamına almak imkânsızdır. Çünkü deliller, Ya-

ratan’ın tek olduğuna delalet etmektedir. Bir de, ilahlarda çokluk olsaydı, herbirinin

rütbesi, ilah olmaktan aşağı olurdu. Çünkü, bunlardan herbiri, mükemmel olmayı elde

etmiş olsaydı, o zaman yine her biri, diğerinden müstağni olurdu. Birinin diğerinden

müstağni oluşu ise, diğeri hakkında bir noksanlık olurdu. Böylece, hepsi de noksan sayı-

lırdı. Bunlardan her biri, kemal noktasına ulaşamamışsa, zaten noksandırlar. Böylece,

“Biz” ifadesinin cem’e değil, tazim manasına alınması gerektiğini anlamış oluyoruz”578.

Ahmed Deedat, şöyle demektedir: “Kur’ân’daki «Biz» sigası tabii ki sayı ba-

kımından çoğulluk ifadesi olmayıp, Đbrânîce’de olduğu gibi bütün doğu dillerinde gra-

matik olarak saygı ve şeref izâfesi için kullanılır”579.

Bazı insanlar bu hususta hatâ etmektedir. Medîne-i Münevvere’ye gelen Ye-

menli Necran hristiyanları bu konudaki yanılgıya örnek olarak gösterilebilir. Onlar, “O,

üçün üçüncüsüdür” şeklindeki iddialarını desteklemek üzere Allah Teâlâ’nın: “Yaptık,

ettik, emrettik, yarattık, hükmettik” şeklindeki sözlerini delil göstermişlerdi. “Şayet bir

olsaydı «yaptım, hükmettim, emrettim, yarattım» derdi...” dediler. Allah Rasûlü (s.a.v)

onların bu yanlış inanç ve anlayışlarını düzeltmek için gayret etti:

“–Đslâm’a geliniz, müslüman olunuz” buyurdu. Onlar ise:

“–Biz zaten müslümanız” dediler. Hz. Peygamber (s.a.v):

“−Siz müslüman değilsiniz, Đslâm’a giriniz” buyurdu. Onlar yine:

“−Hayır, biz senden önce müslüman olduk” dediler. Efendimiz (s.a.v):

578 Râzî, XXXII, 27 (el-Kadr, 1). 579 Deedat, Ahmed, Mu’cizeler Mu’cizesi Kur’ân, 14, 74.

221

“−Yalan söylediniz, Allah’a oğul isnad etmeniz, haça tapınmanız (veya secde

etmeniz), domuz eti yemeniz ve içki içmeniz müslüman olmanıza mâni oluyor” buyur-

du580.

Görüldüğü üzere Rasûlullah (s.a.v), “azamet zamiri”ni yanlış anlamanın

Đslâm’a mâni olduğunu ifade etmektedir.

Aslında “Biz” zamirinin kullanılması, insanlara ilâhî azamet-i hissettiren mü-

him bir üslup husûsiyetidir. Nitekim sonradan müslüman olan Amerikalı Terry , şöyle

demektedir:

“Kur’ân-ı Kerîm’i her okuduğumda yeni şeyler öğreniyorum. Bunun da ötesin-

de insan olduğumu daha fazla idrak ediyorum. Kur’ân-ı Kerîm’in her hâliyle ilâhî bir

kitap olduğunu hissediyorum. Allah Teâlâ’nın kendisiyle alâkalı bir hususu bildirirken

“ben” yerine “biz” kelimesini kullanmayı tercih etmesi bile beni derinden etkili-

yor…”581.

Misaller

Azamet zamirinin kullanıldığı âyetlerden birinde Cenâb-ı Hak şöyle buyurur:

“Semâyı kendi ellerimizle (kuvvetle ve çok sağlam bir şekilde) biz binâ ettik ve biz (onu) elbette genişletmekteyiz. Yeri de biz döşedik. Bak biz ne güzel döşeyi-ciyiz. Ve her şeyden (erkekli dişili) çift çift yarattık. Umulur ki, dü şünüp ibret alır-sınız”582.

Siyak ve sibaktan kolayca anlaşıldığına göre bu âyetlerin maksadı Allah’ın

vahdaniyetini ispat olduğu hâlde, niçin “Biz binâ ettik” denilmiş de “Ben” zamiri kul-

lanılmamıştır? Akla gelebilecek bu tür sorulara Râzî şöyle cevap vermektedir:

Biz biliyoruz ki “Biz binâ ettik” ifadesi tasarruf ve tek başına hareket etme

husûsunda bir ortağın bulunmadığına daha fazla delâlet eder. Hâlbuki “Ben binâ ettim”

ifadesinde bir ortaklığın olması mümkündür. Bunun izahı şöyledir. Biz zamiri, buradan

maksadın insanların taptığı ilahlar olduğu vehmini doğurmaz. Çünkü o ilahlar ya yon-

tulmuş putlardır ya da yıldızlardır. Putların semâda hiçbir hüküm sâhibi olmadıkları

husûsunda şüphe yoktur. Yıldızlar ise gökte bulunurlar ve oraya muhtaçtırlar. Dolayı-

sıyla gökyüzünü inşâ eden bunlar olamazlar. Aksine gökyüzünün bunlar için binâ edil-

diği ve onların mekânı kılındığı söylenebilir. Binâenaleyh onların söyledikleri şey akla

ve hayale dahi gelmeyince, Cenâb-ı Hakk’ın “Biz yaptık, biz onların dediği ve taptıkları

şeyden başkayız” ifadesinden, âyetteki “Biz” zamiriyle tâzim ifade eden çoğul (Azamet

580 Bkz. Çetiner, Bedreddin, Esbâb-ı Nüzûl, I, 137. 581 Ahmet Böken, Ayhan Eryiğit, Yeni Hayatlar, I, 177. 582 ez-Zâriyât, 47-49.

222

Cem’i) kastedildiği anlaşılır. Âyet-i kerîme, Allah’ın azametini ifade etmiştir. Azamet

ise ortaklığı daha fazla nefyedicidir583.

Kadr Sûresi’nde “Biz onu (Kur’ân’ı) Kadir gecesinde indirdik” buyruluyor.

Kur’ân’ı indiren tek olan Allah Teâlâ olduğu hâlde burada ifade cemi nûnuyla gelmiştir.

Tek kişinin yaptığı fiili cemî sîgasıyla ifade ederek tekide bulunmak Arapların âdetle-

rinden biridir. Böylece onlar mânâyı daha sağlam ve daha kuvvetli bir şekilde ifade et-

miş olurlar584.

Kevser Sûresi’nin, “Şüphesiz biz sana Kevser’i verdik” âyetinde de “Azamet Zamiri ” kullanılmıştır. Bu zamir, Allah Teâlâ’nın, Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz’e bü-

yük nimet ve ihsanlar bahşettiğini hissettirmek için kullanılmıştır585.

“Biz” zamiri azamet ifade ediyorsa -ki ediyor-, onu kullanmak hiç şüphesiz en

fazla Allah’a yakışmaktadır. Çünkü O, bütün varlıkları yaratmış, onlara mâlik olmuş,

yarattığı her şeyi en mükemmel şekliyle var etmiş, her şeyi bilen ve her şeye gücü yeten

yegâne Đlâh’tır. Bu sebeple O’nun, azametini ifade etmek için “Biz” zamirini sık sık

kullanması, Kur’ân’ın üslûbuna bir ulviyet kazandırmakta ve onu beşerî sözlerden farklı

kılmaktadır.

583 Râzî, XXVIII, 194, (ez-Zâriyât, 47). 584 Buhârî, Tefsîr, 97. 585 Đbn-i Âşûr, XXX, 572, (el-Kevser, 1).

223

DÖRDÜNCÜ KISIM

AZAMETL Đ ĐFADELER B ĐR Đ‘CÂZ VECH ĐDĐR

1. Azametli Đfadeler Kur’ân’ın Mûcizevî Bir Yönüdür

Azametli ifâdelerde rûhu ürperten bir yücelik, kalbi istilâ eden bir mehâbet,

nefse korku veren bir kudret hissedildiği için, onların bu husûsiyeti i‘câzın tahakkuku

açısından büyük bir ehemmiyete sâhiptir. Đnsan, bu azametli ifâdelerin, önünde muhte-

şem bir dağ gibi durduğunu ve kendisinin onlar karşısında büyük bir acziyet içinde kal-

dığını hissetmekte gecikmez. Bu ifadeleri belâğat cihetiyle taklid etmek mümkün olma-

dığı gibi, ihtivâ ettikleri mânâların gereğini yapmak da imkânsızdır. Çünkü

Kur’ân’dakilere benzer azametli sözler söyleyebilmek için bazı vazgeçilmez şartları

lâzımdır:

1. Her şeyden önce mutlak ilme sahip olmak ve var olan her şeyi bilmek gere-

kir.

2. Ezelî ve ebedî olmak gerekir ki, geçmişten, varlık âleminin başlangıcından,

insanın yaratılışından, gelecekten, kıyamet ve âhiret ahvâlinden haberler vermek müm-

kün olabilsin.

3. Her şeyi yapabilecek bir kudrete mâlik olmak gerekir ki söylenen azametli

sözleri gerçekleştirmek mümkün olabilsin.

Bu şartlar tahakkuk etmediği takdirde söylenen sözler ne kadar azametli görü-

nürse görünsün, bir mânâ ifade etmez. Kimse de bu sözlere inanmaz.

Kur’ân’daki azametli ifadelerin bir kısmı hakikaten söylendiği gibi tahakkuk

ettiğinden, diğerlerinin doğruluğuna da şehadet etmektedir. Đşte bu azametli ifadeler,

insanları, benzerini getirmekten âciz bıraktığı için, Kur’ân’ın mûcizevî yönlerinden biri

olarak ele alınmıştır.

Diğer taraftan, insanoğlu tarih boyunca ilâhî azametten hep korkagelmiştir.

Hatta bazı korktukları varlıklara ulûhiyet atfederek bu yüzden dalâlete düştükleri bile

olmuştur. Dolayısıyla azametli ifâdeler, insanı daha çok tesiri altına alır ve ona acziyeti-

ni daha çabuk hissettirir. Bu yönüyle de azametli ifadelerin i‘câz açısından tahlili, insan-

lar için tesirli ve faydalıdır.

2. Kur’ân Üslûbu Bir “Azamet Üslûbu”dur

224

Kur’ân’ın belâğat, fesâhat ve nazmının üstünlüğünü gösteren genel üslup

husûsiyetlerinin ötesinde bir de azamet üslûbu vardır ki, onu okuyan insan, âyetlerde

konuşan zâtın büyüklüğünü derinden hisseder. Şeyh Abdülaziz ed-Debbâğ Hazretleri şöyle buyurur:

“Kur’ân’ı dinleyip onun yüksek mânâlarını kalbi üzerine akıtan herkes kesin

olarak idrak eder ki, o sadece Rab -sübhânehû ve Teâlâ- Hazretleri’nin kelâmıdır. Çün-

kü Kur’ân’daki azamet ve satvet, ancak Rubûbiyet azameti ve ulûhiyet satvetidir.

Aklını kullanan zekî bir insan, önce devrin hükümdarının sözlerini, sonra da

halkın sözlerini dinlese, sultanın sözlerinde, onu diğerlerinden ayıran bir nefesin oldu-

ğunu hemen farkeder. Hatta âmâ bir insanın bir topluluğa geldiğini farzedelim, sultan da

onların arasında gizlenmiş bulunsun. Bu insanlar sırayla konuşurken sıra sultana geldi-

ğinde, âmâ kişi onun sözünü diğerlerinden hiçbir şüpheye mahal kalmayacak şekilde

ayırır.

Đkisi de sonradan yaratılmış olan insanların sözleri arasındaki fark böyle olursa,

beşer sözü ile Cenâb-ı Hakk’ın kadîm kelâmı arasındaki fark nasıl olur acaba! Nitekim

sahâbe-i kirâm Kur’ân’dan hareketle Rab’lerini tanıdılar, O’nun sıfatlarını idrak ettiler,

rubûbiyetine lâyık olan şeyleri bütün hatlarıyla bilip tasdik ettiler. Böylece Kur’ân-ı

Kerîm’i dinlemek onları, kesinlik ifade eden bir bilgiyle Allah’ı bilmeye götürdü. Bu

onlar için gözleriyle görmek, kalpleriyle müşâhade edip sıhhatli bir şekilde anlamak

yerine geçti. O kadar ki Cenâb-ı Hak onlara göre, yanlarında, meclislerinde her şeyden

daha yakın hâle geldi. Hiçbir kimseye yanında, meclisinde bulunan arkadaşı meçhul ve

gizli değildir…” 1.

Aşağıda bahsedeceğimiz bazı husûslar sebebiyle insan, Kur’ân’ı gönderen

zâtın, her şeye hâkim, istediğini yapan ve sonsuz bir kudrete sahip olduğunu anlamakta

gecikmez. Meselâ Kur’ân-ı Kerîm kendisini şöyle tanıtır:

“E ğer okunan bir Kitapla dağlar yürütülseydi veya onunla yer parçalan-saydı yahut onunla ölüler konuşturulsaydı (o Kitap yine bu Kur’an olacaktı). Fakat

bütün işler Allah’a âittir…” 2.

Âyetin ifadesiyle Kur’ân, öyle büyük bir mûcizedir ki eğer bir kitâbın indiril-

mesi ya da okunması ile dağlar yürütülmüş, yer parçalanmış, ölüler konuşturulmuş olsa

idi, hiç şüphesiz bunlar Kur’ân ile olurdu. Çünkü Kur’ân, şimdiye kadar indirilmiş ilâhî

kitapların en mükemmeli ve en üstünüdür. Onda ilâhî kudretin öyle hayranlık verici

eserleri, gizli ve açık öyle azamet tecellîleri vardır ki, meselâ Kur’ân bir dağın tepesine

1 Ahmed bin Mübârek, el-Đbrîz, s. 61. 2 er-Ra’d, 31.

225

indirilmiş olsa idi o dağın, Allah korkusundan başını eğdiği, çatlayıp hurdahaş olduğu

görülürdü3. Đşte Kur’ân, aslında böylesine büyük bir ilâhî kitaptır. Fakat onun indirilişi-

nin asıl hikmeti bunlardan ziyâde, okunup anlaşılması ve üzerinde derinden derine dü-

şünülüp îmân edilmesi, mûcibince amel edilmesidir4. Dolayısıyla Allah’ın büyüklüğü ve

peygamberinin hak oluşu hususundaki delilleri; dağların yürütülmesi, ölülerin diriltilip

konuşturulması gibi hârikulâde zâhirî hâdiselerden ziyâde Kur’ân’ın ifâdelerindeki

fesâhat ve belâğatta, mânâsındaki derinlik ve azamette aramak daha doğrudur.

Şüphesiz Kur’ân-ı Kerîm; tabiatıyla, son derece tesirli olan dâvet ve ifâde yön-

temiyle, ele aldığı mevzuları ve bunları takdim tarzıyla, kendisini hisseden ve ona göre

şekillenen ruhlarda, dağların yerinden sökülmesinden, yerin yarılmasından ve ölülerin

konuşturulmasından daha büyük, daha köklü değişiklikler meydana getirmiştir. Tesiri

altına aldığı bu yüce ruhlar sâyesinde, hayatın boyutlarını, hatta tüm yeryüzünün görü-

nümünü aşan harikulade hâdiseler gerçekleştirmiş, târihin akışını değiştirmiştir. Taştan

ve çelikten daha sert, daha katı olan düşünce ve geleneklerin donukluğunu parçalamış-

tır. Ölülerden daha hissiz, daha sessiz olan insanları canlandırmış, harekete geçirmiştir5.

Bunu da üslup ve mânâsındaki kuvvet ve azametle yapmıştır. Dolayısıyla Kur’ân’ın

mûcizeliğini bu sahalarda aramalıdır. Artık insanlık seviye kazanmış dağ, taş gibi kaba

şeylere gönül bağlamaktan ziyâde rûh, ahlâk, medeniyet gibi daha bediî zevklere sâhip

olmuştur. Kur’ân’ın azameti de, bu yüksek rûhları, kalbleri ve zihinleri tatmin etmesin-

de, onlara yön vermesindedir.

Kur’ân üslûbunun, insana kuvvetli bir şekilde azamet hissi veren bazı husûsi-

yetleri vardır:

Her Satırında Allah’a Đşaret Vardır

1. Kur’ân üslûbundaki ilâhî azamet tecellilerinden biri, bütün âyetlerde Al-

lah’ın isimlerine, sıfatlarına ve fiillerine ya açıktan veya bir zamirle yahut gizli bir işa-

retle mutlaka yer verilmesidir. Kur’ân’da Allah’ın kemâl sıfatları, azamet ve celâli açık

bir üslupla ve hiçbir beşerin kitabında olmayacak kadar çok zikredilir. Kur’ân-ı Kerîm,

baştan sona Allah’ın esmâ-i hüsnâsı, kemâl sıfatları, ulûhiyeti, rubûbiyeti, hâlıkiyeti,

rahmâniyeti ve kudsiyeti gibi mevzuların en yüksek anlatımı ile doludur. Onda “Allah”

lafzı dünyadaki hiçbir kitapta olamayacak şekilde çoktur. Hangi sahifesine bakılsa veya

sahifeden daha küçük kısımlarına bakılsa orada muhakkak Allah’ın bir takım isim veya

sıfatları bulunur.

3 el-Haşr, 21. 4 Yazır, M. Hamdi, IV, 2989, (er-Ra’d, 31). 5 Kutub, Fî Zılâl, IV, 2061, (er-Ra’d, 31).

226

Kur’ân-ı Kerîm, sâdece bazı duaları ve Allah’ın sıfatlarını ihtiva eden bir kitap

değildir. Onda dinî ve dünyevî muâmelâtla alâkalı hükümler, şahsî, âilevî ve ictimaî

hayata dâir esaslar da mevcuttur. Kur’ân, bu mevzûlardan hangisini işlerse işlesin, mu-

hakkak bir vesîleyle Allah’ın isim veya sıfatlarından pek çoğunu orada zikreder. Bu

sebeple, Kur’ân’da “Allah” ismi, 2697 defa geçmektedir6. Esmâ-i hüsnâsı, sıfatları ve

O’na râci olan zamirler ise, sayılamayacak kadar çoktur.

Meselâ Talâk Sûresi’ni ele alalım. Đsminden bile ahkâmla alakalı olduğu anla-

şılan bu kısa sûrede, “Allah” ismi 25 defa, “Rabb” 2 defa, Allah’a râcî olan zamirler

ise pek çok defa geçmektedir7.

Mücâdele Sûresi’nde ise, her âyette mutlakâ “Allah” ism-i şerîfi zikredilmek-

tedir. Hem de bir kısmında 3, bir kısmında 4, bir kısmında 5 defâ…

Yine, fâiz ahkâmıyla ilgili şu âyetlere bu açıdan dikkatlice bakıldığında, ifade

etmeye çalıştığımız fikir, daha belirgin bir şekilde ortaya çıkacaktır:

“Fâiz yiyenler kıyâmette tıpkı şeytanın çarptığı kimsenin kalkışı gibi kal-karlar. Bu, onların, «Alı şveriş de fâiz gibidir» demelerindendir. Hâlbuki Allah alışverişi mübah, fâizi ise haram kılmıştır. Her kime Rabbinden bir talimat gelir, o da fâizden vazgeçerse, daha önce yaptığı muamele kendisi için geçerlidir, hakkın-daki hüküm de Allah’a aittir. Her kim tekrar fâizcili ğe başlarsa, işte onlar cehen-

nemliktir, hem de orada ebedî kalacaklardır. Allah fâizi mahveder, zekât ve sada-kaları ise bereketlendirir. Allah küfürde ve günahta ısrar eden hiç kimseyi sevmez.

Đman edip sâlih ameller işleyen, namaz kılan ve zekât verenler var ya, on-ların mükâfatları Rableri katındadır. Onlara korku yoktur, onlar üzüntü de çek-

mezler.

Ey iman edenler! Allah’tan korkun! E ğer gerçekten mü’min iseniz mevcut faiz alacaklarınızı terkedin! Eğer böyle yapmazsanız Allah ve Rasûlü tarafından size harp ilan edildiğini bilin! E ğer tevbe ederseniz, sermayeniz sizindir. Böylece ne haksızlık eder, ne de haksızlığa uğrarsınız” 8.

Görüldüğü gibi, Cenâb-ı Hakk’ın isimleri, sıfatları, fiilleri veya bunlara râci

zamirler, hemen her satırda bir veya iki kez geçmektedir. Fâizle ilgili ahkâmın her bir

yönü, Yüce Rabbimizin isim ve sıfatlarına sağlam bağlarla bağlanmış bir vaziyette izah

6 Abdülbâki, Mu’cemü’l-müfehres, “Allah” md. 7 Bu hususta bkz. Abdürrazzâk Đskender, “Đ’câzü’l-Kur’âni’l-Kerîm”, Buhûsü’l-mü’temeri’l-evvel

li-i’câzi’l-Kur’ânî, Bağdat, 21-26 Ramazan 1410, s. 311-312. 8 el-Bakara, 275-279. Krş. Güngör, Kur’ân Tefsirinde Fıkhî Tefsir Hareketi, s. 26-27.

227

edilmektedir. Ahkâm âyetleriyle inanç arasında yakın bir alâka kurulmaktadır9. Her bir

mesaj ve her bir karar, Allah adına verilmektedir.

Kur’ân-ı Kerîm’in, baştan sona insanı Allah’ın rızâsını kazanma, iyi niyet ve

ihlâs gayesine yönelttiğini söyleyen Muhammed Abdullah Draz da, bu konuya temas

eder. Kur’ân’ın bu üslûbunun, ruhları dünyevî havadan kurtarıp bakışları semâya doğru

çekmek için ortaya konmuş muazzam bir nizâm olduğunu bildirir. Bu üslup, Kur’ânî

hitâba hâkim ilâhî irâdenin devamlı kullandığı bir tarzdır. Buna iyice inanmak için

Kur’ân-ı Kerîm’i rastgele açmak kâfîdir. Đster Allah’ın ismi veya zamiriyle, ister sıfatla-

rından herhangi biriyle O’nun adının zikredilmediği yalnızca bir sayfa değil, aynı za-

manda ortalama olarak tek bir satır bile yoktur10.

