kuzey afrika İbâzî akidesi

7/25/2019 Kuzey Afrika bz Akidesi...

1/54

Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 24 (2015/2)

Kuzey Afrika bz Akidesi: Cenvn rnei

Ulvi Murat Klavuz

z

Kuzey Afrika (Marib) blgesi, bzlikin, henz teekkl dneminden itibaren,Berber kkenli byk kitlelerin itikad kimliini oluturmann yan sra zaman zamandevletlemeye kadar giden siyas yaplar eklinde de varln sergiledii bircorafyadr. Hric/bz dncedeki etnik kkene bakmakszn tmMslmanlarn eitlii ilkesinin gayr- Arap unsurlara salad gven ve scaklkhissi ile Eb Zekeriyy el-Cenvnnin de mensup olduu Libyadaki Berberkabileler bu corafyada ilk slmlaan topluluklar olmutur. Blgenin ve zamannsiyas ve toplumsal artlar dorultusunda kk evrilmeler yaasa da Marib bzakidesi, bziyyenin ana bnyesi ile byk lde mutabakat hlinde gnmzekadar varln srdrmtr. Cenvn, kendisinden nceki bz imamlarndnce/inan sistemini sonraki nesillere aktaran bir kpr vazifesi grd gibiMarib bz topluluklarnn kimliinin snrlarnn belirlenmesinde de nemli roloynamtr.Anahtar Kelimeler: Marib bzlii, Eb Zekeriyy el-Cenvn, Akdet Nefse

(Akdett-tevhd), Kitbl-vaz

The Ib Creed of Maghrib: The Case of al-JanwunAbstract

North Africa (Maghrib) had been very important for Ibiyya since its formativeperiod as the Ib creed shaped the theological identity of huge Berber-origin massesand the region has hosted their political structures that reached statehood. Thanks tothe Khrij/Ibprinciple of equality of all Muslims regardless of ethnic origins andthe confidence that this principle provided to non-Arab elements, Berber tribes ofLibya that Ab Zakariyy al-Janwun belonged to had been the earliestcommunities who accepted Islam in the region. Even though it has experienced minorevolution depending on sociopolitical conditions of the time and the region, the Ibcreed of Maghrib came to this day by being in general congruence with themainstream Ibiyya. Al-Janwunhad been a bridge transmitting the thought/creedof his predecessor Ib imms to the generations coming after him and played a verycentral role in defining the boundaries of Maghrib Ib identity.Key Words: Ibiyya of Maghrib, Ab Zakariyyal-Janwun, Aqdat Nafsa( Aqdatal-tawd), Kitb al-wa

Yrd. Do. Dr., Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi

([email protected])


2/54

72 Ulvi Murat Klavuz


Giri

Hz. Osman dneminden itibaren kendisini gsteren din-siyas muhalefetzemininde Sffn Savandaki (37/657 senesi) Tahkm hadisesi ile somut birkarakter kazanan ve mezheb teekkl hline dnen Hriclik ierisinde, enkat ve tavizsiz Hric yorumu ortaya koyan Nfi b. el-Ezrak (. 65/685) vetakipileri olan Ezrakiyyenin grlerini benimsemeyen kii ve gruplareliyle ksa sre ierisinde (61-62/680-681 yllarndan itibaren) ayrmalarbagstermi, Necedt, Sufriyye, Acride, Selibe, Beyhesiyye bata olmakzere Hric frkalar zuhur etmitir. bziyye, kken asndan birlii kabuletmek ve kendisini ilk Hric hareket olan Muhakkime-i l ileirtibatlandrmakla birlikte, doru yol zere kalan tek frkann (ehll-istikme)kendileri olduu iddiasyla (dier) Hriclerle arasna kesin bir izgi ekerekmstakil bir mezheb kimlik ortaya koymaya gayret etmektedir. 1 Bunakarlk Snn ve Mutezil/i frak geleneklerinde bziyye Hriclerin biralt kolu olarak deerlendirilir.2

Hriclikin bir alt kolu olarak kabul edilsin ya da edilmesin, sonuitibariyle Basrada Hricler arasndaki erken dnem ayrmalarn neticesindezuhur eden bzlik, Basra ile birlikte Uman, Yemen, Hadramevt gibi

blgelerin yan sra, 2./8. yzyln balarna doru Seleme b. Sad (Selme b.Sad) b. Ali b. Esed el-Hadramnin (135/752 senesinde hayatta) bir bzteblici/da olarak blgeye gelii ve faaliyetleriyle Marib blgesinde devarlk gstermeye balamtr. Onun teviki ve ynlendirmesiyle 140/757senesinden nceki bir tarihten itibaren baz Berber kkenli ahslar BasrayaEb Ubeyde Mslim b. Eb Kermenin (. 136/754 ile 158/775 aras) ders

1

rnein bk. Kalht, Eb Abdullah Muhammed b. Sad el-Ezd, el-Kef vel-beyn(nr. ve rh. Seyyide smail Kif), I-II, Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavmves-sekfe, Maskat 1980, II, 421-423, 425.

2 rnein bk. Badd, Eb Mansr Abdlkhir b. Tahir, el-Fark beynel-frak (nr.

Muhammed Muhyiddn Abdlhamd), Mektebet drit-trs, Kahire t.y., s. 24,103; bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad ez -Zhir el-Endels, el-Fasl fil-milel vel-ehv ven-nihal(nr. Muhammed brahim Nasr & AbdurrahmanUmeyra), I-V, Drul-cl, Beyrut 1998, V, 51-56; ehristn, Ebl-Feth TceddnMuhammed b. Abdlkerm, el-Milel ven-nihal(nr. Emr Ali Mehn & Ali Hasen

Fr), I-II, Drul-marife, Beyrut 1993, I, 156; bnl-Murtaz, Mehd li-dnillhAhmed b. Yahy, Kitbl-milel ven-nihal & el-Mnye vel-emel f erhil-Milel ven-nihal(nr. Muhammed Cevd Mekr), Drul-fikr, Beyrut 1979, s. 22, 104.


3/54

Kuzey Afrika bz Akidesi: Cenvn rnei 73


halkalarna katlmak zere gitmi,3 burada mezhebin grlerini tahsilettikten sonra da 150/767 senesinden sonra Maribe dnmlerdir.

Hameletl-ilm olarak isimlendirilen ve Marib bzliinin kurucu mitinioluturan4 be ahs ile birlikte Kuzey Afrikada mezhebin kayda deeryayl ve teekkl gereklemitir.5 2./8. asrdan itibaren Marib blgesibzlikin ana merkezlerinden birisi olmu ve gnmze kadar da bukonumunu muhafaza etmitir. almamzn konusunu tekil eden EbZekeriyy el-Cenvn de Marib bz dncesinin temsil kabiliyetinesahip ke talarndan birisi olmas asndan nem arz etmektedir.6

3 emmh,Ahmed b. Sad b. Abdlvhid, Kitbs-siyer (nr. Ahmed b. Sad es-

Seyyb), I-II, Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1987,I, 90-91; Dercn, Ebl-Abbs Ahmed b. Sad, Kitb tabaktil-meih bil-Marib(nr. brahim Tally), I-II, Matbaatl-bas, Kosantne 1974, I, 11-12.

4 Mohammed ech-Cheikh, Ignored Pages of the History of Ib Theology in North

Africa during the Middle Ages: The Wjiz (Summary) of Abd al-Kf and Dall(Proof and Demonstration) of al-Warjln, Ibadi Theology: Rereading Sources andScholarly Works (ed. Ersilia Francesca), Georg Olms Verlag, Hildesheim 2015, s.104.

5 Eb Ubeydenin talebesi olan bu be ahs, Ebl-Hattb Abdlal b. es-Semh el-

Mefir, Abdurrahman b. Rstem el-Fris, sm es-Sedrt, smail b. Dirr el-

admis ve Eb Dvd el-Kbill en-Nefzvdir; Dercn,Tabakt, I, 19.6 bzlik ve zelde Marib bzlii zerine almalar Batda nispeten erken bir

dnemde balamken, modern Trke literatrde gelenei takiple Hriclikbalam ierisinde bziyyeyi ele alan eserler dnda zelde bzliki konuedinen almalar 60l yllarda Yaar Kutluayn badilere Ait Baz Metinlerisimli makalesi ile balam, en erken mtekmil rneini ise E. Ruhi Flalnnalmas tekil etmitir (bk. kaynaka). Sabri Hizmetlinin konuya ilikinmakalelerinden (bk. kaynaka) sonra yakn dnemde Orhan Atein daha ziyadeDou ve zellikle Uman bziyyesi zerine tetkikleri (kaynakada kaydedilenalmalar dnda Mutezile bziyye Etkileimi konulu kitab ile Salim b.Zekvnn Siresinde Hz. Osmanla lgili Ksmn bzi Fikirler AsndanDeerlendirilmesi, Bir bd ocuk lmihali Telkns-Sbyn, bz Edebiyat(Ebul-Kasm Berrd ve er-Risale f Bad Ktbil-bziye rnei), TahkmTelakkisine Eletirel Bir Yaklam (bziye rnei), zkevye Gre MutezileFrkalar ve Grleri balkl makaleleri bu balamda zikre deerdir), smailAlbayrakn bz tefsir usl ve geleneine ilikin almalar (imizdekiteki:Tefsirde Hric (bd) Alglamasna Dair Genel Bir Deerlendirme, bdi TefsirUslne Genel Bir Bak) ile slm limler Dergisinin bdlik zel Saysn (c. 10,sy. 10 [Bahar 2015]) tekil eden makaleler bzlike ynelik artan ilginin b ir

gstergesidir. zelde Marib bziyyesine ilikin almalar olarak ise MustafaYcenin Eb Skin e-emmhnin Metnd-Diynt Adl Risalesi Balamndabzyyenin Kelm Grleri ve M. Mcahid Dndarn Otantik Bir Vehb-


4/54



1. Eb Zekeriyy el-Cenvn: Hayat ve lm ahsiyeti

Eb Zekeriyy Yahy b. el-Hayr b. Ebil-Hayr el-Cenvn, daha ziyadefakih ynyle tannan bir bz limdir. Gnmzde Libya snrlar ierisindeyer alan Cebel-i Nefsenin Cd blgesindeki cnvne (gnmzdekiCenvn) nispetle tannr.7Kendi dneminin nemli bz limlerinden olandedesi Ebl-Hayr Tzn el-Cenvnnin, ismini ve knyesini, doduu gnCenvnde olup doumunda kendisi iin hayr duada bulunan bir dierbz lim Ebl-Hayr Tzn ez-Zevden ald kaydedilir.8Zevnin 406-453/1016-1061 yllar arasnda Kayrevanda hkm sren Zr emiri el-Muizz b. Bds dneminde yaad bilgisinden9hareketle, doum ve lm

tarihleri hakknda kesin bir bilgi bulunmayan Eb Zekeriyy el-Cenvnnin, 5./11. yzyln son eyrei ile 6./12. yzyln ilk yarsndayaadn sylemek mmkndr.10 lk eitimini muhtemelen dedesindenalan Cenvn, o dnemde bir ilim merkezi olan Ebnyine gitmi ve uzunsre11 Ebr-Reb Sleyman b. Eb Harun el-Mel el-Brnnin

bz Akid Metni: Akdett-Tevhd li-Amr b. Cmey (bk. kaynaka) balklmakaleleri kaydedilmelidir.

7 Ahmad Pakatchi, Ab Zakariyy al-Janwun, Encyclopaedia Islamica, II, 766.

Baz aratrmaclar, Cenvnnin nisbesini Cennvn olarak da vermektedirler.Ancak ismi hlen Amzi dilinde olarak kullanlan isminArapaya dntrlm hlidir. bz mellifler de dhil olmak zereArapada yaygn olarak bilinen ve tercih edilen kullanm eddesiz olarak bunun nispet ifade eden kalb ise

dir; bk. Tadeusz Lewicki, Tesmiyet

uyhi Cebeli Nefse: Dirse lsniyye fil-enmy vet-tubnmy el-Amziyye(Arapaya ev. Abdullah Jr; haz. Mhamed md), Messeset Tavalt es-sekfiyye, Rabat 2006, s. 85.

8 Butr, Makrn b. Muhammed, Sret meihi Nefse(nr. Tevfik yd e-akrn),

Messeset Tavalt es-sekfiyye, Rabat 2009, s. 125; emmh, Kitbs-siyer, II, 28.9

emmh, Kitbs-siyer, II, 26.10

Lewicki, Tesmiyet uyhi Cebeli Nefse,s. 85. Pakatchiye gre, emmhnin EbZekeriyy el-Cenvnyi ierisinde zikrettii tabaka da bu kanaatidesteklemektedir; Pakatchi, Ab Zakariyy al-Janwun, II, 767. zellikleMarib bzlii zerine almalaryla tannan Cuperly ise Cenvnnin 5./11.yzyln ilk yars veya en iyi ihtimalle ortalarnda yaayan limler arasnda yeraldn ne srer; Pierre Cuperly, Medhal il dirsetil-bziyye ve akdetih: Bahsmukran fil-lhtil-bz f bildil-Marib ve Umn (Arapaya ev. Ammr el-Cels), Messeset Tavalt es-sekfiyye, Rabat 2003, s. 45.

