Bir Yazarn GünlüüFyodor Mihayloviç Dostoyevski
BR YAZARIN GÜNLÜÜ
YKY
Yap Kredi Yaynlar - 2181 Kâzm Takent Klasik Yaptlar Dizisi - 57
Bir Yazarn Günlüü / Fyodor Mihayloviç Dostoyevski Özgün ad: Dnevnik Pisatelya Çeviren: Kayhan Yükseler Kitap editörü: Nurettin Pirim Düzelti: ncilay Ylmazyurt Kapak tasarm: Mehmet Ulusel Bask: Mas Matbaaclk A.. Hamidiye Mah. Souksu Cad. No: 3 Kathane-stanbul Telefon: (0 212) 294 10 00 e-posta: info@masmat.com.tr
Sertifika No: 12055 Çeviriye temel alnan bask: F.M. Dostoyevskovo Polnoye Sobraniye Soçineniy. Tom
devyaty, desyaty, odinnatsaty. zdaniye A.F. Marksa. Sankt- Petersburg 1895
1. bask: stanbul, Nisan 2005 2. bask: stanbul, ubat 2009 ISBN 978-975-8-0926-2 Takm ISBN 978-975-08-0925-4 © Yap Kredi Kültür Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..,
2001 Sertifika No: 12334 Bütün yayn haklar sakldr. Kaynak gösterilerek tantm için yaplacak ksa alntlar
dnda yayncnn yazl izni olmakszn hiçbir yolla çoaltlamaz. Yap Kredi Kültür Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. Yap Kredi Kültür Merkezi stiklal Caddesi No. 161 Beyolu
34433 stanbul Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23
çindekiler
BR YAZARIN GÜNLÜÜ
1873 I-Giri II-Eski nsanlar III-Çevre IV-Kiisel Bir Mesele V-Vlas VI-Bobok Birinin Notlar VII-“Çok Üzücü Bir Görüntü” VIII-“Birinin” Yarm Mektubu IX-Sergi Vesilesiyle X -Karnaval Giysili XI-Düünceler ve Hayaller XII-Yeni Bir Drama Nedeniyle XIII-Küçük Manzaralar XIV-Öretmene XV-Yalan Üzerine XVI-Günümüzün Yalanlarndan Biri
1876
I-Önsöz Yerine. Büyük ve Küçük Ay Takmyldzlar, Büyük Goethe’nin Duas ve Genellikle Kötü Alkanlklar Üzerine II-Gelecein Roman. Yine “Rastgele” Aile III-Ressamlar Kulübünde Noel enlii. Düünen Çocuklar ve Kolaycla Altrlan Çocuklar. “Obur Gençlik”. Vuykalar. tiip Duran Yeniyetmeler. Moskoval Telal Yüzba IV-Altn Ça Ceptedir
kinci Bölüm Fantastik Bir Öykü
I-Dilenci Çocuk II-sa’nn Noel Aacndaki Çocuk III-Çocuk Ceza ve Islah Evi. Karamsar Tipler. Suçlu Canlar Tedavi Etme. Bu Amaçla En yi Kabul Edilen Yöntemler, nsanlann Küçük Cüretkâr Dostlar
Üçüncü Bölüm I-Rusya Hayvanlan Koruma Dernei. Askeri Kurye. Pis Votka. Ahlakszlk ve Serçe Kants. Sondan m, Yoksa Batan m? II-spritizma. eytanlar Üzerine. eytanlarn Olaanüstü Kurnazl, Eer Sadece eytansalar Tabii III-Özgeçmiim Üzerine Bir Çift Söz IV-Bir Türk Atasözü
UBAT Birinci Bölüm
I-yi nsanlar Olduumuz Üzerine. Rus Toplumunun Mareal Mac-Mahon ’a Benzemesi II-Halk Sevgisi Üzerine. Halkla Uzlamann Kaçnlmazl III-Mujik Marey
kinci Bölüm
I-Kroneberg Davas Hakknda II-Avukatlar Üzerine. Saf ve Cahilce Varsaymlarm. Özellikle Yetenekli nsanlar Üzerine Birkaç Söz III-Bay Spasoviç‘in Konumas. Ustaca Yöntemler IV-Semeresi V-Çlgnln Son Perdesi VI-Aile ve Kutsallmz. Yeni Bir Yöntem Üzerine Son Sözler
MART Birinci Bölüm
I-“Gerçeklik yi Olsun da, Varsn Ülküler Kötü Olsun ” Görüü Doru mu? II-Asrlk Kadn III-“Soyutlanma” IV-Avrupa Üzerine Düünceler V-Cansz Güç ve Gelecein Güçleri
kinci Bölüm I-Don Carlos ve Sir Watkin. Yine “Sonun Balangc” Belirtileri II-Lord Redstock III-spritizma Olaylar Bilim Aratrma Komisyonunun Raporu Üzerine IV-Kurald Olaylar V-Yuri Samarin Üzerine
NSAN Birinci Bölüm
I-Bitkisel, Duraan Yaam Ülküleri. Vurguncular ve Toprak Aalan. Rusya’y Kou At Gibi Sktran Beyefendiler II-Kültürlü insancklar. Kendine Zarar Veren Tipler III-Tartlan Noktalarn Yanll ve Tutarszl
IV-Rus Köylüsünü Kurtaran yi Kalpli sviçreli kinci Bölüm
I-Siyasal Sorunlar Üzerine II-Paradoksçu III-Yine spritizma Üzerine Birkaç Söz IV-Hayatta Olmayan Birinin Adna
MAYIS Birinci Bölüm
I-Özel Bir Mektuptan II-Bölgesel Yeni Bir Sözcük III-Duruma ve Bayan Kairova IV-Bay Avukat ve Kairova V-Bay Avukat ve Velikanova
kinci Bölüm I-Bir Kurum Üzerine. Uygun Düünceler II-Tutarsz Bir Düünce III-Tartmasz Demokrasi. Kadnlarmz
HAZRAN Birinci Bölüm
kinci Bölüm I-Paradoksum II-Paradokslardan Çk III-Dou Sorunu IV-Ütopik Tarih Anlay V-Yine Kadnlar Üzerine
TEMMUZ-AUSTOS Birinci Bölüm
kinci Bölüm I-dealist Kinikler II-dealist Olmak Utanlacak Bir ey mi? III-Almanlar ve Çalma Düzeni. Akl Almaz Beceriler. Keskin Zekâ Üzerine
Üçüncü Bölüm I-Rusça m, Franszca m? II-Anayurdun Babas Hangi Dilde Konumal
Dördüncü Bölüm I-Kaplcalar Ne Salar? ifa m, Görgü mü? II-Zamanmz Kadnndan yilik Gören Biri III-Çocuk Srlar IV-Toprak ve Çocuklar V-Rusya çin Çok Önemli Bir Yaz Post Scriptum
EYLÜL Birinci Bölüm
kinci Bölüm I-flah Olmaz Tipler II-Kifomokiyevlik III-Bir Önceki Bölümün Devam IV-Korkular ve Tehlikeler
V-POST SCRIPTUM
EKM Birinci Bölüm
I-Basit Gibi Görünen Kark Bir Dava II-Basitlik ve Küçümseme Üzerine III-ki ntihar Olay IV-Hüküm
kinci Bölüm I-Dou Sorununun Yeni Evresi II-Çernyayev III-Seçkin nsanlar IV-Ayn Konu Üzerine
KASIM Birinci Bölüm
Uysal Kz (Fantastik Bir Öykü) Yazardan I-Ben Kimdim, O Kimdi? II-Evlenme Teklifi III-nsanlarn En Soylusuyum, Ama Buna Kendim Bile nanamyorum IV-Planlar, Planlar, Planlar V-Uysal Kz Bakaldryor… VI-Korkunç Bir An
kinci Bölüm I-Gurur Düü II-Perde Birden niverdi III-Çok yi Anlyorum, IV-Sadece Be Dakika Geç Kalmtm
BR YAZARIN GÜNLÜÜ
ARALIK Birinci Bölüm
I-Yine Basit Gibi Görünen, Kark Dava Üzerine II-Geciken Bir Ahlak Dersi III-Kantsz ddialar IV-Gençlik Üzerine V-ntihar ve Kibir Üzerine
kinci Bölüm I-Çocuk Yaamndan Bir Anekdot II-Yaknda Çkacak “Svet” Dergisine Katlmam Üzerine Bir Açklama III-imdi Sorun Hangi Noktada IV-“Gafil Avlanan Pyotr” Üzerine Bir Çift Söz
1877
kinci Bölüm I-Bilimd Uzlatrc Bir Düünce II-Avrupa’da Sadece Strütskiyiz III-Petraevskiciler Üzerine IV-Rus Yergisi. “Ham Toprak “Son arklar”. Eski Anlar
V-Bir sim Günü Yaz lerinden
UBAT Birinci Bölüm
I-Sahte Peygamberler ve Ay’ Nohuda Çevirmeyi Sürdüren Topal Fçclar. Kimsenin Tanmad Büyük Rus nsan II-Dev Müsveddeleri. “ Çevre”nin Küçük Düürülmü Evlad. Srt Derisi Yüzmeyle lgili Bir Olay. Uygarln Büyük Çkarlar. “Bu Deere Satn Alnyorlarsa Onlara Lanet Olsun!” III-nsan Derisi Yüzme ve Buna Bal Olarak Çeitli Sapknlklar. Uakça Görülerde Otoriteye Duyulan Nefret IV-Metternichler ve Don Kiotlar
kinci Bölüm I-Günümüzün En Belli Bal Sorunlarndan Biri II-“Günün Meselesi” III-Avrupa’da Günün Meselesi IV-Sorunun Rusvari Çözümü Bir Mektuba Yant Yaz lerinin Yant
MART Birinci Bölüm
I-Bir Kez Daha “stanbul Er ya da Geç Bizim Olmal” Meselesi Üzerine II-Rus Halk Kendi Görü Açsndan Dou Sorunu Üzerinde Saduyulu Bir Anlaya Ulamtr III-Günümüze Çok Uygun Düen Görüler
kinci Bölüm I-“Yahudi Sorunu” II-Pro et Contra III-Status in Statu. Krk Yüzyl Varln Sürdürme
IV-Yine de Kardelik Var Olsun! Üçüncü Bölüm
I-Bir “Dünya nsan”nn Cenaze Töreni II-Tek Tük Bir Olay
NSAN Birinci Bölüm
I-Sava: Biz Herkesten Güçlüyüz II-Sava Her Zaman Felaket Deildir, Bazen Kurtulutur III-Aktlan Kan Kurtulu Olacak m? IV-“Sessiz Çar”n Dou Sorunu Üzerine Düünceleri
kinci Bölüm I-Gülünç Adamn Düü (Fantastik bir öykü) II-Sank Kornilova’nn Beraat Etmesi Okurlarma
MAYIS-HAZRAN Birinci Bölüm
kinci Bölüm I-Eskinin Toprak Sahipleri-Gelecein Diplomatlar II-Dünya Sorunlar Karsnda Diplomasi III-Rusya Hiçbir Zaman Diplomasi D Çözümlerde Bugünkü Kadar Güçlü Olmamtr
Üçüncü Bölüm I-Dünya Alman Sorunu, Almanya-Protestocu Ülke II-Dâhi-Kukucu Adam III-Kzgnlar ve Güçlüler IV-Kara Ordu, Uygarln Yeni Bir Unsuru Olarak Lejyon Düüncesi
V-Pek Sevimsiz Bir Sr Dördüncü Bölüm
I-Türk Aklar II-Altn Fraklar. Düz Düünenler
TEMMUZ-AUSTOS Birinci Bölüm
I-Moskoval Bir Dostla Sohbet. Yeni Bir Kitap Hakknda Ksa Bir Yaz II-Söylentiler ve “Hep Bir eyler Gizleniyor” Tutkusu. “Gizleniyor” Sözcüünün Bir Gelecei Olabilir, Bu Nedenle Batan Önlem Almal. Yine Rastgele Aile Üzerine III-Anne Baba Cunkovskiler’in Öz Çocuklaryla Davas IV-Mahkeme Bakan Olarak Hayali Öütlerim
kinci Bölüm I-Yine Soyutlama Üzerine. “Anna Karenina”nn Sekizinci Bölümü II-Bir Slavcnn tiraflar III-Bir Olay Olarak “Anna Karenina”nn Özel Önemi IV- Köylüden Tanr nanc Edinen Toprak Sahibi
Üçüncü Bölüm I-Kibir Asabilii II-Tout Ce Qui N’Est Pas Expressément Permis Est Défendu III-Dou Sorununun Temel Anlamnn Eitimsiz ve Okuma Yazma Bilmeyen Rus Halknca Nasl Yanlgsz Kavrand Üzerine IV-Levin’in Sarslmas. Bir Soru: Uzaklk, nsancl Duygular Etkileyebilir mi? Tutsak Bir Türk’ün Görüleri Bizim Baz Hanmefendilerin nsancl Düünceleriyle Badaabilir mi? Nihayet, Öretmenimiz Bize Neler Öretiyor?