Đlâhî isimlerin bu kadar sık tekrar edilmesi ve hatırlatılması sebebiyle Kur’ân

okuyucusu için derin bir gaflet ve unutma sözkonusu olamaz. Dikkatimizi uyanık tuta-

bilmek, niyetimizi temiz ve nezih kılmak için, bundan daha tesirli bir terbiye metodu

bulunamaz. Draz, şu açıklamayı yapar:

“Gerçekte, genel olarak bu Kitâb-ı Kerîm’i meydana getiren aşağı yukarı 500

sayfa içinde ilâhî isimlere âit yaptığımız liste, 10.620’yi tutmaktadır. Bu ortalama olarak

15 satırlık her sayfaya 20 isimden fazla düşmektedir. Yalnız 32 sayfadan her biri, bu

çağrıyı 10 defadan daha az yapmaktadır”11.

Draz’ın 500 sayfa olarak tanzim edilen bir Mushaf’ı esas aldığı anlaşılmakta-

dır. Biz daha yaygın olarak kullanılan 600 sayfalık Mushaf’a göre hesap yaptığımızda,

sayfa başına 17.7 adet isim düşmektedir. Her sayfada 15 satır olduğuna göre, ortalama

olarak her satırda birden fazla ilâhî isim geçmektedir. Cenâb-ı Hakk’a işaret eden zamir-

leri de hesaba kattığımızda bu sayı daha da artar.

Bu konuya temas eden Jeffrey Lang şöyle der:

“Kur’ân’daki Allah’ı tavsif eden ifadeler, Hak Teâlâ’nın kıyas kabul edilemez

bir vasfa sahip olduğunu bildirir. Kur’ân’ın hemen her sayfasında Allah Teâlâ’nın pek

çok farklı sıfatından bahsedildiği görülür”12.

Đşte bu üslup, Kur’ân’a mahsus, onun azamet sâhibi Allah’tan geldiğini göste-

ren bir üsluptur. Yâni her şey Allah’a âittir, O’nun emriyle olur, O’nun irâdesi dışında

hiçbir şey olamaz. Bu sebeple âyetler devamlı O’nun azamet ve kudretini ifâde eden

isim ve sıfatlarından bahsetmektedir. Böylece Kur’ân’ın akışında, Allah’ın hâkimiyet ve

9 Güngör, a.g.e, s. 25. 10 Draz, M. A., Kur’ân Ahlâkı, s. 258. 11 Draz, M. A., a.g.e, s. 258. 12 Lang, Melekler de Sorar, s. 73.

228

kudreti devamlı hissedilir. Herhangi bir beşerin, kendisinden bu kadar sık bahsetmesi ve

her şeyi kendine bağlayarak bütün varlıklara hâkim olduğunu iddia etmesi, gerçeklerle

örtüşmez. Ancak bu durum Cenâb-ı Hak için hakikatin tâ kendisidir. O, en üstün hamd

ve övgülere lâyıktır.

Her Şeyin Merkezinde Allah Vardır

2. Her şeyi ilâhî meşiet ve irâdeye bağlayan Kur’ân-ı Kerîm, anlatımlarının

merkezine Allah’ı yerleştirir. Bütün hâdiseler, yüce Yaratıcı ve mutlak kudret sahibi

olan Allah Teâlâ’nın izniyle gerçekleşir13.

Kur’ân-ı Kerîm; tabiat, sebepler ve kendi kendine oluşum gibi tevhide aykırı

hususlara kapılarını kesinlikle kapatır. Onun sisteminde doğrudan doğruya merkezî Al-

lah fikriyle temas etmeyen ve bu fikirle yönetilmeyen hiçbir semantik alan yoktur.

Đslâm’dan önceki devirde Allah, sadece bir tek husûsî semantik alanın üyesi iken,

Kur’ân’ın inmesiyle bütün alanların merkezinde Allah yer almıştır. Bu sebeple

“Kur’ân’ın dünyası theocentric’tir/Allah her şeyin merkezindedir” denilebilir. Dolayı-

sıyla Kur’ân sisteminde bütün semantik alanlar ve anahtar terimler, bu merkezin, bu

yüksek odak-kelimenin (Allah) nüfuzu altındadır. Hiçbir şey bunun etkisinden kurtula-

maz. Yalnız din ve îmânla ilgili kavramlar değil, bütün ahlâkî kavramlar, hatta evlenme,

boşanma, miras, ticareti ilgilendiren senetler, borçlar, fâiz, ölçü ve tartılar gibi tamamıy-

la dünya hayatıyla ilgili şeyler de bu düşünce ile yakından alakadardır14.

Buna göre her oluşun hakîkî fâili olan Allah, tarihin içindedir ve onu bizzat

yönlendirmektedir. Hatta insanların yaptığı zannedilen bazı hâdiseleri de Kur’ân bizzat

Allah’a atfeder. Meselâ Bedir Gazvesi’nde müşriklerin müslümanlar tarafından değil

de, bizzat Allah tarafından öldürüldüğü ifade edilir15.

Her şeyi elinde tutan Allah Teâlâ’nın azameti, Kur’ân’ın başından sonuna ka-

dar her yerinde kuvvetli bir şekilde dâimâ hissedilir. Bu da, boş bir kuruntu, gurur ve

kibirden kaynaklanan bir bencillik değil, hakîkaten öyle olduğu için gerçeklerin açık-

lanmasından kaynaklanan ve kendinden emîn, kat’î ifâdelerin verdiği bir havadır.

Diğer taraftan varlık dünyasının merkezinde Allah bulunduğundan, insan ol-

sun, diğer varlıklar olsun hepsinin O’nun mahlûkâtı olduğu ve bütün mevcûdâtın varlık

hiyerarşisinde O’nun aşağısında bulunduğu dâimâ vurgulanır. O’na karşı olabilecek

hiçbir şey yoktur16.

13 Paçacı, Mehmet, Kur’ân’a Giri ş, s. 97. 14 Bkz. Izutsu, Kur’ân’da Allah ve Đnsan, s. 53. 15 el-Enfâl, 17. Paçacı, a.g.e, s. 97. 16 Izutsu, a.g.e, s. 93.

229

Bu üslup karşısında insan dâimâ kendi konumunu hatırlayarak, güç, kuvvet ve

bilgisinin sınırlarını görmekte ve netîcede acziyetini, kul olduğunu ve vazifelerini yap-

ması gerektiğini düşünmektedir.

De ki!

3. Kur’ân’daki azamet üslûbunun bir göstergesi de, âyetlerde hitab eden zâtın

dâimâ Allah Teâlâ olmasıdır. Yüce Rabbimiz dâimâ buyuran, emreden, yasaklayan,

peygamberine ne diyeceğini öğreten, seven, sevmeyen, râzı olan veya olmayan zât ola-

rak sözü elinde tutmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’de sık sık kullanılan « 5B: De ki» ve «ا<�<B:

Deyiniz» tarzındaki ifadeler de bu gerçeğin en açık tezahürleridir17. Kur’ân-ı Kerîm’de

332 yerde «kul», 12 yerde «kûlû», 3 yerde de «kûlâ» emirleri yer almaktadır18.

Bunun hâricinde Cenâb-ı Hakk’ın kullarından yapmalarını istediği hususları

bildiren yüzlerce emir bulunmaktadır19. Hatta dikkat edilecek olursa, Kur’ân’ın ilk

âyeti hiç de tesadüfî olmayan bir şekilde emir sîgasıyla başlamakta, bu sîga ile Yüce

Allah muhâtabına daha işin başında mahlûku olarak hitab etmekte ve her şeyin yaratıcı-

sının kendisi olduğunu, dolayısıyla kulluk edilmeye layık yegâne Rabbın yine kendisi

olacağını hissettirmektedir20.

Kur’ân’daki emirler bazen daha hâkimâne olur ve “kesin bir şekilde emretti”

formatına bürünür21. Kur’ân’ın bu, bütün insanlara ve her türlü mahlûkâta emredici

üslûbu, ona farklı bir azamet ve heybet kazandırmaktadır.

Diğer taraftan Kur’ân’ın emredici üslûbu, şunu bir kere daha ispat eder ki; va-

hiy, Hz. Peygamber’in kendi benliğinden doğan, kendi içinde oluşan bir hâdise değil, onun kalbine hâriçten indirilen bir vâkıadır. Vahyin, firâset ve sezgiyi kullanarak

meçhulün perdesini aralamaya çalışan “ şuurdışı” yollarla alâkası yoktur22. Aynı şekilde

mantıkî deliller ve zamanla olgunlaşan düşüncelerle meçhûlün bilinmeyen yönlerini

ortaya çıkaran zahirî duygu ölçülerine de uymaz. Vahiyde bir konuşan, emreden ve ve-

17 Bkz. Sâlih, Mebâhis, s. 30. Kur’ân’daki bu tür emirlerle ilgili bir çalışma için bkz. Akyüz, Ali,

Yaşayan Kur’ân Hazreti Peygamber, Đstanbul 2005.

18 Bkz. Abdülbâki, M. Fuad, el-Mu’cemü’l-müfehres, “ل<B” md., s. 725-731.

19 Kur’ân-ı Kerîm’deki emirlerin, sadece Peygamber Efendimiz’e yönelik olanlarını ele alan bir çalışma için bkz. Büyükkörükçü, Abdurrahman, Kur’ân-ı Kerîm’de Rasûlullah’a Yöneltilen Emir ve Ne-hiyler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi SBE, 1999).

20 Bkz. Görgün, Tahsin, Đlâhî Sözün Gücü, s. 55. 21 el-Đsrâ, 23; el-Ahzâb, 36. 22 Vahyin kollektif alt-şuurdan kaynaklandığını söyleyenlerin tenkîdi ve görüşlerinin reddi için

bkz. Demirci, Muhsin, Vahiy Gerçeği, s. 69-71.

230

ren zât vardır, bir de muhatap olan, emirleri yerine getiren ve alan zât vardır. Nitekim

Allah Rasûlü (s.a.v) vahyin kalbine inişini şu şekilde tarif eder:

“Vahiy bazan bana çıngırak sesine benzer bir sesle gelir. Bana en şiddet-

li olanı budur. Söylediğini kavradıktan sonra, o benden ayrılır. Bazen de melek bana bir

adam sûretinde temessül eder ve benimle konuşur. Ben de ne söylediğini iyice idrak

ederim”23.

Her iki durumda da, Rasûlullah (s.a.v) kendisine gelen vahyi iyice anlamak için

son derece dikkatli olduğunu ifâde etmektedir. Yine gelen vahiy kendisi için ister ağır,

ister hafif olsun, o esnâda şuurunun tam yerinde olduğunu, tebliğ edilen vahyi tamamen

uyanık bir şekilde aldığını ve tam olarak anladığını ifade etmektedir. Rasûlullah (s.a.v)

Efendimiz, bu kuvvetli şuur hâli sayesinde, Kur’ân’ın nüzûl târihi boyunca, emir alan

kendi beşerî şahsiyeti ile vahyi gönderen yüce ve emredici şahsiyeti hiçbir zaman birbi-

rine karıştırmamıştır. Hz. Peygamber, Allah’ın huzurunda daima zayıf bir insan olduğu-

nun şuuru içinde bulunmuş, mütevâzı bir kul olarak yaşamayı tercih etmiş24, Allah’ın

kendisi ile kalbi arasına girmesinden25 korkmuştur. Dualarında sık sık:

“Ey kalpleri hâlden hâle çeviren Allah’ım! Benim kalbimi dininde sâbit kıl!”26

diye niyâz etmiştir.

Peygamber Efendimiz’i Allah’ın huzurunda, O’ndan yardım isteyen, hidayete

kavuşturmasını ve affedilmesini talebeden, emrolunduğu şeye dört elle sarılan ve bazen

şiddetle itab edilen bir kul olarak tasvir eden Kur’ân âyetlerini okuyan kişi, Yaratan ile

yaratılanın sıfat, zat ve üslupları arasındaki nihayetsiz farkı derhal görecektir. Zîrâ

Peygamber Efendimiz’in Kur’ân’da anlatılan tavrı; Rabbinin emirlerine muhalefet söz

konusu olduğu zaman O’nun azabından korkan ve bunun için de emirlerine bağlanan,

rahmetini dileyen ve Allah’ın Kitab’ından tek bir harfi bile değiştirmesinin mümkün

olmadığını îlân eden itaatkâr bir kulun tavrıdır27. Hz. Peygamber’in diğer insanlar gibi

bir insan olduğu, sadece tebliğ etmekle mükellef bulunduğu, Allah’ın hazinelerine sahip

olmayıp gaybı bilmediği açıkça tasrih edilmektedir. O, hiç bir zaman, beşeriyetin ve

yaratılmışlığın sınırlarını aşan bir hâkimiyet sıfatına sahip olduğunu iddia etmemiştir28.

Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz’e yönelik “De ki” hitapları, vahyi hâriçten gönde-

ren zâtın, ona ne söyleyeceğini bir bir öğrettiğini göstermektedir. Peygamber Efendi-

miz’in kendiliğinden konuşmadığını, aksine kendisine vahyedilene tabi olduğunu göste-

23 Buhârî, Bed’ü’l-vahy, 1/6. 24 Ahmed, II, 231; Heysemî, IX, 18, 20, 21. 25 Bkz. el-Enfâl, 24. 26 Tirmizî, Kader 7/2140, Deavât 90, 124; Ahmed, IV, 182, VI, 91, 251, 315. 27 Yûnus, 15-16. 28 el-Kehf, 110; el-A’râf, 118; el-En’âm, 50.

231

rir. “De ki” ifadesinin Kur’ân-ı Kerîm’de devamlı tekrarlanması, okuyucuya Allah

Rasûlü’nün vahiy konusunda hiçbir dahlinin bulunmadığını daima hatırlatır. O’nun, ne

cümle, ne de kelime üzerinde bir tasarrufu yoktur. O, muhatap olduğundan sadece Al-

lah’ın gönderdiği vahyi alır ve tebliğ eder, kendiliğinden konuşmadığı gibi düşündüğü-

nü söyleyen biri de değildir.

Rasûlullah (s.a.v) kendisine inen vahiy ile Allah’tan aldığı ilham sonucu olan

sözlerini tam bir şuurla açıkça ayırt ediyordu. Şahsî kanaat ve düşünceleri tamamen

beşerî vasfının bir eseriydi. Bunların, Rabbinden gelen sözlerle karışması asla mümkün

değildi. Onun için Rasûlullah (s.a.v), vahyin inmeye başladığı ilk günlerde, Kur’ân’dan

başka bir sözün yazılmasını veya Kur’an ile hadislerin aynı yere yazılmasını yasakla-

dı29. Böylece Allah’ın kelâmı olan Kur’ân-ı Kerîm’in, diğer sözlerle karışmasını önledi.

Allah Rasûlü (s.a.v), her bir veya birkaç âyet indiğinde, hemen vahiy kâtiplerinden biri-

ni çağırır ve inen vahyi yazdırırdı30.

Allah Rasûlü (s.a.v), ilk günlerde, unutma korkusuyla inen vahyi, daha bitme-

den aceleyle tekrar etmeye çalışırdı. Cenâb-ı Hak, böyle yapmaması hususunda onu îkâz

etti ve Kur’ân’ı kendisine ezberleteceği teminatını verdi31.

Bunlara benzer daha pek çok delil, vahyin, Hz. Peygamber’in rûhî ve psikolo-

jik hâllerinden tamamen bağımsız olduğunu açıkça ortaya koymaktadır32.

Hâkim Bir Edâ

4. Kur’ân-ı Kerîm’de, başka hiçbir kitapta görülmeyen bir duruş ve hâkim bir

edâ mevcuttur. Kur’ân’ın üslûbunda, çeşitli maksatlarla etkilenmekten yüce, tesir eden

fakat müteessir olmayan, gerçekleri iyisiyle kötüsüyle ortaya koyan, kendisine hiçbir

iyili ğin fayda, hiçbir kötülüğün de zarar veremeyeceği ve hiçbir şeyden korkmayan bir

varlığın kudret ve kuvveti fark edilir. Kur’ân’ın sözkonusu azamet ve yüceliği, münâka-

şada, medihte, zemde hep ölçülü olan üslûbunda açıkça müşâhede edilmektedir. Meselâ:

“Onlara, «Allah’ın indirdi ği (kitaplara) îman edin!» denilince, «Biz sadece bize indirilen (Tevrat’a) inanırız!» deyip, ondan sonra gelen (Đncil ve Kur’an’ı) inkâr ederler. Hâlbuki (Kur’an), ellerinde bulunan (Tevrat’ı) tasdik eden hak bir kitaptır. De ki: «E ğer (size indirilene) inanıyor idiyseniz, daha önce Allah’ın pey-

29 Müslim, Zühd, 72. 30 Bkz. Ebû Dâvûd, Salât, 120-121/786; Tirmizi, Tefsir, 9/3086; Ahmed, IV, 218; el-Müttakî,

Kenz, II, 16/2960. 31 Bkz. el-Kıyâme, 16-19; Tâhâ, 114. 32 Vahyin Peygamber Efendimiz’e hâriçten geldiği konusunun tafsîlatlı bir îzahı için bkz. Sâlih,

Mebâhis, s. 27-33.

232

gamberlerini niçin öldürüyordunuz?»” 33 âyetinde Kur’ân, kendini, iftirâcı ve nankör

yahudilere karşı müdâfaa ederken ”O haktır“ و�� ا�� sözüne hiçbir şey ilave etme-

miştir. Hâlbuki insanlar, kendi inandıkları ve etrafındakileri de inandırmayı arzu ettikle-

ri herhangi bir gerçeği anlatmak istediklerinde veya kendilerine iftirâ atıp doğru sözleri-

ni yalanlayan, iyiliklerine nankörlük ve ihânetle karşılık veren kimselere cevap vermek

istediklerinde, bu kadarcık bir sözle yetinmezler.

Kur’ân-ı Kerîm, Đsrailoğulları’nın en çirkin bir işi yaptıklarını, ahmaklığın

sembolü olan ineği ve buzağıyı en yüce mabud mevkiine koyduklarını ve Allah Teâlâ

nice muazzam mûcizelerle hakka hidayet ettiği hâlde, yoldan çıkarak ilahi emirlere karşı

büyüklendiklerini ve kalplerinin taştan daha katı hale geldiğini tescil ettikten sonra, bi-

rincisinin akabinde sadece “Bu zulümdür” 34, ikincisinin ardından da “Ne kötü bir iş!” 35 demekle iktifa etmiştir. Hâlbuki bir insanın, bu derecedeki bir şenâet karşısında

Kur’ân’ın hâkimâne bir edâ ile söylediği bu cümlelerle yetinmesi oldukça zordur.

Kur’ân’ın ifâdelerinde, hafife alınmış üstün mevki sahibi insanların hiddetini ve intikam

heyecanını görmek mümkün değildir. Đşte bu azamet ve ululuğu, Kur’ân’ın ölçülü

üslûbunda; yani münakaşasında, övmesinde ve yermesinde hep ölçülü olan bu muhte-

şem üslûbunda devamlı sûrette ve açıkça görmek mümkündür36.

Hâkimâne uslûbun diğer bir tezâhürü de, Kur’ân’ın bilgiyi takdim edişinde gö-

rülür. Onun bilgiyi takdimi çok farklıdır. Kur’ân, bilgiyi sunarken muhâtaplarına, “Sen

bunu önceden bilmiyordun” der37. Hakikaten, böyle bir iddia, bugün elimizde olan hiç-

bir kutsal kitapta yer almaz. Đnsanların sahip olduğu diğer tüm eski yazmalar ve kutsal

kitaplar, birçok bilgi ihtiva etmektedir. Ancak onlar, daima bilginin nereden geldiğini,

kime ait olduğunu beyan ederler. Meselâ Kitab-ı Mukaddes, tarihi ele alırken:

“Şu kral burada yaşadı, şu savaşçı şu savaşta vuruştu, şunun birçok çocuğu

vardı..” gibi bilgiler verir38. Bununla beraber, “Şayet sen bu konuda daha çok bilgi ister-

sen, şu şu kitapları okumalısın” der39. Çünkü bu bilgilerin kaynağı o kitaplardır.

Kur’ân-ı Kerîm ’de ise bunun tam aksi bir durum sözkonusudur. Kur’ân, insanlara bil-

giyi takdim eder ve bu bilginin “yeni bir bilgi” olduğunu ifade eder.

33 el-Bakara, 91. 34 Bkz. el-Bakara, 51, 54, 57, 92. 35 el-Bakara, 90. 36 Bkz. Drâz, en-Nebeü’l-azîm, s. 125-127. Benzer konuların işlendiği yer için bkz. Hatip, Đddiala-

ra Cevaplar, s. 389-394. 37 Meselâ bkz. Âl-i Đmrân, 44; Yûsuf, 102; el-Kasas, 44, 46, 86; el-Ankebût, 48. 38 Meselâ bkz. Eski Ahit, 1. Kırallar, 6, 7, 8, 11. 39 Meselâ bkz. Eski Ahit, 1. Kırallar, 11:41; 1. Tarihler, 29:29; 2. Tarihler, 36:8.

233

Bununla birlikte Kur’ân-ı Kerîm daima verdiği bilginin araştırılmasını ve gü-

venilirliğinin doğrulanmasını tavsiye eder. Buna rağmen, on dört asır önce Kur’ân’ın

verdiği bu bilgilere, inkarcılar tarafından asla itiraz edilememiştir. Gerçekten, müslü-

manlardan nefret eden Mekkeliler, ard arda yeni bilgiler getirdiğini iddia eden bu tür

vahiyleri işittiklerinde, seslerini yükselterek, “Bu bilgiler yeni değil ki… Biz Muham-

med’in bu bilgiyi nereden aldığını biliyoruz. Biz onu zaten falan yerden öğrenmiştik”

diyememişlerdir40.