11

Bu srenin 32 yl olduu kaydedilir; bk. Ceytl, Eb Tahir smail b. Musa,Kantirul-hayrt, I-III, Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe,Maskat 1989, I, 65; Muhammed Musa Bbamm ve dr., Mucem almil-


5/54



mescidindeki derslerini takip etmitir.12 Sonradan dnd memleketindehalkn fkh meselelerde dant ve fetva ald tannm bir lim hline

gelmitir. emmhnin, onun dneminde yaayan limleri EbZekeriyynn ada olarak niteleyip tantmas,13 kendisini bziyyeninMarib blgesindeki ilk temsilcilerinden olan ve hameletl-ilmolarak bilinenlimlere balayan ilm silsile ierisinde Cenvnye yer vermesi14ve kendiyaad dnem olan 9.-10./15.-16. yzyllarda dahi Cebel-i Nefse halknnfkh meselelerde byk oranda Cenvnnin eserlerini temel aldn, hattaezberlediini, eserlerinin okluu sebebiyle dedesinden daha mehurolduunu zikretmesi,15 Cenvnnin yaad dnemden itibaren bzleriin merkez neme sahip ve zellikle kendi dnemini karakterize edecek

derecede baskn ve tannm bir lim olduunu gstermektedir.16

NitekimCenvn, eserleriyle Cebel-i Nefse blgesinde bzlikin ihyasna bykkatk yapan ve kendisinden nceki Ebl-Abbas el-Frsatt (. 504/1110) ilebirlikte, Dou (Uman ve Hadramevt) bz fkh ekolne paralel bir Maribbz fkh ekolnn gelimesini salayan nemli bir isim olarak grlr.17

Cenvnnin itikad grlerine ulalabilen temel kaynak, onun aynzamanda en nemli eseri olan ve Kitbl-lma adyla da bilinen18 Kitbl-vazdr. Kendisinden usl ve fr konularn muhtasar biimde ortayakoyan bir eser talep edilmesi zerine kaleme aldn ifade ettii19eserin et-

tevhd balkl ilk ksm akaid ile ilgili olup, taharet, namaz, oru, zekt, hacve yemin konularna tahsis edilmi dier alt blm fkhla ilgilidir. Eb

bziyye minel-karnil-evvel el-hicr ilel-asril-hzr, I-II, Drul-arbil-slm, Beyrut2000, II (Ksml-Marib el-slm), 456.

12 emmh, Kitbs-siyer, II, 179; Ali Yahy Muammer, el-bziyye f mevkibit-trh, I-

IV (2 cilt hlinde), Mektebet Vehbe, Kahire 1993, II (el-Halkats-sniye: el-bziyye f Lby, el-ksml-evvel), 94.

13

emmh, Kitbs-siyer, II, 180-182.14

emmh, Kitbs-siyer, II, 215.15

emmh, Kitbs-siyer, II, 178-179.16

Pakatchi, Ab Zakariyy al-Janwun, II, 767.17

Abdurrahman S. al-Salimi, al-Jannwun, Ab Zakariyy, Encyclopaedia ofIslam, Three, (2008-2), s. 161.

18 Berrd, Ebl-Fazl Ebl-Ksm b. brahim, Risle f zikri ktbil-bziyye(Mucem

mesdiril-bziyyeiinde nr. Ali Ekber Ziy), Messesetl-hd, Tahran 2003, s.77.

19

Cenvn, Eb Zekeriyy Yahy b. el-Hayr b. Ebil-Hayr, Kitbl-vaz: Muhtasarfil-usl vel-fkh(nr. Eb shak brahim Ettafeyyi), Mektebetl-istikme, Maskat,t.y.), s. 1.


6/54



Abdullah Muhammed b. mer b. Eb Sitte el-Kasab es-Sedvke (.1088/1677) bu eser zerine bir haiye yazmtr.20

Konumuz balamnda nem tayan dier bir eseri ise Akdet Nefseolarak da tannan Akdett-tevhdidir.21Sadece itikad konular deil, ahlk,ibadet, ahkm vb. hususlara dair baz bilgileri de ihtiva etmesi sebebiyle,Akdenin bir tr din/mezheb eitim materyali22veya mezhep manifestosumahiyetinde olduu sylenebilir. Kitbl-vazn ilk blmn tekil edenet-tevhd fasl iin de ayn isimler kullanlmakla birlikte, iki metninbirbirinden ayr eserler olduunu belirtmek gerekir. Nitekim Kitbl-vazngiri ksmnn aksine Cenvn Akdesinin tertibinin mantk bir silsileeklinde gitmemesi, pek ok yerde mellifin ilave bir mlahaza sunmak

zere daha nce ele ald bir konuya tekrar dn yapmas bunun birgstergesidir.23 Cenvnnin Akdesi tmyle zgn bir alma olmaktanziyade, daha nce muhtemelen Azzbe24tarafndan kaleme alnm bir akidemetninin tadil edilmi ve gelitirilmi versiyonudur. Cenvnden yaklakiki asr sonra yaayan Eb Hafs Amr b. Cmeyin (. 750/1350 ?) Amzidilinden (Berberceden) Arapaya aktard ve muhteva itibariyle neredeyseCenvn Akdesiyle bire bir rten Mukaddimett-tevhd/Akdett-tevhdin

20 Martin H. Custers, Bblyrfyl-bziyye (Arapaya ev. Mhamed md &

Hadce Kerr), Saltanat Uman Vizretl-evkf ve-unid-dniyye, Maskat2012, I (Ksml-Marib: Msr ve Lby ve Tnus vel-Cezir), 358, 364 v.d.; Slim,Eb Muhammed Nureddn Abdullah b. Humeyd b. Sellm, Makle f kesratiktbil-bziyye (Mucem mesdiril-bziyye iinde nr. Ali Ekber Ziy),Messesetl-hd, Tahran 2003, s. 91. Kitbl-vazn Eb Sitte haiyesi ile birliktebaslan metni, Roberto Rubinacci tarafndan Eb Hafs Amr bn CmeyinAkdesiile mukayese edilmi ve talyancaya evrilerek neredilmitir; bk. RobertoRubinacci, La professione di fede di al-annwun, Annali dellInstitutoUniversitario Orientale di Napoli, 14 (1964), s. 553-595.

21 Custers, Bblyrfyl-bziyye, I, 356.

22

Rubinacci, el-krr bil-mn: Dirse mukrane f akdetil-Cennvn (Arapaya ev.Lems e-cen), Messeset Tavalt es-sekfiyye, Rabat 2007, s. 14.

23 Cuperly, Une Profession de Foi Ibite: La Profession de Foi dAb Zakariyy

Yay ibn al-ayr al-annwun, Bulletin dEtudes Orientales,32-33 (1981-1982), s.22.

24 Azzbe, bzlikte zellikle aktan bir imam tayininin mmkn olmad kitmn

(aaya bk.) dneminde din hayatn ve vazifelerin toplumsal bir dzen ierisindedevam ettirilmesi amacyla tekil edilen nizml-azzbeyi oluturan, ilim, ahlkvb. nitelikleriyle n plana km ahslardr; ayrntl bilgi iin bk. Sabri Hizmetli,

bdilikte Azzabe, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, 29 (1987), s. 285-301; Heyet, Mucem mustalahtil-bziyye: el-Akde-el-fkh-el-hadra, I-II, SaltanatUman Vizretl-evkf ve-unid-dniyye, Maskat 2012, II, 648-654.


7/54



aslnn Azzbe meclisi tarafndan kaleme alnd tespiti bu hususu desteklermahiyettedir.25Buna gre Cenvn, zikri geen her iki Akde iin ortak bir

temel veya asl rnek mesabesinde olan bir akide metnini ayrntlandrm,geniletmi ve kendisinden nceki bz kaynaklardan baz ilaveleryapmtr. Ancak bu metne bilgi ve varlklarn tasnifi gibi zgn katklardada bulunmutur.26

2.

Cenvnnintikad/Kelm Grleri

a. AllahnVarl

Kurndan hareketle Allahn varl ve vahdaniyetine bizzat kendisi,melekler ve Onu yakinen bilen kimselerin ahitlik ettiini,27 mkellefiyeteengel tekil eden akl bir kusuru olmayan ve blua eren tm kullarn datevhidle mkellef tuttuunu ve bunu bildirmek zere peygamberlergnderdiini28 belirterek tevhid bahsine giri yapan Cenvn, Allahnvarln mutat olduu zere kadm-muhdes ayrm ve huds metoduzerinden ortaya koyar. Yaratcy bilmenin en ak yolunun varlklar(mevcdt) bilmek ve bilinenler (malmt) arasnda ayrma gitmek olduunubelirtir.29 Bunun iin de ncelikle ayrntl bir varlk tasnifi verir. Varlklartemelde Allah Tely ifade eden kadmve yaratlmlar ifade eden muhdes

25 Amr Halfe en-Nm, Dirst anil-bziyye (Arapaya ev. Mihail Hr), Drul-

arbil-slm, Beyrut 2001, s. 231; Anna Maria Di Tolla, Ib aqda-s in Berber,Ibadi Theology: Rereading Sources and Scholarly Works(ed. Ersilia Francesca), GeorgOlms Verlag, Hildesheim 2015, s. 122. bn Cmey Akdesinin Akdetl-Azzbeadyla da tannyor olmas -kesin bir hkm vermek zor olsa bile- teyit edici birveri olarak gz nnde bulundurulabilir. Maamfih, Cenvn ve bn Cmey

Akdelerinin ilk rneinin mellifi Azzbe olmasa dahi, bu metnin Azzbemeclislerinde okutulduu, okunduu ve ezberletildii bilinmektedir. Bumeclislerin teekklnn hicr 3. yzyln sonu ile 4. yzyln balarna kadaruzand ve o dnemde akide metni bilindii, yayld ve tedavlde olduunagre, Akdenin aslnn hicr 2. asrn sonlarna kadar gtrlmesi mmkngrnmektedir; M. Mcahid Dndar, Otantik Bir Vehb-bz Akid Metni:

Akdett-Tevhd li-Amr b. Cmey, Kelam Aratrmalar Dergisi, 11/1 (2013), s. 274.26

Cuperly,Medhal il dirsetil-bziyye ve akdetih, s. 61.27

Cenvn, Kitbl-vaz, s. 2; l-i mrn 3/18.28 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 2-3; ez-Zriyt 51/56; el-Arf 7/65.

29 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 3.


8/54



olmak zere iki ksmdr.30Muhdesi cisim ve araz olarak ikili bir taksime tbitutan31 Cenvnde, ilgin biimde, istisna rnekler dnda kelmclarda

klasiklemi olan cevher-cisim ayrm grlmemekte,32

o, maddeninblnemeyen en kk yapta olarak cevherin varln kabuletmemektedir. Kitbl-vazn arihi Eb Sittenin ifadesiyle cevher ve cisminher ikisi de mahddyani mtehayyizdir ve mahdd olan eyin de blnemezolmas dnlemez. Sonu itibariyle her madde mahdd ve dolaysylablnebilirdir.33 Cenvn araz hareket ve skn, hareketi de kesb ve

30 Cenvn, Akdett-tevhd (Une Profession de Foi Ibite: La Profession de Foi

dAb ZakariyyYay ibn al-ayr al-annwun iinde nr. Pierre Cuperly),

Bulletin dEtudes Orientales,32-33 (1981-1982), s. 47-54, s. 53.31 Cenvn,Akdett-tevhd, s. 53.


33 Rubinacci, el-krr bil-mn, s. 14. Cenvnnin bu kanaatiyle Mutezil brahim b.

Seyyr en-Nazzm (. 231/845) ile benzerlik arz ettiini sylemek mmkndr.Zira o, el-cz ellez l yetecezzgrnn doru olmadn, her czn kendisinioluturan czleri olduunu ve bunlarn sonsuzca blnebileceini kabul etmitir;bk. Hayyt, Ebl-Hseyin Abdrrahm b. Muhammed b. Osman, el-ntisr fir-redd al bnir-Rvend el-mlhid(nr. Muhammed Hicz), Mektebets-sekfetid-dniyye, Kahire 1988, s. 75-78; Ear, Ebl-Hasen bn Eb Bir Ali b. smail b.

shak, Makltl-slmiyynve ihtilfl-musalln (nr. Hellmut Ritter), I-II (tek cilthlinde), Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1980, II, 318. Genel olarak bzgelenekte ise lemin hudsunu temellendirmek zere cevher-araz ikilisikullanlmaktadr. Atomcu anlayn slm dncesindeki ilk teorisyeni kabuledilen Ebl-Hzeyl el-Allf (. 235/849-850?) ile hemen hemen ayn dnemdebz mellif Ebl-Mnzir Ber b. Muhammed b. Mahbb b. er-Rahl (. ykl.290/908) cevher-araz kavramlarn kullanarak, bunlarn her ikisinin deyaratlml ve birbirlerinden bamsz olarak var olmalarnn imknszlzerinden lemin hudsunu ispatlama cihetine gider; bk. Ebl-Mnzir Ber b.Muhammed b. Mahbb b. er-Rahl, Kitbr-rasf fit-tevhd ve ahkmil-Kurn vel-esm vel-ahkm ves-snne vel-imme ve esmid-dr ve ahkmih ve hudsil-lem(Early Ib Literature: Abu l-Mundhir Bashr b. Muammad b. MabbKitb al-Raf fil-Tawd, Kitb al-Muraba and Sra iinde nr. Abdulrahman al-Salimi &Wilferd Madelung), Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2011, s. 7-8. Bunun datesinde, cevher kavramnn yan sra el-cz ellez l yetecezzekavramn kullanr;Ebl-Mnzir Ber b. Muhammed, Kitbl-muhrebe(Early Ib Literature iinde),s. 30. Ebl-Mnzirin konuyu bal bana ele ald Hudsl-lemisimli bir kitapyazd da bilinmektedir. (bk. Ahmed Ismail, The Theory of the Atom in theIb, Asharite, and Mutazilite Schools, Ibadi Theology: Rereading Sources and

Scholarly Works [ed. Ersilia Francesca], Georg Olms Verlag, Hildesheim 2015, s.209) Yine bir bz lim olan Ahmed b. Abdullah el-Kind (. 557/1162), bykksmn cevhere ilikin tartmalara tahsis ettii el-Cevherul-muktasar isimli


9/54



zorunlu eklinde ayrarak zet bir taksim yaptktan sonra,34 cismiayrntlandrr ve u tasnifi ortaya koyar:35

leride grlecei zere akl sahibi mkellef varlklar da iman durumuasndan kendi ierisinde tasnife tbi tuttuktan36 sonra yerleik biimdekullanlan nclleri tekrarlayarak mcmel bir huds delili kurgusu aktarr.37

eserinde Ebl-MnzirinKitbl-muhrebesini temel kaynaklarndan birisi olarakzikreder (Kind, Eb Bekr Ahmed b. Abdullah b. Musa, el-Cevherul-muktasar[nr.Seyyide smail Kif], Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe,Maskat 1983], s. 35) ve ondan geni nakillerde bulunur. Kind, Allah cevheriblmeye kdir midir? sorusuna, cevherveya el-cz ellez l yetecezzekavramnnzaten daha fazla blnmesi mmkn olmayan anlamn tad, dolaysylasoruda mantksal hata bulunduu eklinde itiraz eder ve cevherin varln kabulettiini ortaya koyar; el-Cevherul-muktasar, s. 19-22.