EYLÜL
Birinci Bölüm I-Talihsizler ve Baarszlar II-lgi Çekici Bir Kiilik III-Üç Ay Önce Yazdklarma Atf IV-Avusturya’nn imdi Aklndan Neler Geçirdii Üzerine V-Kapya Dayanan Kim? Kim Girecek? Kaçnlmaz Yazg
kinci Bölüm I-Yalan Yalanla Kurtulur II-nsan Kabul Edilen Salyangozlar. Bizim çin Daha Yararl Olan Nedir: Bizimle lgili Gerçein Bilinmesi mi, Yoksa Hakkmzda leri Geri Konuulmas m? III-Aydn Rus nsannn Geleceine Hafiften Dokundurma. Gelecein Rus Kadnnn Tartmasz Yazgs
EKM Birinci Bölüm
I-Okura II-Her Zamanki Eski Askeri Kural III-Ayn Kural, Ancak Farkl Görünüte IV-En Büyük Askeri Hatalar Bazen Pekâlâ Hata Olmayabilir V-Biz Sadece Yeni Bir Gerçee Çattk. Hata Yoktu. ki Birbirine Zt Ordu. u An Durum
kinci Bölüm I-Hartung’un ntihar ve Hiç Deimeyen Sorumuz: Kim Suçlu? II-Rus Centilmeni. Bir Beyefendinin Sonuna Kadar Beyefendi Kalmas Olanakszdr III-Gerçek çin Yalan Zorunludur. Sürekli Yalan Gerçee Götürür. Bu Doru Olabilir mi?
Üçüncü Bölüm I-Rusya’nn Roma Ruhbanlar II-Eski Polonyal‘nn Yaz Ay Bar Giriimi
III-“Birjevye Vedomosti”nin Münasebetsizlii. Ateli Deil, Kötü Niyetli Kalemorlar
Birinci Bölüm I-“Strütskiy” Sözcüünün Anlam II-“Stuevatsya” Fiilinin Öyküsü
kinci Bölüm I-Uaklk m, Yoksa ncelik mi? II-nsana “Ancak Bu Kadar Olur!” Dedirtecek Bir Uaklk Olay III-Uzun Zamandr Söylemek stediim Slavlar Üzerine Çok Özel Sözler
Üçüncü Bölüm I-Barla lgili Söylentiler. stanbul Bizim Olmaldr - Olabilir mi? Çeitli Görüler II-Son Kez Yine “Öngörüler” III-Frsattan Yararlanmak Gerek
ARALIK Birinci Bölüm
I-Eski Bir Olay Hakknda Son Açklama II-Alnt III-Saptrmalar ve ine Geldii Gibi Yorumlamalar. Bizim çin Bir Deeri Olmaz IV-Kötü Niyetli Psikologlar. Kadn Doumcu Psikiyatrlar V-Bence Pek Çok Noktaya Açklk Getirebilecek Bir Olay VI-Çocuk Düman mym? “Mutlu Kadn ” fadesinin Ne Anlama Geldii Üzerine
kinci Bölüm I-Nekrasov’un Ölümü. Mezar Banda Yaplan Konumalar Üzerine II-Pukin, Lermontov ve Nekrasov III-air ve Yurtta. nsan Olarak Nekrasov Hakknda Genel
Yorumlar IV-Nekrasov’un Lehine Bir Tank V-Okurlara
1880
AUSTOS Birinci Bölüm
I-Pukin ’le lgili Yaptm Konuma Üzerine Bir Açklama kinci Bölüm Pukin (bir etüt)
8 Haziran 1880 Tarihinde Rus Edebiyatn Sevenler Derneinin Toplantsnda Söylenmitir
Üçüncü Bölüm Frsat Deerlendirme. Bay A. Gradovski’nin Hakkmdaki Yazs Üzerine Hazrladm Dört Yaz Bay Gradovski’ye thaf Olunur
I-Çok Önemli Bir Sorun Üzerine II-Aleko ve Derjimorda. Aleko ’nun Toprak Kölesi Üzerine Çektii Aclar. Anekdotlar III-ki Ayrlm Parça IV-Birine Boyun E Diyeceksin, Ötekine Marur 0l! Bir Kak Suda Frtna
1881
III-Kökleri yiletirmek çin Günü Unutmak Gerekir. Beceriksizliimden Duygusalla Kaplyorum IV-lk Kök. Salam Ekonomi Üslubu Yerine Eski Sözlere Taklyorum. Deniz-Okyanus. Ekonomi çin Çok Yararl Olan Gerçei Arama stei ve Huzurun Kaçnlmaz Olduu V- lkler Konusun. Bizler imdilik Yol Göstermek, Fikir Vermek çin Bir Tarafta Bekleriz
kinci Bölüm I-Nükteci Bürokrat. Bizim Liberaller ve Batnlar Üzerine Düünceler II-Krlov’dan Eski Bir Domuz Masal III-Gök-Tepe. Bizim çin Asya’nn Önemi IV-Sorular ve Yantlar V-“1881 ‘Bir Yazarn Günlüü, Abone lan”
KÜÇÜK SÖZLÜK
DOSTOYEVSK‘NN YAAMI VE YAPITLARI 1821 Fyodor Mihayloviç Dostoyevski 30 Ekimde,
Moskoval bir tüccarn kz olan Marya Fyodorovna ve doktor Mihail Andreyeviç Dostoyevski’nin olu olarak Moskova’da dünyaya gelir. On yana kadar çocukluu, oyun arkadalarndan yoksun, skc ve kapal aile çevresinde geçer.
1831 Baba Dostoyevski Moskova’ya 150 kilometre uzaklktaki Darovoye adl bir yurtluk satn alr, yaz aylarn burada geçirirler. Dostoyevski Rus köylüsüyle ilk kez tanr. Marey adl bir köylüyle karlamas onu derinden etkiler (bu izlenimini “Bir Yazarn Günlüü”nde derin bir duyarllkla anlatr). Aabeyi Mihail’le Moskova’da özel bir okula balar. Baba Dostoyevski akamlar çocuklarna ncil’i, Karamzin’in Rus Tarihi’ni, Derjavin’in Kouklar’n, Jukovski ve Pukin’den iirler okur.
1834 Mihail’le Çermak yatl okuluna balar. Walter Scott, Dickens, George Sand, Hugo’nun yaptlaryla tanr. Okul yllar arkadasz geçer.
1837 Anne Marya Fyodorovna hayata gözlerini yumar. Annesinin ölümü Dostoyevski’yi derinden sarsar. Mihail’le birlikte Askeri Mühendislik Okuluna girmek üzere Petersburg’a giderler. “Yüce ve güzel”e inanç dönemidir. Tutkuyla dolu bu iki delikanl düelloda öldürülen Pukin’in evini ziyaret etme hayalleri kurar. Yol üzerinde karlat ve arabacsna insanlkd davranta bulunan bir askeri kurye Dostoyevski’yi derinden etkiler (Günlüünün birkaç saysnda bu olaya yer vermitir.)
1838 Askeri Mühendislik Akademisine girer. Kardei Mihail’in salk nedeniyle okuldan ayrlmas Dostoyevski’yi derinden üzer, yapayalnzdr. Arkadalarna, okula bir türlü snamaz. Teselliyi Shakespeare, Schiller, Hoffmann, Balzac,
Gogol’ün yaptlarnda bulur. 1839 Babas köylüler tarafndan öldürülür. Babasna
duyduu gizli nefret nedeniyle ar bunalmlar geçirir. 1843 Okulu bitirdikten sonra stihkam Dairesinde
temen olarak göreve balar. 1844 Kardei Mihail’le sürekli mektuplar. Balzac’n
Eugénie Grandet ve Schiller’in Don Carlos’ unu çevirir. Ordudan istifa eder.
1845 lk yapt nsancklar’ askeri okulundan arkada köy romanlar yazar Aleksandr Grigoroviç’e okur. air Aleksandr Nekrasov’un araclyla öykü, ünlü Rus düünür ve eletirmen Vissarion Belinski’ye götürülür. “nsancklar” Belinski’nin evinde bir akam toplantsnda okunur, Belinski Dostoyevski’yi cokuyla kutlar.
1846 nsancklar Nekrasov’un Petersburg Almana’nda yaynlanr. Sonralar “düüncesi çok güzeldi, böylesini yaamm boyunca düünmemitim” diyecei Öteki adl öyküsü büyük hayal krkl yaratr. Belinski, Gogol özentisi olarak niteledii bu öyküyü yerden yere vurur. Dostoyevski, Belinski’den uzaklar, derin umutsuzlua kaplr. Mihail’le edebiyat üzerine yazmay sürdürür.
1847 Sovremennik [Çada] dergisine yazd Dokuz Mektupluk Öykü, Ev Sahibesi ve Kaldrlan Kançlaryalar adl öyküleri ses getirmez. Dergiyle aras açlr.
1848 1848 Fransz Devriminin estirdii rüzgârlar Rusya’da da yank bulur. Petraevski çevresinde kurulan gizli siyasal örgütle yakn ilikiler kurar. Beyaz Geceler ve Bir Yufka Yürekli adl öyküleri yaynlanr.
1849 Netoçka Nezvanova ve Küçük Kahraman adl öyküleri gün na çkar. Mihail’le beraber “Durov” adl gizli siyasal bir örgüte girer. Örgütün lideri Durov’un evinde gizli
akam toplantlarna katlr. 22 Nisanda çara suikast gerekçesiyle örgütün dier üyeleriyle birlikte tutuklanr. Peter ve Pol kalelerinde sekiz ay tutuklu kalr. 22 Aralkta ölüm cezasna çarptrlr. Karar, götürüldükleri infaz alannda yüzlerine kar okunur. Ardndan çarn buyruuyla balandklar bildirilir. (Bu korkunç sahneyi hayat boyunca unutmayacak, yaptlarnda ileyecektir.) Dostoyevski’nin cezas dört yl kürek ve süresiz orduda hizmet cezasna çevrilir.
1850 Cezasn çekmek üzere Tobolsk’a sevk edilir. Dekabristler’in çileke eleriyle görüür. (Kadnlardan birinin verdii ncil’i ölene kadar yanndan ayrmayacaktr.) Cezaevinde ar koullarda dört yl geçirir. Bir Dekabristin ei olan N. A. Fonsivina araclyla Mihail’le mektuplar. lk sara nöbetleri balamtr.
1854 15 ubatta kürek cezasn tamamlar, geri kalan cezasn çekmek üzere Semipalatinsk’e sevk edilir. Yedinci Sibirya Taburunda er olarak göreve balar. Burada Baron Vrangel ve Isayev ailesiyle tanr. Marya Dmitriyevna Isayeva’ya yakn ilgi duyar. Dört yllk kürek cezas dünya görüünü deitirmitir. sa ve Ortodoksluk inancna sarlr.