Öte yandan Kur’ân-ı Kerîm, öylesine hâkimâne bir üslûba sahiptir ki, bütün in-

sanlara hidayet için gelmiş olmasına rağmen, onları iman etmeleri için zorlamaz. Đnatçı

münkirlere:

“ Đşte Rabbiniz tarafından hakîkat geldi. Artık dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin!” 41 der.

Kur’ân-ı Kerîm, doğruyu ve yanlışı tam olarak ortaya koyduktan sonra hâkim

bir edâ ile şöyle hitâb eder:

“Bu, bir ö ğüt ve uyarıdır. Artık isteyen, Rabbine varan yolu tutar” 42,

“Hayır! Gerçekten bu bir ö ğüttür; dileyen onu okur, düşünür ve ders alır”43.

Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz, ileri gelen müşriklerin iman etmesi için kendini

harab edercesine gayret edip, o esnâda yanına gelen âmâ bir müslümanla ilgilenmedi-

ğinde, ilâhî itâba mâruz kalmıştır. Cenâb-ı Hak, Peygamber Efendimiz’e hitâben:

“Âmâ belki senden istifade edecekti, ancak sen irşada ihtiyaç duymayana dö-

nüp itibar ediyorsun. Kendisi arınmak istemiyorsa onun arınmamasından sana ne! Ha-

yır! Öyle yapma. Çünkü o âyetler öğüttür/uyarıdır; artık isteyen ders alır”44 buyurmuş-

tur.

Zira Allah Teâlâ, hiçbir şeye muhtaç olmadığı gibi, insanların iman etmesine

de ihtiyacı yoktur. O, insanları kendi faydaları için imana davet eder ve inandıkları tak-

dirde onlardan râzı olur. Bu durum bir âyet-i kerîmede şöyle beyan edilir:

“E ğer inkâr ederseniz, şüphesiz Allah, size muhtaç değildir. Bununla be-raber O, kullarının küfrüne râzı olmaz. Eğer şükrederseniz sizin hesâbınıza bun-dan râzı olur” 45.

40 Miller, Gary (Abdülahad Ömer), The Amazing Qur’an, s. 14-15. 41 el-Kehf, 29. 42 el-Müzzemmil, 19; el-Đnsân, 29. Ayrıca bkz. en-Nebe’, 39; et-Tekvîr, 27-28; Yûnus, 99. 43 el-Müddessir, 54-55. 44 Bkz. Abese, 1-12. 45 ez-Zümer, 7.

234

Kur’ân’ın hâkimâne üslûbunun bir tezâhürü de, onun azılı düşmanlarına karşı

gâyet açık konuşması, yanlış yolda olduklarını ve uğrayacakları azâbı yüzlerine çekin-

meden söylemesidir. Cenâb-ı Hak, kâfirlere şöyle hitâb eder:

“Hem siz, hem de Allah’tan başka taptığınız tanrılar, hepiniz cehennem odunusunuz, siz hep beraber cehenneme gireceksiniz!” 46.

Kur’ân’daki bu hâkim edâ, ona farklı bir azamet kazandırır ve insanlara, Al-

lah’ın kudreti ile kendi acziyetlerini devamlı hatırlatıp durur.

Kalbi Her Tarafından Kuşatır

5. Kur’ân’ın sâhip olduğu azamet üslûbunun bir tezahürü de, onu dikkatle oku-

yan kimsenin kalbini bütün yönlerden kuşatarak tesiri altına almasıdır. Bu, ilâhî vahyin

karakteristik bir özelliğidir. Âyet-i kerîmede:

“…Cebrâil Allah’ın izniyle Kur’ân’ı Sen’in kalbinin üzerine indirmekte-dir…” buyrulur47.

Âyette “Kalbin üzerine” buyrulması iki bakımdan ehemmiyetlidir: Birincisi:

“ & .! ” edatı “ Đstiʻlâ” ifade ettiğinden, vahiy yoluyla indirilen ilâhî bilgilerin, kalpte

kendiliğinden doğan ilham ve sünûhatın, birtakım basit duyguların meydana gelmesinde

olduğu gibi, kalbe yalnızca bir noktadan ilişivermekle kalmadığını, bütün kalbi üzerin-

den çepeçevre kaplayıp istîlâ etmek sûretiyle diğer duygu ve idraklerin cümlesini geçer-

siz kılarak gelip yerleşen ve her türlü kesinliğin üstünde, karşı konulamaz zorunlu bir

ilmî gerçeklik ifâde eden ilahî hüküm ve ilâhî mecburiyet demek olduğunu iyice anlat-

maktadır. Nitekim Cebrâîl (a.s), vahiy getirdiği zaman, Rasûlullah’ı öyle sarıp sıkıştırı-

yordu ki, canına tak ediyordu. Bunun için Rasûlullah (s.a.v); “Beni tâkatsiz bırakıncaya

kadar sıktı”48 buyurmuştu.

Đkincisi: Bu sözü söylemeye Rasûlullah (s.a.v) memur olduğu için sözün gelişi

ve dış görünüşü icabı, Peygambermiz’in diliyle ve mütekellim (birinci şahıs) sîğasıyla

“alâ kalbî” denilmesi gerekirdi, yani sözü söyleyen Rasûlullah (s.a.v) olduğuna göre,

onun “benim kalbim üzerine” demesi lazım gelirdi. Böyle iken Cenâb-ı Hak, muhatap

sigası ile “alâ kalbike: Senin kalbinin üzerine” buyurmuştur ki, bu da bu sözü Efendi-

miz’in kendiliğinden değil, Allah tarafından aynen söylemeye memur olduğunu nass

46 el-Enbiyâ, 98. 47 el-Bakara, 97. 48 Buhârî, Bed’ü’l-vahy, 1.

235

hâlinde ortaya koymak içindir. Özet olarak “Ey Muhammed! Sen değil, ben söylüyo-

rum, sen bunu îlân et!” mânâsı taşımaktadır49.

Bu husûsiyetiyle vahiy, kalbleri istîlâ ederek onlara büyük bir ürperti vermekte,

aynı seviyeden veya alttan söylenen bir söz değil, yücelerden kalbin üzerine inen ve ona

müthiş bir azamet duygusu veren ilâhî bir kelâm olduğunu hemen fark ettirmektedir.

Konuları Đnsan Fıtratına Uygun Anlatır

6. Kur’ân’ın konuları işleyiş tarzı ve sıralaması da, onun tesirini artıran azamet-

li bir yöndür. Kur’ân-ı Kerîm, Mushaf tertibine uygun olarak insan gerçeğiyle alakalı

mevzuları ele almasındaki eşsiz üslûbuyla, hemen okuyucusunun problemlerini çözme-

ye başlar ve kısa bir süre sonra hakikatle buluşmasına vesile olur. Jeffrey Lang’ın tes-

bitiyle batılı bir okuyucu Kur’ân’ı açar açmaz, kendini bâriz bir şekilde modern zaman-

larda Allah’ın varlığına dâir çok büyük şüphelere yol açan en mühim sorulardan biriyle

karşı karşıya bulur. Melekler Kur’ân’da sormaktadır:

“Bizler hamdinle seni tesbih ve takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çı-karacak, orada kan dökecek birini mi yaratacaksın?”50.

Sonra Kur’ân açıklamaya başlar, fakat sâdece okuyucunun dikkatini cezbetme-

ye ve yönlendirmeye yetecek derecede bir cevap verir. Şayet okuyucu, daha fazla ipucu

elde etmeyi istiyorsa, okumaya devam etmek zorunda kalacaktır51.

Bu şekilde Kur’ân okumaya başlayıp müslüman olan pek çok batılı insan var-

dır. Bunlardan biri de Fransız mühtedi Mûsâ Belfort’tur. Kendisiyle tanışma imkânı

bulduğumuz bu zat, 12 sene boyunca misyoner okullarında eğitim görmüş ve daha sonra

da uzun yıllar misyonerlik yapmıştır. Nasıl müslüman olduğunu anlatırken şu açıklama-

yı yapmaktadır:

“Araştırmalarıma devam ederken bir taraftan da Kur’ân okumaya başladım.

Beni ilk düşünceye sevkeden âyet, Allah’ın Hz. Âdem’i affettiğini söylediği âyet

oldu. Allah ilk günahı affetmişti. Đncil’de ise bu söylenmiyor, Hz. Âdem’in günahı-

nın, insanlığı günaha sürüklediği söyleniyordu. Âyetlerin mealinin yanında açıkla-

malar da vardı. Oradaki açıklamada Hz. Âdem’in affedildiği ve peygamberlikle va-

zifelendirildiği anlatılıyordu. Orada okumayı bıraktım ve düşünmeye başladım. Đlk

günahı affeden Allah, çok merhamet sâhibi ve affedici olmalıydı. Hâlbuki Yeni

Ahit’te bir kişinin günahı herkese mâl ediliyordu. Merhametli bir Allah nasıl olur

da bir kişinin günahını herkese mâl edebilirdi? Sevgi ve merhamet sâhibi bir yaratı-

cının affetmesi gerektiğini düşündüm. Bu beni derinden sarstı ve burada Kur’ân’a

49 Yazır, M. Hamdi, I, 433- 434, (el-Bakara, 97). 50 el-Bakara, 30. 51 Lang, s. 191.

236

hak verdim… Đncillerde ise Hz. Âdem’in günahı tüm insanlığa mâl ediliyordu. Ha-

di, Đsa (a.s) bu ilk günahı temizledi, diyelim, Hz. Đsa’ya gelinceye kadar aradan ge-

çen 5 bin sene içerisindeki insanların durumu ne olacaktı? Bu soru hayatımı alt üst

etti. Đçimde bir merak ve daha çok bilme isteği uyandı…”.

Bu sürecin sonunda Mûsâ Belfort Đslâm’la şereflenmiştir52.

Aynı şekilde Đngiltere’de öğretmen olarak vazife yapan John da, Kur’ân’la il-

gili ders anlatmak için çalışırken, Kur’ân’ın insanın kafasındaki problemleri belli bir

usul dâiresinde çözmesindeki üstünlüğe hayran kalmış ve neticede müslüman olmuş-

tur53.

Bu da şunu göstermektedir ki, müsteşriklerin Kur’ân’ın konuları düzensiz ve

karışık işlediğini iddia etmeleri, onların kendilerine göre belli bir sisteme alışmalarından

ileri gelmektedir. Hâlbuki bir konunun mutlaka insanların alıştıkları bölümleme siste-

mine göre anlatılması zaruri değildir. Đşte burada görüldüğü gibi, Kur’ân’ın tatbik ettiği

sistem, insan fıtratına daha uygundur. Đnsanları daha çok meşgul eden problemlerden

başlayarak, belli bir metod dâhilinde onları doğruya ulaştırmaktadır.

a. Đlâhî Azamet Bütün Âyetlere Sirâyet Etmiştir

Kur’ân-ı Kerîm’de, Cenâb-ı Hakk’ın kudreti ve azameti; bütün mevzuların, bö-

lümlerin ve âyetlerin içine sirayet etmiş vaziyettedir. Kur’ân’ın her yerinde ve her yö-

nünde ilâhî azametin heybeti müşahade edilmektedir. Kur’ân, hangi mevzûyu ele alırsa

alsın, onunla alakalı murâd-ı ilâhîyi naklederken zaman zaman ilgili ilâhî sıfatları zikre-

derek Allah’tan korkmaya ve O’na karşı ümit beslemeye yönlendirir. Cehennem ateşiy-

le okuyucunun kalbini titretirken cennetin güzellikleriyle ona huzur kapılarını aralar.

Bunlarla birlikte okuyucu kendisini ilâhî kudretin huzurunda hisseder ve O’nun azame-

tiyle sarsılır. Bu mevzuda John Davenport şöyle der:

“Kurân’ın Zât-ı Kibriyâ’yı ifade eden âyetlerinin âhengindeki ulviyet, onun

azametinin bir göstergesidir. Kur’ân-ı Kerîm, Cenâb-ı Hakk’ı bütün yüce sıfatlarla tav-

sif ederken, beşerî zaaflardan herhangi birisini Zât-ı Kibriyâ’ya kesinlikle isnad etmez.

Ulûhiyetten bahsederken Allah Teâlâ hakkında en tebcîlkâr, en azametli ifâdeler kulla-

nır”54.

52 Belfort, Mûsâ, “Misyonerdim KUR’ÂN Büyüyü Bozdu...”, Altınoluk, 2004 Mart, Sayı: 217, s.

13-14. 53 Köse, Ali, Neden Đslâm’ı Seçiyorlar, s. 165-167. 54 Davenport, Mohammed and Koran, s. 80; Edib, Eşref, Kur’ân’ın Azamet ve Đhtişâmı, s. 9.

237

Kur’ân-ı Kerîm’de Cenâb-ı Hakk’ın isim ve sıfatlarının doğrudan zikredildiği

yerlerde, bunun apaçık tezahürlerini, çok az Arapça bilgisine sahip sıradan okuyucular

bile rahatlıkla hissedebilir. Açık bir örnek olması bakımından Neml Sûresi’nin şu kıs-

mına bakalım:

“ (Rasûlüm!) De ki: Bütün hamdler Allâh’a mahsustur. Allâh’ın seçkin

kıldığı kullarına selâm olsun! Allâh mı daha hayırlı, yoksa O’na ortak koştukları

şeyler mi?

(Onlar mı daha hayırlı) yoksa yeryüzünü yaşamaya elverişli kılan, yeraltından ve üstünden nehirler akıtan, yerin (sarsılmaması) için oturaklı dağlar

yaratan ve iki deniz arasına bir engel koyan Allâh mı? Hiç Allâh ile beraber başka bir ilâh olur mu? Hayır! Do ğrusu onların çoğu (hakikatleri) bilmiyorlar.

(Onlar mı hayırlı) yoksa kendine yalvardığı zaman darda kalana icâbet

edip sıkıntısını gideren ve sizi yeryüzünün hâkimleri kılan Allâh mı? Hiç Allâh ile

beraber başka bir ilâh olur mu? Ne de az düşünüyorsunuz!

(Onlar mı hayırlı) yoksa karanın ve denizin karanlıklarında sizi doğru yola çıkaran ve rahmetinin (yağmurun) önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen

Allâh mı? Hiç Allâh ile beraber başka bir ilâh olur mu? Allah, onların ortak

koştukları şeylerden çok yücedir!

(Onlar mı hayırlı) yoksa (insanı) ilk olarak yaratan, ölümden sonra tekrar

diriltecek olan ve sizi hem gökten hem de yerden rızıklandıran Allâh mı? Hiç Allâh ile beraber başka bir ilâh olur mu? De ki: «Eğer (iddianızda) doğru iseniz delilinizi getirin!»” 55.

Bulutların yaratılması, yağmurun damla damla ihtiyaç miktarı gönderilmesi…

Aynı toprak ve su ile beslenen ve esas yapıları aynı maddelerden oluşan tohum ve çe-

kirdeklerden birbirinden çok farklı binlerce çeşit bitkinin çıkarılması… Onların çiçekle-

ri, renkleri, desenleri, meyveleri, kokuları ile sergiledikleri ilim, hikmet, kudret azamet

ve sanat… Yaratılışın, başlangıcından beri makrokozmoz ve mikrokozmoz evrendeki

sistemlerde devam eden ve hiç aksamayan müthiş nizam… Bütün bunlar, azıcık aklı

olanlara dahi bu nizamın sâhibi olan tek Allah’ı tanıtmaktadır.

Âyetler, insanı bu kabil tefekküre yöneltmekle birlikte, söze Yüce Allah’a

hamd ile başlamakta, aralarda O’nun şirk koşulmaktan yüce olduğu bildirilmekte ve

devamlı onun üstün kudret ve sanatına vurgu yapılmaktadır.

55 en-Neml, 61-64.

238

Đnsanı benzerini söylemekten âciz bırakan bu tür ifâdeleri, Kur’ân’ın başından

sonuna kadar her sayfasında müşâhade ediyoruz. Sözün, sahibinin tabiat ve karakterini

yansıttığı bir hakikattir. Bu sebeple azamet sahibi olan Allah’ın sözü de dâimâ azametli

olmaktadır.

Kur’ân, kendisini “Azîm: Büyük, azametli” olarak tanıtmaktadır56. Azametli

bir haber olduğunu bildirmektedir57. Allah Teâlâ, Kur’ân’da kendisini tanıtmak için

kullandığı Mecîd, Kerîm , Azîz, Aliyyün Hakîm ve Azîm sıfatlarını Kur’ân-ı Kerîm

için de kullanmaktadır58. O hâlde onu öncelikle kendini tanıttığı gibi tanımamız gerek-

mektedir. Metodik ilmin ve ilim zihniyetinin îcâbı budur.

b. Vahyedilişi ve Tertîbi Kur’ân’ın Azametli Yönlerinden Biridir

Kur’ân-ı Kerîm, daha Bakara Sûresi’nin ilk âyetinden îtibâren birçok yerde

kendisinden hep kitap olarak bahseder. Bu da Kur’ân’ın daha vahyin başlangıcında bir

kitap olmak üzere indirildiğini gösterir. Elbette bir kitabın da belirli bir düzen takip et-

mesi gerekir59.

Kur’ân-ı Kerîm’in nazmındaki cezâlet, lafzındaki fesâhat, mânâsındaki belâğat,

üslûbundaki bedâet ve beyânındaki berâet hakkında önceki bölümlerde tafsîlatlı bilgiler

verilmişti. Bu şekilde yüce bir kitabın vahyedilmesine ve nüzûl sürecine bakıldığında,

bunun büyük bir mûcize olduğu görülür. Zira Kur’ân necmler, vahiy grupları hâlinde

ihtiyaca göre ve belli bir tedrîcîliği tâkip ederek nâzil olmuştur. Vahiy geldiğinde

Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz, vahiy kâtiplerini çağırır ve:

“ Şu âyetleri şu şu meselelerin zikredildiği sûreye koyun” buyururdu. Bir âyet

geldiği zaman da:

“Bu âyeti, içinde şu şu şeylerin zikredildiği sûreye koyun!” buyurur60, âyetlerin

nereye yerleştirileceğini gösterirdi.

Rasûlullah (s.a.v), Kur’ân-ı Kerîm’in sûrelerini namazlarda, hutbelerde sohbet-

lerde, günlük evradında ve Ramazan aylarında Cebrâil (a.s) ile yaptıkları mukâbelelerde

şu andaki tertîb üzere okurdu. Ashâbına Kur’ân’da sûrelerin, sûrede de âyetlerin yerini

56 el-Hicr, 87. 57 Sâd, 67. 58 Bkz. Kâf, 1; el-Bürûc, 21; el-Vâkıa, 77; Fussilet, 41; ez-Zuhruf, 4; el-Hicr, 87; Sâd, 67. 59 Mevdûdî, I, 28, (Giriş). 60 Bkz. Ebu Davud, Salat, 120-121/786; Tirmizi, Tefsir, 9/3086; Ahmed, IV, 218; el-Müttakî,

Kenz, II, 16/2960.

239

o gösterirdi. Bu sebeple Đslâm âlimleri, âyetler gibi sûrelerin de tevkîfî olduğunu, yani

sıralarının Cenâb-ı Hak tarafından tayin edildiğini kabul etmişlerdir61.

Bu minvâl üzere devâm ederek yirmi küsur sene sonra muhteşem bir eser vü-

cûda gelmiştir.

Hiçbir beşer, yirmi sene sonra ortaya çıkacak kitabının bir kısmını, ortalarda

veya sonlarda bir yere koyup yerini hiç değiştirmeden sonunda düzenli ve tertipli bir

eser telif edemez. Yıllar sonra meydana gelecek hâdiseyi ve bu münâsebetle söyleyece-

ği sözü de bilemez. Ve bu sözü öncesi ve sonrası ile büyük bir tenâsüp içinde bir araya

getiremez. Buna ömrünün yetip yetmeyeceğini de kestiremez. Dolayısıyla Kur’ân’ın,

kendinden emîn ve neyi nereye koyacağını çok iyi bilen bir edâ ile nâzil olması ve nüzûl

sırasından farklı olarak ayrı bir Mushaf tertibinde ortaya çıkması, tam bir mûcizedir. O

ancak Evvel ve Âhir olan, her şeyi bilen ve her şeye kudreti yeten Allah’ın kelâmıdır.

Kur’ân vahyi 23 sene gibi uzun bir zamanda tamamlanmıştır. Yüzlerce değişik

hâdise ve bir o kadar durum vesilesiyle âyetler gelmiştir. Allah Rasûlü (s.a.v), Cebrail

(a.s.)’ın talimatıyla âyetlerin yerini öğreniyor ve vahiy kâtiplerine onların nereye konu-

lacağını bildiriyordu. Vahyin ne zaman ve nasıl tamamlanacağını bilmiyordu. Bunu

vahiyle değil de kendiliğinden yapmış olsaydı, ortaya çıkan kitap, çok dağınık, karma

karışık olurdu. Hâlbuki Kur’ân sûreleri öyle bir bütünlük arzeder ki, sanki bir kerede

telif edilmiş gibi son derece mütenâsiptir.

Muhammed A. Draz bunu, bir misâlle şöyle açıklar:

“Bir adam düşünelim: Üzerinde ne bir binanın, ne de bir enkazın olmadığı ge-

niş bir vâdiye girmiş olsun. Birdenbire bir zelzele yahut semavî bir âfete maruz kalsın.

Dağın tepesi açılıp o adamın yanı başına birkaç kaya parçası düşmüş olsun. Aradan az

çok bir zaman geçtikten sonra ikinci veya üçüncü bir sarsıntı, kendisinin yanına demir

madeni, altın ve gümüş parçaları fırlatsın. Bu adamın veya başka herhangi bir insanın,

gelen bu dağınık parçalar veya gelmesi muhtemel olan diğer cüzlerle, her türlü levazımı

ile büyük bir şehir kurmayı kararlaştırıp, hemen o anda plânlayarak inşa işine başlaya-

cağını hiç düşünebilir misiniz? Adam ne bilsin, belki bu hâdiseler başka sefer hiç tekrar-

lanmayacaktır? Bir daha meydana gelse bile kaç defa olacağını nereden bilebilir ki?