34 Akdesinde hareketin daha ayrntl bir taksimi grlmektedir; bk. Cenvn,

Akdett-tevhd, s. 53.35

Cenvn,Akdett-tevhd, s. 53.36

Akl sahibi varlklar mmin ve kfir olarak ikiye ayrldktan sonra mmin, masumolan ve masum olmayan, kfir ise mrik ve mnafk olmak zere kendi iinde

ikiye ayrlr; Cenvn,Akdett-tevhd, s. 53.37 Muhtemelen kitabn mucez bir akaid risalesi olma mahiyeti ve atom anlayndaki

farkllktan dolay, klasik delil kurgularndan farkl olarak, lemin yaratlm


10/54



Onun ifadesiyle, yaratlmlk emareleri tama, ihtiya sahibi olma ve cizlikgibi nitelikleriyle bu varlklarn tamamnn yaratlm olduu aktr ve

dolaysyla bir yaratclarnn olduu da bilinir. Zira ortaya konulan eser,zorunlu biimde messir ve yaratcnn varlna iaret etmektedir.38 Aklnzorunlu delaletiyle bilinen bu husus muvacehesinde, yaratlm varlklarnyaratcsnn, onlardaki yaratlmlk niteliklerini tamayan kadm varlk,yani Allah Tel olduu taayyn eder; zira Allah bu niteliklerle muttasf olsa,o durumda ihtiya sahibi olma ve cizlikle de nitelenmesi gerekecektir.Sonu itibariyle kdem vasfnn sadece Allaha ait olduu ve Ondan bakayaratcnn bulunmad sabittir. Nitekim Allah Tel da sizi gkten ve yerdenrzklandran Allahtan baka bir yaratan var mdr? Ondan baka tanr yoktur.39

ve Bilesiniz ki, yaratmak da emretmek de Ona mahsustur. lemlerin Rabbi Allahne ycedir!40buyurarak bu hakikati bildirmektedir.41

b. Bilgi

Cenvnnin Akdesini kendisinden nceki bz akaid metinlerindenayrcalkl klan hususlardan birisi varlk tasnifi iken bir dieri de bilgikaynaklarna deinmesidir. Bu durum, onunla yaklak ayn dnemde tpk

olduu ncln ispat sadedinde cevher-araz kavramlar zerindenayrntlandrmaya gitmez. Ayrca bk. Cenvn,Akdett-tevhd, s. 53.

38 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 3-5. Rubinacci, Cenvnnin bu tasnifinin byk lde

Porphyriosun (ykl. 234-305 M) varlk tasnifine yakn olduunu ifade eder; bk.Rubinacci, el-krr bil-mn, s. 15. Maamfih, Porphyriosun tasnifinde en tepedeyer alan cevherin yerini burada cisim almtr. Cevherin cismi olan-cismi olmayaneklindeki ayrmnn yerine de cisme mahsus olan grlebilen-grlemeyenayrm ikame edilmitir. Dolaysyla benzeme var olmakla birlikte kavramlardave tasnifte Cenvnnin cevheri devre d brakan dncesi dorultusunda birdntrme gereklemitir. Son tahlilde bu tasniflerin yaplmasndaki amafarklln da gz ard etmemek gerekir. Aristotelesin Kategorilerine bir girimesabesinde kaleme ald sagoji isimli eserinde bu tasnifi yapan ve bunu betmelin (cins, tr, ayrm, hssa, ilinti) aklamas amacyla gerekletirenPorphyriosun aksine Cenvnnin amac mantk bir tasnif ortaya koymaktanziyade, dnlebilir tm unsurlaryla birlikte bir btn olarak leminyaratlmln ve ondan hareketle yaratcnn varln ispattr. Porphyriosun butasnifi sonraki dnemde Porphyrios aacolarak ematize edilmitir. Porphyriosuncevher/varlk tasnifi iin bk. Porphyry, Porphyry Introduction(ev. ve rh. JonathanBarnes), Oxford University Press, Oxford & New York 2003, s. 3-12.

39

Ftr 35/3.40 el-Arf 7/54.



11/54



onun akaid eserleri gibi bir tr din eitim materyali/itikad listesi vazifesigrmekte olan Douda mer en-Nesefnin (. 537/1142)Akdesi Batda ise

bn Tmertin (. 524/1130) risaleleri ile mterek bir zellik olarak gzearpmaktadr. Bu noktadaki tasnifi, Nesefde de rnei grlen,42kelmclarn duyular, akl ve doru haber (el-haberus-sdk) eklindekigeleneksel tasnifiyle byk lde rtr. Ancak Cenvnde haber-isdkn yerini e-erul-mesm tabiri alr.43 lk bakta kelmclarn genelitarafndan kabul edildii ekliyle sadece din deil, rivayet yoluyla intikaleden her trl bilgiyi ifade eden haberin kapsamn daraltm ve onusadece vahiy bilgisi (Kurn ve Snnet) ile snrlam grnen bukavramlatrmay, Eb Sitte, vahiy bilgisinin, haber-i sdkn en st

mertebesini tekil etmesiyle aklar;44

bu yorumdan hareketle de sz konusukavramlatrmann, haberin nass dnda kalan trlerini dlamaya matufolmad sonucuna varlabilir.

Cenvn, be duyuya akla mahede leminden birtakm verilerisalayan ve bu ekilde marifetullaha zemin hazrlayan birincil kaynaklarvazifesini ykler. Akl, duyulardan elde ettii bu bilgilerle, dorudan idrakedemedii eylerin varln istidlal eder. Zira ona gre varlklar, zatenAllaha delalet etmek zere yaratlmtr.45 lgin biimde duyulardanbahsederken ise kendi iinde bir ayrma gider ve dorudan temas ile

alglayan duyular (hiss muttasl; dokunma ve tatma), temas olmaksznalglayan duyular (hiss munfasl; grme, koklama ve iitme), bir duyuorganna ihtiya duyulmakszn bizzat insann alglamas eklindeki iduyular (hiss binye; elem, zevk, sevin, hzn vb.) tasnifini yapar. Bu tarzbir tasnifin, bn Tmertte de grlmesine binaen,46 Cenvnnin yaaddnemin ve kltr evreninin yansmas olduunu sylemek mmkndr.

42

Nesef, Eb Hafs Necmeddn mer b. Muhammed, Akidn-Nesef (AkidRisleleriiinde ev. ve haz. Ali Nar), Beyan Yaynlar, stanbul 1998, s. 39 (Arapametin). Kelmclar tarafndan hemen hemen gr birlii hlinde kabul edilen birtasniftir; rnein bk. Mtrd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b.Mahmud (. 333/944), Kitbt-tevhd (nr. Bekir Topalolu-Muhammed Arui),SAM Yaynlar, Ankara 2003, s. 11-12; Abdlkhir el-Badd, Kitb uslid-dn,Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut 1981, s. 8-14.


44 Rubinacci, el-krr bil-mn, s. 16.

45

Cenvn, Kitbl-vaz, s. 35-36.46 bk. bn Tmert, Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah, Eazz m yutlab(takdim

ve nr. Abdlan Ebl-Azm), Messesetl-an lin-ner, Rabat 1997, s. 33.


12/54



Akln verdii bilgileri/akl hkmleri de yine klasik tasnif zere vcib-mstahl-ciz eklinde ayran Cenvn vcib (zorunlu) bilgiye, fiilin

bulunduu yerde failin varlnn bilinmesi, fiil sahibi olann kudret, kudretsahibi olann ilim, ilim sahibi olann hayat sahibi, hayat sahibi olann ise varolduunun bilinmesini rnek gsterir. Tam aksi istikamette, kudreti olmayanfailden, ilmi olmayan kdirden, diri olmayan bilgi sahibinden ve varolmayan diriden bahsetmek ise aklen imknsz (mstahl) kapsamndakihkmlerdir.47 Zorunlu ve mstahl akl hkmler konusunda burneklemeleriyle Cenvn, huds metodu zerinden istidlal olarak ortayakoyduu Allahn varlnn veya buna gtren ncllerin bir anlamdakabul zorunlu ve reddi imknsz bir hakikat olduunu gstermektedir.48


48 Bu genel bilgi tasnifinin yan sra Cenvn, mecrid-dnbal altnda zel olarak

din bilgi ve hkmlerin kayna meselesine de deinir. Ona gre mecrid-dn,Allahn peygamberlerine indirdii vahiy, Hz. Peygamberin ortaya koyduuSnnet ve Mslmanlarn reyi (icm) olmak zere ksmdr (Kitbl-vaz, s. 13;

Akdett-tevhd, s. 48). Snnet hakknda ikili bir tasnif ortaya koyan Cenvnyegre, Hz. Peygamberin bizzat yapt ve ayrca yaplmasn emrettii Snnetler,amel edilmesi vacip, terki de gnah olan farz Snnetlerdir. Bizzat yapt ancak

emretmedii Snnetler ise yaplmas fazilet olan, terki ise gnah ifade etmeyennafile Snnetlerdir. Ancak u da var ki bunlardan herhangi birisini inkr edenmriktir; bk. Akdett-tevhd, s. 50; kr. Amr bn Cmey, Eb Hafs, Akdett-tevhd (Otantik Bir Vehb-bz Akid Metni: Akdett-Tevhd li-Amr b. Cmeyiinde nr. M. Mcahid Dndar), Kelam Aratrmalar Dergisi, 11/1 (2013), ss. 278-287, s. 283 (Arapa metin).Vahiy/Kitapla belirlenen din hkmlerin rnei, belli vakitlerde farz klnmnamaz, eitli trler iin belirlenmi zekt, artlaryla tayin edilmi Ramazanorucu ve imknlara sahip olunduunda haccetmek, sla-i rahim, ister salih istergnahkr olsunlar ana-babaya iyi davranmak, emr bil-maruf ve nehy anil-mnker, komularn, yolda kalmlarn, ein, kle ve cariyenin hakkn gzetmek,cnplkten gusl ile temizlenip namaz iin abdest almak, kurban keserkenAllahn adn anmak (Akdett-tevhd, s. 48), evlere girerken izin almak, hayzhlinde hanmlardan uzak durmak, Allahn Kurnda belirledii ekilde mirastaksimi yapmak ve benzerleridir. Snnetin belirlediklerinin rnekleri, istinc,snnet olma, vitr namaz, recm, lleri ykayp kefenlemek, nikhta ahitlik, umreve haccn zamanlar, iki kz ocuuna mirastan te iki pay, vrise vasiyetyaplmayaca, ktilin kasden veya hataen ldrd maktule vris olamayaca,seferde ve hazarda namazdaki rklarn (rekatlarn) says, iki fersah mesafede

namazlarn ksaltlmas ve benzerleridir. mmetin gr (icm) ilebelirlenenlerin rnei ise dede-ninenin vris olmas, iki imeye karlk celdecezas, imamet ve benzeri hususlardr; Kitbl-vaz, s. 13-14;Akdett-tevhd, s. 49.


13/54



c. Allahn Birlii ve Sfatlar

Cenvn, Allahn varl ile vahdaniyet, kdem, bek gibi tenzihsfatlarn kesin bir delil olarak grd nass zerine temellendirilen birtefekkr ile ispat cihetine gider ve bunu zelde hls Sresi zerinden yapar.Ona gre De ki Allah ibaresi Dehriyyeye, birdir (ehad) ibaresiSeneviyyeye, Sameddir ibaresi Mcessimeye, dourmam vedourulmamtr ibaresi Yahud ve Hristiyanlara, Onun hibir dengiyoktur ibaresi ise Mebbiheye reddiye mahiyetindedir.49 Bu sre,vahdaniyet ile elien her trl durumu Allahtan nefyetmektedir. NitekimDe ki Allah birdir ibaresi say ve okluun, Sameddir ibaresi dnm

ve eksikliin, dourmam ve dourulmamtr ibaresi illet ve mall olmailikisinin, Onun hibir dengi yoktur ibaresi ise zdd bulunma ve ekilsahibi olmann reddini ifade etmektedir.50 Her ne kadar bir olma vasfbaka varlklar iin kullanlabilirse de mesela bir olduu sylenen insan, ruhve beden eklinde iki unsurdan mteekkil, mevcudiyeti kadn ve erkek gibiiki varla dayal, yeme ve ime eklinde iki unsur ile varln srdren,gece ve gndz ikilisi iinde hayatn idame eden ve hareket ve hareketsizlikgibi iki hl zere bulunan varlktr. Allah Tel ise tm bunlardan farklolarak zat, sfatlar ve fiilleri asndan tektir;51 Onun zat gibi bir zat

bulunmad gibi, Onun sfatlaryla muttasf veya Onun gibi fiilde bulunanbir baka varlk da yoktur.52 Dier tm ekollerde selb sfatlar konusundahemen hemen hi tartma ve ayrma grlmedii gibi Cenvnnin selbsfatlar ve zellikle vahdaniyet/tevhid konusundaki kanaatlerinde de aynduruun yansmas sz konusudur. Bu kanaatler olduka erken dnemden

bn Cmey, mecrid-dn yerine kemld-dn tabirini kullanarak benzer bilgileriverir; bk. bn Cmey,Akdett-tevhd, s. 279 (Arapa metin).

49 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 8-9.

50

Dorudan doruya hls Sresindeki ibareler ve bunlarn aklamas zerindentevhid ve tenzihi ortaya koymak, bz gelenekte Cenvn ncesinde de rastlananbir durumdur. rnein bk. Besyev (Bisyv), Ebl-Hasen Ali b. Muhammed,Cmiu Ebil-Hasen el-Besyev (nr. Sleyman b. brahim Bbzz el-Verceln &Dvd b. mer Bbzz el-Verceln), I-IV, Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1984, I, 352.