1855 Hapishane yaantsn anlatt Ölüler Evinden Anlar adl romanna balar. Isayevler Kuznets’e atanr. Marya’ya tutkulu ak mektuplar yazar. Marya’nn kocas ölür.
1856 Askeri Mühendislik Akademisinden tand general Totleben’e mektup yazarak affedilmesini ister. Rütbesi astemenlie yükseltilir. Marya Dmitriyevna’ya evlenme teklifinde bulunur. ubatta evlenirler. Sekiz yllk yayn yasandan sonra Küçük Kahraman öyküsü Otoçestvenniye Zapiski [Yurt Notlar] dergisinde yaynlanr.
1859 Görevinden istifa ederek Moskova’ya yerlemek amacyla ilgili makamlara bavurur. Moskova’ya 150 kilometre
uzaklktaki Tver ilinde oturmasna izin verilir. Tver’de üç ay kaldktan sonra on yldr görmedii Petersburg’a yeniden döner. Ruskiy Vestnik’te [Rusya Postas] Amcamn Rüyas adl öyküsü yaynlanr.
Ölüler Evinden Anlar ve Stepançikovo Köyü üzerine çalmalarn sürdürür.
1861 Topraa bal kölelik düzeni çar buyruuyla ortadan kaldrlmtr. Kardei Mihail’in kurduu Vremya [Zaman] dergisine yazlar yazar. Ezilenler adl uzun öyküsü bu dergide yaynlanr. Ölüler Evinden Anlar’ bitirir. Yaync ve gazeteci Apollon Maykov ve Nikolay Strahov’la tanr. Eletirmen ve yazar Apollon Grigoryev Vremya dergisine katlr. Dostoyevski Otoçestvenniye Zapiski dergisiyle sert edebiyat tartmalarna girer. On yl önce tand ve gizli ak besledii Polina Suslova adndaki üniversiteli genç bir kzn öyküsünü Vremya’da yaynlar.
1862 Dostoyevski Slavc düüncülere eilim gösterir. lk kez yurtdna çkar. Berlin, Dresden, Paris, Londra yolculuklar yapar. Avrupa’y eletirel bakla ele ald Yaz zlenimleri Üzerine K Notlar adl yapt Vremya’ da yaynlanr.
1863 Polina Suslova’yla Avrupa’ya gider. Zamannn çounu rulet masalarnda geçirir, çok para kaybeder. Ünlü düünür Aleksandr Herzen’le buluur. Strahov’un Polonya ayaklanmasna ilikin bir yazs üzerine, Vremya sansür kurulunca kapatlr. Marya hastalanr. Dostoyevski’nin iddetli sara krizleri balar.
1864 Ei Marya Dmitriyevna hayata gözlerini yumar. Kardeiyle birlikte Vremya yerine Epoha [Devir] adl bir dergi çkarrlar. Kardei Mihail ölür. Dostoyevski derinden sarslr. Önemli yaptlarndan biri olan Yer Altndan Notlar’ bitirir ve Epoha’da dizi olarak yaynlanr.
1865 Yurtdna çkar. Wiesbaden’de Suç ve Ceza romanna balar. Paralarn kumarda kaybeder. 3000 ruble ve yeni bir yapt yazarak teslim etmesi karlnda bütün yaptlarnn yayn hakkn Stellovski adnda bir yayncya devreder. Kopenhag’da Baron Vrangel’Ie karlar.
1866 Suç ve Ceza, Ruskiy Vestnik’te dizi olarak yaynlanmaya balar. Polina Suslova’yla yeniden Avrupa yolculuklarna çkar. Paralarn rulet masasnda yitirir. Kumarbaz romanna balar. leride ei olacak Anna Grigoriyevna Snitkina adnda genç bir kz stenograf olarak tutar. Kumarbaz’ 25 günde bitirip Stellovski’ye teslim eder. Anna Grigoriyevna’ya ilgi duyar. Suç ve Ceza romann tamamlar.
1867 Anna Grigoriyevna’yla evlenir. Üç yl sürecek yurtd serüveni balar. Cenevre’de eiyle birlikte Bar ve Özgürlük Birlii toplantsna katlr. Budala romanna balar. Belinski üzerine bir makale yazar. Kumarda bütün parasn yitirir. Turgenyev’le onun Duman roman üzerine sert tartmalara girer.
1868 Budala, Ruskiy Vestnik’te yaynlanmaya balar. lk kzlar Sonya dünyaya gelir ve üç ay sonra ölür.
1869 Dresden’de Ebedi Koca öyküsünü bitirip, Rusya’da yeni çkan Zarya [afak] dergisine gönderir. Sara nöbetleri sklar. Suç ve Ceza kitap halinde baslr. Kzlar Lyubova dünyaya gelir. Rusya gözlerinde tütüyordur. Ecinniler romanna balar.
1871 Rusya’ya döner, ikinci çocuklar doar. Ecinnileri bitirir.
1872 Ecinniler roman yaynlanr. “Bir Yazarn Günlüü” adnda bir dergi çkarmay tasarlar. Grajdanin [Yurtta] dergisinin sahibi Prens Meçerski’yle görüür ve derginin yayn yönetmenliine getirilir. Yaz ayn Staraya Russa’da geçirir.
1873 Budala ve Ecinniler kitap halinde baslr. Grajdanin’in “Bir Yazarn Günlüü” köesinde on alt bölümlük bir yaz hazrlar. Delikanl adl romann yazmak için dergiden ayrlr.
1874 Delikanl üzerine çalmalarn sürdürür. 1875 Delikanl, Otoçestvenniye Zapiski dergisinde
yaynlanr. Alyoa adn verdikleri bir erkek çocuklar dünyaya gelir.
1876 “Bir Yazarn Günlüü”nü her ay aksatmadan 1877’nin sonuna kadar sürdürür. Artk geçim skntsndan kurtulmutur.
1877 Sal gittikçe bozulur, balad dier yaptlarn bitirmek üzere “Bir Yazarn Günlüü”ne iki yl ara verir. Karamazov Kardeler romanna balar.
1878 Rus düünür Vladimir Solovyev’le tanr. Onunla birlikte Optima Pustin Manastrn ziyaret eder. Piskopos, aziz
Tihon Zadanski’nin öretilerine yakndan ilgi duyar. Karamazov Kardeler için kaynak araylarna girer. Kiev’de gösteri yapan gençlere hitaben, Rus aydnnn halkndan ve köklerinden kopukluu ve Avrupallamann getirdii kültürel yozlama üzerine bir mektup yazar. Oullar Alyoa saradan ölür.
1879 Karamazov Kardeleri bitirir. Rus Edebiyatn Sevenler Derneinin düzenledii Pukin’i anma gününde bir konuma yapar. Bu konumas Rusya’da büyük bir yank uyandrr. Dostoyevski bir peygamber gibi görülür. Konumasna Profesör A. Gradovski’nin yönelttii sert eletiriler üzerine “Bir Yazarn Günlüü”nde yant niteliinde uzun bir yaz yazar.
1881 “Bir Yazarn Günlüü”ne yeniden balar. Ocak saysn çkardktan sonra hastalanr. 28 Ocakta hayata gözlerini yumar ve 31 Ocakta Aleksandr Nevski Manastrndaki büyük bir törenle topraa verilir.
Sunu Dostoyevski’nin Dnevnik Pisatelya (Bir Yazarn Günlüü)
adl bu yapt 1873, 1876-1877, 1880 ve 1881 yllarn kapsyor. 1873’te Grajdanin adl dergide yaynlanmaya balayan “Bir Yazarn Günlüü” köesinde, edebiyat, sanat, ahlak, Rus gündelik yaam, Rus halknn dinsel inançlar, karakter özellikleri ve Rus hukuk sistemiyle ilgili 16 yaz yer alyor.
Üç yl ara verdikten sonra, 1876-1877 yllarnda Bir Yazarn Günlüü ad altnda kendi dergisini çkarmaya karar veriyor ve hiç ara vermeden, tüm aylar kapsayacak biçimde iki yl düzenli olarak çkaryor. Salnn bozulmas üzerine derginin yaynna ara veriyor. 1880’de yalnzca bir say çkaryor ve uzun saylabilecek bu sayy 1880 Hazirannda Aleksandr Pukin’i anma törenlerinde yapt ünlü konumasna ayryor. 1881’de yine her ay kapsayacak ekilde “Günlüü” yaynlamaya karar veriyor ve ocak saysn çkaryor. Ancak ocak ay sonunda geçirdii ar bir akcier kanamas sonucu hayata gözlerini yumuyor. “Bir Yazarn Günlüü” dizisi de böylece sona eriyor.
Dönemin siyasal ve toplumsal olaylar, din, ahlak, adalet ve sava üzerine kaleme ald 1876-1877 yazlarnda, özellikle 1876 Osmanl-Srp ve 1877-1878 Osmanl-Rus savalarnn Rus halknda yaratt ulusal heyecanlar Dostoyevski’yi farkl bir çizgiye tayor. Bu dönemde yazd makaleler Slavc bir cokuyla kaleme alnmtr.
“Günlüün” içeriini oluturan belli bal konular: • Rus halknn yüceltilmesi, halkç gerçee ve ülkülere
inanç, halk sevgisi. • Rus ruhu, Rus düüncesi. • Rus aydnnn halktan kopukluu, halkn ve aydnlarn
birbirini anlama sorunu.
inanc. • Anadil sorunu. • Ulusal bilinç. • Kültür ve eitim sorunlar. • Sava ve bar üzerine düünceler. • Bütün Slavlarn birletirilmesi ülküsü. • Dou Sorunu, Osmanl-Rus Sava olarak
özetlenebilir. Dostoyevski’nin ezilen ve bask altnda tutulan Rus
halkndan yana tavr almas, Rus halkn yüceltmesi, ondan ideal bir halk yaratma çabalar, neredeyse “Günlüün” içeriini oluturur. Bu görüler somut olgulardan uzak görünmesine karn büyük bir inançla ve cokuyla kaleme alnmtr. Edward Hallett Carr Dostoyevski adl yaptnda bu konuda öyle yazyor:
… ve hatta imdi bile baz eletirilerde Dostoyevski’den “ezilenlerin” savunucusu olarak, söz ediliyor. Aslnda böyle eylere aldrmyordu o. lgisi politik ya da sosyal konulara deildi, ahlakayd. nancn nesnesi bir soyutlamayd ve o, daha sonra o denli artc bir ekilde boa çkan “kutsal Rus insan” mitinin (eer yaratclarndan biri deilse) yaygnlamasn salayand, (s. 255)
Rus halkn ülkületirmek Dostoyevski’de tutku halini alr, derin bir inançla sarld bu tezini “Günlüün” hemen hemen her saysnda dile getirir:
Hayr, halkmz nasl olduuyla deil, nasl olmak istediiyle yarglayn. Ülküleri güçlü ve kutsaldr, aclar ve zorluklar döneminde onu kurtaran bu ülküleri olmutur; ülküleri ezelden beri ruhuyla kaynam ve onu daima saf yüreklikle, dürüstlük, içtenlik ve kavray zenginliiyle, zihin açklyla ödüllendirmitir.
Yine halka balanan umuda ve inanca iki örnek:
[Halk] gerçekten felaketin eiine gelse de, ne olursa olsun kendini de, bizleri de [aydnlar] kurtaracaktr, çünkü k ve kurtulu aadan gelecektir.
nsanla yeni sözler söylemek için yalnzca bizler mi görevlendirildik? Burada ekonominin, silah gücünün ya da bilimin zaferinden söz etmiyorum ki! Evrensellik ülküsüne, tüm insanlarn kardeçe birlemesine, Rus ruhunun belki de bütün halklardan daha yatkn olduunu dile getirdim sadece.