Muhtemel bir hareketten sonra düşecek maddenin çeşidini de bilmesi mümkün değildir

(...) Hele bu bina işine eline, ilk tuğlalar geçer geçmez başlaması hiç düşünülemez. Baş-

layamaz ama, yine de bu durumda bir şehir kurma macerasına giren bir adamın bulun-

duğunu farz edelim.

61 Muhammed Abdullah Draz, “en-Nakdü’l-fennî li-meşrûi tertîbi’l-Kur’âni’l-Kerîm hasebe

nüzûlihî”, Mecelletü’l-Ezher, c. XXII, Ramazan 1370, s. 784-786.

240

Diyelim ki kader de yardım etti, arzuladığı bütün bina malzemesini hazırladı.

Hiç düşünülebilir mi ki bu adam, Allah’ın tabiata koyduğu kanuna karşı bir maceraya

girişip de, eline geçen her tuğlayı hemen ona en münasip düşecek ideal yerine koyabil-

sin? Tabiî, bu tuğlaların inşa işindeki normal sırası ile onun eline geçmediğini de göz

önünde bulundurmak gerekir. Bilakis parçalar rastgele gelmekte; irili ufaklı, değişik

renkte, değişik husûsiyetler taşımaktadır. Bazen temele konulacak unsurlar ve sütunlar

gelmeden, meselâ balkona konulması gereken parçalar yahut süsleme unsurları çıkmak-

tadır. Birbirinden uzak binaların muhtelif yerlerine konulması lâzım gelen parçalar bir

arada gelmektedir.

Şayet bu şahıs, parçalar kendisinin eline geçer geçmez hemen onları muayyen

yerlerine koysa, bilahare binanın cüzlerinin yerlerini değiştirmekten, yaklaştırıp uzak-

laştırmaktan, alt üst etmekten başka çaresi kalmayacaktır (...) Fakat o ne? Adam son

tuğlayı koyup elini kaldırır kaldırmaz, muntazam bir şehir arz-ı endam ediyor! Öyle bir

intizam ki, hiçbir saray, hiçbir oda, hattâ hiçbir tuğla yok ki, mimarların takdir edeceği

tarzda tam yerine yerleşmiş olmasın”62.

Đşte Kur’ân’ın vahyediliş süreci aynen buna benzemektedir. Mesela Bakara

Sûresi, normalde Medîne’de en son nâzil olan sûrelerdendir. Ancak sıralamada

Kur’ân’ın en başına konulmuştur. Kur’ân’ın nüzul süreci tamamlanıp her sûre Allah’ın

tayin ettiği yerine konulduğunda, mükemmel bir yapı ortaya çıkmıştır. Đnsanın bu tür bir

metodla mükemmel bir eser ortaya koyması, mümkün değildir. Dolayısıyla, Kur’ân’ın

nüzûlü ve tertîbi, Kur’ân’ın azametli yönlerinden biridir63.

Kur’ân’ın neden kronolojik sıraya göre tertîb edilmediği yönündeki bir soruya

şöyle cevap verilebilir: Şu andaki tertîbinin pek çok hikmetlerinden biri şudur:

Đlk safhada Kur’ân-ı Kerîm, Đslâm’dan tamamen habersiz olan kimselere hitap

ediyordu ve tabiî olarak her şeyden önce onlara imanın temel esaslarını öğretmek zo-

rundaydı. Fakat nüzûlü tamamlandıktan sonra Kur’ân-ı Kerîm, çoğunlukla Đslâm’ı kabul

eden ve kendilerine Rasûlullah (s.a.v) tarafından tevdî edilen emaneti taşımak üzere bir

toplum oluşturan kimselerle ilgilenmeye başladı. Đslâm’ın yayılmasından sonraki müs-

lüman toplumların ihtiyaçlarına uygun olması için, Kur’ân’ın tertibinin kronolojik dü-

zenden farklı olması gerekmektedir.

Diğer taraftan Kur’ân, her şeyden önce müslümanları, hayatlarını düzene koy-

ma ile ilgili vazîfeleri konusunda da yetiştirmek zorundaydı. Ayrıca onları, Đslâm’dan

habersiz olan kişilere Kur’ân’ın mesajını iletmek üzere de hazırlamalıydı. Devamlı uya-

62 Draz, en-Nebeü’l-azîm, s. 147-148; En Mühim Mesaj: Kur’ân, s. 177-179. 63 Tafsilat için bkz. Draz, “«Kur’ân-ı Kerim’in Nüzul Sırasına Göre Tertib Edilmesi Teklifi»ne

Edebî Eleştiri”, AÜĐFD, 1997, cilt: XXXVII, s. 245-261.

241

nık olmaları için onlara, geçmiş peygamberlerin ümmetleri arasında ortaya çıkan sapık-

lık ve kötülükleri de hatırlatmalıydı. Bu nedenle Alâk ve benzeri Mekkî sûreler değil de,

Bakara ve benzeri Medenî sûreler Kur’ân’ın baş kısımlarına yerleştirilmeliydi.

Şunu da söylemeli ki; birbirine benzer konuları ele alan sûrelerin bir araya top-

lanması da Kur’ân’ın gayesine aykırıdır. Herhangi bir yerinde tek yönlülükten kaçınmak

ve Đslâm’ın tamamını okuyucunun gözleri önüne sermek maksadıyla Mekkî sûreler Me-

denî sûrelerin arasına serpiştirilmeli, Mekkî sûreleri, Medenî sûreler tâkip etmeli ve

dâvetin ilk safhalarında nâzil olan sûreler, sonra nazil olanların arasına serpiştirilmi ş

olmalıdır64.

Bütün bunlar düşünüldüğünde, Kur’ân’ın, vahyedilişi ve tertîbi yönüyle de bir

azamet taşıdığı görülür.

3. Azametli Đfadeleri Kullanmak Sâdece Allah’a Yaraşır

Allah’ın sonsuz bir azamet sahibi, O’nun hâricindeki mahlûkâtın da bu azame-

te nisbetle çok küçük ve basit varlıklar olduğunu gösteren bir âyet-i kerîmede şöyle buy-

rulur:

“ (Düşün o) günü ki, yazılı kâğıtların tomarını dürer gibi gö ğü toplayıp dü-reriz. Tıpkı ilk yaratmaya ba şladığımız gibi mahlûkâtı tekrar diriltiriz. (Bu,) üze-rimize aldığımız bir vaaddir. Biz, (vaad ettiğimiz şeyi) yaparız”65.

Kur’ân’ın nâzil olduğu devirdeki kâtipler, deri üzerine yazar ve deriyi rulo ya-

parak, tomar hâline getirip bir mahfazaya koyarlardı. Yazılı kağıt veya deriyi düren,

rulo yapan kimselerin âdeti, onu hemen elleriyle kolayca büküverip avuçlarının içinde

küçültmeleri idi66. Yani bu anlatım, bizim için çok büyük ve geniş olan göklerin Allah

Teâlâ için avucun içine alınabilecek kadar küçük ve ehemmiyetsiz olduğunu, onu iste-

diği gibi dürüp bükebileceğini, istediği şekle getirebileceğini ifade etmektedir.

“Düreriz” kelimesineki “biz” mânâsına gelen “nûn”, müfessirlerin “Azamet Nûnu” adını verdikleri bir zamirdir67. O da, âyetin sonundaki; “Biz yaparız” sözü gibi

büyüklük, kudret ve kendine güven ifâde etmektedir.

Yerler ve Gökler Sanki Emre Hazır Bir Asker

64 Mevdûdî, I, 26, (Giriş). 65 el-Enbiyâ, 104. 66 Zemahşerî, V, 171 (ez-Zümer, 67). 67 Kurtubî, XI, 347 (el-Enbiyâ, 104).

242

Şimdi de hükmünü her şeye geçiren ve hükümranlık kendisine âit olan kudretli

bir hâkimi dinleyelim:

“Sonra duman hâlinde olan semâya yöneldi, ona ve arza: «Đsteyerek veya istemeyerek gelin!» buyurdu. Đkisi de «Đsteyerek geldik» dediler”68.

Bir zât, semâya ve arza hâkim bir edâ ile “Đsteyerek veya istemeyerek gelin!”

şeklinde hitâb ediyor, onlar da gönüllü olarak koşup geliyor, emre itaat ediyorlar. Ve

böylece semâlardaki ve arzdaki sonsuz sayıdaki hareket başlıyor. Güneş, ay ve yıldızlar

doğuyor, ışık vermeye başlıyor. Ecrâm-ı semâ dönüyor, dönüşüyor, oluşuyor, yok olu-

yor ve daha bilmediğimiz nice faaliyetler meydana geliyor. Arz, bitkilerini, ağaçlarını

çıkarıyor, meyve ve sebzeler veriyor, nehirler akıtıyor, ölenleri içine alarak çürütüp yok

ediyor, kirleri, pislikleri temizleyip tekrar insanın istifâdesine sunuyor…

O muazzam semâların ve arzın, içindekilerle birlikte69 severek ve derhal itaat

ettikleri zâtın azametini bir düşünelim…

Bu, öylesine hâkim bir edâ ve öylesine azametli bir ifade ki, emrine itaat edile-

ceği husûsunda hiç şüphesi yok. “Đsteyerek veya istemeyerek gelin!” diyor, yani “Đste-

seniz de istemeseniz de emrime itaat edeceksiniz, siz bilirsiniz” demek istiyor. Đşte bu

tavır, ifadenin azametini daha da artırıyor. Öyle bir kudret ki, insanların sınırlarını tah-

min bile edemediği semalarla arzı bir hiç mesâbesinde görüyor. Onları hiç hesaba kat-

mıyor. Kudretinin azameti sebebiyle emrine itaatsizlik etmelerinin muhâl olduğunu îmâ

ediyor.

Đşte Cenâb-ı Hak, bu ifadelerle kudret ve hâkimiyetinin mahlûkâtı üzerindeki

tesir ve nüfûzunu açık bir şekilde anlatarak, azametini birazcık olsun idrak etmemizi

istemektedir.

Allah Teâlâ’nın, bir komutanın askere emrettiği gibi yere ve semâya emrettiği-

ni gösteren diğer bir âyet-i kerîme de şudur:

“ (Nihayet) «Ey yer suyunu yut! Ve ey gök (suyunu) tut!» denildi. Su çekil-di; i ş bitirildi; (gemi de) Cûdî (dağının) üzerine yerleşti. Ve: «Kahrolsun O zalim-ler!» denildi” 70.

O muazzam yerler ve semâlar, Allah’ın bir emriyle hareket etmekte, “Suyunu

boşalt!” dediğinde her yer suya garkolurken “Suyunu tut!” deyince de su çekilip gemi

karaya oturmaktadır. Yer ve semâlar, emre hazır asker gibi durmakta, Allah ne emreder-

se onu yapmaktadır. O’nun emrine karşı gelmeleri veya tehir etmeleri mevzubahis de-

68 Fussılet, 11. 69 Taberî, XXIV, 124 (Fussılet, 11). 70 Hûd, 44.

243

ğildir. Burada emredilen varlıklar ile yapılması istenen işlerin büyüklüğü, emredenin

büyüklüğü hakkında bir fikir vermeye kâfîdir.

Yer ve semâya, temyîz ehline ve akıllılara hitâb eder gibi emir vermek, söz sa-

hibinin muazzam kudretine delâlet etmektedir. Yer ve gök gibi son derece büyük cisim-

ler de sanki temyîz sahibiymiş de Allah’ın azametini, celâlini, kudretini, sevap ve ikâbı-

nı biliyormuş gibi hiç beklemeden emre boyun eğmektedir. Onlar, Allah’ın azamet ve

heybetinden korktukları için emri yerine getirmekte bir an bile gecikmiyorlar71.

Âyette “denildi” diye meçhul sîganın kullanılması, azamet ve kudret ifade et-

me husûsunda daha beliğdir. Bir bedevînin bu âyet-i kerîmeyi işittiğinde:

“–Bu çok büyük bir kudret sahibi zâtın kelâmıdır” dediği rivayet edilir72.

Fahreddin er-Râzî, bu âyet-i kerîmenin, herbiri Cenâb-ı Hakk’ın azametine ve

kibriyâsının yüceliğine delalet eden pek çok incelikler ihtiva ettiğini bildirir ve bunlar-

dan bir kısmını şöyle sıralar:

1. Âyetteki “ B 5C : Denildi ki” ifâdesi, Cenâb-ı Hakk’ın celâl, yücelik ve azame-

tine delâlet eder. Çünkü her ne zaman Kur’ân’da “denildi” kelimesi geçse, akla hemen

Allah gelir, O’ndan başka hiçbir şey düşünülmez. Zihin, burada kastedilenin ancak Al-

lah olabileceğini düşünür. Bu da, akıllara, kâinâtta Allah’tan başka hiçbir hâkimin bu-

lunmadığı, ulvî ve süflî âlemlerde Allah’tan başka hiçbir tasarruf sahibinin olmadığı

fikrinin yerleştiğini gösterir.

2. Âyetteki, “Ey yer suyunu yut! Ve ey gök (suyunu) tut!” ifâdesi büyüklük

ve heybet hissi verir. Çünkü duyular bu şeylerin, büyüklüğüne, sağlamlığına ve gücüne

delâlet eder. Akıl, bu şeylere hâkim, onları kudretiyle sarmış ve onlarda istediği gibi

tasarruf sahibi olan bir varlığın bulunduğunu anlar. Bu da aklî kuvvetin, Cenâb-ı

Hakk’ın celâlinin kemaline, kudretinin yüceliğine, kuvvet ve irâdesinin mükemmelliği-

ne vâkıf olmasını, bunu iyice anlamasını sağlar.

3. Gök ve yer cansız varlıklardır. Binâenaleyh “Ey gök ve ey yer” diye onlara

emir vermek, zâhirî durum itibariyle Allah’ın emrinin ve teklifinin cansız nesnelerde

bile geçerli olduğunu ihsas ettirmektedir. O zaman akıl, “O’nun emri cansızlarda böyle

geçerli olursa, akıllılar için haydi haydi geçerli olması gerekir” diye hükmeder. Emir

sîgasının, bu güçlü ve muhkem olan cansız varlıklara yöneltilmesi, Cenâb-ı Hakk’ın

kudret ve azametini zihinlere yerleştirir.

71 Bkz. Zemahşerî, III, 40 (Hûd, 44). 72 Đbn-i Atıyye, el-Muharrar, (Hûd, 44).

244

4. Âyetteki “i ş bitirildi” tâbirinden maksad şudur: “Allah Teâlâ’nın ezelde, ke-

sin ve kat‘î bir şekilde takdir edip hükmettiği şey, mutlaka meydana gelir.” Bununla,

Allah Teâlâ’nın takdir etmiş olduğu herşeyin, vakti gelince meydana geleceğine, ne

yerde ne de gökte, O’nun takdirine manî olacak ve hükmünün geçerli olup tahakkuk

etmesini önleyecek hiçbir şeyin bulunmadığına dikkat çekilmektedir73.

Bu âyetlerde, semâsı, arzı, denizleri ve dağlarıyla şu büyük ve geniş kâinât, ço-

cuğun önüne konan ve birbirine geçmiş muhtelif parçalardan oluşan bir oyuncak gibi

hayâl ettiriliyor. Biri gelip onları dağıtıyor, parçalara ayırıyor, sonra da kısa sürede yine

eski hâline getiriveriyor. Đşte bu, Allah’ın irâdesini ve bütün kâinâta hâkim olan güç ve

kuvvetini tasvir etmektedir. O, kâinâtta istediği gibi tasarrufta bulunmakla birlikte kim-

seye de hesap vermez. Görüldüğü gibi, büyük ve korkunç bir tufanla yer ve gökteki su-

ların buluşmasından sonra, her şeyin yine eski hâline dönmesi, küçük bir kelimeye bağ-

lanmıştır: O da “ B 5C : Denildi ki” kelimesidir. Bu ifâde, bütün bu işlerin Allah tarafından

ne kadar kolay yapıldığını, Allah’ın sadece “ol” demekten başka hiçbir şeye ihtiyâcının

bulunmadığını, dünyanın ayakta kalması veya zevâl bulmasının da sadece bu emre bağlı

olduğunu zihinlerde canlandırmaktadır74.

Rivâyet edildiğine göre Kureyş kâfirleri, Kur’ân’a muârazaya kalkışmak iste-

diklerinde, zihinlerini berraklaştırmak için kırk gün hâlis buğday, koyun eti ve şaraptan

kendilerini uzak tuttular. Bu insanlar Arapların en fasihleri idi. (Kırk günden sonra)

Kur’ân’a muâraza etmek için çalışmaya başladılar. Ne zaman ki bu Hûd Sûresi’nin 44.

âyetini işittiler, hemen birbirlerine:

“–Bu, mahlûk kelâmına hiç benzemiyor” dediler ve bu işten vazgeçip dağıldı-

lar75.

Muallâkât Kendiliğinden Yere Đndi

Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz’den önce Araplar edebiyatta çok ileri gitmişlerdi.

Şiir ve hutbe yarışmaları yapar, bu hususta birbirlerine meydan okur, fesâhat ve belâgat-

la övünürlerdi. Muallâkât-ı Sebʻa denilen en meşhur yedi kasideyi Kabe’nin duvarına

asmışlardı. Bunlar ara sıra okunur, fesahat ve belagat bahsinde lisâna alınır idi. Kur’ân-ı

Kerîm nâzil olmaya başlayınca, edebiyat ve belâgat üstadlarına pek ziyade tesir etti,

hatta iliklerine işledi. Onun fesâhatına hayrân kalan belâgat üstadları, Ka be’nin duva-

rındaki şiirleri oradan indirdiler. Ancak birinci şiirin sâhibi olan Đmruu’l-Kays’ın kız

kardeşi bu şiiri indirmemek için diretti. Ne zaman ki yukarıdaki âyet-i kerîmeyi (Hûd,

73 Râzî, XVII, 187 (Hûd, 44). 74 Bkz. Bûtî, Ravâi’, s. 274-275. 75 Mucâşiî, Nüket, s. 207; Âlûsî, XII, 63, (Hûd, 44).

245

44) işitti, artık Kur’ân’ın mûcizevî üslûbuna daha fazla dayanamadı, hemen kalkıp

Kaʻbe’ye gitti ve kardeşinin şiirini asılı olduğu yerden indirdi.76

Artık meydan-ı iftihar ve iştiharda yalnız Kur’ân-ı Kerîm kalmış ve Kur’ân’ın

belâgatındaki kuvvetli tesir, bütün edebiyat ve belâgat üstadlarını susturmuştu. Bunların

pek çoğu da Kur’ân-ı Kerîm’in Allah kelamı olduğuna inandılar ve samîmî bir kalb ile

îman ettiler.77

Đki Cihânın da Sâhibi

Şimdi de Allah Teâlâ’nın, hem bu dünyaya hem de âhirete hükmettiğini göste-

ren iki âyeti inceleyelim:

“ (Düşün) o günü ki, dağları yürütürüz ve yeryüzünün çırılçıplak (bir çöl)

hâline geldiğini görürsün! Tüm insanları mahşerde toplarız, hiçbirini bırakmayız. Hepsi sıra sıra Rabbinin huzuruna arzolunmuşlardır. (Onlara) «Andolsun sizi ilk

defa yarattığımız gibi bize geldiniz. Hâlbuki size vaadedilenlerin tahakkuk edeceği bir zaman tâyin etmediğimizi sanmıştınız» (denilir)” 78.

Allah Teâlâ, Kıyamet günü geldiğinde arzı değiştireceğini, o muazzam dağları

yürüterek yeri dümdüz edeceğini haber vermektedir. Bu, büyük bir hâdisedir. Đnsanlar

yol yaparken herhangi bir dağın altından tünel açmak için ne kadar zaman ve enerji har-

cıyorlar. Ufacık bir tünel, bütün teknolojiye rağmen çok zor ve masraflı bir çalışmayı

gerektiriyor. Cenâb-ı Hak ise, yeryüzündeki bütün dağları aynı anda yürütüp dümdüz

edeceğini bildiriyor. Bunu ifade ederken de yine “Biz yürütürüz” diye “Azamet

Nûn’u” ile hitâb ediyor.

Ebu’s-Suûd Efendi, kelimenin “ �, �C : yürütülür” diye meçhul sîga ile de

okunduğunu söyledikten sonra iki husûsa temas eder:

1. Bu tarz meçhul ifadeler, Kibriyâ sıfatını ifade etme husûsunda bir âdettir ve

burada da Kur’ân’ın bu âdetine tâbî olunmuştur.

2. Böyle meçhul bir sîga kullanılarak fâili açıkça söyleme ihtiyacı hissedilme-

diği ve bundan müstağnî kalındığı bildirilir. Çünkü böyle azametli fiilleri yapabilecek

kuvvetin kim olduğu herkes tarafından bilinmektedir79.

76 Mustafa Sâdık er-Râfiî, Târîhu âdâbi’l-Arab, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, II, 119. 77 Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ, I, 83. 78 el-Kehf, 47-48. 79 Ebu’s-Suûd, V, 226 (el-Kehf, 47).

246

Âyette dünyanın son buluşu anlatıldıktan sonra âhiretin ilk ahvâline geçilmekte

ve insanların tekrar diriltilerek Allah’ın huzuruna toplanmaları anlatılmaktadır. Dünya

târihi boyunca yoktan var edilen küçük-büyük bütün insanların bir araya toplandığı, bir

tek kişinin bile eksik bırakılmadığı ifade ediliyor. Acaba orada toplanan insanların sayı-

sı ne kadardır? Rakamlara sığar mı? Bunu hesap edebilecek ve bilgisiyle bütün insanla-

rın sayısını kuşatacak bir insan var mıdır?

Hayır, yoktur. Đnsan, Allah’a ibadet etmek için yaratılmış âciz bir varlıktır. Çok

kuvvetli ve çok bilgili olması, onun yaratılış maksadı için gerekli şeyler değildir. Ona

gerekli olan şey, kulluğunu idrak ederek Allah’ın emirlerine uymaktır. Nitekim kıyâmet

günü Allah’ın huzuruna, yaratıldığı günkü gibi büyük bir acziyet ve yokluk içinde çıka-

caktır. Dünyadayken âhireti inkâr edenler, o gün azarlanacak, onlara “Yok dediğiniz

gün işte bugündür” denilecektir.

a. Azametli Đfadeler Küllî ve Nihayetsiz Bir Đlmi Gerektirir

Kur’ân’da yer alan ve ancak Allah Teâlâ’nın söyleyebileceği öyle azametli

ifâdeler vardır ki, bunları dile getirmek ancak küllî ve nihâyetsiz bir ilimle mümkündür.