51 Tevhidi Allah tek klmak eklinde tanmlar ve bunun ieriini Allahn benzer

ve dengi olabilecek herhangi bir eyi reddetmek olarak doldurur. Bunun yolu dabir yandan Allah yaratlmlarda bulunan hibir sfatla nitelememek, dier

yandan da yaratlmlara Allahn herhangi bir sfatn nispet etmemektir;Cenvn,Akdett-tevhd, s. 50.52

Cenvn, Kitbl-vaz, s. 9.


14/54



itibaren bz limler tarafndan ortaya konulan tevhid tanmlar ve bubalamda tenzihe yaplan vurguyla mutabakat hlindedir. Mesela 3./9.

yzyl limlerinden Ebl-Msir es-Salt b. Hams el-Hars el-Behlev (.278/891-892 ?) tevhidi olduka zl biimde Allahn bir olduunu veOnun benzeri hibir varlk bulunmadn bilmek eklinde tanmlar.537./13. yzyla kadar bu tevhid tanmnn mezhep ierisinde belki kkilavelerle standart olarak kullanld grlmektedir.54

Cenvn selb sfatlarn yan sra Allahn ilim, kudret, irade, hayat,kelm, sem, basar eklinde sbut sfatlarnn da varln kabul eder. AncakAllahn bu sfatlarla vasflanmasnn, bu niteliklerin ztlarnn Ondannefyedilmesi anlamna geldiini syler.55 Eb Sitte, bu ifadeye dayanarak,

Cenvn asndan bu sfatlarn Ehl-i snnette olduu gibi zat zerine zaid(zatnn ne ayn ne gayr tarznda nitelenen) sfatlar olmadn, bilakiszatnn ayn olduunu belirtir.56 Bu dncesiyle Cenvn, her ne kadarbizzat kendi eserinde sfatlar mastar kalplaryla kullanm olsa da tpkMutezile gibi men sfatlarn varln reddetmi grnmektedir.57Nitekimonun Allah l olmayan Hayy, cahil olmayan lim, ciz olmayan Kdir,

53 akas, Hams b. Sad b. Ali b. Mesud er-Rstk, Menhect-tlibn ve belur-

ribn (nr. Salim b. Hamed b. Sleyman el-Hris), I-XIX, Saltanat Uman

Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1993, I, 325.54

Mesela Ebl-Hasen el-Besyev (. 364/975) tevhidi kulun, Allahn bir olduu veOnun benzeri hibir ey bulunmadn bilip buna itikad etmesi olarak tanmlar;Besyev,Cmiu Ebil-Hasen el-Besyev, I, 328. 5./11. asr limlerinden Muhammed b.brahim el-Kind (. 508/1114-1115) ise znde yine ayn hususlara ve tenzihevurgu yaparak bu tanm biraz gelitirir: Allahn bir olduu ve Onun benzerihibir ey bulunmadn, Onun cisim, cevher olmayp birleme, ayrlma, hareketskn gibi vasflarla nitelenemeyeceini, hibir eye hull etmediinisylemektir.; Kind, Eb Abdullah Muhammed b. brahim b. Sleyman,Beyn-er (nr. Salim b. Hamed el-Hris ve dr.), I-LXXII, Saltanat UmanVizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1984-1993, II, 45.


56 Rubinacci, el-krr bil-mn, s. 19.

57 Cenvnnin sfatlar mastar kalplaryla men sfatlar tarznda kullanyor olmas

bziyye ierisinde istisna bir rnektir ve men sfatlar kabul ettii anlamnagelmez. Zaten bzlerin tebih kavramna getirmi olduklar tanm, onlarnsistemi asndan byle bir eyin kabulnn imknsz olduunu gstermektedir.Mesela Besyev tebihi Allahn tpk yaratlm varlklar gibi basarile gren, semile duyan, ilim ile bilen olduunu sylemek ve bu ekilde Onu mahlkata

benzetmektir. eklinde tanmlar; Besyev, Cmiu Ebil-Hasen el-Besyev, I, 376.Byle bir kullanmn niin imknsz olduunun akl delili iin bk. Besyev, CmiuEbil-Hasen el-Besyev, I, 347.


15/54



zorunlu ve mecbur olmayan Mrd, dilsiz olmayan Mtekellim, sarolmayan Sem ve kr olmayan Basrdir.58 eklindeki ifadeleri bu hususu

destekler.59

Dier bzler gibi Cenvn de sfatlar konusuna yaklamndave bu konuya ilikin tebh, tatl, tenzh gibi kavramlarn ieriinindoldurulmasnda Mutezile ile mutabakat hlindedir. Zira her iki ekolde deAllah ilim ile Alm, sem ile Semdir diyen tebihe dm iken, tatlilhsfatlar tamamen inkr edenler iin kullanlabilecek bir nitelemedir.60

Cenvn ak bir kavramlatrmaya gitmemekle birlikte, yapt bir sfattasnifiyle zat ile fiil sfatlar ayrmn da ortaya koyar: Ona gre sfatlar a.Allahn hem kendileriyle hem de ztlaryla nitelenebilecei Muhy-Mmt,Msb-Mukb, Sht-Rd, Kbd-Bst gibi sfatlar; b. Allah Telnn

kendileriyle nitelenmesi zorunlu, ztlaryla nitelenmesi ise imknsz olan,Hayy olup l olmayan, lim olup cahil olmayan, Kdir olup ciz olmayan,Mtekellim olup dilsiz olmayan, Sem olup sar olmayan ve Basr olup krolmayan gibi vasflar ve c. Ne kendileriyle ne de ztlaryla vasflanmas szkonusu olan, uzunluk, genilik, beyazlk, siyahlk, hareket, skn, erkeklik,diilik gibi sfatlar olmak zere ksma ayrlr.61Ancak belirtmek gerekir ki,

58 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 11. Bu sfatlar Allah Telnn kendileriyle nitelenmesi

zorunlu, ztlaryla nitelenmesi ise imknsz vasflar olarak deerlendirir;Akdett-

tevhd, s. 50.59

Sbut sfatlar hakknda Mutezile ile paralel bu anlay, bzlerin mterektavrdr. Nitekim Ebl-Hasen el-Besyev de Allahn Sem, Basr, Alm oluu gibihususlarn nasslarla sabit olmasnn yan sraaklen de ispatlanabileceini, zira buvasflar tamamas hlinde bunlarn zdd niteliklerle vasflanmas gerekeceinibelirtir. Ancak tpk Mutezile gibi Allahn ezel olarak zatyla Sem, Basr, lim,Kdir olduunu dile getirir; bk. Cmiu Ebil-Hasen el-Besyev, I, 332-333.

60 Ahmed al Ismaili, The Characteristics of God in the Ibdi, Mutazilite and

Asharite Schools, On Ibadism (ed. Angeliki Ziaka), Georg Olms Verlag,Hildesheim 2014, s. 76.

61

Cenvn, Akdett-tevhd, s. 50. lk iki maddenin aynen tekrarland ve sadecenc maddede farkllk arz eden bir sfat tasnifi, 5./11. asr Uman bzlimlerinin pek ou tarafndan kullanlmtr. Buna gre Allahn sfatlar a. Zddolan manalar da Allaha nispet etmek mmkn olan fiil sfatlar; b. Allahtan aczve eksiklik ifade eden hususlar nefyeden, ztlarnn Ona nispet edilmesi imknszolan ve ezel olarak Allah tavsif eden sfatlar ve c. Bazen zat bazen de fiil sfatolarak deerlendirilen, mesela Allahtan sarl nefyetme anlamndakullanldnda zat sfat, kullarnn niyaz ve yakarn iiten anlamndakullanldnda ise fiil sfat ifade eden Sem vasf gibi sfatlar olmak zere e

ayrlr; al Ismaili, The Characteristics of God, s. 92. Bu tasnifin, erken dnemMutezil kelmclardan Eb Yakub e-ahhmn (. 270/883 ?) a. Allahn lim,Kdir, Hayy, Sem, Basr gibi zat gerei muttasf olduu sfatlar, b. Hlk, Rzk,


16/54



Cenvnden bize gelen metinlerden hareketle, zat ile fiil sfatlarn kdemve hudsu konusunda Uman bz gelenei ile Marib bzleri arasnda vaki

olan ayrmada hangi tarafa meylettii akbiimde tespit edilememektedir.rnein bz kelmnn kurucularndan kabul edilen Ebl-Mnzir Ber b.Muhammed zat sfatlarn ezel biimde Allaha ait olan, fiil sfatlarn iseancak buna karlk gelen fiil husule geldiinde Allah iin vcb ifade edensfatlar olduunu kaydederken,62yine bir Uman bzsi olan Muhammed b.brahim el-Kind ise zat sfatlar kadmdir; bunlarn Allahn zatnn ayn yada gayr olduu sylenemez; fiil sfatlar ise Onun zatnn gayrdr,muhdestir. tespitinde bulunur.63 Marib bzliinin genel kanaati ise

Muhsin, Mnim, Mtekellim ... gibi bir fiili sebebiyle muttasf olduu sfatlar vec. Zat sfatlardan olan Alm manasnda kullanldnda zat, fiil sfatlardan olanhikmetten tretilerek kullanldnda ise fiil olan Hakm vasf gibi sfatlar (bk.Ear, Makltl-slmiyyn, II, 505) eklindeki tasnifine benzedii gzdenkamamaktadr. Bu nedenle de ondan iktibas edilmi olmas muhtemelgrnmektedir; al Ismaili, The Characteristics of God, s. 93.

62 Ebl-Mnzir Ber b. Muhammed, Kitbr-rasf, s. 9.

63 Muhammed b. brahim el-Kind, Beyn-er, II, 53. bz limlerin bir yandan

zat sfatlarn Allahn zatnn ayn olduu sylenemeyecei gibi gayr olmakla danitelenemeyeceini belirtirken bir yandan da Cenvnde grld zere

zatnn ayn olduunu (sftz-zt hiye aynz-zt) sylemeleri ilk baktaparadoksal grnmektedir. Marib bzlerinden Eb Ammr Abdlkf et-Tenvt (. 570/1175ten nce) bu hususu bunlar [sfatlar] Allahtr, Onun gayrbir ey deildir eklinde ifadelendirirken, yine ayn blgenin bz limlerindenEb Yakub el-Verceln (. 570/1175) Allahn czlerden mteekkil olmas szkonusu olmayaca iin sfatlarn zattan ayr olmad beyannda bulunur; bk.Tenvt, Eb Ammr Muhyiddn Abdlkf b. Ysuf b. smail, rl-Havric el-kelmiyye: el-Mcez li-Eb Ammr Abdilkf el-bz (nr. Ammr et-Tlib), I-II, e-eriketl-vataniyye lin-ner vet-tevz, Cezayir 1978, II, 187; Verceln, EbYakub Ysuf b. brahim b. Meyyd es-Sedrt, Kitbd-dell li-ehlil-ukl li-bis-sebl bi-nrid-dell li-tahkki mezhebil-hak, I-III (tek cilt hlinde), el-Matbaatl-Brniyye, Kahire 1306, I, 33. Nitekim bu sylemin bir taraf zerinedeerlendirmede bulunan Besyev, zat sfatlar Allahn ayn deildir, ama gayrda deildir diyen kimsenin Allah mevcud da deildir madum da; malm dadeildir mehul de; idrak edilebilir de deildir idrak edilemez de ifadesinebenzer bir hkm ortaya koyduunu ve dolaysyla makuliyet snrlar dnaktn belirtir; bk. Besyev, Cmiu Ebil-Hasen el-Besyev, I, 347-348. Bir yandan busylemi ortaya koyarken bir yandan da sfatlar zatn ayndr hkmnvermenin arka plann ise ancak ge dnem bz melliflerin ifadelerinden tespit

etmek mmkndr. rnein Eb Hafs Amr b. Ramazan et-Telt (. 1187/1773)bu balamda der ki: Sfatlarn tamam, selb yn bulunan sfatlardr; yani AllahTelya yaramayan birtakm hususlar Ondan nefyetme amacna matuf itibar


17/54



farkldr. Nispeten ge dnem bz limlerden Eb Sleyman Dvd b.brahim et-Telt (. 967/1560), Mariblerin, Dou bzlerinden farkl

olarak Allahn tm sfatlarnn ezel olduu grne sahip bulunduklarn,zat sfatlarla fiil sfatlar arasnda ayrm noktasnn, Allah Telnn zatsfatlar ile ezelde bilfiil muttasf bulunmas, fiil sfatlarla ise ezelde bilfiilnitelenmemesi olduunu ifade eder. Buna gre Allah iin ilerideyaratacaktr anlamnda Allah ezelde Hlktr, ileride rzk verecektiranlamnda Allah ezelde Rzktr denilebilir.64 Maamfih, sonu itibariyleMarib bzleri de Allahn fiil sfatlarla ezelde bilfiil muttasf olmadn,yani bu sfatlarn yansmasnn ezelde bilfiil grlmediini kabulettiklerinden, Uman ve Marib bzleri arasndaki ihtilafn lafz bir ihtilafa

indirgenmesi mmkn grnmektedir.65

manalardr; hakiki (gerek anlamda varl olan) sfatlar deildir. Biz bu sfatlarnbizzat/kendi bana var olduunu veya imamlarmzn szlerine dayanarakvehmedildii zere Allahn zatnn ayn manalar olduunu sylemiyoruz.Bunlar, ne kendi balarna ne de Allahn zatnda varl sz konusu olan itibarhususlardr ve biz bunlar, ztlar olan nitelikleri Allahtan nefyetmek iin kabulediyoruz. Sfatlar zatn ayndr ifadesiyle kastedilen ite budur.; bk. Ferht el-Cabr, el-Budl-hadr lil-akde indel-bziyye, I-II, Cemiyyett-trs, el-Karrra1987, I, 244. Ge dnemde rastlanan bu tespitler, Cenvnnin sfatlar zatn ayn

olarak deerlendirmesini de akla kavuturmaktadr. Erken dnem zellikleUman bzlerinin eserlerinde ise bu derece sarih ifadelerden ziyade ancak bunatelmihte bulunan ibarelere rastlanabilmektedir. Mesela Ebl-Msir es-SaltAllahn Sem olduunu sylemek Onun sar olmad, Basr olduunusylemek ise kr olmad anlamna gelir. derken, Besyev Allah kudret sahibiolmakla nitelemeseydik, Onu kudretin zdd ile nitelemi olurduk; ancakkudretin zdd olan her eyi Ondan nefyettiimizde, Allahn Kdir oluu daicmen kabul edildiine gre, biz de bu icma ve Allahn kendisini tavsifineuygun olarak, Onu kudret sahibi olmakla niteleriz., Biz Allah Cevd ve Kermolmakla niteleriz; ayet bu nitelemeyi yapmasaydk, Onu bu vasflarn zdd ilenitelemi olurduk. Fakat bunlarn zdd olan her trl manay Ondannefyettiimizde, Onu ezel olarak Cevd ve Kerm olmakla nitelemi oluruz.ifadelerini kullanmaktadr; bk. Besyev, Cmiu Ebil-Hasen el-Besyev, I, 331, 335.