Rusya’da yukar toplum kat ve aydn zümre ile halk arasndaki derin uçurumun nedenlerini iki yüz yllk Avrupallama sürecine balar. Bu dönem içinde yalnzca Avrupa giyim kuamna özenildiini ve bunun Rus aydnnda kültür yozlamasna yol açtn dile getirdii yazlarnda Dostoyevski’yi batllamaya kar bir tutum içinde görürüz. “Günlüünün” neredeyse her saysnda, Avrupa aydnlanmasnn ekli olarak dtan benimsendiini vurgulayarak, Rus halkyla ve toprayla köklerini koparm Rus Batclara yüklenir ve Bat yanls bir Rus düünürüne öyle seslenir:
Ama bu aydnlanmadan, kelimenin tam ifade ettii “aydnlanmay” anlyorum, yani ruhu ve kalbi aydnlatan, akla yön veren, ona yaam yolunu gösteren tinsel …
Eer böyleyse, bu aydnlanmay Avrupa kaynaklarndan almamzn hiç de gerekmediini müsaade edin de söyleyeyim.
Dostoyevski’nin, Avrupa’yla ilgili, birbiriyle çelien görüleriyle de karlarz:
… Gelgelelim, içten içe oyulan bu hastalkl, çürümü toplum düzeni [Avrupa] ulalmas gereken ve ancak ulald takdirde, Avrupa’da varlmz hissettireceimiz yüce bir ülkü olarak gösteriliyor halkmza.
Avrupa’da bütün ülkelerin temellerinin oyulduunu söyler, yakn gelecekte bunlarn iz brakmadan yklp gidecei ve yerini hiç duyulmam, eskisine hiç benzemeyen bir yapnn alaca kehanetinde bulunurken, baka bir bölümde Avrupa’nn Rusya için ne kadar deerli olduunu söylemekten de kendini alamaz:
Âh, bilir misiniz beyler, bizler için, hayal dükünü Slavclar için -sizlerin deyiinizle Avrupa’ya kin besleyenler için- bu Avrupa’nn, bu “kutsal harikalar ülkesinin” ne kadar deerli olduunu! Bu deerli, bizim için “yurt” olan bu ktann yazgsnn bizleri nasl ilgilendirdiini, ufkunu gitgide saran kara bulutlarn bizleri nasl endielendirdiini bilir misiniz!
Rus ruhunun, Rus dehasnn evrensel birlie bütün halklardan daha yatkn olduunu öne sürer. Rusya’nn, Rus halknn kendisi için belirledii ve üstlendii evrensellik görevi “Günlüünde” sk sk ele ald konulardan biridir:
Evet, Rus insannn kendisi için belirledii görev, tartmasz, Avrupa’nn birlemesi ve evrenselliktir.
Gerçek Rus için Avrupa ve büyük Ari kavmin yazgs, Rusya kadar, anayurdumuzun yazgs kadar büyük deer tar, çünkü bizim yazgmz klç zoruyla deil, kardeliin, tüm insanln kardeçe birleme emellerimizin gücüyle varlacak bir evrenselliktir.
Roma Katolik ideolojisine yüklenir, Hristiyan erdemlerinin, sa’nn yalnzca Ortodokslukta korunduunu, kurtuluun Rusya’nn önderliinde Ortodoks halklarn birlemesinde olduunu ileri sürer:
Roma Katolik dini Avrupa’da doallkla sosyalizmi de yaratmtr. Sosyalizm, insanolunun yazgs sorununun çözümünde Tanrnn dnda bir görevi üstlenmitir çünkü… Yitirilen sa imgesi bütün dünyada apaklyla Ortodokslukta korunmutur. Gelecein sosyalizmine doru, belki de Avrupa insanlna yeniden kurtulu yolunu gösterecek yeni rüzgârlar Dou’dan esecektir. te Dou’nun misyonu ve ite Rusya için Dou Sorununun tad anlam budur.
Bunlar iddial sözlerdir tabii, ama bu görüler yalnzca Dostoyevski’ye ait deildi, geçmite de birçok Rus düünür söylemiti bunlar. Ancak, ne Avrupa ülkelerinin yklacana, ne Rusya’nn gelecekte üstlenecei evrensellik görevine, ne stanbul’un Ruslar tarafndan ele geçirileceine, ne de Ortodokslua degin öngörüleri gerçeklemitir (en azndan bu zamana kadar).
Savala ilgili görülerine gelince, Dostoyevski’nin sava ve uzun süreli barla ilgili görüleri hayli ilginçtir. Savan deil, asl uzun bir barn insanlar canavarlatrdn, acmasz yaptn; bir toplum hastaln pençesinde inim inim inliyorsa, bar gibi hayrl bir iin, gerçekte topluma yarar yerine zarar getireceini;
savan baz eyler için zorunlu olduunu, iyiletirici gücü bulunduunu, insanl rahatlattn söyler:
Bu sava bize gereklidir, Türklerin zulmü altnda ezilen Slav kardelerimiz için deil sadece, kendi kurtuluumuz için biz de bu sava balatacaz: Sava, çürümülüün batanda tinsel aclar içinde otururken soluduumuz o zehirli havay temizleyecektir.
Savaa hiç kukusuz toprak ele geçirme, fetih emelleri dnda bakyor, savan uyumu canlar uyandracana, Rus toplumunu batan aaya saran ahlakszl ortadan kaldracana, toplumu devindireceine inanyordu. Dostoyevski’nin bu sözlerini farkl anlamlara çekmemek gerekir.
Dostoyevski’nin dünya görüündeki köklü deiime gelince, gençliinde Petraevski’nin çarlk muhalifi gizli örgütüne katlm, örgüt üyeleriyle birlikte tutuklanm, sekiz ay tutuklu kaldktan sonra Sibirya’da dört yl kürek cezasna çarptrlmt. O yllar inancn öyle dile getiriyordu:
… Son derece kutsal, ahlaki, en önemlisi de tüm insanl içine alan, gelecekte istisnasz bütün insanln temel yasas olarak görüyorduk [sosyalizmi]. Bu ülkülerin büyüleyici etkisi, 1848 Paris Devriminden çok önce sarmalamt bizleri. Gelecein “yeniden kurulmu bir dünya” gerçeine ve komünist bir toplumun kutsallna adamtm kendimi.
Ancak dört yllk kürek cezas dünya anlayn deitirecek, cezasn çekmek üzere sevk edildii Tobolsk’ta görüme olana bulduu Dekabristler’in (1825 Aralk ayaklanmaclar) elerinin verdii ve ölene kadar yanndan ayrmad ncil’i rehber edinecek, “dört yl kürek cezas uzun
bir okuldu, düünce ve inançlarma yön verecek zamanm oldu” diyerek kendini dine ve sa inancna adayacaktr.
1877’de “Günlüünde” arlkla ilenen konu Dou Sorunudur. Yukarda belirtildii gibi, Osmanl-Rus Savann ateledii Slavc duygularla kaleme alnmtr. Dostoyevski’nin stanbul’la ilgili görüleri hayli ilginçtir. “stanbul er ya da geç bizim olacaktr” söylemi Dostoyevski’nin slogan haline gelmitir. stanbul’un Ruslar tarafndan ele geçirilmesinin nedenlerini kendince yorumlayarak, bu konuya “Günlüünde” dörtten fazla bölüm ayrmtr:
stanbul bizim olmaldr, evet, stanbul Ruslar tarafndan fethedilecektir, Türklerden bize sonsuza dek geçecektir. Ksacas, sadece bize ait olmaldr, sahip olduktan sonra biz bu kente Slavlar ve sonra kimi istiyorsak onlar sokacaz…
“Günlüün” çeitli bölümlerinden yaptmz bu alntlarn amac, elbette Dostoyevski’yi eletirme ya da öngörülerinin gerçeklemediini kantlama çabas deildir, “Günlükte” dile getirdii düüncelerin ksaca bir özetini yapmaktr sadece.
Dostoyevski’nin bu yapt yalnzca zamann siyasal ve toplumsal olaylaryla, savala snrl deil kukusuz. “Bobok”, “Tuhaf Adamn Düü”, “Uysal Kz”, “sa’nn Noel Aacndaki Çocuk” gibi fantastik öeler tayan öyküler, “Asrlk Kadn”, “Mujik Marey” ve “Petersburg’dan nsan Görüntüleri” gibi duygu yüklü anlatlar da vardr. 1880 saysnn tamamn oluturan, Pukin’i anma töreninde yapt ünlü konuma “bal bana bir olay” olarak kabul edilmi, o dönemde Rusya’da büyük yank uyandrmtr. Slavclar ve Batclar tarafndan cokuyla karlanm, Dostoyevski “peygamber” olarak nitelendirilmitir.
Dostoyevski Rus adalet sistemiyle de çok ilgilenmitir.
“Günlüü” neredeyse yüz sayfay bulan durumalarla doludur. O zamanlar Rusya’da uygulanmaya balanan jürili mahkemelerin yetersizliini vurgularken, avukatlk kurumuna da sert eletirilerde bulunur.
Sunu yazsn bitirirken bir iki konuda okurlar bilgilendirmenin yerinde olacan düünüyorum.
Dostoyevski birkaç yerde Türkler için ar hakaretler içeren sözler kullanr. Dostoyevski, yaptlarnda d ayrntlara pek yer vermeyen bir yazar olarak bilindii halde, bu yaptta Türklerin Bulgar ve Srp kadn ve çocuklarna yaptklarn iddia ettii ikenceleri en ince ayrntlarna kadar anlatr, ayn anlatm tutsak Rus askerlerine yaplan ikenceler için de geçerlidir. Bu ar sözler ve ikence anlatlar metne sadk kalnarak olduu gibi çevrilmitir.
Dostoyevski gibi dünya çapndaki bir yazarn Dou Sorununa ve Türklere bak açs -olumsuz da olsa- okurlarmzn ilgisini çekecektir kukusuz.
Ancak Bat uygarl, Bat düüncesi ve Avrupallama üzerine görülerinin, özellikle günümüzde bizleri yakndan ilgilendireceini de belirtmek gerekir.
Dostoyevski “Yahudi” yerine sk sk “Jid” sözcüünü kullanmaktadr. “Jid” Ruslarn Yahudiler için küçümseyerek kullandklar bir sözcük. Dostoyevski Mart 1877 saysnda “Yahudi Sorunu” adl makalesinde buna açklk getiriyor. “Jid” sözcüünü belli bir düünceyi belirtmek için kullandn, “Jidlemek, Jid saltanat” gibi bir anlayn, eilimin ve çan özelliklerinin dile getirildiini, bu sözcüü vurguncu, sömürücü anlamda kullandn belirtiyor.
Özetle, Dostoyevski’nin üç yl, aralkl olarak çkard “Bir Yazarn Günlüü” dizisi, özellikle ulusal duygularla kaleme ald yazlar o yllarda Rus okurlar tarafndan ilgiyle karlanm, onu
hatr saylr bir okur kitlesine ulatrmtr. Baz Avrupallar gibi, Dostoyevski de “Osmanl” yerine
“Türkiye, Türkler” diyor. Okurun yadrgayacan düündüüm “Türkiye imparatorluu,” “Türkiyeli Hristiyan reaya” gibi ifadelerde “Osmanl”y kullandm, bunu dipnot olarak da belirttim, bu deiiklik sadece bir iki yerde yaplmtr, dier ifadelerde “Türkiye” kullanlmtr.
Yabanc sözcükler, deyimler, ifadeler dipnotlarda açklanm, ancak sonraki sayfalarda yinelenmeleri halinde dipnot yerine kitabn sonundaki açklama bölümünde yer almlardr. Kitapta geçen kimi yazarlar ve kiiler için ksa açklama notlar dizinde yer almaktadr.