Böyle bir ilme sâhip olmayan kimsenin, bu tür ifâdeleri söylemesi aklen, mantıken ve

naklen imkânsızdır. Mesela şu âyet-i kerîmelere bakalım:

“… O, sizi daha topraktan yarattığı zaman ve siz annelerinizin karnında olduğunuz sırada (bile), sizi en iyi bilendir. Bunun için kendinizi temize çıkarma-yın (övmeyin)! Çünkü O, kötülüklerden sakınanı daha iyi bilir” 80.

“Yavrucu ğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), bir hardal tanesi ağırlı ğın-

da bile olsa ve bu, bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa, yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Doğrusu Allah, en ince işleri gö-

rüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır”81.

Bu âyetlerde, beşerin bilmesinin mümkün olmadığı, akıl ve duyular ötesi âlem-

lerden bahsedilmektedir. Yerin ve göğün gaybı, insanın yaratılışının gizli yönleri, kalp-

lerden geçen gizli düşünceler ve hiç kimsenin bilme ve görme imkanı bulamadığı gizli

yerler söz konusu edilmektedir. Kuşatıcı bir ilim sâhibi olmayan kimsenin bunları bil-

mesi mümkün değildir. Đnsan bilgisinin sınırları ise mâlumdur. Bütün araştırmalarına

rağmen kâinât hakkında bildikleri şeyler son derece sınırlıdır. Üstelik bilgilerinin hepsi

de tam olarak doğru değildir. Nitekim insanların yaptığı yeni bir keşif, bazen kendinden

önceki keşifleri yalanlamaktadır.

80 en-Necm, 32. 81 Lokmân, 16.

247

Bu tezimizi ispat etmek için şu habere bakmak kâfî gelecektir:

“Washington’daki Carnegie Enstitüsü’nde Alceste Bonanos tarafından yürütü-

len araştırmada, M33 olarak da bilinen Triangulum galaksisinin, Samanyolu’ndan sanı-

landan yüzde 15 daha uzak olduğu ortaya çıktı. Astrophysical Journal dergisinde ya-

yımlanacak tesbitler, kâinâtın genişleme oranını ve yaşını belirten Hubble sabitinin eski

çalışmalarda hesaplanana göre yüzde 15 daha küçük olması gerektiğini ortaya koydu.

Şu anda gökbilimciler Hubble sabitinin 71 kilometre/saniye/megaparsaniye olduğu ko-

nusunda hemfikir (megaparsaniye: 3.2 milyon ışık yılı). Eğer bu değer yüzde 15 küçü-

lürse, kâinâtın daha büyük ve daha yaşlı olması gerekiyor. Bilim adamları, kâinâtın 13.7

milyar yaşında (2003’te bulunan ve Büyük Patlama’yla ortaya çıkan radyasyon ölçüm-

lerine dayanarak), 156 milyar ışık yılı genişlikte olduğunu düşünüyor. Yeni teori ise

sonsuz olarak da tanımlanan kâinâtın 15.8 milyar yaşında ve 180 milyar ışık yılı geniş-

likte olması gerektiğini savunuyor”82.

Demek ki insan henüz kâinâtı tanıyamamış, sınırlarına ulaşamamıştır. Dolayı-

sıyla onun Kur’ân’dakine benzer azametli sözler sarfetmesi abestir.

b. Azametli Đfadeler Nihayetsiz Bir Kudreti Gerektirir

Herhangi bir sözün bir anlam ifâde edebilmesi için, şâyet söz inşâî ise sahibinin

dediklerini yapması, haberî ise doğru ve hakikate mutabık olması lâzımdır. Bu durumda

azametli ifâdeler kullanan bir zâtın, sözünü yerine getirebilmek için muazzam bir kudre-

te mâlik olması şarttır.

Kur’ân-ı Kerîm’de, öyle büyük hâdiselerden bahsedilmektedir ki, bunları ni-

hâyetsiz bir kudrete sâhip olmayan beşerin söylemesi muhaldir. Çünkü insan,

Kur’ân’daki çoğu azametli âyetlerin kimini ilmî keşifler sayesinde kısmen anlayabili-

yor, kimini kısmen tahayyül edebiliyor, kimini de hiç idrak edemiyor. O hâlde insanın

kavrayamadığı şeyleri kendinden emîn bir şekilde söylemesi nasıl mümkün olabilir?

Kur’ân’daki bu azametli ifâdeleri ancak sonsuz bir kudrete sâhip olan Allah

Teâlâ söyleyebilir. Zira O, söylediği sözlerin îcâbını yerine getirmeye kâdirdir. Nitekim

Kur’ân’daki ifâdelerin bir kısmını herkesin görebileceği şekilde tahakkuk ettirmiş, bir

kısmını da îmân objesi olarak vaadetmiştir. Onların istikbalde veya âhirette meydana

geleceğini bildirmiştir. Geçmişte ve hâlen yapmakta olduğu büyük işler, vaad ettiklerini

yapmaya da kâdir olduğunu göstermektedir.

82 http://www.haber7.com/haber.php?haber_id=177688, (Erişim: 10.08.2006, 09:58).

248

Cenâb-ı Hakk’ın şimdiye kadar yaptığı ve insanların gözü önünde gerçekleş-

tirmeye devâm ettiği hâdiselerden bahseden ifâdelere şunu misâl verebiliriz:

“Biz yeri bir dö şek yapmadık mı? Dağları da (dengeyi sağlayan) birer ka-

zık yapmadık mı? Sizi çift çift yarattık. Uykunuzu bir dinlenme kıldık. Geceyi bir örtü yaptık. Gündüzü çalışıp kazanma vakti kıldık. Üstünüzde yedi kat sağlam gök binâ ettik. Parıl parıl yanan şâşaalı bir kandil astık. Size dâneler, bitkiler ve sar-maş dolaş bağlar bahçeler yetiştirelim diye, üst üste yığılıp sıkışan bulutlardan şarıl şarıl sular indirdik” 83.

Bu âyet-i kerîmelerde azametli bir üslup ve sonsuz bir kudretin tezâhürleri

mevcuttur. Öyle bir kudret ki yeri bir döşek gibi sermiş ve insanların istifâdesine en

uygun hâle getirmiştir. Fezâda küçücük bir yer kaplayan arz, insan için çok büyük bir

şeydir. Taşıdığı husûsiyetler hârikulâdedir. Yeryüzü bütün nimetleriyle insanın emrine

verilmiştir. Onun rahat yaşaması için belli bir proğram dâhilinde çalışır.

Allah Teâlâ, yeryüzünü sağlamlaştırmak için koskoca dağlar ı basit birer kazık

gibi çakmış ve onlara pek çok vazîfeler vermiştir. Dağlar, arzın sarsılmaması, rüzgârla-

rın oluşumu, iklimlerin farklılığı gibi mühim vazîfeler icrâ ederler. Đnsan dağların bu

husûsiyetlerini yeni yeni keşfetmektedir. Onların yerin altındaki ve üstündeki kısımla-

rıyla kütlelerini hareket ettirmek, insan için hâlâ imkânsızdır. Hele sıradağları düşündü-

ğümüzde, onları büyük bir denge ile yerlerine oturtan kudret ne büyüktür!

Daha sonra insanların ve bütün varlıkların çift çift yaratılması mûcizesi zikre-

diliyor. Bunda da pek çok hikmetler ve faydalar vardır. Đnsan için hepsi birer ibrettir.

Çiftler birbirini tamamlıyor ve nesillerinin devamını sağlıyor. Bir ağaç bile erkeği ve

dişisi olmadan meyve vermiyor. Çiftlerin farklılığı yaşanabilir bir hayatın teşekkülünü

sağlıyor.

Daha sonra esrarı henüz çözülemeyen uykudan bahsedilmektedir. Bir an geli-

yor ki herkes ona teslim oluyor. Sevinenlerin sevinci bitiyor, muzdariplerin ızdırabı

sona eriyor. Bütün vücutlar dinlenmeye geçiyor. Ancak insan dinlenirken de vücûdun-

daki bütün organizmalar âdeta bir fabrika gibi çalışmaya devam ediyor. Gecenin hâli

başka gündüzün havası başka oluyor. Bunların değişmesiyle insanların duyguları ve

istekleri değişiyor. Đnsanlar gece dinleniyor, gündüz de çalışıyor. Ve Cenâb-ı Hakk’ın

kâinâta koyduğu bu muntazam kâideler, hiç değişmeden devâm edip gidiyor; insanların

hayâtiyetini devâm ettiriyor.

Allah Teâlâ kudretinin delillerini arzdan semâya doğru sıralamaya devâm edi-

yor. Arz, dağlar, insan, gece gündüz ve şimdi de semâlar… Yüce Rabbimiz bir kulun

83 en-Nebe’, 6-16.

249

sıradan bir evi yapmasından daha kolay bir tarzda yedi kat göğü binâ etmiştir. Hem de

o gökler çok sağlam ve dayanıklıdır. Ne çatlak vardır ne de yarık… Asırların geçmesiy-

le de eskimez… Işık yıllarıyla hesaplandığı hâlde, birinci kat semânın nihâyetine varı-

lamamıştır. Bir de bunların yedi kat olduğunu düşündüğümüzde, idrâkimizin alamaya-

cağı bir büyüklük ve azametle karşılaşırız.

Allah Teâlâ, bir beşerin tavana bir ampulü takmasından daha rahat bir şekilde o

muazzam ateş kütlesi olan Güneş’i, bir lamba gibi dünya semâsına asmıştır. Arza nis-

betle kat kat büyük olan Güneş’in mesâfesi, husûsiyetleri, insan hayâtının devamı için

en uygun şekilde tanzim edilmiştir. O muhteşem kütle insandan çok uzaklarda, lâkin

yine onun hizmetindedir.

Cenâb-ı Hak, seyyar denizler diyebileceğimiz yağmur yüklü ağır bulutlar ı

semâda gezdiriyor ve dilediği yere dilediği miktarda yağmur yağdırıyor. Dilediği insan-

ları sevindiriyor, dilediklerini de günahları sebebiyle kuraklıkla cezâlandırıyor. Đşte bu

yağmurun oluşumu da, bir kudret alâmetidir. Yerden buharlaşan su, gökyüzünün belli

mesâfelerinde birikir, rüzgâr vâsıtasıyla Allah’ın istediği yere sevkedilir ve O’nun iste-

diği zaman yağmur olarak iner84. Kâinattaki diğer hâdiselere nazaran çok küçük sayıla-

bilecek yağmur hâdisesi bile, insanların laboratuarına sığmaz. Đnsan, yağmuru kontrol

edip oluşumunu ve yağmasını kendi isteğine göre sağlayamaz.

Yağmurun yağmasıyla kara toprağın canlanması ve bin bir türlü ağaçlar,

nebâtât, bahçeler, meyveler, gıdâlar çıkarması da ayrı bir mûcizedir. Suya ve toprağa bu

kâbiliyeti ve gücü veren kimdir? Bu kadar meyveyi, bitkiyi, ağacı toprak neresine sak-

lamıştı da hiç şaşmayan bir program dâhilinde insanlara arzedip durmaktadır. Çıkardığı

her bitki dünyanın kuruluşundan kıyamete kadar aynı husûsiyet ve şekillere sahip… Her

meyvenin tadı farklı ve hiçbir zaman birbirine karışmıyor. Toprak kendisine emanet

edilen bin bir tohumu hiçbir zaman karıştırmıyor. Bugüne kadar bir meyve türünün hiç-

bir ağacını diğerlerinden farklı çıkarmadı. Sanki toprakta bütün bitkilerin proğramı var

ve hiç aksatmadan onları tatbik ediyor. Boyunu, rengini, dalını, yaprağını, dikenini,

meyvesini hep aynı minval üzere insanlara takdim ediyor.

Đşte Kur’ân’dan naklettiğimiz yukarıdaki sözler, ancak bahsedilen bu işleri ya-

pabilecek bir kudret sahibine âit olabilir.

Kıyâmeti Gerçekleştiren Kudret

Yukarıda bahsedilen azametli ifâdeleri ve onların tezâhürlerini bizzat görüyor

olmamız, aşağıdaki azametli ifadelere inanmamızı zarûrî kılmaktadır:

84 Bkz. el-A’râf, 57; Hûd, 52; en-Nûr, 43; er-Rûm, 48; Fâtır, 9; eş-Şûrâ, 28; Nûh, 10-12.

250

“Güneş dürülüp ışığı söndüğünde; yıldızlar (kararıp) döküldüğünde, dağ-

lar yürütüldü ğünde, doğurmak üzere olan develer terk edildiğinde, vahşî hayvan-lar toplandığında, denizler ateşlenip kaynatıldığında, ruhlar (bedenlerle) birleşti-

rildi ğinde, diri diri gömülen kız çocuğuna, hangi suçu sebebiyle öldürüldüğü so-ruldu ğunda, amel defterleri açıldığında... Gökyüzü sıyrılıp alındığında, cehennem kızıştırıldı ğında... Cennet yaklaştırıldı ğında... Đşte o zaman kişi ne hazırladığını anlar” 85.

Milyarlarca yıl dünyayı aydınlatan güneş dürülüp söndürülecek ve uçsuz bu-

caksız sahralardaki kum taneleri gibi sayısız yıldızlar, yerlerinden sökülüp dağıtılacak-

tır. Nitekim Kelbî (v. 146/763) ve Atâ (v. 114/732), “O gün semâdan yıldız yağacak, hiçbir yıl-

dız kalmayıp hepsi dökülecek”86 demişlerdir. Güneş, Dünya’dan 324.529 kat daha bü-

yüktür ve yıldızların küçüklerindendir. Kıyâmet ânında dökülecek olan sayısız yıldız,

dünyamızdan kat kat büyük olan Güneş’ten çok daha büyüktür. Bütün yıldızları bir anda

kum gibi döküp saçan kudret ne muazzam bir kudrettir!

Đnsanlar bu dehşet ânında en fazla kıymet verdikleri ve en çok kâr elde ettikleri

dünya mallarını terk ederek yüzüstü bırakacaktır. Kimse onlara dönüp de bakamayacak-

tır. Dünyada birbirlerine yaklaşmaları imkânsız olan varlıklar bir araya gelecek, vahşî

hayvanlar toplanacak, insanlardan ve birbirlerinden kaçmayacaklar... Đnsan da vahşî

hayvanlardan kaçmayacak87. Çünkü kıyâmet hâdiseleri karşısında büyük bir korku ve

dehşet içinde olacaklar.

Sayısız canlının hayat kaynağı olan ve dünyanın yarıdan fazlasını kaplayan bü-

yük okyanuslar ateşlenip kaynatılacaktır. Hasan-ı Basrî Hazretleri’nin (v. 121/739) dediği

gibi, suları tükenip bir damla bile kalmayacaktır88. Veya birleştirilip ateşle doldurularak

büyük bir kaynar su deryası hâline getirilecek ve bununla günahkârlara azâb edilecek-

tir89.

Âyet-i kerîmede denizlerin patlaması da kastedilmiş olabilir. Nitekim bir son-

raki sûrede: “Denizler kaynatılıp fı şkırtıldı ğı zaman”90 buyrulur. Yani bu, onun ele-

mentlerinin patlaması ve ondaki hidrojen ve oksijenin birbirinden ayrılmasıdır. Ya da

atomun patladığı gibi denizin tüm atomlarının patlamasıdır. Hiç şüphesiz atomların pat-

laması daha korkunçtur. Bu meydana geldiğinde, boyutları tasavvur dahi edilemeyecek

büyüklükte korkunç ateşler, denizlerden yükselmeye başlar. Çünkü atom ve hidrojen

85 et-Tekvîr, 1-14. 86 Bikâî, Nazmu’d-durer, VIII, 336 (et-Tekvîr, 2). 87 Bikâî, Nazmu’d-durer, VIII, 337 (et-Tekvîr, 5). 88 Zemahşerî, VI, 212 (et-Tekvîr, 6). 89 Zemahşerî, VI, 212 (et-Tekvîr, 6). 90 el-Đnfitâr, 3.

251

bombasından belli sayıdaki birkaç atomun patlamasının ne korkunç hâdiselere yol açtı-

ğını bütün dünya bilmektedir. Denizin atomları bu şekilde veya başka bir şekilde patla-

dığı zaman insan, bu korkunç hâdiseyi düşünmekten âciz kalır. Đnsan idrâki, bu engin ve

uçsuz bucaksız denizlerden yükselen korkunç cehennemi tasavvur bile edemez91.

Denizlerin tutuşturulması insana ilk bakışta tuhaf gelebilir, lâkin suyun hakîkî

yapısını dikkate aldığımızda, bunun hiç de tuhaf olmadığını, aksine büyük bir mûcize

olduğunu görürüz. Allah Teâlâ suyu iki farklı gazdan (oksijen ve hidrojen) yaratmıştır.

Biri (oksijen) ateşin yanması için gereklidir, ikincisi (hidrojen) ise, kendi kendine tutu-

şarak ateş alır. Bu iki gaz birleştiğinde suyu meydana getirirler ve ateşi söndürücü bir

husûsiyet kazanırlar. Bu iki gaz birbirinden ayrıldığında, hidrojen kendi kendine tutuşur

ve oksijen de bu ateşi körükler92.

Sonra ruhlar bedenlere girer, bütün insanlık birden dirilir… Herkes hesap ver-

mek için toplanır. Ömür boyu işledikleri her şey ekranda karşılarına çıkar… Küçük bü-

yük ne yapmışlarsa kaydedilmiş, hiçbir şey eksik bırakılmamış… Bu nasıl mümkün

olabilir? Dünyaya gelip giden, sayısı tahmin bile edilemeyen bütün insanların her sani-

yesi kaydedilmiş! Bunu hangi kudret yapabilir? O gün en şiddetli hesap da kız çocukla-

rını diri diri gömenlere sorulur… Cenâb-ı Hak onların yüzüne bile bakmadan, öldürülen

kıza hangi suçtan dolayı öldürüldüğünü sorar…

Ayrıca bu âyetlerde meçhul sîga kullanılmıştır. “Dürülüp, yürütüldü ğü, top-landığı, kaynatıldığı” gibi. Bu da kudret sahibi olanların konuşma üslûbudur93 ve Al-

lah’ın kudretinin azametini göstermektedir94.

c. Azametli Đfadeler Ezelî ve Ebedî Olmayı Gerektirir

Yine Kur’ân’da öyle muazzam beyanlar yer almaktadır ki bunları söylemek

ancak ezeli ve ebedî olan bir Zât’a yakışır. Sonradan yaratılan ve bir müddet sonra yok

olup giden varlıkların, bu tür ifadeleri kullanması, hem imkânsız hem de inandırıcılıktan

uzaktır. Bu hakîkati iyi anlamak için mevzu ile ilgili birkaç âyet-i kerîmeye bakmak

kâfîdir:

“ Đnkâr edenler, göklerle yer bitişik bir hâlde iken bizim onları birbirinden kopardığımızı ve her canlı şeyi sudan yarattığımızı görüp düşünmediler mi? Yine de inanmazlar mı?”95.

91 Kutub, Fî Zılâl, VI, 3839 (et-Tekvîr, 6). 92 Mevdûdî, VII, 49 (et-Tekvîr, 6). 93 Bikâî, Nazmu’d-durer, VIII, 336 (et-Tekvîr, 1). 94 Bikâî, a.g.e, VIII, 336 (et-Tekvîr, 3).

252

“Dehrin akı şı içinde öyle zaman geçti ki, o dönemde, insanın adı bile anıl-mazdı”96.

Buraya kadar zikrettiğimiz âyetler, ezelî olmayı yani başlangıcının olmamasını

ve sonradan yaratılmış olmamayı îcâb ettirmektedir. Şimdi de ebedî olmayı gerektiren

ifadelere bakalım:

“Allah ile birlikte ba şka bir ilâha tapıp yalvarma! O’ndan başka ilâh yok-tur. O’nun zâtından başka her şey yok olacaktır. Hüküm O’nundur ve siz sonunda O’nun huzuruna götürüleceksiniz”97.

“…Kim Allah ve Rasûlü’ne kar şı gelirse, bilsin ki ona, (kendi gibilerle bir-

likte) içinde ebedî kalacakları cehennem ateşi vardır” 98.

“ (Cennet ehline şöyle denir:) Oraya selâmetle girin. Đşte bu, ebedî hayatın

başladığı gündür” 99.

Đlk gruptaki âyetlerde insan yaratılmadan önce vukû bulan hâdiseler anlatılarak,

yer ile göklerin yaratılışından bahsediliyor. Đnsanların şu anda bu hususlardaki kanaatle-

ri ise ancak teorilerden ibârettir. Kesin bir bilgiye dahi sâhip değillerdir.

Đkinci gruptaki âyetler ise dünya üzerindeki bütün varlıkların nihâyet fenâ bu-

lacağını, sâdece Allah Teâlâ’nın bâkî kalacağını bildirmektedir. Bunu vâkıa da doğru-

lamaktadır. Çünkü insanlar kaçınılmaz bir şekilde ölüm kapısından geçtikleri gibi, dün-

ya üzerindeki varlıklar da oldukları gibi kalmamakta, devamlı eskiyip yok olmaktadır.

Müfessirler:

“Bizim, yeryüzüne gelip, onu uçlarından eksilttiğimizi görmediler mi?...”100 âyet-i kerîmesinden bu mânâları da çıkarmışlardır101.

Çevremize baktığımızda, toprağın her şeyi yiyip tükettiğini görürüz. Su olma-

dığında ise kendisi de tükenmektedir. O hâlde denizlerin kaynatıldığı kıyâmet gününde,

toprak da yok olacak veya başka bir yere dönüştürülecektir.

Hz. Mevlânâ’nın tabiriyle, Allah’tan başka her şey hem bazı varlıkları yemek-

te hem de bazı varlıklar tarafından yenmektedir102.