64 Eb Muhammed Nureddn es-Slim, Meriku envril-ukl (nr. Ahmed b.

Hamed el-Hall & Abdurrahman Umeyra), I-II, Drul-cl, Beyrut 1989, I, 343.65

al Ismaili, The Characteristics of God, s. 92. Bu ayrma, Mtrdlerle Earlerarasnda fiil sfatlarn ezel olup olmad noktasndaki ihtilaf ile benzerlik arzeder. Maamfih son tahlilde Ear mellifler de fiil sfatlarn ezel olmasylaAllahta bu manalarn ezelde bilkuvve bulunmasnn, yaratlm olmasyla ise

ancak zaman ierisinde ve tezahrleri/sonular ortaya ktnda bilfiil hlegelmesinin kabul edilmesi hlinde problemin ortadan kalktn syleyerekMtrd grle bir uzla iinde grnmektedirler; bk. Bklln, Kd Eb Bekr


18/54



d. mamet

Cenvn, imamet meselesini meslikd-dn bal altnda inceler.66

Meslikd-dn, Mslman toplumun kuvvet asndan durumuna gre erhkmlerin ne derece tatbik edilebileceini belirleyen hl ve artlar ifadeetmek zere kullanlan bir tabirdir.67 Mesele devlet bakannn durumuylailgili olduu iin bir imamet meselesidir ve bundan dolay modernliteratrde meslikl-imme olarak da isimlendirilir. Ancak yeryzndeadaletin ikame edilmesi bir itikad ilkesi olduundan, bziyyede akaidmeseleleri ierisinde ele alnmtr.68 kil bli olan her erkek, kendisininiinde bulunduu durumun bu mesleklerden hangisine uygun olduunu

bilmekle mkelleftir.Bu hususta drt ayr mertebeden bahsedilebilir:1. Zuhr: Din vazifeler ve er hkmlerin tatbikinin aktan

gerekletirildii merhaledir. rnei Hz. Eb Bekir ve Hz. merdnemidir.69 Onlar Kurnn ak hkmleri dorultusunda hkmetmiler,

Muhammed b. Tayyib, et-Temhd fir-redd alel-mlhidetil-muattla ver-Rfza vel-Havric vel-Mutezile (nr. Mahmud Muhammed el-Hudayr-MuhammedAbdlhd Eb Rde), Drul-fikril-Arab, Kahire 1947, s. 53; Gazzl, Eb HmidMuhammed b. Muhammed, tikadda Orta Yol (el-ktisd fil-itikd) (nr. ve ev.

Osman Demir), Klasik Yaynlar, stanbul 2012, s. 135-136. Dolaysyla bu ikimezhep arasndaki ayrma da tpk bzlikte olduu gibi nihayetinde lafz birihtilaf derecesinde kalmtr.

66 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 29; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 49; kr. bn Cmey,

Akdett-tevhd, s. 279 (Arapa metin).67

Mucem mustalahtil-bziyye, I, 455.68

Emr bil-marf nehy anil-mnker, bzlere gre slm mmetinin her bir ferdizerine vaciptir ve gerekirse bu, isyanc hareketler ve cihad ile yerinegetirilmesi gereken bir grevdir; bk. Bekr b. Sad Avet, Dirst slmiyye fil-uslil-bziyye, Mektebet Vehbe, Kahire 1988, s. 107-108. Ahirette arzu edilenneticelere ulalmas da ancak bu tr siyas-ictima faaliyetleri de ieren bir tavral ve davran biimiyle mmkndr; Ethem Ruhi Flal, bdiyenin Douu veGrleri, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1983, s. 108.Abdullah b. bzn kendisine teklif edilen imamet grevini kabul esnasnda iradettii hutbe ve akabinde cereyan eden muhavereler, balangtan itibarenbzlikte var olan bu anlay ortaya koyar; bk. Dnever, Eb Hanfe Ahmed b.Dvd b. Venend, el-Ahbrut-tvl (nr. Abdlmnim mir), Mektebetl-msenn, Badad t.y., s. 202-204.


Akdett-tevhd, s. 279 (Arapa metin). Zuhr imameti, Ynetim ve idareninkendisine tevdi edildii bir dil imamn baa geirilmesi eklinde detanmlanmtr; bk. Dercn, Tabakt, I, 6.


19/54



mesela hrszlk yapann elini kesmiler, zina eden bekrlara celde, evlilereise recm cezasn uygulamlar, zenginlerden belirlenen miktarlarda zekt

toplayp Kurnda geen sekiz zmreye uygun biimde harcamlar, eldencizyeyi deyinceye kadar ehl-i kitaba zorlayc ve tezyif edici muameledebulunmular, ayet uygun artlar ierisinde iseler, cihad edilmesi gerekeninkrc mrikler veya isyankr topluluklarla (Allahn emrine dnnceyekadar) Allah yolunda cihad etmiler, mriklerin mallarndan ganimet alp,Allah ve Reslnn belirledii biimde gerekli taksimleri yapmlardr.70

bziyye, zuhr imametine dayanak olarak Nihayet biz inananlar,dmanlarna kar destekledik. Bylece stn geldiler.(fe-asbeh zhirne)71yetiile mmetimden bir taife hakka destek olup bu uurda arpmaya devam edecektir

(l tezl min mmet tifetn zhirne alel-hakk). Onlar yardmsz ve yz stbrakanlar kendilerine zarar veremeyecek, nihayet onlar bu hl zere devam edipgiderken Allahn emri gelecektir.72hadisini gstermektedirler.73

2. ir: Eb Bill Mirds b. Hudeyr (. 61/681)74 ve ona tbi olanlarndurumunun rnek tekil ettii bir imamet biimidir.75 Nefsini Cennetekarlk Allaha satan76kimselerin says en az krka ulatnda kendilerine

70 Cenvn,Akdett-tevhd, s. 49.

71

es-Saff 61/14.72

Mslim, mre, 170-176.73

Mucem mustalahtil-bziyye, II, 614.74

Eb Bill Mirds b. deyye adyla mehur olmutur ve yaygn kullanm buekildedir. Hudeyr, Mirdsn babas, deyye ise annesidir. Cenvn, Mirds b.Hudeyr ismini tercih edip kullanmaktadr.

75 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 29; Akdett-tevhd, s. 49; kr. bn Cmey, Akdett-

tevhd, s. 279 (Arapa metin); Dercn, Tabakt, II, 364.76

Hriclerin ilk ortaya k ve kendilerini isimlendirmelerinde de grldzere bu terimin dayana Allah mminlerden, mallarn ve canlarn, kendilerine(verilecek) Cennet karlnda satn almtr. nk onlar Allah yolunda savarlar. (et-Tevbe 9/111) yetidir. bzler, ilk Hricler, yani Muhakkime-i l ile irtibatlarngstermek amacyla kendilerini urt olarak da isimlendirirler; Berrd, el-Cevhirul-mntekt f itmmi m ehalle bih Kitbt-tabakt, y.y., Kahire 1302, s. 175;

John C. Wilkinson, Ibism: Origins and Early Development in Oman, OxfordUniversity Press, Oxford & New York 2010, s. 153; Flal, bdiyenin Douu veGrleri, s. 83; a. mlf., bzyye, TDV slm Ansiklopedisi (DA), XIX, 256. Cbir b.Zeyd ile muasr ve onunla yazmalarda bulunan bir bz lim olan (bk.emmh, Kitbs-siyer, I, 109) Slim b. Zekvn el-Hillnin (101/719 ylnda

hayatta), Muhakkime-i l hakknda dnyann nimet ve hazlarn terk edip Allahrzas iin nefislerini sattlar. ifadesini kullanmasnn (Slim b. Zekvn, SretSlim b. Zekvn[The Epistle of Slim ibn Dhakwniinde ngilizce evirisiyle birlikte


20/54



bir imam tayin ederler. Bir gre gre zalim idareye kar Allahn emrinihkim klncaya ya da bu uurda lnceye kadar, bir gre gre de saylar

e dnceye kadar urt hkmnn deimesi sz konusu deildir.77

Bu tarz bir imam tayini farz ya da vacip deil, mstehab veya mendub

olarak deerlendirilen, zulme kar durma amacn tayan gnll bireylemdir. Belirtilen zellikleri tayan bir topluluk, Allaha ve Reslne itaatedip emr bil-marf ve nehy anil-mnkeri gerekletirmek zere kendisetikleri bir imama beyat eder. Halkn can veya malna tasallut etmeksizinonlar zalim idareyi deitirmeye tevik ederler. urt kavramnn ortayak h. 1. asrda Eb Bill Mirds b. Hudeyr ve Eb Hamza el-Muhtr b. Avfrneklerine kadar geri gitmekle birlikte, zellikle Rstemler Devleti

zamannda ierii, bz imameti dhilinde imamn hareket ve idare tarznkontrol ve ynlendirmek eklinde bir dnme uramtr.78

3. Dif: Abdullah b. Vehb er-Rsibnin (. 38/658) imametinde rneinibulan, sava hlinde geerliliini koruyan, sava hlinin bitmesiyle de sonaeren imamettir.79

ayet kitmn imameti sz konusu ise ieriden veya dardan birdmann bir Mslman toplulua saldrmas, zuhr imameti sz konusuolduunda ise Mslman devlete kar dmanca tavr ve hcumun olmas

hlinde ya da mevcut imamn doru bir idare biiminden sapmas vesonucunda fesadn yaygnlap zulmn artmasyla Mslmanlar zaruretebinaen bir dif imamnn tayini hususunda icm ederler. Eer bunugerektiren artlar tahakkuk etmise, Allah katndan yardm ve zafergelinceye kadar difg yetirebilen herkese farz- ayndr. Ortam durulduuve artlar deitiinde ise bu tr imamet sona erer ve dif imam mmetindier fertleriyle ayn konuma geri dner.80

nr. Patricia Crone & Fritz Zimmermann], Oxford University Press, Oxford 2001,s. 96), bu ilikilendirmenin erken bir rneini tekil ettii sylenebilir.


78 Mucem mustalahtil-bziyye, I, 510-511.



Mucem mustalahtil-bziyye, I, 350-351. Ancak dif hli sona erdikten sonra,imamn ehl-i hall vel-akd tarafndan tekrar seilerek tayini ve zuhr imam olmas

mmkndr; bk. Ettafeyyi, Muhammed b. Ysuf b. sa, erhu Kitbin-nl ve ifil-all (nr. Muhammed Kemaleddn mam), I-XIV (drt cilt hlinde), SaltanatUman Vizretl-evkf ve-unid-dniyye, Maskat 2011, XIV, 477.


21/54



4. Kitmn: Eb-as Cbir b. Zeyd (. 93/711)81ve Eb Ubeyde Mslimb. Eb Kerme rneklerinde olduu gibi, Allahn dinini aktan yaatma ve

hkmlerini tatbik etme imkn olmadnda kitmn imameti sz konusuolur.82

81 bn Abbsn rencisive tbilerden olan Cbir b. Zeyd, bziyyenin Abdullah b.

bz ncesindeki ilk imam ve bir anlamda kurucusu kabul edilir. Her ne kadarbz kaynaklar dndaki eserlerde Abdullah b. bz mezhebin kurucusu kabuledilse de (rnein bk. bn Hazm, Cemherat ensbil-Arab [nr. AbdsselmMuhammed Harun], Drul-marif, Kahire 1982, s. 218; bn Hacer el-Askaln,

Ebl-Fazl ehabeddn Ahmed, Lisnl-mzn[nr. Abdlfettah Eb udde], I-X,Mektebetl-matbtil-slmiyye & Drul-beiril-slmiyye, Beyrut 2002, IV,418), onun faaliyetlerini byk lde Cbir b. Zeydin emirlerine uygun biimdeyrtt bilinmektedir (emmh, Kitbs-siyer, I, 73). yle ki bu durum, yakndnem bz melliflerin, mezhebin Cbir b. Zeyde nispet edilmemesini garip bir durum olarak deerlendirmelerine yol amtr; Brn, Ebr-Rab Sleyman,

Muhtasaru trhil-bziyye, Mektebetl-istikme, Tunus 1938, s. 28. ada bzmelliflerden Halft, bu durumun, dnemin bzlerinin mezhebinfaaliyetlerinin gizli biimde srdrlmesi ve kurucusunun ismi ile teblidzeninin gizli tutulmas suretiyle muhalifler ve yneticilerin yok etmeye ynelik

bask ve eylemlerinden korunmas noktasndaki kararl tutumundankaynaklandn, buna binaen daha aksiyoner bir ahs olarak Abdullah b. bznn plana kp mezhebin ona nispet edildiini belirtir; vaz Muhammed Halft, el-Uslt-trhiyye lil-frkatil-bziyye, Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavmves-sekfe, Maskat 1994, s. 10-11. Cbir b. Zeydin dneminin kitmn dnemiolmas gz nnde bulundurulduunda, bu tespit makul grnmektedir. bnbzn aktif propagandac kimlii ve etkin rolnn yan sra, Emev idaresininmezhebi ona nispet etme noktasndaki bilinli ve sistematik abalarnn da buisimlendirmede etkili olduu belirtilir; bk. Orhan Ate, Gnmz Ummanbdiyyesi (Doktora Tezi, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits), Bursa2007, s. 45. Watta gre ise Snn melliflerin, Cbir b. Zeydi gvenilir bir ravolarak grp ondan hadis rivayet ettikleri iin, Cbirin rivayetlerinin shhatinehalel getirmemek adna onun ismini geri planda tutup bn bz ne karmalar kuvvetle muhtemel bir sebeptir; W. Montgomery Watt, slm DncesininTeekkl Devri(ev. Ethem Ruhi Flal), Umran Yaynlar, Ankara 1981, s. 33.