BR YAZARIN GÜNLÜÜ I. CLT
1873
I-Giri Aralk aynn yirmisinde Grajdanin’in redaktörlüüne
getirildiimi örendim. Bu olaanüstü olay, yani benim için olaanüstü olan bu olay (kimseyi krmak istemiyorum) çok sade biçimde olup bitmiti. O gün, Moskovskiye Vedomosti (Moskova Haberleri) dergisinde, Çin imparatorunun evlenme töreniyle ilgili bir yaz okumutum; üzerimde güçlü bir etki yaratmt. Bu görkemli, göründüü kadaryla son derece kark olan olay öylesine sade biçimde gerçekletiriliyordu ki amamak elde deil. Bu düün töreni neredeyse iki yüz cildi bulan bir törenler kitabnda en ince ayrntlarna kadar düünülmü ve belirlenmiti. Çin’de geçen bu olayn büyüklüünü, redaktörlüe getirilmemle kyaslaynca, yaz ilerine böylesine kolayca getirilmeme karn, ülkemin kurulularna kar birden bir deerbilmezlik hissediverdim. Bizlere, yani bana ve Prens Meçerski’ye, Grajdanin’i Çin’de çkarmann, buraya göre benzersiz yararlar salayacan düündüm bir an. Orada her ey alabildiine açkt. Belirlenen günde ikimiz, orann yayn ileri genel yönetmeninin huzuruna çkardk. Alnmz yerlere kadar dedirip, döemeyi de öyle bir yaladktan sonra dorulur, saygyla eilerek, iaret parmaklarmz kaldrrdk. Basn ileri müdürü kukusuz, odada uçuan sinekler kadar ilgi göstermezdi bize. Fakat üçüncü sekreterinin üçüncü yardmcs ayaa kalkar ve yaz ilerine getirilmeme ilikin belgeyi elinde tutarak, kibirle, ancak yumuak bir ses tonuyla, bize protokolle belirlenmi bir söylev çekerdi. Bu söylev öylesine açk ve anlalr olurdu ki dinlemek bize müthi zevk verirdi. Yeteneimin zayfln kavrayarak, Çin’de yaz ileri müdürlüüne balarken, bu kadar aptal ve temiz kalpli olmamdan korku ve vicdan azab duyardm ve böyle duygular beslediim için de o saat iki misli aptala çkarrlard adm. Bu andan sonra, aklm olsa bile, bana akln hiç
gerekmediini, tersine, hiç olmamasnn beni daha güvenilir ve dürüst klacan söylerlerdi. Kukusuz bunu duymaktan inanlmaz bir keyif alrdm. Üçüncü sekreterin üçüncü yardmcs: “Haydi git yaz ileri müdürü, bundan böyle pirinci gönül huzuruyla yiyebilir, çayn içebilirsin!..” gibisinden tumturakl sözlerle söylevini tamamlar, krmz atlas üzerine altn harflerle baslm krmz belgeyi bana uzatrd. Prens Meçerski ona iyi bir rüvet verir, eve döndükten sonra da hiç beklemeden, yurdumuzda asla yaynlama olana bulamadmz Grajdanin‘in mükemmel bir saysn çkarrdk Çin’de.
Ancak öyle düünüyorum ki Prens Meçerski, Çin’de ayak tabanlarna bambu kam yemek üzere yaz ilerine çarld her defasnda, orada zatnn yerini almam için, beni özellikle yaz ilerine davet ederek, yüzde yüz oyun oynard. Ama ben daha kurnaz davranr, “Bismarck” yaynlamay hemen kesiverirdim. Aksine öyle güzel makaleler yazardm ki bambu sopasna beni yalnzca her sayda bir çarrlard. Buna karlk yazmay örenirdim.
Çin’de mükemmel yazardm; oysa ülkemizde çok, ama çok güçtür bu. Orada her ey bin yl öncesinden düünülmü ve tasarlanmtr. Rusya’da bin yl geçse de eski tas, eski hamam… Üstelik Çin’de ister istemez anlalr yazmaya özen gösterirdim. Okuyanm çkar myd - dorusu bilemem! Oysa burada okunmak istiyorsan, anlalmaz yazman daha bir yararnadr. Bamakaleler sadece Moskovskiye Vedomosti’de bir buçuk sütuna yazlr ve alacak derecede de anlalrdr. Bir de ünlü kalemsen!.. Golos’ta (Ses) sütunlarn sekiz, on, on iki, hatta on üçü bulduu olur. Özetle, burada ne kadar sütun harcarsan, kendini o kadar saydryorsun demektir.
Bizde birileriyle konumak bir bilimdir, yani ilk bakta, ayn Çin’deki gibi belki, oradaki çok yaln ve duru bilimsel tarz
bizde de vardr. Sözgelimi eskiden “Hiçbir ey anlamyorum!” tümcesi söyleyenin aptal olduunu gösterirdi, imdiyse yüce bir onur saylyor. “Dinden anlamam, Rusya’da hiçbir eyden anlamam, sanata da hiç aklm yatmaz!” sözlerini göstere göstere ve gururlu bir tavrla kullandn m, o saat harika yücelere çkarrsnz kendinizi. Gerçekten de hiçbir eyden anlamyorsanz, bu, büsbütün yarar salayacaktr size.
Gelgelelim bu yaln tarz bir ey anlatmaz. Aslnda bizde herkes “Gerçekte budala olan ben deil miyim?” sorusunu kendisine hiç yöneltmeden ve hiç mi hiç kafa yormadan, bakasnn budalalndan kukulanr. Bu, kiinin houna giden bir durumdur ya, kimse honut olmaz aslnda, öfkelenir de. Sonra zamanmzda düünmek neredeyse olanakszdr. Pahalya patlar. Hazr düünceler satn alnd bir gerçek. Her yerde satlyor, hem de bedavaya. Ne var ki, bu bedavalk daha pahalya patlyor kiiye. nsanlar bunu sezmeye baladlar artk, ama sonuçta eskisi gibi yine düzensizlik ve yararsz uralar!..
Çin gibiyiz belki de, ancak onun düzeninden hayli uzaktayz. Çin’de biten bir olay bizde yeni yeni balyordur. Kuku yok ki ayn noktaya geleceiz, güzel de, ne zaman? Bin ciltlik tören kitabn özümsemek ve böylece kesin olarak hiçbir eye kafa yormamak hakkn kazanmak için en azndan bin yl düünmemiz gerekir. Oysa kimse düünmeyi istemediinden aray kapatmaya çaba göstermiyor.
Dorusunu isterseniz: Kimsenin düünmek istememesi, öyle görünüyor ki, en çok Rus yazarnn iine gelir. Bu gerçekten böyle. Zamanmzda düünen yazar ve yayncnn durumu içler acsdr. Bir eyler örenmeye ve anlamaya kalkann durumuysa daha kötüdür, hele hele bu niyetini içten biçimde açklamayagörsün hepten ba derttedir; birazck anlamaya baladn, düüncelerini dile getirmek isteini
bildirsin, hemen bir kenara koyuverirler. Böylece konuacak uygun bir adamcaz bulmaktan ya da kiralamaktan baka çaresi kalmaz; bir de bakmsn, adamcaz için bir dergi çkarm. Bu, kendi kendine konumak, kiisel arzularn gidermek için dergi çkarmakla ayn kapya çktndan, dorusu tiksindirici bir durumdur. Grajdanin’in daha uzun süre kiisel duygularn tatmin için kendi kendine konuacandan kukulanrm. Kendi kendine konumann tbben delilik anlamna geldiini de dikkatlerden uzak tutmamak gerekir, Grajdanin bunu yurttalarmzla mutlaka konumak zorundadr, ancak iin berbat yan da burada!
Her neyse, böyle bir yayn iine girmi oldum. Durumum son derece belirsiz; ancak ben de günlük kalplar içinde ne çkarsa çksn, kendimle söyleip kiisel duygularm tatmin edeceim. Nelerden mi söz edeceim? Beni artan, düünmeye yönelten her konudan… Okur ve bir de -Tanr esirgesin!- kart düünceli kiiler bulursam, hiç deilse söylei yetenei kazanmann ve kiminle nasl konuulacan bilmenin önemini anlarm. Bunu örenmeye çaba gösteririm, çünkü bizde, yani yazn alannda son derece güçtür bu. Üstelik kart düünceliler türlü türlü olur. Her biriyle konumak kolay deildir. Geçenlerde duyduum bir masal anlatacam. Çok eski bir Hint masal olduunu, kiiyi çok rahatlattn söylüyorlar.
Günlerden bir gün domuz aslanla tartm ve onu dövüe davet etmi. Eve dönerken yolda akl bana gelmi ve korkudan tir tir titremeye balam. Domuz sürüsü toplanm, aralarnda düünüp tarttktan sonra u karara varmlar:
“Dinle, urada, yaknmzda bir çukur vardr. çinde bir güzel debelen dur ve sonra aslann karsna çk, ne olacan göreceksin!”
Domuz denileni yapm. Aslan domuza yaklam, öyle bir kokladktan sonra çekip gitmi. Aslann korktuunu, dövü
alanndan kaçtn etrafna yayan domuz uzun zaman böbürlenip durmu.
Bir masal ite. Kukusuz bizde aslan yok, iklimin elverisizlii bir yana, oldukça da cüsseli bir hayvan. Her insann olmas gerektii kadar namuslu bir adam aslann yerine koyun, ayn ahlak dersi çkacaktr.
Yeri gelmiken bir olay daha anlatacam. Bir gün rahmetli Herzen’le sohbet ederken, O Kydan adl
yaptna övgüler düzmütüm. Mihail Petroviç Pogodin de, Herzen’le yurtdnda görümesi üzerine kaleme ald çok güzel ve bir o kadar da ilgi çekici yazsnda büyük keyif aldm bu kitaptan övgüyle söz ediyordu. Bu yapt, iki kiinin -Herzen ve kar tezi savunan muhatabnn- karlkl söyleileri biçiminde kaleme alnmt.
Söz arasnda: “Asl houma giden” dedim, “rakibinizin çok zeki olmasyd. Çou kez sizi köeye sktrdn da kabul etmelisiniz.”
Herzen gülerek: “Bütün mesele de burada ya!” dedi. “Size bamdan geçen bir olay anlatacam. Petersburg’da bulunduum bir gün, Belinski beni adeta sürükleyerek evine götürmütü, beni oturttuktan sonra yazd bir yazy cokuyla okumaya balad: Bay A ve Bay B arasnda geçen bir sohbetti (bu yaz külliyatna girdi). Bu yazda Bay A -kukusuz Belinski’nin kendisiydi- çok zeki gösteriliyordu, Bay B de Belinski’nin düüncelerine kar olan rakibiydi ve çok sradan biriydi. Bitirdiinde heyecanl bir beklentiyle bana sordu:
‘Ee, söyle bakalm, ne düünüyorsun?’ ‘iyi olmasna iyi de!’ dedim, ‘sen belli ki zekisin, ancak
böyle bir budalayla zaman geçirme isteini anlamadm.’ Belinski kendini yataa att, yüzünü yasta gömerek katla
katla gülmeye balad. Bir yandan da:
‘Seni lafn esirgemez, seni lafn esirgemez!’ diye bas bas baryordu.”