95 el-Enbiyâ, 30. 96 el-Đnsan, 1. 97 el-Kasas, 88. 98 el-Cinn, 23. 99 Kâf, 34. 100 er-Ra’d, 41. 101 Taberî, XIII, 227; Râzî, XIX, 54, (er-Ra’d, 41). 102 Mesnevî, c. 5, beyt: 719-729.

253

Đnsan ne ebedîdir ne de ezelden haberi vardır. Doğduğu zaman belli olduğu gi-

bi, yaşadığı kısacık ömür de gözler önündedir. Belli bir müddet sonra ölüp gideceğini

bilmeyen kimse de yoktur. O hâlde insanın yukarıdaki ifâdeleri söylemesi mümkün de-

ğildir. Kur’ân’daki azametli ifâdeler ancak Evvel ve Âhir olan Allah Teâlâ’nın beyânla-

rıdır.

“O Evvel’dir, Âhir’dir, Zâhir’dir, Bâtın’dır. O, he r şeyi hakkıyla bilir” 103.

Bütün bunlardan sonra şunu söylemek mümkündür:

4. Azametli Đfadeleri Kullanmak Allah’tan Ba şkasına Yakışmaz

Bunun sebeplerinden bir kısmını şöyle açıklayabiliriz:

a. Azametli Đfâdeleri Gerçekleştirmek Beşer Takati Dışındadır

Söylenen bir söz şâyet inşâî ise yani emir, nehiy, soru gibi hususları ihtivâ edi-

yorsa, o sözün sâhibi sözün gereğini yaptırmaya kâdir olmalıdır. Nitekim Kur’ân’daki

ifâdelerin ekseriyeti inşâîdir. Bu ifâdelerin doğruluğunu kabul edebilmek için onları

bize nakleden râvîlerin sıhhatine bakılır. Kur’ân’ın râvîlerine baktığımızda, onun bize

en güvenilir, en sâdık ve en âdil kişiler tarafından tevâtür yoluyla geldiğini görürüz. Bu

da, Kur’ân’daki ifâdeler husûsunda yalan ve yanlış olma gibi ihtimâlleri ortadan kaldı-

rır.

Kur’ân’ın, ihtivâ ettiği ifâdelerin doğruluğunu ispat ettiği diğer bir metodu da-

ha vardır ki, o daha sağlamdır. O da ihbârî ifâdelerin bir kısmının tahakkuk etmesi ve

Kur’ân’ı doğrulamasıdır:

Şâyet bir söz ihbârî, yâni bir şeyin vukû bulduğunu veya bulacağını haber veri-

yor ise, onun da doğruluğunu isbat etmek gerekir. Bu tür sözlerin doğru olup olmadığı;

meydana gelmesi, vâkıaya mutâbık ve muvâfık olması veya mümkünât dâiresinde ol-

ması ile, bir de haberi verenin sıdk ve adâleti ile sâbit olur104.

Muhtelif haberler veren kişi, verdiği bâzı bilgilerin doğruluğunu ispat ederek

diğerlerinin de doğruluğunu, onları gerçekleştirmeye de gücünün yettiğini ispat edebilir.

Cenâb-ı Hak, Peygamber (s.a.v) Efendimiz’e verdiği mûcizeleriyle, gaybdan, hâlden ve

istikbâlden verdiği haberlerin bir kısmını aynen tahakkuk ettirmiştir. Böylece, bütün

103 el-Hadîd, 3. 104 Bkz. Đbn-i Haldûn, Târîh, I, 30-31.

254

sözlerinin doğru olduğunu, tehditlerini yerine getirebileceğini, dolayısıyla emir ve ne-

hiylerine uyulması gerektiğini açıkça ispat etmiştir.

Đnsan ise zayıf yaratılmıştır:

“Allah sizden (yükünüzü) hafifletmek ister; çünkü insan zayıf yaratılmış-

tır” 105.

Đnsan o kadar zayıftır ki, ilahlık iddia eden gururlu insanlar bile, bir sinek kar-

şısında âciz kalırlar. Sinek kendilerinden herhangi bir şey kaçırdığında, onu geri almaya

muktedir olamazlar106.

Đnsanın, tabiattaki pek çok varlıklar, hâdiseler ve hatta hayvanlar karşısında

âciz ve zayıf kaldığı herkesin mâlumudur. Onun zayıflığı hususunda ayrıca delil arama-

ya gerek yoktur. Đnsanın kendisini gözlemesi yeterlidir. Biraz çalışınca yorulması, ak-

şam olunca uykuya yenik düşmesi, basit bir sebeple devâsız dertlere düşmesi gibi pek

çok şey sayılabilir. Buna rûhî ve psikolojik zaafları da ilave edebiliriz. Arzu ve hevesleri

onu kötülüğe meylettirir. Kızgınlığı, aceleciliği, sabır ve tâkatten yoksun olması, onu

hafifliğe ve yanlışlıklara sevkeder ki bu da zayıflığın en ileri derecesidir107.

Đnsanın önde gelen vasıflarında biri de cehâletidir. Kur’ân-ı Kerîm bunu şöyle

vurgular:

“Doğrusu o çok zâlim, çok câhildir”108.

Đnsan ancak duyu organlarının ulaşabildiği bazı şeyleri kısmen bilebilir. Bunun

ötesindeki âlemlerden, hele hele gaybdan hiç haberi yoktur. Dolayısıyla, bu acziyeti,

muhtaçlığı ve bilgisizliği içinde azametli ifadeler kullanması ona yakışmaz. Şâyet

Kur’ân’daki gibi bazı azametli ifâdeler kullanacak olsa, çevresindeki insanlar onun den-

gesini yitirdiğine veya aklını kaybettiğine hükmederler. Onunla sâdece alay ederler.

Çünkü şimdiye kadar böylesi büyük işler yapamamıştır. Onun bu hâli, bundan sonra da

yapamayacağını gösterir.

b. Azametli Đfadeleri Kullananlar Sözlerinin Gereğini Yapmaktan

Âciz Kalmışlardır

105 en-Nisâ, 28. Ayrıca bkz. el-Enfâl, 66; Meryem, 75; Tâhâ, 115; er-Rûm, 54; Yâsîn, 68; el-Cin,

24. 106 el-Hac, 73. Ayrıca bkz. el-Đsrâ, 37. 107 Kurtubî, V, 149, (en-Nisâ, 28). 108 el-Ahzâb, 72. Ayrıca bkz. el-Bakara, 255; el-Đsrâ, 85.

255

Târih boyunca malına ve saltanatına güvenerek haddini aşan kimseler olmuş-

tur. Bunlar azametli sözler söylemişler, bir müddet insanları baskı altında tutmuşlardır.

Ancak bir zaman sonra bu sözlerinin yalan olduğu, hakîkatle hiçbir alâkasının bulun-

madığı kendiliğinden ortaya çıkmıştır. Bu âciz insanlar küçük musîbetler karşısında

yenik düşmüş, hiçbir şey yapamadan ölüp gitmişlerdir.

a) Meselâ Firavun ilâh olduğunu ilân etmişti:

“Firavun: «Ey ileri gelenler! Sizin için benden başka bir ilâh bilmiyorum. Ey Hâmân! Haydi benim için çamur üzerine ateş yak (ve tuğla imal et)! Bana bir

kule yap ki Musa’nın ilâhına çıkayım. Ama sanıyorum ki, o mutlaka yalan söyle-yenlerdendir» dedi”109

Firavun bu şekilde haksız yere ülkesinde büyüklük taslamış, insanlara zulmet-

mişti. Ancak, Allah’ın verdiği mühlet dolunca, ordularıyla birlikte denize atılıverdi.

Halkın rabbi olduğunu iddia eden insan, kendisini denizden kurtarmaya güç yetiremedi,

küçük bir denize bile hükmü geçmedi ve nihâyetinde insanlığa ibret oldu110.

Firavun, göklere çıkarak belki Mûsâ (a.s)’ın Rabbini görebileceğini söylemişti.

Ancak zulüm ve işkence ile inşâ ettirdiği binâ kadar yükselebildi. Đfâdelerindeki acziyet

de insan fıtratındaki acziyetin tabiî hâlini yansıtıyordu. Bir beşerin, her ne kadar ilâh

olduğunu iddia etse de, azametli ifâdeleri söylerken kendisini ele verdiğini, kesin ifade-

ler kullanamadığını bütün âleme gösterdi. “Bilmiyorum” , “Umulur ki” , “Belki” ,

“Zannediyorum” gibi acziyet ifâdelerinden paçasını kurtaramadı. Birilerinden yardım

istedi; taşla, toprakla meşgul olarak acziyetini ortaya koydu. Zaten bir iş yapacağı za-

man çamurdan yardım istemek mecburiyetinde kalan biri, hiç şüphesiz yine çamurdan

yaratılmış âciz ve zayıf bir varlıktır111.

Firavun, “Sizin benden başka ilahınız yoktur” demiyor, “Sizin için benden baş-

ka bir ilâh bilmiyorum” diyordu. Bu da, tam bir acziyet ifâdesidir. Hâlbuki Hakîkî

Đlâh’ın, her şeyi bilmesi lâzımdır. Bu zarûret âyet-i kerîmede şöyle ifâde edilir:

“Onlar Allah’ı bırakıp kendilerine ne zarar ne de f ayda verebilecek şeyle-re tapıyorlar ve: «Bunlar, Allah katında bizim şefaatçilerimizdir» diyorlar. De ki: «Siz Allah’a göklerde ve yerde bilmediği bir şeyi mi haber veriyorsunuz?» Hâşâ! O, onların ortak koştuklarından uzak ve yücedir”112.

109 el-Kasas, 38. Ayrıca bkz. eş-Şuarâ, 29 110 Bkz. Yûnus, 83, 90-92; Tâhâ, 78; el-Kasas, 39-40. 111 Bûtî, Ravâi’, s. 160. 112 Yûnus, 18.

256

Sonra Firavun, “ � � 5 : Belki” ifadesini kullanmıştır113. Bu kelime recâ edâtıdır.

Recâ ise zaafı ve kudretin eksikliğini gösteren en bariz delildir. Bir şey yapmak istedi-

ğini söylüyor, lâkin ona güç yetirip yetiremeyeceğini bilmiyor. Yapacağı şeye olan rağ-

beti, kudretinden daha fazla görünüyor. Söylediği sözler, nefsinin emellerle meşgul ol-

duğunu ortaya koyuyor114. Yine “Ama sanıyorum ki, o mutlaka yalan söyleyenler-dendir” sözüyle, zanna istinâden hareket ettiğini ve kesin bir bilgiye sahip olmadığını,

farkına varmadan îtiraf etti…

Hakîkî Rab, Firavun’un ortaya koyduğu hâl üzere olmaktan çok yüce ve mü-

nezzehtir. Đnsan fıtratı, muhakkak kendini sahibinin lisanıyla ortaya koyar ve ele ve-

rir115.

b) Đlahlık iddiâ ederek azametli ifâdeler kullanan insanlardan birisi de, Hz. Đb-

rahim’le mücâdele eden hükümdardır. Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Allah kendisine mülk (hükümdarlık ve zenginlik) verdiği için şımarıp Rabbi hakkında Đbrahim ile tartı şmaya gireni (Nemrut’u) görmedin mi! Đşte o za-

man Đbrahim: «Rabbim hayat veren ve öldürendir» demişti. O da: «Hayat veren ve öldüren benim» demişti. Đbrahim: «Allah güneşi doğudan getirmektedir; haydi sen de onu batıdan getir» dedi. Bunun üzerine kâfir şaşırıp kaldı. Allah zalim kim-seleri hidayete erdirmez”116.

Görüldüğü gibi, bu zâlim hükümdar da “öldürmek” ve “diriltmek” gibi azamet-

li ifâdeleri kullanmıştı. Ancak bunları ispat edemedi. Đbrâhim (a.s)’ın güneşe müdâhale

etmesi teklifi karşısında ise susup kaldı. Hâlbuki bu sözler, Kur’ân’da sıkça tekrar edi-

len azametli ifadelerin en basitleridir. Zira bunlar, bütün kâinâtı, öbür dünyâyı, ezeliyet

ve ebediyeti ilgilendiren ifâdeler yanında çok hafif kalmaktadır. Ancak insan bunun gibi

en basit ifadeler karşısında bile âciz kalmıştır.

Allah’ın gücü ve hayat vermesi bir defaya mahsus değildir. O, mutlak kudreti

ile dilediği gibi hayat verme gücüne sahiptir. Yok olanı var edip hayat verdiği gibi, ölü-

yü de tekrar diriltip hayat verebilir. Zaten bu “hayat verme” sırrı başlı başına bir harika-

dır117. Đnsanlar olarak biz, hayatın ve ölümün mâhiyetini şu ana kadar anlayabilmiş de-

ğiliz. Sadece bu vâkıaların yaşayanlarda ve ölülerde ortaya çıkan tezâhürlerini görebili-

113 el-Kasas, 38. 114 Bûtî, Ravâi’, s. 160. Aslında Firavun, ulûhiyet davasında hak sahibi olmadığından emîndi.

Çünkü o, kendisinin bir şeylere ihtiyaç duyduğunu ve bazı istemediği şeylerin başına geldiğini biliyordu. Lâkin, inat ve tekebbüründen, inanmadığı hâlde bu davayı sürdürüyordu (Bursevî, VI, 406 [Kasas, 38]).

115 Bûtî, Ravâi’, s. 160. 116 el-Bakara, 258. 117 Yazır, M. Hamdi, II, 879, (el-Bakara, 258).

257

yoruz. Bu yüzden, hayatın ve ölümün kaynağını, mutlak anlamda bilemediğimiz bir

güce, yani Allah’ın gücüne dayandırmak mecburiyetindeyiz118.

Hakîkî mânâda hiçbir insan ne diriltmeye ne de öldürmeye kâdirdir. Hatta ecel-

leri geldiğinde kendilerini ölümden kurtarmaya bile güçleri yetmez. Ancak bu hakîkat-

ten yola çıkarak tartışmada sonuç almanın güçlüğünü gören Hz. Đbrahim, herkesin göz-

leriyle gördüğü bir vâkıadan hareket ederek ikinci bir delil getirdi. Zira güneşin doğu-

dan doğup batıda kaybolması inkâr edilemez bir gerçektir. O zâlim hükümdardan önce

de bu böyle olduğundan onun, “Bunu ben yapıyorum” demesi mümkün değildir. Şayet

iddiasında haklı ise yapabileceği şey, güneşin doğuş ve batış yerlerini değiştirmektir.

Hz. Đbrahim bunu teklif edince, söyleyecek söz bulamamış ve iddiasının asılsız olduğu

ayan beyan ortaya çıkmıştır119.

c) Cenâb-ı Hak, Kur’ân-ı Kerîm’i ilâhî bir kitap olarak kabul etmek istemeyen

Mekke müşriklerini ihtar ederek, Allah’ın iradesi hilâfına hiçbir şey yapamayacaklarını,

O’nun hesap ve azâbından kaçamayacaklarını bildirir120. Onları insafa dâvet ederek şöy-

le buyurur:

“Bunlar yeryüzünde gezip de kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl ol-duğunu görmediler mi? Hâlbuki onlar, bunlardan daha güçlü idiler. Ne göklerde ne de yerde Allah’ı âciz bırakacak bir güç yoktur. O, Alîm’dir, Kadîr’dir” 121.

Demek ki, târih boyunca gelip geçen kavimlerden niceleri, kendilerini çok güç-

lü zanneden Mekke müşriklerinden daha kuvvetli ve zengindiler. Onlar da, çok kuvvetli

olduklarını, kimsenin kendilerine zarar veremeyeceğini iddiâ ediyor ve peygamberlerin

îkâzına kulak vermiyorlardı. Ancak ilâhî tâlimâtlara uymadıkları için, sonunda Allah’ın

azâbı geldi ve onları iddiâlarında yalancı çıkardı. Söyledikleri hiçbir sözü yerine geti-

remedikleri gibi, kendilerini de koruyamadılar.

Bunlardan biri de Semûd kavmi idi. Kayalardan yonttukları sağlam evlerle

övünür, kendilerine hiçbir şeyin zarar veremeyeceğini iddiâ ederlerdi. Sonunda âkibetle-

ri çok acı oldu. Onlar hakkında âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Onları da sabaha çıkarlarken o korkunç ses yakalayıverdi. Kazanmakta oldukları şeyler onlardan hiçbir zararı savamadı”122.

118 Kutub, I, 298, (el-Bakara, 258). 119 Karaman ve dğrl, Kur’ân Yolu, I, 284-285. 120 Hûd, 20; en-Nûr, 57; el-Ankebût, 22; ez-Zümer 39-51; eş-Şûrâ, 31; el-Ahkâf, 32. 121 Fâtır, 44. 122 el-Hicr, 83-84.

258

d) Diğer taraftan, cinler, insanlara hâkimiyet kurmaya çalışmış, hatta bir kıs-

mının kendilerine tapmasını sağlamışlardı123. Ancak sonunda acziyetlerini anlayarak şu

îtirafta bulundular:

“ (Artık) şu hakikati şüphesiz anladık ki, biz yeryüzünde Allah’ı âciz bıra-kamayacağız, başka yere kaçmakla da elinden kurtulamayacağız” 124.

Cinler göklerden haber aldıklarını ve gaybı bildiklerini de iddia ediyorlardı.

Lâkin bu iddalarında da yalancı çıktılar. Gökyüzünü kuvvetli bekçiler ve alevlerle

(şihâblarla) dolu buldular. Sonra da yeryüzündekilere kötülük mü yoksa hayır mı murâd

edildiğini bilemediklerini itiraf ettiler125. Sema onlara karşı korundu. Mele-i a‘lâ’ya ku-

lak vermek istediklerinde, her taraftan taşlanıp kovuldular126.

Yine cinler, Süleyman (a.s)’ın emrinde zor işlerde çalışıyorlardı. Allah Teâlâ

Süleyman (a.s)’ın rûhunu kabzettiğinde, bundan hiç haberleri olmadı. Ancak dayandığı

asâyı bir ağaç kurdu yiyip yere düşünce öldüğünü anlayabildiler. Bunun üzerine cinler

kesin olarak anladılar ki, şayet gaybı bilmiş olsalardı kendilerini zelil ve perişan eden

angarya işlerde o zamana kadar çalışıp durmazlardı127.

e) Kur’ân-ı Kerîm’e muâraza yapmak isteyip de muvaffak olamayan kimselerin

durumu da bu kategoride değerlendirilebilir. Onlar da Kur’ân gibi bir söz ortaya koy-

mak istemişler, ancak bu büyük sözü yerine getirememişlerdir128. Böylece târihen de

ispat edilmiş olmaktadır ki, insanların ve cinlerin Kur’ân’daki gibi azametli ifâdeleri

kullanmaları mümkün değildir. Bu nevî ifâdeler sâdece Allah’a mahsustur ve sâdece

Kur’ân-ı Kerîm’de hakîkî mânâsıyla yer alabilir. Bunun hâricindekiler ise hezeyân ve

haddini bilmemektir. Hiçbir mânâ ifâde etmez. Dolayısıyla Kur’ân-ı Kerîm, bir beşer

kelâmı değildir. Her şeyi bilen ve her şeye gücü yeten bir varlık tarafından gönderilmiş-

tir. O da sadece ve sadece Allah Teâlâ’dır.

Kur’ân i‘câzının azamet ifade eden bu yönünü anlayabilmek için aslında derin

bir idrak, şuur, ilim ve kültür gerekmez. Kur’ân’ı selîm akılla tefekkür ederek okuyan

herkes, kültürü ve dirayeti ne olursa olsun, onun azametli ifadelerini ve Mutlak Đlim ve

Kudret sahibi bir Rab tarafından gönderildiğini anlar. Lâkin kültürü müsait değilse, bu

anladıklarını ifadeye dökmekte ve tahlilini yapıp sebeplerini açılamakta yetersiz kalabi-

123 el-En’âm, 100, 128; Sebe’, 41; Fussılet, 29; el-Cin, 6. 124 el-Cin, 12. 125 el-Cin, 10. 126 es-Sâffât, 7-10. 127 Sebe’, 14. 128 Bkz. Râfiî, Đ’câzu’l-Kur’ân, s. 144-155; Hâlidî, el-Beyân, s. 84-88; Bûtî, Ravâi’, s. 130-133;

Hımsî, Fikratu i’câz, s. 25-27; Karaçam, Sonsuz Mu’cize, s. 159-175; Hacımüftüoğlu, Kur’ân’ın Belâğatı, s. 56-64.

259

lir129. Bu da onun için çok mühim değildir. Ancak bir insan inatçı ve mütekebbir ise,

ona Kur’ân’ın bütün mûcizevî yönleri en fasih ve beliğ bir şekilde anlatılsa dahî, o

inkârında direnir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır:

“Biz, Kur’ân’dan öyle bir şey indiriyoruz ki o, mü’minler için şifâ ve rahmettir; zalimlerin ise yalnızca ziyanını artırır ” 130.

“…De ki: O, iman edenler için doğru yolu gösteren bir kılavuzdur ve şifa-dır. Đnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir ağırlık vardır ve Kur’ân on-lara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden nidâ ediliyor (da Kur’an’da ne söy-

lendiğini anlamıyorlar)” 131.

129 Bûtî, Ravâi’, s. 160. 130 el-Đsrâ, 82. 131 Fussılet, 44.

260

SONUÇ

Peygamber Efendimiz’e verilen mûcizelerin en mühimi, Kur’ân-ı Kerîm’dir.

Zira Kur’ân-ı Kerîm, gerek dil gerekse muhteva olarak öyle husûsiyetler taşımaktadır

ki, cinlerin ve insanların tamamı bir araya gelse, yine de ona benzer bir söz söylemeleri

mümkün değildir. Buna, “ Đ‘câzu’l-Kur’ân” denir.