82 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 29; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 49. Kitmn, bir imam

bulunmakszn ilerin gizlice idare edilmesi olarak tanmlansa da (bk. Dercn,Tabakt, I, 6) bu mutlak manada bir imamn tayin edilmemesini deil, bztoplumunun inkrazna sebep olaca iin zuhrhline geilmemesini ifade eder.

Meslikd-dn, zellikleri ve bunlarn her birini ortaya karantarih/siyas/toplumsal artlar iin bk. Nm, Dirst anil-bziyye, s. 275-288;Flal, bdiyenin Douu ve Grleri, s. 85, 88-90, 111-112, 125.


22/54



e. Velyet ve Beret

zellikle erken dnem Hriclerde ferd hayatn bir toplumun yesiolmakla anlam kazanmas, kendi topluluklarn cennetlik, bunun dndakalanlar ise cehennemlik olarak deerlendirmeleri dorultusunda toplulukiinde Cehenneme gidecek birilerinin kalmasnn tm toplumu tehlikeyeataca, toplumun artk Cennet ehli olmayabilecei ve dolaysylatoplumun bir ferdinin de artk Cennetten emin olamayaca dncesi,onlarn karizmatik toplum algsna sahip olmalarna yol amtr.83 Bunabal olarak, bireyin kurtuluu, toplumun salah ve istikamet zere yaayanbireylerden kurulu olmas hususuna balanmtr. Bu durum, Kurn

kavramlar olan velyetve beretin Hric/bz dncede ok daha sistemlibiimde ilenmesi ve temel itikad meselelerden birisi hline gelmesisonucunu dourmutur. bziyyede velyetve beretkavramlar bir yandaninan esaslar ierisinde yer alrken, bir yandan da toplumsal hayatdzenleyen ve cemaat varlnn srekliliini salayan bir ilke, toplumsalilikileri dzenleyen bir meyyide olarak ilev grr.84 Esasen konuyutanmlayc balk olarak hirzd-dn (dini bozulma ve sapmalardan koruyaneyler)85 tabirinin kullanlmas da dorudan doruya byle bir alg veanlamlandrmaya iarettir. Bunun tabi sonucu olarak Cenvnnin en

kapsaml ve en vurgulu biimde zerinde durduu hususlardan birisivelyet-beret86 meselesi olmutur. O, bu konudaki terminoloji ve temelilkeyi hayr zere olduu bilinen ve imannn gereklerini yerine getirenmmin kimseye velyet, er zere olduu bilinen mnafk ve mrikkimseden beret, durumu bilinmeyen kimse hakknda da bu husus tebeyynedinceye kadar vukf(tevakkuf) hirzd-dni oluturur.87eklinde koyduktan

83 Watt, slmda Siyasal Dncenin Oluumu: Hz. Muhammedden Gnmze slamn

Siyasetteki Rol(ev. U. Murat Klavuz), Birey Yaynclk, stanbul 2001, s. 93; kr.Watt, Conditions of Membership of the Islamic Community, Studia Islamica, 21(1964), s. 7.

84 Hizmetli, bdilikte Velyet ve Beret nanc, Ankara niversitesi lhiyat

Fakltesi Dergisi, 28 (1986), s. 131; kr. Avet, Dirst slmiyye fil-uslil-bziyye, s.102-104.

85 Hirzd-dn, tevell, teberr ve haklarnda tevakkuf edilecek zmreleri belirlemek

zere kullanlan bir kavramdr; bk.Mucem mustalahtil-bziyye, I, 235.86

Cenvn, beretkarl olarak advetkavramn da kullanr; bk. Kitbl-vaz, s.22, 23.

87

Cenvn, Kitbl-vaz, s. 30; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 49. kr. bn Cmey,Akdett-tevhd, s. 279 (Arapa metin). Her ne kadar erken dnemden itibaren(2./8. yzyln ortalar) bu l tasnif ortaya km olsa da (Yohei Kondo, The


23/54



sonra tevell edilecek kii ve zmrelerin drt snf olduunu, ancak bunuyediye kadar karanlar bulunduunu belirtir.88

Cenvnye gre kalben sevmek ve dil ile de istifarda bulunmak89anlamna gelen velyetin drt asl ekli unlardr:

1. nsan ya da cin, l ya da diri, bilinen ya da bilinmeyen tmMslmanlara velyet (velyet cmletil-Mslimn)

2. Allahn Kitabnda vd, itaat ve ihsanla vasflanan masumlaravelyet (velyetl-masmn).90Bu iki husus Cenvnnin ifadesiyle tevhidleirtibatldr. Zira Mslmanlarn veya masumlar zmresinin velyetinibilmeyen kimse mriktir. Ayn ekilde onlarn velyetinden phe eden,

bunu reddeden veya reddeden kimsenin irkinden phe eden de mriktir.Bunun dayana, Allahn kitabnda cennetlik olarak zikrettii kimseninmasum olmasdr.91 Masumlar ve tm Mslmanlar iin sz konusu olan

Concepts of walya, bara, and wuqfamong 2nd/8th-3rd/9thCenturies Ibis, IbadiTheology: Rereading Sources and Scholarly Works [ed. Ersilia Francesca], Georg OlmsVerlag, Hildesheim 2015, s. 186, s. 193, dn. 6) sz konusu tasnif mutlak bir kabullekarlanmamakta, az da olsa baz bz limler sadece velyet ve beret eklindeiki kategorinin varln kabul ederek vukfu caiz grmemektedir; Muhammed b.

brahim el-Kind, Beyn-er, III, 307. Maamfih, Kondonun da isabetli biimdetespit ettii zere henz 2./8. yzylda Eb Abdullah el-Fezr hibirMslmandan teberr, hibir kfiri de tevell etmemenin farz olduunu, ancak[Hz. Osman dnemindeki] fitneden beri tevhid ve nifak yurdu olarakisimlendirdii, kiilerin durumunu tespiti zorlatran kark bir ortam ierisindebulunulmasndan dolay, hayr veya er zere olduu kesin biimde bilinmeyenkimseler hakknda vukf etmek gerektiini syler; Fezr, Abdullah b. Yezd,Kitbl-fty(Early Ib Theology: Six Kalm Texts by Abd Allh b. Yazd al-Fazriinde nr. Abdulrahman al-Salimi & Wilferd Madelung), Brill, Leiden & Boston2014, s. 152.

88

Tevell edilecek drt zmre hemen hemen tm bz kaynaklarda icmen kabuledilir ve bunlara inanmak imann bir unsuru olarak grlr. zmre iseihtilafldr ve haklarnda verilen hkmler de farkllk arz eder. Hizmetli,bdilikte Velyet ve Beret nanc, s. 185. Cenvn nispeten daha sistemli biryapya sahip olan Kitbl-vazda ncelikle mttefekun aleyh olan drt zmreyizikrederek dier n ilave kabilinden aktarrken, Akdede yedi zmre i iegemi biimde anlatlmaktadr.


90 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 32-33; a. mlf.,Akdett-tevhd, s. 47-48.

91

Baz bz kaynaklarda velyet ehli kii ve zmreleri belirleyen nassn kapsamdaha geni tutularak Kurnn yan sra hadislerin de kesin hkm ifade ettiibelirtilir; rnein bk. Kedem (Kdem), Eb Sad Muhammed b. Sad b.


24/54



velyete Kurnda zikredilen veya zikredilmeyen peygamber ve resuller,ashab- Kehf, ashab- uhdd, Hz. Ynusun kavmi, Hz. Musaya iman edip

de Firavunun ldrd sihirbazlar, Firavunun ailesinden olan mminadam, Damra, Habb en-Neccr, ksss ve rahipler dhildir. Kadnlardan Hz.Havv, Hz. brahimin hanm Sre, Firavunun hanm siye, Hz. Eyybunhanm Rahmet (Rahime), Yusufun hanm Zleyha, Meryem bt. mrn,Hanna, Menne,92Kanne Mta bt. Firavun ve mminlerin anasHz. Aie debu zmre ierisinde saylan isimlerdir. Ancak onlarn masum olduu veolmad ynnde iki farkl gr sz konusudur.93

3. mama (lidere) velyet (velyetl-beyda): Teberr edilmesini gerektirenbir durum ortaya kmad mddete dil imam ve byk gnah iledii

bilinenler hari ona itaat zere tbi olanlara velyet.94 Bu ksma imamnveziri, kads, hazinedar, ktibine velyet de dhildir.95

4. Dinin emirlerini ve gereklerini yerine getirdii bilindii takdirde belirlibir kimseye velyet (velyetl-hss/velyetl-mahss).96Kii zerine farz olanhususlardan birisini tekil eden velyetl-hss vacip olduktan sonra yerinegetirmeyen veya inkr eden kimse, Cenvnnin ifadesiyle, helak olur.97Belirli kiilere ynelik bu velyetin vcb kazanmas ise belirli artlara balolarak gerekleir ki bu artlar, kiinin, dinin emirlerini eksiksiz yerine

getirdiinin bilinmesi, gzn bu kimsede grdklerine ve kulan bu

Muhammed, el-Muteber, I-IV, Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1984-1985, I, 138.

92 bn Cmeyin Akdett-tevhdini neir ve tercme eden Dndarn, sz konusu

Akdenin son dnem erhlerinden Muhammed b. Ysuf Ettafeyyiin (.1332/1914) erhu Akdetit-tevhdine dayanarak verdii bilgiye gre Hanna, Hz.Meryemin annesi, Menne ise Hz. Musann babas olan mrnn karsdr; bk.

Dndar, Otantik Bir Vehb-bz Akid Metni, s. 290.93


Cenvn, Kitbl-vaz, s. 33; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 48; kr. bn Cmey,Akdett-tevhd, s. 281 (Arapa metin).

95 Cenvn,Akdett-tevhd, s. 48. Velyetl-beyda, adalet, dinin gereklerini eksiksiz

yerine getirme, hkmlerini uygulama, dinin koyduu snrlar ierisinde kalma,hem ahs hayatnda hem de tebaas iin haramlardan kanma konusunda srarltutumu bilindii takdirde imam ile onun idaredeki yardmclarn dost edinme vekalben sevmenin zorunlu olmas eklinde tanmlanr; bk. Mucem mustalahtil-bziyye, II, 1014.

96 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 33; a. mlf.,Akdett-tevhd, s. 48. bn CmeyAkdesinde

velyetl-ehs olarak ifade edilir; bk. bn Cmey, Akdett-tevhd, s. 281 (Arapametin).97

Cenvn,Akdett-tevhd, s. 48.


25/54



kimseden iittiklerine raz olmas, kalbin rzas ve btn bunlarn da eriate ve mezhebin grlerine muvafk olmasdr.98 Bu drt art bir araya

geldiinde o kimseye velyet vacip olur, bunu geciktiren veya tam tersinevacip olmad hlde birisine velyeti vacip gren kimse de helak olur.Velyet bir kere gereklilik kazandnda ancak beretle, beret gereklilikkazandnda da ancak velyetle ortadan kalkar. Zira bu ikisi birbirininzdddr.99

zerinde ittifak bulunan bu drt zmre dnda, mezhep ierisindehakknda farkl hkmler beyan edilen velyet ehli zmreden birisi,irkten slma dnenler, ikincisi ayet dini yaamada takva ve vera sahibi isemuhaliflerin dininden doru dine (yani bzlike) dnenler -ki bunlarn

tevell edilmesine engel olan husus, ona gre sadece mezhebe muhalif birgr zere bulunmalardr-, sonuncusu ise Mslmanlarn ocuklardr;bunlarn, babalarnn din ve itikad durumu dorultusunda tevell edilmesisz konusudur. Mrik ve mnafklarn ocuklar hakknda ise bluaerinceye kadar beklenir (vukf).100

Bu temel tasnifi ortaya koyan Cenvn, zikredilen zmreler dnda,kulun kendisine kar velyeti ve Allah ile kul arasnda karlkl velyettende bahseder. Kulun kendisini tevell etmesinin gerekesi tevbe ile

gnahlardan nedametini ortaya koymasdr.101

Cenvn, Allahn kullarnakar velyet102 ve advetini ise dorudan doruya onlarn bunu hak



Cenvn, Akdett-tevhd, s. 48; kr. bn Cmey, Akdett-tevhd, s. 281 (Arapametin).

100 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 33; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 48; kr. bn Cmey,Akdett-tevhd, s. 281 (Arapa metin).

101 Cenvn, Akdett-tevhd, s. 48; kr. bn Cmey, Akdett-tevhd, s. 281 (Arapa

metin). Tevellin-nefs, kulun istikamet zere olmaya kendini sevk etmesi,gnahlardan kanmas ve Allahtan tevfk dilemesi eklinde de tanmlanr. Kulister itaatkr ister asi olsun her hlkrda kendisini tevell eder. Buna gre, ilkdurumda bu, kendisinden raz olmas, salih amellerde bulunmas ve Allahnnimetlerine kretmesi suretiyle, ikinci durumda ise pimanlk duyup derhaltevbeye ve salih amel ilemeye ynelmesi ve mitsizlie (yes ve kunt)meyletmemesi ile gerekleir; Mucem mustalahtil-bziyye, II, 1021. Ayrca bk.Kedem, el-stikme (nr. Muhammed Ebl-Hasen), I-III, Saltanat UmanVizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1985, I, 103, 104.