II-Eski nsanlar Belinski’yle ilgili bu küçük anekdot, beni yazn alanna
girdiim ilk günlere götürdü. Kim bilir kaç yl önceydi. Benim için acl, zorlu bir dönemdi. Özellikle Belinski’nin beni karlayn, o karlama heyecanm hatrladm… Yenilerle, kukusuz, karlatm için, imdi sk sk eski insanlar hatrlyorum. Belinski yaammda gördüüm en cokulu kiiliklerden biriydi. Herzen oldukça farklyd. O, soylu snfmzn bir ürünüydü, her eyden önce, Rusya’dan baka hiçbir ülkede rastlayamayacamz gentilhomme russe et citoyen du monde’du.{1} Herzen asla göçmen olmamtr. Rus göçmenliini balatmamtr; hayr, onda doutan göçmen ruhu vard. Ona benzeyen herkes, çou Rusya’y terk etmedii halde, göçmen olarak domutur. Rus soyluluunun son yüz elli yllk geçmiinde, bir iki soylunun dnda dierlerinin son kökleri çürümü, Rus toprana, Rus gerçeine olan son balar da gevemitir. Aydn snfmzn büyük çounluunun, halktan kopuunun en parlak örnei olarak Herzen’i adeta tarih tayin etmitir. Bu anlamda Herzen tarihsel bir kiiliktir. Bu kiiler halkla balarn koparrken doal olarak Tanrlarn da yitirmilerdir. Huzursuz olanlar -tanrtanmaz, gönlü rahat olanlar- dünyay umursamaz tipler olup çkmlardr. Halk sevdiklerini, onun için güzel bir gelecei istediklerini düünüyorlar ve buna derinden inanyorlard, Rus halkna besledikleri aslnda bir hor görme duygusuydu. Kendi anlaylarna uygun -Rus halkndan olmas gerektii kadar- ideal bir halk yaratmay hayal etmekle besledikleri sevgi olumsuz bir sevgidir. Bu ülkületirilmi halk, ister istemez, kimi öncülerin kafasnda 1793 Paris çapulcularyla özdelemiti. O zamanlar halkn en büyüleyici ülküsüydü bu. Kukusuz Herzen bir Rus
beyefendisi olarak, yani hiç derdi sknts ve amac olmayan, salt “düüncesinin akla yatkn ak” ve ülkesindeyken kalbi bombo bir kii olarak sosyalist olmak zorundayd. Eski toplum düzenini ve aileyi yadsd. Bildiim kadaryla iyi bir baba ve kocayd. Özel mülkiyete karyd kar olmasna, ama beklemedeyken ilerini bir düzene koymay ihmal etmemi ve zenginliinin keyfini de sürmütür yurtdnda. Kafasnda devrimler kurmu, bakalarn ayartm, oysa kendisi lüks içinde ve aile huzuruyla yaamay sevmitir. Herzen sanat adam, düünür, parlak bir yazar, çok okunan, keskin zekâl, üstün bir muhatap (konumas yazmasndan daha iyiydi) ve mükemmel bir içgözlemciydi. En derin duygusundan bir konu yaratma, onu cokuyla selamlama ve hemen sonra belki de alay etme, onu önüne koyma yetenei ve içgözlemi gelimiti. Olaanüstü bir kiilik olduuna kuku yok; ancak nasl bir kiilik örnei sergilerse sergilesin, yazlarn yazarken, Proudhon’la dergi çkarrken; Paris barikatlarna girerken (anlarnda o günleri güldürü biçiminde anlatr); aclar çekerken, sevinirken, kuku duyarken; Polonyallara inanmad halde, kendisini aldattklarn ve belki de yüzlerce talihsiz insan atee atacaklarn bile bile, Polonyallara destek için Rus devrimcilerine çarda bulunurken; son yazlarndan birinde bunu inanlmaz bir saflkla itiraf ederken ve bu itirafnn kendisini ne hallere düürdüünü düünmeden, her zaman, her yerde ve yaam boyunca, gentilhomme russe et citoyen du monde’du o. Kin duyduu, ama içinden çkt eski toprak kölelii düzeninin bir ürünüydü. Yalnzca doutan deil, anayurduyla, yurdunun ülküleriyle köklerini kopard için böyleydi. Belinski, tersine, hiç de bir gentilhomme deildi; oh, hayr, (nereden geldiini Tanr bilir, sanrm babas askeri doktordu) Belinski genellikle duygularna eilen, ruhsal durumu üzerinde düünüp taman yapda bir insan deildi, her zaman,
hayat boyunca, kendinden geçercesine heyecanlar yaam biriydi. lk uzun öyküm nsancklar büyülemiti onu. (Bir yl sonra, çeitli, ama her bakmdan çok önemsiz nedenlerden, birbirimizden ayrldk.) Tantmz ilk günler bütün kalbiyle bana balanrken, saf bir acelelikle bana kendi inançlarn benimsetmeye çalmt. Bana olan, en azndan tantmz ilk aylardaki cokulu ilgisini asla abartmyorum. Karmda tutkulu bir sosyalist duruyordu; dorudan tanrtanmazlk konusuna girmiti. Bu konumada özellikle olaanüstü sezgisi, düünceleri derinliine kavramadaki inanlmaz yetenei çok önem tamtr benim için. Enternasyonalci bir kadnn iki yl önceki çarlarndan birinde: “Bizler her eyden önce tanrtanmaz bir toplumuz!” ünlü bildirisiyle, yani meseleye damarndan girmesi gibi, Belinski de benimle ayn ekilde konuuyordu. Akl, bilimi ve gerçekçilii her eyin üstünde deerlendirirken, ayn zamanda, tüm bunlarn insanlarn bir arada yaayabilecei toplumsal “uyumu” deil, yalnzca bir karnca toplumu yaratabileceini herkesten daha derinliine kavryordu. Her eyin temelinde ahlaki ilkeler olduunu biliyordu. Sosyalizmin yeni ahlaki temellerine (ancak sosyalizm bu zamana kadar doay ve saduyuyu çirkin biçimde bozmaktan öteye gidememitir) çlgnla varacak denli ve hiç düünmeden inanyordu: Burada olan yalnzca cokuydu. Ama bir sosyalist olarak her eyden önce Hristiyanln ortadan kaldrlmas yolunu seçiyordu. Devrimin mutlaka tanrtanmazlktan balamas gerektiine inanyordu; yadsd toplumun manevi temellerini oluturan dini ortadan kaldrmas gerekiyordu. Aile kurumunu, özel mülkiyeti, kiinin ahlaki sorumluluunu kesin biçimde yadsyordu. (Onun da, Herzen gibi, iyi bir koca ve baba olduunu belirtmeliyim.) Bireyin ahlaki sorumluluunu yadsrken, ayn zamanda onun özgürlüünü de yadsdn kukusuz biliyordu, ama sosyalizmin
birey özgürlüünü yok etmeyecei gibi, aksine, onu yeni ve çelik gibi salam temeller üzerinde duyulmam yücelere çkaracana tüm benliiyle inanyordu (sanrm yaamnn son yllarnda kukulara düen Herzen’den de körü körüne…).
Ne var ki mücadele etmenin bütün bütüne güç olduu sa’nn ldayan kiilii kalyordu burada. Belinski’nin bir sosyalist olarak, sa’nn öretisini ortadan kaldrmas ve Onu çada bilime ve ekonominin ilkelerine ters düen sahte ve cahil bir insansever olarak nitelemesi gerekiyordu ya, yine de nsan-Tanrnn ltl yüzü, tinsel eriilmezlii, o mucizeler yaratan esiz güzellii kalyordu geride. Renan sa’nn yine de insan güzelliinin bir ideali, gelecekte de tekrarlanmas olanaksz, ulalmaz bir kiilik olduunu söylemekten kendini alamad, ama bir dolu inançszlk tayan sa’nn Hayat adl kitabnda pes ederken, Belinski o hiç dinmeyen ve sönmeyen cokusuyla, bu kar konulmaz engel karsnda bile geri adm atmamtr.
Bir akam bana dönerek: “Biliyor musunuz!” demiti çlk çla (çok heyecanl olduunda böyle keskin çlklar koparrd), “böylesine alçakça bir toplum düzeni kurulmuken ve kiiolu ekonomik açdan inim inim inlerken, kötülük yapmamasnn olanaksz olduunu, onun her davrann günah hanesine yazmann, ondan sabrl olmasn bekleyerek onca görevler yüklemenin ve kendi istese bile, ondan mantkszca ve acmaszca doa yasalarna göre yerine getiremeyecei iler beklemenin ne denli saçma ve insafsz olduunu biliyor musunuz?”
O akam yalnz deildik, Belinski’nin sayg duyduu, birçok bakmdan da sözlerini ilgiyle dinledii bir dostu da vard; o da yazarla yeni balayan, ama sonralar yazn alannda ünlenen bir gençti.
Belinski birden öfkeli çlklarn kesti ve dostuna döndü.
Beni göstererek: “Ona bakmak duygulandryor beni” dedi. “sa’dan ne
zaman söz açsam yüzü deiir, alayacak gibi olur.” Yine bana yükleniyordu. “nann, çok safsnz! Sizin sa’nz zamanmzda yaasayd, inann, kimsenin farkna bile varmayaca sradan bir kii olurdu. Zamanmzn bilimi ve insanl harekete geçirenler karsnda büsbütün silinir giderdi.”
Belinski’nin dostu anszn: “Yok, ha-yr!” dedi çeke çeke. (Hatrlyorum, biz otururken, Belinski odada bir aa bir yukar dolayordu.) “Hayr efendim, sa günümüzde yaasayd, davamza katlr, önderimiz bile olurdu.”
Belinski alas bir çabuklukla: “Evet, evet!..” diye onaylad. “Özellikle sosyalistlere katlr, pelerinden giderdi!..”
sa’nn da dahil edildii insanln bu itici güçleri arasnda o zamanlar hep Franszlar vard: Bata George Sand, imdi tümüyle unutulan Cabet, Pierre Leroux ve faaliyetlerine yeni yeni balayan Proudhon… Yanl hatrlamyorsam Belinski o zamanlar bu dört kiilie herkesten fazla sayg duyuyordu. Fourier bu saygnn uzandayd daha. Akamlar hep bu düünürleri tartrdk. Belinski’nin karsnda saygyla eildii bir Alman vard: Feuerbach. (Belinski hayat boyunca bir tek olsun yabanc dil örenmemiti, ona Fierbach derdi.) Strauss’tan derin bir saygyla söz edilirdi.
Kendi düüncelerine kar duyduu böylesine cokun inançla, Belinski kukusuz en mutlu insanlardan biriydi. “Belinski daha uzun yaasayd Slavclara katlrd” sözlerini bouna söylemilerdir sonralar. Asla Slavc olmazd, uzunca yaayp göçmen olmay da baarabilseydi, sonu belki de göçmenlie varrd ve ufak tefek, ama cokulu bir ihtiyarck olarak, en ufak kuku götürmeyen o eski içten, cokusal inancyla, bir yerlerde, Almanya ve sviçre’de toplantdan toplantya dolar durur ya da
kendini kadn sorunlarna adayarak bir Alman Madam Gögg’ün buyruuna girerdi.
alas bir vicdan huzuruna sahip ve her eyden mutlu olmasn bilen bu insan kimi zaman çok kederlenirdi. Ancak bu ruh durumunun nedenleri özeldi, ne kuku, ne de dü krklyd bu, hayr, incir çekirdeini doldurmayan nedenlerdi… Bütün Rusya’nn neredeyse en tez canl insanyd. Bir gün ölenden sonra üçte Znamenski Kilisesi önünde karlamtk. öyle bir dolamaya çktn, eve döneceini söylemiti.