Kur’ân-ı Kerîm’in i‘câzı mes’elesi, insanlarla muhâtab olmaya başladığı gün-

den beri ehemmiyetini ve canlılığını muhafaza ederek günümüze kadar gelmiştir. Đlk

zamanlar âlimler, Kur’ân’ın i‘câzını, onun fesahatı, belâğatı ve gaybî haberler vermesi

gibi mevzularla açıklamışlardır. Zamanla insanlar i‘câz mes’elesine farklı açılardan ba-

karak konuyu genişletmiş ve Kur’ân’ın çok farklı yönlerden mûcize olduğunu anlatmış-

lardır. Hatta Suyûtî gibi bazı âlimler, Kur’ân’ın i‘câz vecihlerinin sınırlandırılamayaca-

ğını ifade etmiştir.

Kur’ân-ı Kerîm, mevcut edebî türlerden farklı ve onlardan çok mükemmel bir

yapıya sahiptir. Kendi has üslûbuyla edebî şekillerin hepsini içine alır ve kullanır.

Kur’ân, hem şiirin hem de nesrin meziyetlerini bir araya toplayan emsalsiz bir nazma

sahiptir. Çünkü o, işlediği konuları çok farklı bir tarzda ele alır.

Kur’ân’ın kullandığı lafızlar ile ifade ettiği mânâlar arasında mükemmel bir

denge mevcuttur. Kur’ân, hem mânânın hem de lafzın hakkını tam olarak verir. Onları

ne eksik ne de fazla kullanır. Böylece muhatabı sıkmayan akıcı bir üslûp oluşturur.

Onun ses ve terkip nizamındaki âhenk, hangi seviyede olursa olsun bütün dinleyicilerin

dikkatini çeker. Kur’ân, anlatımındaki tasvîrî üslûb sayesinde, muhatabını içinde bulun-

duğu hâlet-i rûhiyeden alıp başka bir âleme götürür ve anlatmak istediği konuyu en sağ-

lam ve tesirli bir şekilde onun zihnine yerleştirir. En zor mevzuları dahi tasvir üslûbuyla

kolayca anlaşılır hâle getirip, bütün insanların istifade etmesini sağlar.

Kur’ân-ı Kerîm, aynı anda farklı seviyelerdeki insanlara hitap eder. Herkes

kendi seviyesine göre ondan istifade eder ve doğru yolu bulabilir. Diğer taraftan Kur’ân,

insanın aklına ve hislerine dengeli bir şekilde hitap eder ve bunların hiçbirini ihmâl et-

mez. Az kelimeyle zengin mânâlar ifade etme husûsiyetine sahiptir. Âyet ve sûreleri

arasında, araştırmacıları hayran bırakan bir tenâsüb ve uyum söz konusudur. Zaman

zaman anlamlı ve lüzumlu tekrarlar yaparak, anlatıma kolaylık getirdiği gibi, tesir gü-

cünü de artırır. Mevzuları iç içe ve mukayeseli bir şekilde anlatarak farklı ve etkileyici

bir atmosfer oluşturur. Yani Kur’ân’ın, kendine has bir anlatım tarzı vardır.

Đşte Kur’ân-ı Kerîm, üslûbundaki bu ve benzeri fevkalâde husûsiyetler sayesin-

de, hem mü’minlerin hem de inkârcıların gönüllerine tesir etmektedir. Nitekim

261

Kur’ân’ın tesiri neticesinde iman eden ve ona bağlılığını devam ettiren pek çok insan

mevcuttur.

Kur’ân üslûbunun dikkat çeken bir yönü de, ihtiva ettiği azametli ifadelerdir.

Kur’ân’da öyle ifadeler vardır ki, onları ne cin ne de insanın söylemesi mümkün değil-

dir. Meselâ Kur’ân’da, Allah’ın gizli açık her şeyi bildiği ifade edilir. Buna göre, gök-

lerde ve yerde olan zerreden küreye bütün herşey Allah’ın ilmine dahildir. Yine Allah

Teâlâ, kullarının yaptığı bütün hareketleri bilir. Daha da ötesi, Allah gaybı bilir. Bu se-

beple, O’nun için gayb diye bir şey söz konusu değildir. Đnsanlar için gayb sayılan kalp-

lerdeki duygular, Allah’a ayândır. Allah Teâlâ, kıyâmet vaktinin bilgisini de kendisine

tahsis etmiş, bunu kimseye bildirmemiştir. Gaybı ve görünen âlemi ihata eden bu tür bir

bilgi, sadece Allah’a mahsustur ve O’ndan başka hiçbir varlık böyle nihayetsiz ve mut-

lak ilme sahip değildir.

Kur’ân’daki Allah’a mahsus azametli ifadelerden bir kısmı da, O’nun kudreti-

nin büyüklüğünü ve nihayetsizliğini gösterir. Meselâ “yaratmak” mefhûmu, hakîkî

mânâsıyla Allah’tan başka bir kimse için kullanılamaz. Zira, bir varlığı yoktan yarat-

mak, sadece Allah’a mahsustur. Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’ın istediği her şeyi yaratabile-

ceği ve bunu sadece bir “Ol!” emri ile gerçekleştireceği haber verilir. Gökleri, yeri ve

aralarındaki her şeyi Allah’ın yarattığı defâlarca ifade edilir. O’nun, gökleri ve yeri

ayakta tuttuğu bildirilir. Bütün insanları yine Allah’ın yaratmış olduğuna dikkat çekilir.

Bunun yanında Kur’ân-ı Kerîm, insanların hiçbir şey yaratamadığını, Allah’ın yarattığı

bir sineği dahi taklit edemediğini vurgular.

Diğer taraftan, Kur’ân, Allah’ın bütün insanları öldürüp tekrar dirilteceğini ke-

sin ifadelerle bildirir. Hiçbir canlının ölümden kaçamayacağına dikkat çeker. Hakikaten

de bugüne kadar ölüme bir çare bulunabilmiş değildir. Đnsanlar ister istemez ölüme doğ-

ru sürüklenip gitmektedir. Bu durum, Kur’ân’daki azametli ifadeleri tasdik eden ve doğ-

ru olduğunu ispatlayan delillerden biridir.

Kur’ân-ı Kerîm, vakti geldiğinde, Allah’ın kıyâmeti koparacağını, defalarca

tekrar eder ve o anki manzaralardan misaller verir. Kıyametin kopması demek, bütün

kâinâtın altüst olması, bozulup dağılması ve yeni bir âlemin kurulması demektir. Bu ise,

insanlar açısından bakıldığında, hayâl ötesi bir ilim ve kudreti gerektirir.

Cenâb-ı Hak, kıyametten sonra kurulacak olan yeni âlemde, istediği bütün var-

lıkları konuşturacağını haber verir. Meselâ, insanın eli, ayağı, üzerinde gezindiği yeryü-

zü konuşacak ve insan hakkında şahitlik yapacaktır. Bütün bunlar, hiç şüphesiz insanlar

için imkânsız şeylerdir. Dolayısıyla, bunları bildiren azametli ifadeler, sadece Allah

tarafından söylenebilir ve sadece O’na mahsustur.

262

Kur’ân, her şeyin Allah’ın iradesine bağlı olduğunu, O’nun, istediği her şeyi

yapabileceğini, istemediği şeyin meydana gelmesinin ise mümkün olmadığını pek çok

yerde ısrarla vurgular. Yani Allah’ı sınırlayacak ve engelleyecek hiçbir kuvvet yoktur.

O, hiçbir varlığa bağlı değildir.

Kur’ân’daki azametli ifadelerin bir çeşidi de, Allah’ın azabının şiddetini bildi-

ren âyetlerdir. Meselâ, Allah Teâlâ, Tûr Dağı’nı Đsrâiloğulları’nın üzerine kaldırıp on-

lardan söz almıştır. Đsyankâr kavimlerin bir kısmını hayvan sûretine çevirmiş, bir kısmı-

nı da muhtelif âfetlerle helâk ermiştir.

Allah’ın azametini daha da yücelten hususlardan biri ise, bu muazzam hâdise-

lerin bir tek emirle, basit vâsıtalarla ve çok kısa sürede gerçekleştirilmesidir. Kur’ân’da,

pek çok büyük hâdisenin bu şekilde meydana geldiği haber verilir ve “Bu Allah’a göre

kolaydır” 132 denilir.

Kur’ân’da, Allah’ın bütün canlılara rızıklarını mükemmel bir ölçü ile verdiği,

her şeye mâlik ve hükümrân olduğu ve bütün varlıkları ihâta ettiği ifade edilir. Kur’ân-ı

Kerîm, pek çok âyette Allah’ın müteâl ve aşkın olduğunu haber verir. O’nun Evvel ve

Âhir olduğunu, yani ezelî ve ebedî olduğunu bildirir.

Allah’ın azamet ve kudretini gösteren durumlardan biri de, O’nun her bir kulu-

na şah damarından daha yakın olmasıdır. Đşte Cenâb-ı Hak, bu saydıklarımız ve diğer

yönlerden sahip olduğu azameti gereği, zaman zaman, “Azamet Zamiri” diye isimlen-

dirilen “Biz” ifadesini kullanır. Kur’ân’daki Allah’a râcî olan “Biz” zamirleri, çokluk

ifade etmek için değil, ilâhî azameti göstermek için kullanılır.

Ele alınan bu tür örnekler incelendiğinde, Kur’ân’ın bu tür ifadelere çok yer

verdiği ve ilâhî azametin bütün âyetlere sirâyet ettiği, dolayısıyla, onun üslûbunun bir

azamet üslûbu olduğu kanaatine varılır. Bu durumda, Kur’ân’daki azametli ifadelerin

müstakil bir i‘câz vechi olarak değerlendirilmesi mümkündür.

Kur’ân’daki azametli ifadelere bakınca, onları sadece Yüce Allah’ın söyleyebi-

leceği kolayca anlaşılır. Çünkü böyle ifadeleri söyleyebilmek, küllî ve nihâyetsiz bir

ilim ve kudrete sahip olmak, ezelî ve ebedî olmak gibi müteâl vasıfları gerekli kılmak-

tadır. Bu yüce vasıflar ise, tek olan Allah’tan başka hiçbir varlıkta yoktur. Bugüne kadar

-Allah’tan başka- ezelî olduğu ispatlanan hiçbir varlık yoktur. Bundan sonra ortaya çı-

kacak varlıkların ise, ezelî olması aklen muhâldir, imkânsızdır. Hiçbir insan ve cin de,

bu vasıflara sahip olduğunu iddia edebilecek bir mevkide değildir. Nitekim, muhtelif

132 el-Hac, 70; el-Ankebût, 19; Fâtır, 11; Kâf, 44; el-Hadîd, 22; et-Teğâbün, 7. Ayrıca bkz. en-

Nisâ, 30, 169; el-Ahzâb, 19, 30.

263

sebeplerle bu iddiayı dillendiren insanlar, tarih huzurunda yalancı çıkmışlardır. Firavun

ile Nemrut, bunun en bariz misalleridir.

Sonradan yaratılmış olan varlıkların, bilhassa insan ve cinlerin kuvvet, kâbili-

yet ve tâkati ele alınıp, taşıdıkları zaafiyetler incelendiğinde, azametli ifadelerin onların

gücü dışında olduğu hemen anlaşılır. Zira inkâr edilemeyecek derecede bâriz olan şu

vasıfları, onların eksikliğini devamlı sûrette ortaya koyup durmaktadır: Acziyet, zaafi-

yet, yanılma, unutma, câhillik, zulüm, acelecilik, cimrilik, menfaatine düşkünlük, nan-

körlük…

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki, Kur’ân’daki ancak Allah’a mahsus olabi-

lecek azametli ifadeler, insanları ve Allah’tan başka bütün mahlûkâtı âciz bırakmakta-

dır. Đ‘câzın bu yönü, Kur’ân’ın maksadı itibarıyla çok büyük bir ehemmiyet arzetmekte-

dir. Kur’ân üslûbunun bu yönüne vurgu yapmak ve insanları ilâhî azamet üzerinde te-

fekkür etmeye yönlendirmek, Kur’ân’ı kabul etme, mânâlarını anlama ve yaşama yö-

nünden pek çok faydayı beraberinde getirecektir. Dolayısıyla, bizim anahatlarıyla yaptı-

ğımız bu çalışma, daha ileri götürülerek geliştirilebilir. Her bir konu üzerinde derinle-

mesine çalışılarak, Kur’ân’ın bu yöndeki i‘câzının ne kadar kuvvetli ve etkileyici oldu-

ğu daha güzel bir şekilde ortaya konulabilir.

Cenâb-ı Hak cümlemize Kur’ân-ı Kerîm’i tedebbürle okuyup anlamayı ve rızâsına uygun bir şekilde hayatımıza tatbik edebilmeyi nasîb ve müyesser eylesin!

Âmîn!.

264

KĐTÂBĐYÂT

Abbas, Fadl Hasan, el-Kasasu’l-Kur’ânî, Amman 2000.

_____, “Kadıyyetü’t-tekrâr fî Kitâbillah”, Mecelletü’ş-şerîa ve’d-dirâsâti’l-

Đslâmiyye, sayı, VII, Amman, 1987.

_____, “el-Kelimetü’l-Kur’âniye ve eseruhâ fi’d-dirâsâti’l-lüğaviyye”, Mecel-

letü Merkezi bühûsi’s-sünneti ve’s-sîrah, 1989, sayı, 4, s. 501-506.

_____, el-Belağatü’l-müfterâ aleyhâ beyne’l-asâleti ve’t-tebeiyye, Beyrut

1989.

_____, el-Belağatü fünunüha ve efnânüha, I-II, Ammân 1989.

_____, Letâifü’l-Mennân ve ravâiu’l-Beyân fî da‘va’z-ziyâde fi’l-Kur’ân, Bey-

rut 1989.

_____, Đ‘câzu’l-Kur’âni’l-Kerîm, Ammân 1991.

Abdülbaki, Muhammed Fuad, Mu‘cemü ğarîbi’l-Kur’ân, Beyrut, ts. (Dâru’l-

ma‘rife).

_____, el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kâhire 1988.

Abdu’l-Kâfî, Đsmâîl, Cevânib min azameti’l-Đslâm, Mekke-i Mükerreme 1415.

Abdurrazzâk Đskender, “Đ‘câzü’l-Kur’âni’l-Kerîm”, Buhûsü’l-mü’temeri’l-

evvel li-i‘câzi’l-Kur’ânî, Bağdat, 21-26 Ramazan 1410, s. 311-312.

Ahmed Đbn-i Hanbel, el-Müsned, I-VI, Đstanbul 1992.

Ahmed bin Mübârek, el-Đbrîz min kelâmi seyidî Abdi’l-Azîz ed-Debbâğ, thr.

Muhammed Beşîr Hasen el-Hâşimî, Beyrut 2004.

Akk, Halid Abdurrahman, el-Furkân ve’l-Kur’ân, Dımeşk 1994.

Albayrak, Halis, Kur’ân’ın Bütünlüğü Üzerine, Đstanbul 1992.

Altundağ, Mustafa, Ali bin Faddal el-Muşâciî’nin Nüketü Meâni’l-Kur’ân

isimli eserinin tahlili ve tenkitli neşri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi MÜSBE, 1994).

Âlûsî, Şihabüddin Seyyid Mahmûd, Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm,

I-XXX, Beyrut, ts. (Dâru ihyâit-türâsi’l-‘arabî).

Âmir, Fethi Ahmed, el-Me‘âni’s-sâniye fi üslûbi’l-Kur’âni’l-kerîm, Đskenderi-

ye 1991.

Âsım Efendi, Kâmus Tercümesi, I-IV, Đstanbul 1887.

265

Atâ, Abdülkadir, ‘Azametü’l-Kur’ân, Beyrut 1984.

Aydın, Muhammed, Kur’ân-ı Kerîm’de Lâfzî Müteşâbihler, Đstanbul 1988.

Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed, Đ‘câzü’l-Kur’ân, Beyrut 1988.

Banarlı, Nihat Sâmi, Đman ve Yaşama Üslûbu, Đstanbul 1986.

Bardakoğlu, Ali ve dğrl., Kur’ân-ı Kerîm Ansiklopedisi, I-II, Đstanbul 1988.

Baş, Erdoğan, Kur’ân’ın Üslubu ve Tekrarlar, Đstanbul 2003.

Beğavî, Ebû Muhammed Hüseyin, Me‘âlimü’t-tenzîl, I-IV, Beyrut 1987.

Beydâvî, el-Kâdî Nasıruddin Abdullah bin Ömer, Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-

te’vîl (Kazrûnî Hâşiyesi ile birlikte), I-V, Beyrut, ts.

Bereke, Abdülğaniy Muhammed Sa’d, Üslûbu’d-da‘veti’l-Kur’âniye belâğa-

ten ve minhâcen, Kâhire 1983.

Bikâ‘î, Burhaneddin Ebü’l-Hasen, Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyi ve’s-süver,

I-VIII, Beyrut 1995.

_____, Mesâidü’n-nazar li-işrâfi alâ makâsıdı’s-suver, Süleymaniye Kü-

tüphânesi, Reisü’l-Küttâb, nr. 96.

Bilgiz, Musa, Kur’ân’da Bilgi, Đstanbul 2003.

Bolay, Süleyman Hayri, “Âlem” md. DĐA, Đstanbul 1989, II, 357.

Buhârî, Muhammed bin Đsmail, es-Sahîh, I-VIII, Đstanbul 1992.

Bûtî, Muhammed Said Ramazan, Min ravâi‘i’l-Kur’ân , Beyrut 1996.

Câhız, Ebû Osman Amr bin Bahr bin Mahbub el-Kinani el-Leysî, el-Beyân

ve’t-tebyîn, I-IV, Mısır 1975, (4. baskı).

Cebeci, Lutfullah, “Mefâtihu’l-ğayb” md., DĐA, Ankara 2003, XXVIII, 348.

Cerrahoğlu, Đsmail, Tefsir Usûlü, Ankara 1985.

Cevherî, Tantavî, el-Cevahir fi Tefsiri’l-Kur’âni’l-Kerîm, I-XIII, yy., ty.

Cündioğlu, Dücane, Kur’ân’ı Anlamanın Anlamı, Đstanbul 1998.

Cürcânî, Abdulkâhir, Delâilü’l-i‘câz, Beyrut 1997.

Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali bin Muhammed, et-Ta‘rîfât, Beyrut 1983.

Cüveynî, Mustafa es-Sâvî, Menhecü’z-Zemahşerî fî tefsîri’l-Kur’ân ve beyâni

i‘câzihî, Kâhire 1984.

266

Çakan, Đsmail Lütfi, Hadîs Edebiyatı, Đstanbul 1989.

Çantay, Hasan Basrı, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, I-III, Đstanbul 1990.

Çelik, Ömer, Tek Kaynak Đki Irmak: Kur’ân’dan Teknolojik Yansımalar, Đstan-

bul 2009.

______, “Kur’ân-ı Kerîm’de Nûr Kavramı”, M.Ü.Đ.F.D, Đstanbul 1998-1999,

sayı: 16-17.

Çetiner, Bedreddin, Esbâb-ı Nüzûl, Đstanbul 2002.

Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah, es-Sünen, I-II, Đstanbul 1992.

Davenport, John, An Apology for Mohammed and Koran, London, 1869.

Deedat, Ahmed, Mûcizeler Mûcizesi Kur’ân, trc. Yusuf Balcı, Đstanbul 1992.

Dehlevî, Şâh Veliyullâh, el-Fevzü’l-kebîr fî usûli’t-tefsîr, Beyrut 1987.

Demirci, Muhsin, Vahiy Gerçeği, Đstanbul 1996.

Demireşik, Ömer Faruk, Đtab Âyetleri Işığında Hazreti Peygamber’in Dindeki

Yeri ve Đsmeti, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, 2003).

Derveze, Đzzet, et-Tefsiru’l-hadîs, trc. Ekrem Demir, Ali Arslan ve dğr., Đstan-

bul 1998.

Doserî, Mahmûd bin Ahmed, Azametu’l-Kur’âni’l-Kerîm, Riyâd 1426.

Draz, Muhammed Abdullah, en-Nebeü’l-Azîm, ts., (Dâru’l-kalem),

______, En Mühim Mesaj Kur’ân (trc. Suat Yıldırım), Đzmir 1994,

______, Dirâsâtün Đslâmiyye fi’l-alâkâti’l-ictimâiyye ve’d-düveliyye, Kuveyt

1973,

______, Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru (trc. Sâlih Akdemir), Ankara 1983,

______, Kur’ân Ahlâkı, (trc. Emrullah Yüksel, Ünver Günay), Đstanbul 1993,

______, “«Kur’ân-ı Kerim’in Nüzul Sırasına Göre Tertib Edilmesi Teklifi»ne

Edebî Eleştiri”, trc. Ahmet Nedim Serinsu, Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Der-

gisi, 1997, cilt: XXXVII, s. 245-261.

Dumlu, Ömer, Kur’ân-ı Kerîm’de Salah Meselesi, Ankara 1992.

Düveyş, Musa bin Süleyman, Uluvvullâh alâ halkıhî, el-Medînetü’l-

Münevvere, 2002.

267

Ebû Dâvûd, Süleyman bin Eş‘as, es-Sünen, I-V, Đstanbul 1992.

Ebü’l-futûh, Muhammed Hüseyin, Üslûbü’t-tevkîd fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Bey-

rut 1995.

Ebû Hayyân, Muhammed bin Yûsuf el-Endelûsî, el-Bahru’l-muhît, I-VIII,

yy., 1983 (Dâru’l-fikr).

Ebû Mûsâ, Muhammed Haseneyn, Delâlâtü’t-terâkîb, Bingazi 1979.

Ebü’s-Suûd, Muhammed bin Muhammed, Đrşâdü’l-‘akli’s-selîm, I-IX, Beyrut,

ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘arabî).

Ebû Şehbe, Muhammed bin Muhammed, el-Medhal li-dirâseti’l-Kur’âni’l-

Kerîm, Kahire 1992.

Ebû Ubeyde, Mamer bin Müsennâ, Eyyâmü’l-‘arab (nşr. Adil Casim el-

Beyâtî), Beyrut 1987.

Ecevit, Muzaffer, Kur’ân Kendini Anlatıyor -Kur’ân’ın Đkili-Simetrik Tefsiri-,

Đstanbul 2006.