102

Allahn kullarna ynelik velyeti, onlar sevmesi, onlardan raz olmas, onlarayardm ve hidayet etmesi eklindedir. Zira kul zahiren asi olsa da Allah Telonun tevbesini, amellerinin sonucunu, ahirette niha olarak nimetlere


26/54



ettikleri/edeceklerine dair bilgisi ile irtibatlandrr. mmetin icmyla sabittirki, Allah Tel olan ve olacak her eyi, olmayan bir eyin, ayet tahakkuk

etmi olsa idi ne ekilde gerekleeceini ezel olarak bilmektedir. Bunu dahull, intikal veya baka bir yol ile sonradan zatna rz olan bir ilimle deil,zat olarak bilmektedir.103 Allahn sevgisi ve buzu da ilmine dhildir vebunlar son tahlilde sevap ve ikab bilmek olduu iin Onun ilmi ilemutabktr. lim zat bir sfat olduu iin velyet ve beret de zat vedolaysyla ezel sfatlardr.104 Buna binaen, Allahn velyetinde deiikliksz konusu olmaz. Allahn ilminde ak olan sad, sad olan da sonradan akolamaz. Bunun dnda bir grn de Mslmanlara ait olduusylenemez.105 Buna ramen Hseyniyye106 Allahn velyet ve advetinin

deiim ve dnm sergileyebilecei iddiasyla bu icma aykrdmlerdir. Cenvnye gre O (Allah), gerek daha nce (gelmi kitaplarda),gerekse bunda (Kurnda) size Mslmanlar adn verdi.107 yeti bu grn

kavuacan bildii iin, ezelde sz konusu kullarn dost edinir ve onlara tevfkile muamele eder. Allahn kullarna ynelik velyetine nusret velyeti, hkmvelyetveya rabban velyetgibi isimler de verilir;Mucem mustalahtil-bziyye, II,1020; kr. Muhammed b. brahim el-Kind, Beyn-er, III, 70.

103

Cenvn,Kitbl-vaz, s. 22.104

Rubinacci, el-krr bil-mn, s. 22.105


3./9. yzylda yaayan Eb Ziyd (Zeyd) Ahmed b. Hseyin et-Tarablusyenispet edilen frka. Marib bz kollar arasnda zikredilmekle birlikte, bzmellifler tarafndan kendilerini bzlike nispet ettikleri, ancak velyet veadvetin Allahn sfat deil birer fiili olduunu sylemelerinin bir rneinitekil ettii baz grleri sebebiyle bz olarak deerlendirilmelerinin yanlolduu belirtilir; bk. Mucem mustalahtil-bziyye, I, 257; Muammer, el-bziyyebeynel-frakil-slmiyye: nde kttbil-maklt fil-kadm vel-hads, I-II, SaltanatUman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1992, II, 31-33. Kitbl-vaznereden Eb shak brahim Ettafeyyi, Allahn velyet ve advetinin deiipdnebilecei grn Marib bz kollarndan olan Nkkr/Yezdiyyeyenispet eder (bu frka, Rstem Devletinin kurucusu Abdurrahman b. Rstemin[. 171/787] olu ve ikinci imam Abdlvehhb b. Abdurrahman b. Rstemin [.208/823] imametini kabul etmedikleri iin Nkkr, nde gelen isimlerinden EbKudme Yezd b. Fendn el-Yefrenye nispetle de Yezdiyye olarak bilinir; bk.Dercn, Tabakt, I, 47, 51; Mucem mustalahtil-bziyye, II, 942) ve kaynan daYahudlerin bed gr olarak gsterir. Nkkrn bu kanaatleriyle bed

kanaatini benimseyen a ile de hemfikir olduunu belirtir; Cenvn, Kitbl-vaz, s. 22 (dn. 6).107

el-Hacc 22/78.


27/54



yanllnn delilidir.108 Bu kanaatleriyle Cenvnnin saadet-ekavetmeselesinde Earlerle uyumlu bir kanaate109 sahip olduu gibi, onlar

tarafndan savunulan muvft teorisine de zmnen kail olduunu sylemekmmkndr.110

Kullarn Allaha kar velyeti ise Onun emrettii hususlar kabulanlamna gelir.111

108 Cenvn,Kitbl-vaz, s. 23.

109 mam Ear ve Ear limler, saadet-ekvet meselesini ilh ilmin kesinlii ve

deimezlii ile kaderin mevcudiyeti balamnda deerlendirerek, Allahn ezel

ilmi ile bildii ve bu ekilde yaz(dr)d kiilerin sad ve ak olma vasflarnndeimeyeceini savunmulardr; bk. Ear, el-bne an uslid-diyne (nr.Abdlkdir el-Arnat), Mektebet dril-beyn, Beyrut 1981, s. 172; Rz, EbAbdullah Fahreddn Muhammed b. mer, Tefsrul-Fahrir-Rz el-mehr bit-Tefsril-kebr ve Mefthil-ayb, I-XXXII, Drul-fikr, Beyrut 1981, XVIII, 62.

110 Mutezileden Him b. Amr el-Fuvatden (. 218/833ten nce) sonra Ehl-i snnet

ierisinde ilk olarak bn Kllb el-Basrnin (. 240/854 ?) benimsedii veEarlerin ounluu ile birlikte Hanbel limlerden Eb Yal el -Ferrn da (.458/1066) kabul ettii muvft anlayna gre, Allahn vad ve vadi, rz vegazab tamamen kiinin mmin veya kfir olarak lecek olmas ile irtibatldr.

Dolaysyla Allah, kendi ilminde mmin olarak lecei sabit olan kimseden ezelolarak raz iken, kfir olarak leceini bildii kimseye de ezel olarak gazaptabulunur ve bu durum deiiklik sergilemez. Hriclikin daha lml bir noktayaevrilmesinin nemli temsilcilerinden Necde b. mirin (. 72/691 ?) yan sraHriclerden Acridenin alt kolu olan Hzimiyye ve Selibenin alt kolu olanMkremiyyenin de velyet-advet ve muvftkonularnda bu ynde bir anlayasahip olmas, Cenvnnin kanaatinin Hric/bz gelenekte de kkenlerininbulunduunu gsterir; bk. Ear, Makltl-slmiyyn, I, 96, 100, 169; II, 547; bnFrek, Eb Bekr Muhammed b. Hasen el-sfahn,Mcerred maklti-eyh Ebil-Hasen el-Ear (nr. Daniel Gimaret), Drul-merik, Beyrut 1987, s. 35, 161, 256;bn Hazm, el-Fasl, IV, 101; Eb Yal el-Ferr, Muhammed b. Hseyin, el-

Mutemed f uslid-dn(nr. Ved Zeydn Haddd), Drul-merik, Beyrut 1974, s.190-191; ehristn, el-Milel ven-nihal, I, 151-152, 155. bz lim Eb Yakub el-Vercelnnin (. 570/1175) el-kbe vel-mel tabirini kullanarak ayn grbenimsemesi de, Cenvn sonras bzlikte bu kanaatin yerleik hle geldiiningstergesidir; Verceln, Kitbd-dell li-ehlil-ukl, III, 21, 103. Ayrntl bilgi iinbk. Etan Kohlberg, Muwft Doctrines in Muslim Theology, Studia Islamica,57(1983), s. 47-66.

111 Cenvn, Akdett-tevhd, s. 48; kr. bn Cmey, Akdett-tevhd, s. 281 (Arapa

metin). Kind, kulun Allaha kar velyetini Allah birleyip, yaratlmlaramahsus vasflar Ondan nefyederek Onu medih ve tenzih etmek, kendisizerindeki nimetlerini bilip kabul etmek ve Allahn velyetine mstehak olanlara


28/54



Velyetin tam aksine kalben dman olmak ve dil ile de ktlemek/ktkonumak (etm)112 anlamna gelen beret de temelde u drt zmreye

ynelik olarak sz konusudur:1. l ya da diri, bizzat bilinen ya da bilinmeyen tm kfirlerden beret

(beretl-cmle).

2. Allahn kitabnda ismen zikrederek zemmettii, ktlk ve masiyetleniteledii, iman etmeyip helake urayan ve bu sebeple Allah tarafndancehennemlik klnan kimselerden beret. Firavun, Hmn, Krn, Nemrud,kadnlardan Hz. Nh ve Hz. Ltun hanmlar bunun rnekleridir. Beretinbu ilk iki ksm da tevhidin/iman sahibi olmann birer rkndr. Bunlar

bilmemek, bunlar veya bunlar reddedenler hakknda phe etmek caizdeildir.113

3. Zalim imam ve bu zulmlerinde onlara uyanlardan beret.114 Zalimimamdan beretin kapsamna onun veziri, kads, hazinedar, ktibindenteberr etmek de dhildir. Ancak bu, onlarn idaresi altnda bulunanherkesten teberr edilmesi gerektii anlamna gelmez; zira Mslmanlartakiyye yaparak bunlarn idaresi altnda yayor olabilirler.115 Cenvnninbu ifadeleri, Hriclikin ilk ortaya knda kendiordughlar/topluluklarna hicret etmeyen ve kfirlerle bizzat savamayan

kaadeyi de kfir olarak niteleyen Nfi b. el-Ezrakn (. 65/685) grnn116aksine, hicreti art grmediini, Mslmann zalim imamn idaresinde de

yardmda bulunmak olarak tanmlar; Muhammed b. brahim el-Kind, Beyn-er, III, 70, 75.


113 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 33-34; a. mlf.,Akdett-tevhd, s. 48.

114 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 33; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 48; kr. bn Cmey,Akdett-tevhd, s. 281 (Arapa metin). Maamfih, baz bz limlere gre, imam,kfr gerektiren bir gnah ilese ve bundan dolay velyet ehli olma zelliinikaybetse de derhl hal edilmez; tevbeye davet edilir ve bunu yapmasdurumunda eski hline dnd iin imameti devam eder; bk. Ebl-Msir es-Salt b. Hams el-Hars el-Behlev, Kitbl-beyn vel-burhn redd al men kle bi-hideyn (es-Siyer vel-cevbt li-ulemi ve eimmeti Umn iinde nr. Seyyide smailKif), Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1986, I, 158;Kedem, el-Muteber, II, 156; Ahmed b. Abdullah el-Kind, el-Musannef (nr.Abdlmnim mir & Cdullah Ahmed), I-XLIII, Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1979-1989, X, 80.

115

Cenvn, Akdett-tevhd, s. 48; kr. bn Cmey, Akdett-tevhd, s. 281 (Arapametin).116

Ear,Makltl-slmiyyn, I, 86; Abdlkhir el-Badd, el-Fark beynel-frak, s. 83.


29/54



yaayabilecei ve kendilerine hicret etmemesi sebebiyle Mslmanlnkaybetmeyeceini benimsediini gstermektedir.117Esasen bziyyenin ilk

mbeirleri, hatta ilk imamlarndan birisi olarak grlen,118

bziyyeninbir ynyle kaynak olarak kendisine balanmas mmkn olan119Eb BillMirds b. deyye et-Temmnin kud tavrn benimseyip, tedhi ve kllamcadeleyi tasvip etmedii120 dikkate alnrsa, Cenvnnin tavrnnbziyyenin balang dnemine kadar gtrlebilecek bir duru vegelenein devam olduu ortaya kmaktadr.

4. Teberryi gerektiren bir fiil, bir byk gnah kendisinden sdr olmashlinde belirli bilinen kiilerden beret (beretl-hss).121

Bu drt zmreyi altya kadar karanlar da olduunu ifade edenCenvn, hak mezhepten muhalifin mezhebine geenler (veya yine kendiifadesiyle Mslmanlarn dininden muhaliflerin dinine dnenler) ileslamdan irke dnen mrtedleri de beret ehli olarak zikrederek sayyaltya ulatrr. Ona gre bu alt zmreden de teberr etmek vaciptir. Kimbunu erteler122 veya teberr etmek gerekmedii hlde birisinden teberryi

117 Hatta Cenvn Akdesinin son ksmnda Mekkenin fethinden sonra da hicret

hli/gereklilii sz konusudur diyen bizden deildir. diyerek ak biimde

Ezrakiyyenin kanaatine itiraz eder ve bunu mezhebin belirleyici vasflarndanbirisi olarak ortaya koyar;Akdett-tevhd, s. 53.

118 Dercn, Tabakt, I, 7; Berrd, el-Cevhirul-mntekt, s. 167; Flal, bdiyenin

Douu ve Grleri, s. 84.119

Flal, bzyye, TDV slm Ansiklopedisi (DA), XIX, 256.120

emmh, Kitbs-siyer, I, 62.121

Cenvn, Kitbl-vaz, s. 34; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 48; kr. bn Cmey,Akdett-tevhd, s. 281 (Arapa metin).

122 Cenvnnin de kabul ettii bir ara durum olan vukf tavr belki de ilk bakta

eklen ekk ve irc izlenimi vermektedir. Ancak bizzat Cenvnnin velyet vebereti itikad birer mesele olarak deerlendirip tevhidle irtibatlandrmas,zellikle hakknda nass bulunan kimseler hakknda velyet ve beretin terkedilmesini, ertelenmesini veya gerekenin aksi hkm ortaya konulmasn caizgrmemesi gz nnde bulundurulduunda, durumun byle olmadanlalmaktadr. Vukf, phe deil, sorgulama ve muhatabn kesin durumunubilmeye ynelik bekleme hlidir. bziyyenin ikinci imam kabul edilen EbUbeyde Mslim b. Eb Kermenin phe eden helak olmutur; sorgulayan isemazurdur. eklindeki ifadesi (bk. Mahbb b. er-Rahl, Eb Sfyn Mahbb b. er-Rahl b. Seyf b. Hbeyre el-Mahzm el-Kure, Sret Mahbb b. er-Rahl il ehli

Umn f emri Hrn b. el-Yemn[es-Siyer vel-cevbt li-ulemi ve eimmeti Umniindenr. Seyyide smail Kif), Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe,Maskat 1986, I, 281) bunun ak bir gstergesidir. Vukf ya da phe tavr, ancak


30/54



vacip grrse kfre der. Beret velyetin zdddr ve ancak velyetleortadan kalkar.123

f.