“naat nasl gidiyor diye sk sk urarm buraya” diye sürdürmütü konumasn. (O zamanlar yapm sürdürülen Nikolayevski Gar.) “Durup çalmalar izlerken, hiç deilse kurtlarm döküyorum. Sonunda bizim de bir demiryolumuz olacak. Bu düüncenin bazen yüreimi nasl rahatlattna inanamazsnz!” Scak, içten söylenmi sözlerdi bunlar. Belinski hiçbir zaman gösteri olsun diye konumazd. Birlikte yürüdük, hatrlyorum, yolda öyle demiti:
“Ancak beni topraa verdikleri zaman (verem olduunu biliyordu) farkna varacaklar ve kimi yitirdiklerini anlayacaklar…” Hayatnn son yllarnda ona hiç uramamtm. Benden holanmyordu, ama öretilerine tutkuyla balanmtm. Bir yl sonra Tobolsk’ta, gelecein bizler için neler hazrlayacann beklentisi içinde, cezaevinde sevk bölümünde kalrken, Dekabristler’in{2} eleri hapishane yöneticisine rica minnet, odasnda bizimle gizlice görüme izni koparmlard. Kocalarnn peinden seve seve Sibirya’ya giden bu yüce çileke kadnlar gördük. Geride her eylerini -ünlerini, varlklarn, geçmile balarn, yaknlarn- brakmlar, insanolunda çok az rastlanabilecek en yüce ahlaki görev uruna her eylerini feda etmilerdi. Mahkûm kocalarnn çektii aclar, hiç suçu olmayan
bu kadnlar da 25 yl çekti… Görüme bir saat kadar sürdü. Yeni yolumuza uurlarken haç çkardlar, bizim için dua ettiler ve her birimize birer ncil verdiler. Hapishaneye sokulmasna izin verilen tek kitapt ncil. Hapishanede dört yl yastmn altnda durdu; bazen kendim okuyor, bazen de mahkûmlara okuyordum. Bir kürek mahkûmuna ncil’le okumay örettim. Çevremdeki insanlar, Belinski’nin inancna göre, suç ilememesi olanaksz mahkûmlard; öyleyse hakllard, ancak dierlerine göre daha talihsiz insanlard sadece. Rus halknn bizleri de “talihsiz” gördüünü biliyordum. Bunu çok kiiden birkaç kez duymutum. Belinski’nin söylediinden, sözgelimi jüri üyelerimizin ald kararlarda tank olduumuzdan tümüyle farkl bir durum vard burada. Halkmzn suçluyu “talihsiz” görmesinde farkl bir düünce çnlyordu. Dört yllk kürek cezas uzun bir okuldu. nançlarma yön verecek zamanm oldu ve imdi özellikle bu konuya deinmek istiyorum.
III-Çevre Sanrm dünyada bütün jüri üyelerinin tek ortak duygusu
vardr, bizde özellikle görüldüü gibi (kukusuz dier duygulardan baka), gücü elinde tutma, daha dorusu salt hükmetme duygusu olsa gerektir bu. Bu duygu dierlerine üstün gelmesi halinde irençtir. Belli belirsiz de olsa, kimi bir yn soylu duyguyla bastrlm ve hatta yurttalk görevi bilincinin en yüksek derecesine varm olsa bile, her jüri üyesinde bu duygu vardr. Öyle ya da böyle, sanyorum doa yasalarndan çkmadr bu olgu. Bu nedenle, hatrlyorum, bizde yeni mahkemeler (hukuk) kurulur kurulmaz bu anlamda müthi ilgimi çekmiti. Sözgelimi, dünün toprak kölesi olan köylülerle dolu mahkeme salonlar geliyordu gözlerimin önüne. Savc ve avukatlar köylülere adeta yaltaklanarak, gözlerinin içine bakarak hitap ediyorlard. Mujiklerimiz de oturduklar yerden: “Vay be!” diyorlard içlerinden, “stersem aklarm, istersem Sibirya’y boylatrm…”
Gelin görün ki köylülerin hiç cezalandrmamalar, sürekli aklamadan yana tavr koymalar fevkalade bir durum yaratyor. Kukusuz eldeki gücün kullanlmasdr bu, hem de ar ölçüde; ancak iin öte yann (duygusalln), yanlmyorsam, çözemiyor insan, çünkü bizde her yerde önyargl ve adeta söz birlii etmiçesine konuulur. Kuku götürmez “yöneli” birliidir bu. Sorunun can alc noktas, neye mal olursa olsun aklama dükünlüünün, yalnzca dünün ezilen ve aalanan insanlarn - köylüleri- deil, bütün Rus jüri üyelerini, yüksek mevki sahiplerini, soylular ve üniversite profesörlerini bile sarmasdr. Yalnz bu birlikte hareket etme, düünmek için çok ilgi çekici bir konuyu ortaya çkarabilir; ama kiiyi bazen çok çeitli, belki de çok tuhaf düüncelere itebilir.
Geçenlerde bizim en etkili gazetelerden birinde,
gösterisiz, ama iyi niyetle kaleme alnd belli bir yazda, bu konuda küçücük de olsa öyle bir düünce dile getiriliyordu: “Yüzyllarn getirdii onca aalanmlk ve ezilmilikten sonra, birden durup dururken kendinde büyük bir güç duyan (gökten dümü gibi) insanlar olarak jüri üyeleri, frsatn bulduklar her defasnda, uçarca davranmak, daha dorusu geçmie, diyelim ki bir savcya ters dümek için, genelde ‘egemenlerle’ alay etmeye eilimli olmamlar mdr hiç?” Pek kötü saylmayacak bir görü, üstelik uçarca bir yan da var. Ama her ey bununla açklanamaz elbette.
“Bakasnn geleceini mahvetmek dorusu üzücü bir durumdur. Onlar da insan… Rus halk merhametlidir” diyenleri arada bir duyduum oluyor.
Oysa ben, sözgelimi, ngiliz halknn da merhametli olduunu düünmüümdür hep; daha dorusu halkmzn yufka yüreklilii kadar olmasa bile, hiç deilse insancldr; yaknna kar Hristiyanca gerçek bir görev duygusu ve bilinci vardr; belki de bu duygu ve bilinç en yüksek dereceye, salam ve bamsz inanca varacak denli güçlüdür de; orann eitim düzeyini ve uzun yllar önce kazandklar bamszlklarn dikkate aldmzda, belki de bizimkinden de salamdr bu duygu. Onca güç onlara birden “gökten dümedi” ya! Jüri üyeli mahkemelerini kendileri buldular, hiç kimseden almadlar, yüzyllar boyu pekitirdiler, yaam deneyimlerinden geçirdiler, bir armaan olarak kazanmadlar.
Oysa ngiltere’de jüri üyeleri mahkeme salonunda yerlerini alr almaz, sadece duygusal, yumuak kalpli birer insan deil, her eyden önce yurtta olduklarnn bilincindedirler. Kiisel, içten bir özverinin ötesinde, yurttalk görevinin yerine getirilmesi olarak düünüyorlar belki (doru mu deil mi, bilemem). Daha geçenlerde, suçu aikâr bir hrszn jüri
tarafndan aklanmas tüm ngiltere Krall’nda müthi kyamet koparmt. Ülkedeki bu ortak tavr, bizdekine benzer kararlarn orada da alndna tanklk etse de, seyrek rastlandn, kamuoyunda hemen öfke uyandrdn göstermektedir. Orann jüri üyeleri her eyden önce ngiliz bayran ellerinde tuttuklarn, kiisellii brakmalar gerektiini ve ülkenin ortak görüünü yanstmak zorunda olduklarn bilirler. Bu, yurtta olabilme özellii, kendini ülkenin genel görüüne yükseltme bilincidir. Orada da alman kararlarda bir “merhamet” duygusu vardr kukusuz. Orada da gözü “her an üzerinizde olan çevre” dikkate alnyor (sanrm, günümüzde sevilen kurammzdr bu); ancak belirli snrlara kadar, saduyulu kamuoyunun ve onun Hristiyan ahlak olarak kültür düzeyinin olanak verdii ölçüde… (Göründüü kadaryla bu düzey oldukça yüksektir.) Bununla beraber orann jürisi, uruna canlarn esirgemeyecekleri Büyük Britanya’da, suçun suç, zorbaln zorbalk olarak görüldüünü, ülkede ahlaki temellerin deimediini ve eskisi gibi ayakta durduunu ald kararla yurttalarna göstermenin öncelikle görevi olduunun bilincinde olarak, gönülsüz de olsa mahkûmiyet karar vermektedir.
çimden bir ses öyle fsldyor bana: “Sizin u salam temelleriniz (yani Hristiyanlnz)
gerçekten de her eyden önce, diyelim ki yurtta olmay gerektiriyor; demin söyleyip durduunuz bayrak tutma vs… gibi… imdilik tartmaya girmeden bunu kabul ettik diyelim; bir an düünün: yurttalarmz nereden balayacaklar peki? Dünü bir anlayalm hele! u yurttalk haklar var ya! (hem de nasl!..) onun üzerine tepeden yuvarlanvermitir birden. Ezmitir; imdilik ar bir yükten baka bir ey deildir, evet, ar bir yüktür…”
Biraz mahzun: “Elbette eletirinizde gerçek pay vardr” diyorum bu sese. “Ama öte yandan Rus halk…”
“Rus halk m dediniz? zin verin!” diye araya giren baka bir ses duyuyorum. “Tepeden bir çeit armaan olarak dütüünü, onu ezdiini söylüyorlar. Ama onca gücün armaan olarak alndndan baka, hiç yoktan kazanldn, yani bu armaana demediini de duymaktadr içinde. Yalnz dikkat edin, aslnda bu armaanlara demedii, ona gerekmedii ya da erken verildii anlamna gelmez; hatta tam aksine, halkmzn, uysal vicdannda bu armaanlara layk olmad bilincini tadn gösterir; halk bu alçakgönüllülüüyle imdilik akndr. Yüreinin gizli derinliklerini bu zamana kadar kim görmeye çalmtr? Bizde Rus halkn bütünüyle tandn kim çkar da söyleyebilir? Hayr, gülüp geçtiiniz bir acma duygusu, yufka yüreklilik deildir bu. Evet, burada olan, gücün korkunçluudur. nsan yazgsna, öz kardein yazgsna yön veren bu korkunç güçten ürktük, yurttalk bilincine varana kadar da balayacaz. Korkudan balayacaz… Jüri üyesi olarak mahkeme salonunda otururken belki de öyle düüneceiz: ‘Sanktan daha m iyiyiz? Zenginiz, yaammz güvence altnda, onun bana gelen, bizim de bamza gelseydi, ondan belki de daha kötüsünü yapardk, öyleyse balayalm!..’ Bakn, bu içten duygusallk iyi olabilir de. Belki de, dünyann bu zamana dek henüz bilmedii, gelecekteki yüce Hristiyanlk anlaynn bir güvencesidir…”
“Biraz Slav azlar!” diye hükmediyorum. Aslna bakarsanz insan avutan bir düünce. Bedavadan alnan ve imdilik “layk olmayana” balanan bu güç karsnda halkn alçakgönüllülüü görüüne gelince… “Savcya taklmak” hevesiyle ilgili görüten kukusuz daha katksz duruyor, ne derseniz deyin yine de, kendi gerçeklii içinde bu görüten holanmam sürüyor (yazarnn vurgulad gibi, elbette bu görüü daha çok kiisel olay görerek), ama… Beni son derece artan,
halkmzn birdenbire merhametinden ürker olmasdr. “nsan mahkûm etmek ac veriyormu.” Ee, aclarnz atn bir kenara! Gerçek, aclarnzn üstündedir.
Gerçekten de bazen kendimizi suçludan daha kötü biri olarak görürsek, bu, suçun yarsn kabullendiimiz anlamna gelir. Yeryüzünün koyduu yasay çinemise, bu kez karmzda durduu için suçluyuzdur. Eer biz daha iyi olsaydk, o da iyi olurdu ve böyle karmzda dikilmezdi.
“Ne o, yoksa aklamak m gerekiyor o zaman?” “Hayr, aksine, burada gerçei dile getirmek, kötüyü kötü
olarak nitelemek gerek; bununla birlikte hükmün arlnn yarsn da üzerimize almalyz. Mahkeme salonuna suçlu olduumuz düüncesiyle girelim. Günümüzde herkesin korktuu ve salondan ayrlrken içimize ileyen yürek acs bizler için ceza olacaktr. Eer bu ac göstermelik deilse ve güçlüyse, içimizi temizleyecek, bizleri daha iyi insan yapacaktr. Bizler daha iyi olunca çevremizi de düzeltir ve daha güzelini yaratrz. Yalnzca bununla düzeltebiliriz çevreyi. Kiisel acma duygusundan kaçnmak, ac çekmeyelim diye sürekli aklamak kolay bir yoldur. Sonunda yava yava, suç diye bir kavramn bulunmad, her eyde ‘suçlu çevredir’ sonucuna varrz. Durum öyle karr ki, suçu ‘çevreye’ kar soylu bir bakaldr ve bir görev olarak bile görürüz. “Efendim, irenç bir toplum düzeni kurulu olduu için, böyle bir toplumda bakaldrmadan, suç ilemeden bir arada yaamak imkânszdr!” “Evet, toplum irenç olduuna göre, elinde bçak tamadan ondan kolay kolay kurtulamazsn!” Çevrenin basksn tümüyle kabul ederken ve günahkâra merhametli olmay bildirirken, ayn zamanda çevreyle mücadelesinde kiinin ahlaki görevlerini ve çevrenin nerede bittiini, görevin nerede baladn belirleyen Hristiyanla kar toplum öretisi ite budur.