Edib, Eşref, Kur’ân’ın Azamet ve Đhtişâmı, Đstanbul 1957.

Ensârî, Ebû Yahya Zekeriyya, Fethu’r-rahmân bi-keşfi mâ yeltebisü fi’l-

Kur’ân (nşr. Muhammed Ali es-Sabuni), Beyrut 1985.

Fîrûzâbâdî, Muhammed b.Ya‘kub, el-Kâmûsü’l-muhît, Beyrut 1987.

________, Besâiru zevi’t-temyîz fî letâifi’l-Kitâbi’l-Azîz (nşr. Muhammed Ali

Neccâr-Abdülhalim et-Tahâvî), I-VI, Beyrut, ts., (el-Mektebetü’l-‘ilmiyye).

Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed, el-Maksadü’l-esnâ, Dımeşk 1999.

Gezgin, Ali Galip, Tefsirde Semantik Metod ve Kur’ân’da “Kavm” Kelimesi-

nin Semantik Analizi, Đstanbul 2002.

Görgün, Tahsin, Đlâhî Sözün Gücü, Đstanbul 2003.

Güngör, Mevlüt, Kur’ân Tefsirinde Fıkhî Tefsir Hareketi ve Đlk Fıkhî Tefsir,

Đstanbul 1996.

Hacımüftüoğlu, Nasrullah, Kur’ân’ın Belâğatı ve Đ‘câzı Üzerine, Erzurum

2001.

_____, Đ‘câz ve Belâgat Deyimleri, Erzurum 2001.

Halebî, Semîn, Umdetü’l-Huffâz, Đstanbul 1987.

268

Hâlidî, Salah Abdülfettah, el-Beyan fi i‘câzi’l-Kur’ân, Ammân 1991.

_____, Tasvibât fî Fehmi ba‘dı’l-âyât, Dımeşk 1995.

Hamîdullah, Muhammed, Kur’ân-ı Kerîm Târihi, Đstanbul 1993.

Hatip, Abdülaziz, Kur’ân ve Hz. Peygamber Aleyhindeki Đddialara Cevaplar,

Đstanbul 1997, (Nesil Basım-Yayın).

Hattâbî, Hamd bin Muhammed, Beyânü i‘câzi’l-Kur’ân (“Selâsü resâil fî

i’câzi’l-Kur’ân” içerisinde, nşr. Muhammed Halefullah-Muhammed Zağlûl Selâm),

Kahire, ts. (Dâru’l-me‘ârif).

Heysemî, Ebu’l-Hasan Nureddin Ali bin Ebî Bekr bin Süleyman, Mecmau’z-

zevâid ve menbau’l-fevâid, I-X, Beyrut 1988.

Hıfnî, Abdülhalim, Üslûbu’s-suhriyye fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Mısır 1987.

Hımsî, Naîm, Fikratu i‘câzi’l-Kur’ân, Beyrut 1980.

Hicâzî, Muhammed Mahmud, el-Vahdedü’l-mevdû‘iyyetü fi’l-Kur’âni’l-

Kerîm, Kahire 1970.

Hûfî, Ahmed “el-Üslûb ve’l-ma‘nâ”, Mecelletü mecma‘il-lüğati’l-‘arabiyye, c.

XXVI, Kahire 1970.

Itr, Nureddin, “Nübüvvetin Đlmî Đ‘câzı”, Selçuk Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi

Dergisi, (trc. Bilal Saklan), Konya 1986, sy. 2, s. 357-374.

Đbn-i Arabî, Muhyiddîn Ebû Abdillah Muhammed bin Alî (560-638/1165-1240),

Kitâbü’l-celâl ve’l-kemâl (Resâilü Đbn-i Arabî içinde), Beyrut 1997.

_____, Kitâbü’l-Azame (Resâilu Đbn-i Arabî’nin 1. cildinde), (thk. Saîd Abdu’l-

Fettâh), I-VI, Beyrut 2001.

Đbn-i Âşûr, Muhammed Tâhir, Tefsîrü’t-tahrîr ve’t-tenvîr, I-XXX, yy., ts.

Đbn-i Atiyye, Ebu Muhammed Abdülhak bin Galib el-Endelüsî, el-

Muharraru’l-vecîz fî tefsiri’l-Kitâbi’l-Azîz, Beyrut 1413.

Đbn-i Berrecân, Ebu’l-Hakim Abdüsselim bin Abdurrahman el-Lahmî, (v. 536),

Şerhu esmâillahi’l-hüsnâ, Süleymaniye ktp., Şehit Ali böl., no: 426.

Đbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemaleddin, Zâdü’l-mesîr, I-IX, Beyrut 1987.

Đbn-i Haldun, Ebu Zeyd Veliyüddin Abdurrahman bin Muhammed, Tarihu

Đbn-i Haldun, I-VII, Beyrut 1979, (Müessesetü Cemal).

269

Đbn-i Hi şâm, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik, Sîretü’n-Nebî, Beyrut

1937, Daru’l-Fikr.

Đbn-i Kayyım Cevziyye, Şemseddin Muhammed, el-Fevâidü’l-müşevvık ilâ

‘ulûmi’l-Kur’ân ve ‘ilmi’l-beyân, Kahire, ts. (Mektebetü’l-Mütenebbî).

Đbn-i Kesîr, Ebü’l-Fidâ Đsmail, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm, I-IV, Beyrut 1988.

_____, el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XV, Kâhire, 1993

Đbn-i Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah, Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân , Kahire

1973.

Đbn-i Mâce, Ebû Abdullah Muhammed, es-Sünen (nşr. Muhammed Fuad Ab-

dülbaki), I-II, Đstanbul 1992.

Đbn-i Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâleddin, Lisânü’l-arab, I-XV, Beyrut, ts.

Đbn-i Sa’d, Ebu Abdullah Muhammed bin Sa’d bin Meni ez-Zühri, et-

Tabakâtü’l-kübrâ, I-IX, Beyrut, ts., (Dâru Sâdır).

Đdrîs, Ekrem Ahmed, el-Felek ve’t-tıb emâme azameti’l-Kur’ân, Beyrut 1994.

Đzutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Dini ve Ahlâkî Kavramlar (trc. Selâhattin Ayaz),

Đstanbul 1991.

______, Kur’ân’da Allah ve Đnsan, (trc. Süleyman Ateş), Đstanbul ts.

Đzzüddîn bin Abdi’s-Selâm, el-Đşâratü ile’l-îcâz fî ba‘di envâi’l-mecâz, 1311,

Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire.

Kadı Iyâz, eş-Şifâ bi-ta‘rîfi hukûki’l-Mustafâ, Mısır 1995.

Karaman, Hayrettin; Çağrıcı, Mustafa; Dönmez, Đbrahim Kâfi; Gümüş, Sad-

rettin, Kurân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, Ankara 2003. Karnî, Âiz Abdullah, el-Azame, Riyâd, 2004.

Kâsımî, Muhammed Cemâleddin, Mehâsinü’t-te’vîl (nşr. Muhammed Fuad

Abdülbaki), I-XVII, Kahire, ts. (Dâru ihyâil-kütübi’l-‘arabiyye).

Kattân, Mennâ‘, Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut 1987.

Kılıç, Sâdık, Kur’ân: Dildeki Sonsuz Mûcize, Đstanbul 2003.

Kınnûcî, Ebu’t-Tayyib Sıddık bin Hüseyin, Fethu’l-beyân fî makâsıdı’l-

Kur’ân, Beyrut 1995.

Kırca, Celâl, Kur’ân-ı Kerîm’de Fen Bilimleri, Đstanbul 1997.

270

Kirmânî, Muhammed bin Hamza, el-Burhân fî tevcîhi müteşâbih’i’l-Kur’ân

(nşr. Abdülkadir Ahmed Atâ), Beyrut 1986.

Kocabaş, Şakir, Kur’ân’da Yaratılış -uzayların ve maddenin yaratılışı-, Đstan-

bul 2004.

Köse, Ali, Neden Đslâm’ı Seçiyorlar: Müslüman olan Đngilizler üzerine psiko-

sosyolojik bir inceleme, Đstanbul 1997.

Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed, el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân, I-XX, Buy-

rut 1985.

Kutluer, Đlhan, “Đlim” md., DĐA, Đstanbul 2000, XXII, 109.

Kutub, Muhammed, Dirâsât Kur’âniyye, Kahire 1988.

Kutub, Seyyid, Fî zılâli’l-Kur’ân , I-VI, yy. 1400, (Dâru’ş-şurûk).

______, et-Tasviru’l-fennî fi’l-Kur’ân, Kâhire 1992

Lâhim, Hâlid bin Abdilkerîm, Mefâtihu tedebbüri’l- Kur’ân ve’n-necâhi fi’l-

hayâti, Riyad, 2004.

Mahallî, Celâleddin Muhammed bin Ahmed, Tefsîru’l-celâleyn, Đstanbul 1924.

Malik bin Enes, el-Muvatta’ (nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki), I-II, Đstanbul

1992.

Merâğî, Ahmed Mustafa, Tefsirü’l-Meraği, I-X, Beyrut, ts., (Daru’l-Fikr).

Mevdudi, Ebü’l-A‘lâ, Tefhimü’l-Kur’ân (trc. Muhahammed Han Kayani ve

dğrl.), I-VII, Đstanbul 1996.

M. Hamdi Yazır (Elmalılı), Hak Dini Kur’ân Dili, I-X, Đstanbul 1979.

_____, Makaleler 1, Haz: Cüneyd Köksal, Murad Kaya, Đstanbul, 1997.

Miras, Kâmil, Tecrîd-i Sârîh Tercemesi, I-XIII, Ankara 1981.

Muhammed Mahlûf, Haseneyn, Safvetü’l-beyân li-me‘âni’l-Kur’ân, Kahire

1956.

Mukâtil bin Süleymân, el-Vücûh ve’n-nezâir, (haz. Ali Özek), Đstanbul 1993.

Musa Kazım (Şeyhulislam), Safvetü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân, Đstanbul

1336/1917.

Muslih, Hamid, Kavimleri Helâk Eden Günahlar, (trc. Đsmail Kaya), Konya

1992.

271

Mustafa Sabri, Đlâhi Adalet/Yeni Đslam Müctehidlerinin Kıymet-i Đlmiyesi, Đs-

tanbul, 1996.

Mut‘inî, Abdülazim Đbrahim, Hasâisu’t-ta‘bîri’l-Kur’ânî, I-II, Kahire 1992.

Mutradî, Abdurrahman, Esâlîbü’t-tevkîd fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Trablus 1986.

Münîr el-Kâdî, “Üslûbu’l-Kur’âni’l-Kerîm” , Mecelletü mecma‘il-‘ilmi’l-Đrâkî,

c. I, Bağdat 1950.

Müslim, Ebü’l-Hüseyn Đbn-i Haccâc, es-Sahîh, I-III, Đstanbul 1992.

Müslim, Mustafa, Mebâhis fî i‘câzi’l-Kur’ân, Riyat 1996.

Müttakî, Alauddin Ali bin Abdülmelik, Kenzu’l-ummâl fi süneni’l-akvâl ve’l-

ef‘âl, I-XVI, Beyrut 1985.

Nablusî, Muhammed Râtib, Mevsûatü esmâi’llahi’l-hüsnâ, Dımeşk 2004.

Neccâr, Zağlûl Râğıb Muhammed, Min âyâti’l-i‘câzi’l-ilmî: es-SEMÂ fi’l-

Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 2004.

Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed, Đ‘râbü’l-Kur’ân (nşr. Züheyr Ğazi Zahid), I-V,

Beyrut 1988.

Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed bin Şuayb, es-Sünen, I-VIII, Đstanbul 1992.

Nîsâbûrî, Nizameddin Hasen, Ğarâibü’l-Kur’ân (nşr. Đbrahim Atve Đvez), I-

XXX, Halfa 1970.

Nursî, Bediuzzaman Saîd, Risale-i Nur Külliyatı, I-II, Đstanbul 1994.

Okiç, M. Tayyip, Kur’ân-ı Kerîm’in Üslup ve Kırâatı, Ankara 1963.

____, Tefsir ve Hadîs Usûlünün Bazı Meseleleri, Đstanbul 1995.

Ömerî, Ahmed Cemâl, Mebâhis fî i‘câzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, yy., 1982.

Özcan, Hanifi, Mâtürîdî’de Bilgi Problemi, Đstanbul 1993.

Özek, Ali ve dğrl., Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Açıklamalı Meâli, Medine 1992.

Pala, Đskender, “Kün” md., DĐA, Ankara 2002, XXVI, 552.

Paçacı, Mehmet, Kur’ân’a Giri ş, Đstanbul 2006.

Râfi‘î, Mustafa Sâdık, Đ‘câzü’l-Kur’ân ve’l-belâğatü’n-nebeviyye, Beyrut

2003.

____, Vahyü’l-kalem, I-III, Kuveyt ts.,

272

Râğıb, Hüseyin bin Muhammed el-Isfahânî, el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân ,

Beyrut 1998.

Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed bin Ömer, et-Tefsîru’l-kebîr

(Mefâtîhu’l-ğayb), I-XXXII, Beyrut 1990.

____, Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-i‘câz, Beyrut 1985.

____, Levâmiü’l-beyyinât şerhu esmâi’llahi teâlâ ve’s-sıfât, (thk. Taha Abdur-

rauf Sa’d), Beyrut 1990.

Rummânî, en-Nüket fi i‘câzi’l-Kur’ân (Selâsü resâil fi i‘câzi’1-Kur’ân içinde,

nşr. Muhammed Halefullah - Muhammed Zağlûl Sellâm), Kahire, ts., s. 69-104.

Sâbûnî, Nureddin, Mâturîdiye Akâidi, trc. Bekir Topaloğlu, Dımeşk 1979.

Sa‘dî, Abdurrahmân bin Nâsır, el-Kavâidü’l-hısân fî tefsiri’l-Kur’ân, 1365, yy.

Sağîr, Süleyman bin Muhammed, Min esrârı azameti’l-Kur’ân, Riyâd 1422.

Sâlih, Subhi, Mebâhis fî ulumi’l-Kur’ân, Đstanbul, ts. (Dersaadet).

Sâmirrâî, Fâdıl Sâlih, Min esâlîbi’l-Kur’ân, Beyrut 1987.

____, et-Ta‘bîru’l-Kur’ânî, Ammân 2002.

____, “Lemesâtün fenniye fî nusûsin mine’t-Tenzîl”, Buhûsü’l-mü’temeri’l-

evvel li-i‘câzi’l-Kur’ânî, Bağdat, 21-26 Ramazan 1410, s. 519-521, 526-527.

____, Lemesâtün beyâniyye fî nusûsin mine’t-Tenzîl, Amman 2003.

____, Belâğatü’l-kelime fi’t-ta bîri’l-Kur’ânî, Ammân 1429/2008.

Seylâ, Said Muhammed Baba, Esbabü helâki’l-ümemi’s-sâlife, Cidde 2000.

Sofuoğlu, Mehmed, Tefsîr Dersleri VI, Đstanbul 1976.

Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman, el-Đtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, (thk. Muhammed

Ebu’l-Fadl Đbrahim), I-IV, yy. 1327.

____, Mu‘terekü’l-akrân fî i‘câzi’l-Kur’ân (nşr. Ali Muhammed el-Becâvî), I-

III, yy., 1973 (Dâru’l-fikri’l-‘arabî).

____, Lübâbu’n-nukûl fî esbâbi’n-nuzûl, Beyrût 2006.

____, Merâsıdü’l-metâli‘ fî tenâsübi’l-makâtı‘ ve’l-metâli‘, (thk. Süleyman

Mollaibrahimoğlu), Đstanbul 1994.

Sülün, Murat - Çelik, Ömer, Türkiye Kur’ân Makaleleri Bibliyoğrafyası, Đs-tanbul 1999.

273

Şâtıbî, Ebû Đshak Đbrahim bin Musa bin Muhammed el-Gırnâtî, el-Muvâfakât fî

usûli’ş-Şerîa, yy. 1975, Dâru’l-fikr.

Şensoy, Sedat, “Nazmü’l-Kur’ân” md, DĐA, Đstanbul 2006, XXXII, 464.

Şevkânî, Muhammed bin Ali, Fethu’l-kadîr, I-V, Mısır 1964.

Şeyhun, Seyyid Mahmud, Esrâru’t-tekrâr fî lüğati’l-Kur’ân , Kahire, ts.

______, el-Đ‘câz fî nazmi’l-Kur’ân, Kahire 1978.

Şeyhzâde, Muhammed bin Muslihüddin, Hâşiye ‘alâ tefsîri’l-Kâdî el-Beydâvî

(Beydâvî tefsirinin iç kısmında), I-IV, Đstanbul 1991.

Taberî, Ebû Cafer Muhammed bin Cerîr, Câmi‘u’l-beyân, I-XXX, Beyrut

1995.

Tabl, Hasan, Üslûbu’l-iltifât fi’l-belâğati’l-Kur’âniye, yy., ts., (Dâru’l-Kütüb).

Taşköprülüzâde Ahmed Efendi, Mevzuâtü’l-Ulûm, (sad. Mümin Çevik), Đs-

tanbul 1975.

Tehânevî, Muhammed A‘lâ bin Ali, Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn, I-III, Beyrut, ts.

Temâm Hassân, el-Beyân fî ravâii’l-Kur’ân, Dirâsâtün lüğaviyye ve üslûbiyye

li’n-nassi’l-Kurân, I-II, Kâhire 2000.

Tîbî, Şerefüddin Hüseyin bin Muhammed, et-Tibyân fî ‘ilmi’l-me‘ânî ve’l-

bedî‘ ve’l-beyân (nşr. Hadi Atıyye Matar el-Hilalî), Beyrut 1987.

Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed, es-Sünen, I-V, Đstanbul 1992.

Tûfî, Süleyman bin Abdü’l-Kavî el-Bağdâdî, el-Đksîr fî ‘ilmi’t-tefsîr (nşr. Ab-

dülkadir Hüseyin), Kahire 1977.

Tuncer, Faruk, Kur’ân Surelerindeki Eşsiz Âhenk, Đstanbul 2003.

Turgut, Ali, Tefsir Usûlü ve Kaynakları, Đstanbul 1991.

______, Başlangıçtan Günümüze Ünlü Müfessirler ve Tefsirleri, (Bardakoğlu

Ali ve dğrl., Kur’ân-ı Kerîm Ansiklopedisi I’nin son kısmında), Đstanbul 1988.

Ukberî, Ebü’l-Bekâ Abdullah bin Hüseyin, Đmlâü mâ menne bihi’r-Rahmân, I-

II, Beyrut 1979.

Ulutürk, Veli, Kur’ân-ı Kerîm’de Yaratma Kavramı, Đstanbul 1995.

_____, Kur’ân-ı Kerîm Allah’ı Nasıl Tanıtıyor, Đzmir 1994.

_____, Kur’ân’da Temsili Anlatım: Emsalü’l-Kur’ân, Đstanbul 1995.

274

Ünver, Mustafa, Kur’ân-ı Anlamada Siyâkın Rolü, Ankara 1996.

Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali bin Ahmed, en-Nâsih ve’l-mensûh (Esbâbü’n-

nüzûl’ün kenarında), Beyrut, ts. (Âlemü’l-kütüb).

Vahidüddin Han, Bilim ve Uygarlık Açısından Đslâm, trc. Bekir Karlığa, Đs-

tanbul 1989, (Đşaret Yayınları).

______, Đslâm Meydan Okuyor, trc. Cihad H. Reşad, Đstanbul 1996, (Sebil Ya-

yınevi).

Yazarı belli değil, Kitâb fîhi Azametullahi Teâlâ, Ankara Milli Kütüphane, 06

Mil Yz A 4764 / 2, varak: 43b-91b arası.

Yıldırım, Suat, “er-Rahmân Vasfının Kur’ân-ı Kerîm’de Kullanılışı”, AÜĐĐFD,

sy. IV, Ankara 1980 (ayrı basım).

______, Kur’ân-ı Kerîm ve Kur’ân Đlimlerine Giriş, Đstanbul 1983.

______, Fâtiha ve En‘âm Sûrelerinin Tefsiri, Đstanbul 1989

______, Kur’ân-ı Kerîm ve Fennî Keşifler, Ankara 1990.

______, Kur’ân’da Ulûhiyyet, Đstanbul 1997.

Yılmaz, Mehmet Fâik, Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münasebet, Ankara 2005.

Yılmaz, Nedim, Đ‘câzü’l-Kur’ân, Đstanbul 1984.

Yûsuf el-Hâc Ahmed, Mevsûatü’l-i‘câzi’l-ilmî fi’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’s-

sünneti’l-mutahhara, Dımeşk, 2003.

Zeccâc, Ebû Đshak Đbrahim, Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbühû, I-V, Beyrut 1988.

Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah, el-Keşşâf ‘an hakâiki’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-

ekâvîl, I-VI, Kahire ts. (Dâru’l-Mushaf).

_____, Esâsü’l-belâğa, Beyrut 1984.

Zerkâ, Mustafa, “Mukârene beyne üslûbeyi’l-Kur’ân ve’l-hadîs”, el-

Müslimûn, sy. IV, Londra, ts.

Zerkânî, Muhammed Abdülazim, Menâhilü’l-‘irfân, I-II, yy., ts., (Đsa el-Bâbî

Matbaası).

Zerkeşî, Muhammed bin Abdullah, el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân, (thk. Mu-

hammed Ebü’l-Fadl Đbrahim), I-IV, 1980, (Dâru’l-fikr).

275

Zevzenî, Ebû Abdullah Hüseyin bin Ahmed, Şerhu’l-mu‘allakâti’s-seb‘ (nşr.

Muhammed Abdülkadir Ahmed), Kahire 1987.

Zeyn, Mahmud Ahmed, el-Kur’ânü Đ‘câzün teşrî‘iyyün müteceddid, Dubai

2004.

Zihni, Mehmet, el-Muktadab (Arapça Nahiv), Đstanbul 1886.

Ziriklî, Hayreddin, el-A‘lâm, I-VIII, Beyrut 1990.

Zuhaylî, Vehbe, et-Tefsîru’l-munîr, I-XII, Beyrut 1991.