Din-man-slm (Esm ve Ahkm)

Hriclik/bzlikin teekklne zemin hazrlayan balca problemimann mahiyeti meselesi ve bu balamda byk gnah sahibinin durumuolduu iin, din, iman, slm gibi kavramlarn tanmlanp ieriininbelirlenmesi bz itikad iin de merkez bir nemdedir. Bunun yannda sonderece vurgulu biimde zerinde durulan velyet ve beretin kapsamnnbelirlenmesine de phesiz sz konusukavramlarn snrlarnn ve insanlarn

kiiden teberr edilmesini gerektirecek gnahn ak biimde bilinmemesi ya dabunun hkm hakknda bilgi sahibi olunmamas ile snrl olarak kabul edilir; bk.Muhammed b. brahim el-Kind, Beyn-er, III, 41-42. Maamfih unu dabelirtmek gerekir ki, beret, toplumsal dzen ve keyfiyeti korumaya ynelikolumlu ilevi yannda gayr meru veya ar kullanm hlinde bask ve korkuyave dolaysyla kaosa yol ama potansiyeli de tamaktadr (Kondo, The Conceptsof walya ..., s. 189). Eb Ubeydenin velyet ehli olan kimseden, Allahnahirette Cehennem tehdidinde bulunduu veya bu dnyada hadd cezaskonulmu bir gnah gn gibi ak biimde sdr olmad mddete teberr

edilmez. ifadesi (Muhammed b. brahim el-Kind, Beyn-er, III, 43), beretiaklk ve temkin gibi belirli esaslara balamaya ynelik bir tavrdr. bzlimlerden Rab b. Habbin (. ykl. 175/791) beret ilannda acele etmekte hayryoktur. ifadesi de (Muhammed b. brahim el-Kind, Beyn-er, III, 183) bununbir gstergesidir. Bu balamda ileyen kiinin kfrn ve dolaysyla ondanbereti gerektiren gnahlar bz eserlerde tadad edilme cihetine gidilmitir.Erken dnem eserlerde bunlar byk lde Kurna referansla belirlenen az birsay ile snrl iken, zaman ierisinde ilavelerde bulunulmu ve listegeniletilmitir. Cenvn, yine byk ksm Kurn ve hadislerden hareketletespit edilen bu gnahlar u ekilde sralamtr: Allahn haram kld canakymak, haksz yollarla insanlarn maln yemek, ana-babaya itaatsizlik, iki ime,zina, namuslu kadna iftirada bulunmak, sava meydanndan kamak, farznamazlar terk etmek, zekt vermemek, sla-i rahmi kesmek, gybet vekouculuk,gnahlar kk grmek, haram olan avrete bakmak, Allahn tespit ettii dndamiras taksimi yapmak, Allahn indirdiinden baka trl hkm vermek, hkmverirken rvet almak, ahitlii gizlemek ve yalanc ahitlik yapmak, zorunluhller dnda l ve domuz eti ile kan yemek, insan eti yemek, Allahn haramkldn helal, helal kldn haram klmak, Ramazanda bir mazeretbulunmakszn ve seferde deil iken gndz yiyip imek, sarho edici nebz

imek, yalan, kibir, asabiyet gibi Allahn bu dnyada musibet ve ceza, ahiretteazap tehdidinde bulunduu hasletler; bk. Cenvn,Akdett-tevhd, s. 52.123

Cenvn, Kitbl-vaz, s. 34; a. mlf.,Akdett-tevhd, s. 48.


31/54



bu adan hangi konumda bulunduklarnn kesin ve ayrntl biimde tayinitemel tekil etmektedir. te bu arka plandan hareketle Cenvn konuyu

temelde ferzd-dn124

bal altnda ele almaktadr. Ferzd-dn, yani din veiman konum asndan insanlar e ayrlr: krar ettii eyin gerekleriniyerine getiren mmin, ikrar ettii eyin gereini yerine getirmeyen mnafkve inkrc mrik.125 nsanlar mutlaka bu snftan birine dhildir. Hibirksmda yer alan kimse dierinin ismiyle vasflanamaz ve dolaysylaMslmana mrik ya da mnafk, mnafka mrik ya da Mslman,mrike de mnafk veya Mslman ad verilemez; her kim bu tarz birisimlendirmede bulunursa kfre der.126

Cenvn, tevhid ehline mahsus haklara, ancak bu tasnif ierisinde bata

yer alan dinin gereklerini yerine getiren mminin sahip olduunu belirtir.Din ile kastedilen slmdr ve slm da sz ve amel olmak zere ikirknden olumaktadr. Sz (ikrr) ise a. Tm yetkinlik vasflarna sahip vetm eksikliklerden mnezzeh olarak Allah ikrar ve Ona iman; b. Allahnkulu ve elisi olduu, son peygamber olduu, dier tm yaratlmlara stnolduu127gibi hususlar da kapsayacak biimde Hz. Peygamberi ikrar ve onaiman ve ayrca c. Hz. Peygamberin Allahtan getirdii Allah, meleklerini,kitaplarn, peygamberlerini, lm ve yeniden diriltilmeyi, hesap, ceza,Cennet ve Cehennemi, kaderin hayr ve erriyle Allahtan olduunu ikrar

ve bunlara imandr.128 Bu ekilde iman ve slm zdeletiren ve zmnen

124 Ferz, ayrmak, temyiz ve tefrik ederek uzaklatrmak anlamndadr. Din karsnda

insanlarn konumunu belirleyip bu adan bir tasnife gitmek anlamnda kullanlr;Mucem mustalahtil-bziyye, II, 733.

125 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 30; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 49; kr. bn Cmey,Akdett-tevhd, s. 279 (Arapa metin).

126 Cenvn,Akdett-tevhd, s. 49.127

Cenvn bu hususu Hz. Peygamberin u hadisine referansla ortayakoymaktadr: Benden nce hibir peygambere verilmeyen be zellik banaverilmitir: Bir aylk mesafedeki dmana bile korku salmak; yeryz benim iintemiz ve mescid klnd, mmetime namaz vakti nerede gelirse orada namazklar; hibir peygambere verilmeyen efaat hakk bana verildi; her peygamberkendi toplumuna gnderildii hlde ben btn insanlara gnderilmi birpeygamberim.; Buhr, Salt, 56; Mslim, Mescid, 3; Nes, Gusl, 26;Drim, Taharet, 111.

128 Cenvn, Kitbl-vaz, s. 12-13; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 47. Maamfih,

Cenvnnin iman bu dnyaya ve ahirete mteallk ynleri itibariyle ikiye

ayrdn da belirtmek gerekir. Onun ifadesiyle icmal biimde Allaha,Reslne ve onun Allahtan getirdii her eyin hak olduuna ahitlik edenkimsenin, kendisiyle insanlar arasnda (yani kendisine dnyada uygulanacak er


32/54



ameli de imana dhil eden129Cenvnye gre imann bir cz olan amel isefarz olsun nafile olsun, Allahn yerine getirilmesini emrettii her eydir. Bu

emredilen hususlar ise Kurn, Snnet veya icm ile sabit olur. krar veyaamel nevinden herhangi bir hususu inkr eden kimse mriktir.130

Cenvn, iman asndan insanlar iin yapm olduu tasnifle, her nekadar bizzat kfrun-nime/kfirun-nimetabirini kullanmasa da, bziyyeniniman ve kfr konusunda ortaya koyduu kavramlatrmay takip etmekteve muhaliflerin farkl tasniflerine kar kmaktadr. Onun Kfir, irk venifak da kapsayan bir isimdir. Nifak ise kfrn zel bir tr olup kapsaycbir niteleme deildir.131 tespiti bu tavrnn gstergesidir. Nitekim bzler,

ahkm asndan) iman tahakkuk etmi olur; ona tevhid ehli kimselere uygulananhkmler tatbik edilir ve mrik hkmleri der. Kannn dklmesi, malnnganimet alnmas, ailesinin esir edilmesi haram olur. Buna karlk Cenvn, bazlimlerin kiinin byle bir ikrarda bulunmasyla kendisi ile Allah arasndakidurum (yani uhrev durumu asndan da) imannn tahakkuk etmi olduu, ziragetirdikleri haktr demesinin, Hz. Peygamberin getirdii her eyi ikrar anlamnageldii eklindeki grne kar kar, cumhurun da kendisiyle ayn kanaate

sahip olduunu belirterek, yukarda nc maddede saylan on husus ikrar veimanla benimsenmedii mddete Allah nezdinde imann tahakkuk etmediinisavunur; bk. Cenvn, Akdett-tevhd, s. 47; kr. bn Cmey, Akdett-tevhd, s.278 (Arapa metin). Mkellefiyet artlarn tayan kii iin bilinmemesi caizolmayan ve mutlaka ikrar ve iman etmesi gereken hususlarn benzer bir dkmiin bk. Kedem, el-Muteber, I, 145, 146-147.

129 Esasen, Din, iman ve slm bir ve ayn eydir ve znde Allaha itaat anlamna

gelir. (Kitbl-vaz, s. 16); mann temelini tekil eden itaatin ilk rnei, Hz.deme secde etmekle emrolunduklarnda meleklerin bu emre itaat etmeleridir.Kfrn temeli ise isyandr; bunun ilk rnei de blsin secde emrine kar gelmi olmasdr. (Cenvn, Akdett-tevhd, s. 51) gibi ifadeleriyle amelin imannrkn olduunu ak biimde de ortaya koymaktadr. Cenvn ile hemen hemenayn dnemde, bz gelenekte bu hususu ok daha mfrit biimde ifade eden,dinin dier anlamlarnn kesinlikle gz ard edilmesi gerektii, dini itaat ve amelanlamnda kabul etmeyen veya bundan phe eden kimsenin Dehriyye, Zendkave Seneviyye gibi dini kkten reddeden zmrelerle ayn konumda olduutespitini yapan limler de olmutur; Ahmed b. Abdullah el-Kind, el-Cevherul-muktasar, s. 128.


131

Cenvn, Kitbl-vaz, s. 4; a. mlf., Akdett-tevhd, s. 51. Kfr kavramnnmrik ve fsk da mulne ald ynndeki tespitler iin ayrca bk. EbMuhammed Nureddn es-Slim,Meriku envril-ukl, II, 305.


33/54



kfr chd veya msvt kfr132 ve nimet kfr133 eklinde ikiyeayrmakta, bunlardan birincisini irk olarak da isimlendirerek, kiinin iman

132 Cuhd kfr, Kurn ve Snnetin ak nassn inkr veya bunlardan phe,nimet kfr ise bunlarn tevili ile ortaya konulan bir bilgiyi inkr veya bundanphe olarak da tanmlanr; bk. Kedem, el-Muteber, I, 68-69; Muhammed b.brahim el-Kind, Beyn-er, II, 58. Grld zere bu tanmlar imann tasdikve ikrar boyutuna ilikin tanmlardr. Amel ile ilgili olarak ise rnein zinasebebiyle had cezas uygulanan Mslman bir adamn bu gnah se bebiyleMslman vasfn kaybettii, artk tevbe edinceye kadar nimet kfiri ve mnafkolduu belirtilir; Muhammed b. brahim el-Kind, Beyn-er, III, 20-21. Cuhd

ve nimet kfr ayrm ve nimet kfrne dair rnekler iin bk. Eb MuhammedNureddn es-Slim, Meriku envril-ukl, II, 312-315. Belirtmek gerekir ki,bzlerin de yer yer kendilerini savunma sadedinde dile getirdikleri zere dindairesi dna karmayan bir kfr tanm sadece onlara mahsus deildir; Seleflimleri veya baka mezhep mntesiplerinde de benzer tavsiflere rastlamakmmkndr. Her kim Allahn indirdii ile hkmetmezse, onlar kfirlerin takendileridir. (el-Mide 5/44) yetini tefsir sadedinde bn Abbsn (. 68/687-688)din dna karmayan bir kfr demesi ve tbilerden At b. Eb Rebhn (.114/732) kulland kfr olmayan bir kfr/kfrden daha aa bir kfr(kfrun dne kfrin) ifadesi bunun rnekleridir; bk. Ksm b. Sellm, Eb Ubeyd,

Kitbl-mn (ve melimh ve snenh ve istikmlh ve deracth) (nr.Muhammed Nsruddn el-Elbn), Mektebetl-marif lin-ner vet-tevz, Riyad2000, s. 89.

133 bz olmayan kaynaklarda kfrun-nime/kfirun-nime tabirini ilk kullanan isim

olarak Abdullah b. bz gsterilmekte (bk. Belzr, Ebl-Abbas Ahmed b. Yahyb. Cbir, Ensbl-erf [nr. Sheyl Zekkr & Riyaz Zirikl], I-XIII, Drul-fikr,Beyrut 1996, VII, 147; Mberred, Ebl-Abbas Muhammed b. Yezd b. Abdlekberel-Ezd, el-Kmil fil-lua vel-edeb ven-nahv vet-tasrf [nr. Ahmed Muhammedakir], I-III, Mustafa el-Bb el-Haleb, Kahire 1936-1937, III, 1041) ve kfirun-nime- kfiru-irkayrm tm bziyyeye nispet edilmekte ise de (bk. Ear,Makltl-slmiyyn, I, 110; bnn-Nedm, Ebl-Ferec Muhammed b. shak, el-Fihrist fahbril-ulemil-musannifn minel-kudem vel-muhdesn ve esmi ktbihim [nr.Rza Teceddd], y.y., Tahran 1971, s. 201 [Ebl-Ksm el-Belh el-Kabdennaklen]) erken dnem bzlerin kfir,mnafk, fsk, dll nitelemelerini yapp birstlah olarak kfirun-nimeyi kullanmadklar grlmektedir; rnein bk. Mahbbb. er-Rahl, Sret Mahbb b. er-Rahl il ehli Hadramevt f emri Hrn b. el-Yemn(es-Siyer vel-cevbt li-ulemi ve eimmeti Umn iinde nr. Seyyide smail Kif),Saltanat Uman Vizrett-trsil-kavm ves-sekfe, Maskat 1986, I, 317 v.d., 320;Ebl-Msir es-Salt b. Hams, Kitbl-beyn vel-burhn, I, 157. Dorudan bz

kaynaklarda tespit edilebilen stlah ilk kullanm ise zel olarak eytann ilkisyan hlini ve secdeden geri durmasn tanmlamak zere onun irk kfr iledeil nimet ve nifak kfr ile Allahn emrine kar geldiini syleyen Hlid b.


34/54



ve slm dairesi dnda kalmasna sebep olduunu kabul etmektedirler. 134Cenvnye gre yukarda tadad edilen hususlardan birisini inkrn da

tesinde Allahn Kitabndan bir harfi inkr eden, mrik vasfnkazanmaktadr.135 Amellerde kusur veya byk gnah ilemek ise nimetkfrolarak nitelenir. Buna gre ameli olmayan/byk gnah

kuzey afrika İbâzî akidesi

Documents