Hristiyanlk kiiyi sorumlu klarken, ayn zamanda özgürlüünü de kabul eder, oysa toplum öretisi toplumsal düzen içinde kiiyi her hatasyla balarken, tam anlamyla kiiliksizlie, her çeit kiisel ahlaki görevinden, karakter bamszlndan tam anlamyla kopmasna ve imgelemi zorlayacak kadar rezilce bir kölelie vardrr. Diyelim ki kiinin can tütün çekiyor, paras da yok, tütün edinmek için bakasn öldürüyor. Allah akna beyler, ihtiyaçlarn gideremedii için dütüü sknty, yar cahil kiiden daha güçlü duyumsayan okumu kii, ihtiyac için gerekli olan paray hiçbir biçimde salayamyorsa, bu yar cahil adam neden öldürmesin, öyle mi? Avukatlarn sözlerine kulak verdiiniz oldu mu? “Elbette ki yasaya aykr hareket edilmitir; u gelimemi adamn öldürülmesi… Elbette bu suçtur, fakat sayn jüri üyeleri, unu da göz önünde bulundurmanz gerekir ki…” Hemen hemen her yerde duyarsnz bu sözleri, hem sonra…
Alayl bir ses duyuyorum bu kez: “Ama siz… Siz, sanrm, bence yeni bir toplum felsefesi
dayatyorsunuz halka, peki, bu felsefe ona nereden uçup gelmitir? u on iki jüri üyesi kimi kez köylülerden kurulu olur ve her biri oruç bozmay ölümcül günah sayar. Toplumsal eilimleri nedeniyle onlar düpedüz suçlu bulsaydnz.”
“Elbette, elbette!” diyorum kendi kendime. “Çevrede ne oluyormu, onlar için, yani hepsi için! Bilmezler; düünceler havada uçuur, ama içinde insann yüreine ileyen bir eyler vardr…”
“Vay, vay!..” diye kahkaha atar alayl ses. “Peki, halkmz doas gerei, diyelim ki, Slavc
düünceleri nedeniyle, toplum öretisine özellikle eilimliyse? Ya Avrupa’da kimi propagandaclara çok iyi malzeme veriyorsa?”
Alayl ses bu kez gürültülü, fakat biraz zoraki bir kahkaha savurur.
Hayr, halk için bu, “toplum felsefesi” deil, imdilik bir oyundur sadece. Burada bir yanlg, aidat vardr ve çok çekicidir.
Bu yanlgya en azndan u örnekle açklama getirebiliriz: Sözgelimi, halk hüküm giyeni “bahtsz” olarak görüyor ve
ona para ve ekmek veriyor. Bu davranyla halk yüzyllardr ne demek istemitir acaba? Hristiyanlk gerçeini mi, yoksa “toplum” gerçeini mi? Asl engel buradadr ve “topluma” yön verenlerin baaryla tutunabilecei manivela asl burada gizlidir.
Dile getirilemeyen, bilinçsiz, ama güçlü biçimde hissedilen düünceler vardr. Kiinin adeta ruhuyla kaynaan bu tür düünceler pek çoktur; halkta da, bütünün parças olarak insanolunda da vardr. Bu düünceler halkn yaamnda imdilik bilinçsiz olarak durmaktadr; ancak doru ve güçlü olarak hissedildikleri sürece halk son derece güçlü, canl bir hayat yaayabilir. Derinlerde kalm düünceleri kavrama çabalar yaamnn iç gücünü oluturur. Halk bu düünceleri sarslmaz biçimde yüreinde besledikçe, farkl ve sahte yorumlarndan etkilenmeye ve ilk duygularna ihanet etmeye ne kadar az eilimliyse, daha güçlü, salam ve mutlu olacaktr. Rus halknn bu derinlerde kalm düüncelerinden biri de -evet, Rus halknn düünceleri- suçu bahtszlk, suçluyu da bahtsz olarak görmesidir.
Katksz Rus düüncesidir bu. Hiçbir Avrupal ulusta görülmez. Bat’da düünürler ve yorumcular ancak imdi bundan söz ediyorlar. Oysa halkmz kendi filozoflarndan ve yorumcularndan önce söylemitir bunu. Ancak bir zaman için, hiç yoksa bir ucundan bu düünceyi yorumlayanlar tarafndan yanl olarak gelitirilmi olannn halkn kafasn kartrmad sonucunu çkarmamal. Kesin anlam ve son söz kukusuz halkndr, ama bazen baka türlü olabiliyor.
Ksaca, “bahtszlar” demekle halk kendi “bahtszln” dile
getirmektedir sanki. “Sizler günah ilediniz ve ac çekiyorsunuz, ama biz de günahkârz. Sizin yerinizde olsaydk, belki daha kötü olurduk. Bizler daha iyi olsaydk, hapishaneye girmek zorunda kalmazdnz. Suçunuzun karl aldnz cezayla genel yasaszln yükünü de alm oldunuz. Bizler için dua edin!
Sizler için de biz dua edeceiz! Ey bahtszlar, imdilik u paralar aln! Sizleri unutmayacamz, kardelik balarn koparmayacamz bilesiniz diye veriyoruz bu paralar…”
“Çevre” öretisini öyle bir anlaya uygulamak kadar kolay bir ey olmadn kabul edin: “Toplum irençtir, bu yüzden biz de irenciz, bizler zenginiz, arkamz salam; sizin kar karya bulunduunuz talihsizlikten bizler rastlantyla kurtulduk; bizim de bamza gelseydi, sizin yaptnz yapardk. Kim suçlu? Çevre elbette. Ortada irenç bir çevre vardr ve asla suç yoktur…”
Yukarda sözünü ettiim o oyun da bu safsatal yargdadr ite…
Hayr, halk suçu yadsmyor, suçlunun kabahatli olduunu biliyor. Ama halk ayn zamanda her suçluyla birlikte kendisinin de kabahatli olduunu anlyor. Ancak kendini suçlamakla “çevreye” inanmadn gösteriyor; tersine, çevrenin tamamen halka, halkn sürekli pimanlk duymasna ve kendini olgunlatrmasna bal olduuna inanyor. Enerji, emek ve mücadele: ite çevreyi çevre yapan öeler… Karakter bamszlna ve özsaygya ancak emekle, mücadeleyle ulalabilir. “Buna ulaacaz, daha iyi olacaz ve çevre de iyi olacak.” Suçluyu talihsiz görme sakl düüncesinde Rus halknn güçlü biçimde duyumsad ve söyleyemedii ite budur.
“Talihsiz” olduunu halkn azndan duyan bir suçlunun kendini artk suçlu deil de yalnzca talihsiz olarak gördüünü düünün imdi. te bu durumda halk bu tür sahte yorumlara yüz
çevirir ve bu tavr halkn gerçeine ve inancna ihanet olarak kabul eder.
Buna birkaç örnek gösterebilirdim, ama imdilik brakalm, öyle diyelim:
Suçlu ve suç ilemeye eilimli, farkl iki kiiliktir, ancak ayn kategoride yer alrlar. Ya suçlu, bilinçli olarak suç ilemeye hazrlanrken: “Hayr, bu, suç deil!” derse ve halk da onu “bahtsz” olarak nitelerse?
Evet, hiç kukusuz böyle deerlendirecektir. Halk merhametlidir. Kendini artk suçlu bile saymayan bir suçludan daha talihsizi yoktur. Bir hayvan, bir canavardr o. Bir hayvan olduunu ve kendi vicdann yok ettiini anlamyorsa ne yapalm? Çok talihsizdir, iki misli talihsiz, ama ayn zamanda iki misli de suçludur. Halk ona acyacaktr, ancak kendi dorularndan asla vazgeçmeyecektir; halk, suçluyu “bahtsz” olarak deerlendirirken, asla suçlu saymaktan vazgeçmez. Halkn suçluyu hakl görüp: “Hayr, suçlu deil, çünkü suç diye bir ey yoktur!” yargsna varmasndan daha kötü bir felaket olamazd…
nancmz -ortak inançlarmz- dile getirmek istedim, umutla dolu olanlarn, bekleyenlerin inancn… Bir iki söz daha ekleyeceim.
Hapishanede bulundum ve “hüküm yemi” suçlular gördüm. Tekrar söylüyorum, bu, upuzun bir okuldu. Hiçbiri kendini suçsuz görmüyordu. Görünüte korkunç, acmasz insanlard. “Caka satanlar” yok deildi; sadece yeni gelenler ve aptallar davranrlard böyle; dierleri de gülüp geçerlerdi. Çou ask yüzlü ve düünceliydi. Kimse suçundan söz etmezdi, yakndklarn hiç duymadm. Suçlarndan yüksek sesle söz etmek imkânszd. Birinin meydan okuyan, gösterili sesinin duyulduu olurdu ya, “kürek mahkûmlar” hep birlikte bu türediye gereken cezay verirlerdi. Suçlarndan söz etmek kabul edilmez bir
durumdu. Ama, doruyu söylüyorum, hiçbiri kiinin içini temizleyen, güçlendiren o ruhsal, derin acy yaamamtr. Onlar hep yalnz balarna düünürken görürdüm. Kilisede günah çkarmadan önce dua edenleri gördüm; anszn kopan çlklarn, sayklamalarn dinledim. Yüzlerini hatrlyorum, ah, inann hiçbiri kendini yürekten hakl görmüyordu!
Sözlerimin acmaszlk olarak deerlendirilmesini istemem. Yine de anlatmaya cüret edeceim, hiç sapmadan söyleyeceim: Ar ceza, cezaevi ve kürekle belki onlarn yarsn kurtarrdnz. Arlatrmaz, biraz hafifletirdiniz. Kiinin, ruhunu acyla temizlemesi daha kolaydr; evet, mahkemede birçounu tümüyle aklamakla ona hazrladnz yazgdan daha kolaydr bu. Ne var ki ruhuna yüzsüzlüü yerletirmi oluyorsunuz. Çekici bir soru, kendinize alay brakyorsunuz içinde; inanmyor musunuz? Evet, sizinle, mahkemenizle ve ülkenin tüm mahkemeleriyle alay ediyor! Ruhlarna, Tanr gerçeine ve halkn gerçeine inançszl alyorsunuz; akl karklna mahkûm ediyorsunuz onu… Ayrldktan sonra öyle düünüyor: “Eh, demek ki imdi sertlik falan yok. Akllar balarna geldi zahir. Belki de korkuyorlar… Demek ki bir dahaki sefer de ayn ekilde davranabilirler. Böyle darda kaldktan sonra neden çalmayaym ki…”
Hepsini suçsuz ya da “her türlü hogörüye deer” bularak önünüze geleni serbest brakrken yola gelmeleri için ans verdiinizi mi düünüyorsunuz yoksa? Sizin için düzelecek! Baka derdi yoktu da! “Demek ki hiç suçlu deildim!” Evet, sonunda böyle diyecektir, onu bu yargya vardran da siz olacaksnz… En önemlisi de, yasalara ve halkn gerçeine inanç sarslacaktr.
Yakn geçmite birkaç yl aralksz yurtdnda kalmtm. Rusya’dan ayrldmda, yeni Rus mahkemeleri görevlerine balamt. Bizim gazetelerde Rus mahkemeleriyle ilgili yazlarn
tümünü ne büyük itahla okurdum! Avrupa’da bizim etliye sütlüye karmayan ve yurttalk görevini yerine getirmeyen kiileri ve onlarn anadillerini bilmeyen ya da unutan çocuklar