Лекц 2. САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ

СЭДВИЙН АГУУЛГА:

1. Санхүүгийн зах зээлийн мөн чанар, үүрэг, зорилго

2. Санхүүгийн зах зээлийн төрөл, ангилал

3. Санхүүгийн зах зээлийн хэрэгслүүд

4. Семинарын даалгавар

Санхүүгийн зах зээлийн мөн чанар, үүрэг, зорилго,

төрөл, хэлбэр, тэдгээрийн онцлогийн талаар

нэгдсэн ойлголт өгөх

СЭДВИЙН ЗОРИЛГО:

ТҮЛХҮҮР ҮГС Санхүүгийн зах зээл-Financial market

Санхүүгийн зуучлагчид- Financial Intermediaries

Хөрөнгийн зах зээл – Capital market

Мөнгөний зах зээл – Money market

Валютын зах зээл – Foreign Exchange market (FOREX)

Үүсмэл зах зээл - Derivative market

Таваарын зах зээл- Commodity market

Даатгалын зах зээл-Insurance market

Биржийн зах зээл- Exchange market

Биржийн бус зах зээл- Over The Counter (OTC)

Анхдагч зах зээл – Primary market

Хоёрдогч зах зээл – Secondary market

Санхүүгийн хэрэгсэл-Financial Instruments

Санхүүгийн инженерчлэл- Financial Engineering

ЗЗЭЗ-т хамаарах үндсэн 3 зах зээл

4

Бараа таваар, бүтээгдэхүүн үйлчилгээний зах зээл

Ажиллах хүч буюу хөдөлмөрийн нөөцийн зах зээл

Санхүүгийн нөөцийн зах зээл

5

Санхүүгийн зах зээлийн тухай

ТОДОРХОЙЛОЛТ: Зах зээл гэдэг нь худалдах болон

худалдан авах үйл явц хэрэгжиж буй арилжаа,

гүйлгээний хүрээ юм. Зах зээл гэдгийг нэг талаас эрэлт,

нөгөө талаас нийлүүлэлт үүсч буй талбар гэж ойлгож

болно.

Санхүүгийн зах зээл гэдэг нь санхүүгийн хэрэгслүүдийг

арилжаалж байгаа зах зээл буюу эдийн засгийн нэг

салбарын мөнгөн хуримтлал өөр нэг салбар руу урсан

орох үйл явц юм.

Санхүүгийн зах зээл нь хөрөнгө оруулагчдаас

санхүүжилтийн эх үүсвэр татаж түүнийгээ санхүүжилт

шаардлагатай байгаа, ирээдүйд ашигтай ажиллаж

чадах компаниудад хуваариладаг.

Санхүүгийн зах зээлийн

мөн чанар, бүтэц

Санхүүгийн зах зээл нь нэг талаас санхүүжилт

шаардлагатай байгаа талууд, нөгөө талаас

мөнгөө өсгөх гэж хөрөнгө оруулалт хийж буй

талуудын уулзаж буй талбар юм.

Санхүүгийн зах зээл нь янз бүрийн

бүтээгдэхүүнийг арилжаалдаг ерөнхий

(нийтлэг) зах зээл болон зөвхөн нэг төрлийн

бүтээгдэхүүнийг арилжаалдаг тусгай(өвөрмөц)

зах зээлээс бүрдэнэ.

Санхүүгийн зах зээл нь хамрах хүрээгээрээ

үндэсний болон олон улсын шинжтэй байна.

ОУ-ын санхүүгийн төвүүд

8

London

New

York

Chicago

Tokyo Hong

Kong

Singapore

Sydney

Switzerland Frankfurt

Luxembourg

Санхүүгийн зах зээлийн зорилго,

оролцогчид

Санхүүгийн зах зээлийн гол зорилго нь сул чөлөөтэй

байгаа мөнгөн хөрөнгийг санхүүгийн зуучлагч

байгууллагуудаар дамжуулан эдийн засгийн эргэлтэнд

оруулахад оршино.

Санхүүгийн зах зээлд:

1. Хөрөнгө оруулагчид буюу мөнгөн хөрөнгийн илүүдэлтэй тал,

2. Санхүүжигчид буюу хөрөнгийн дутагдалтай тал,

3. Хөрөнгө оруулагчид болон санхүүжигчдийг холбож буй тал

буюу санхүүгийн зуучлагчид оролццог.

Санхүүгийн зах зээлд оролцогчид нь санхүүгийн янз

бүрийн хэрэгслүүдийг худалдах, худалдан авах,

тэдгээрийн хооронд зуучлах замаар зах зээлийн үйл

ажиллагаанд оролцдог

Санхүүгийн зуучлал

Санхүүгийн зуучлагч байх зайлшгүй шаардлага:

1. Хөрөнгийн хэмжээ,

2. Хөрөнгө оруулалтын зардлууд,

3. Цаг хугацаа

Санхүүгийн зах зээлгүйгээр зээлдэгчид нь өөрсдийн

зээлдүүлэгчдийг олоход бэрх. Энэ бэрхшээлийг даван

туулахад арилжааны банк, хөрөнгө оруулалтын банк

гэх мэт санхүүгийн зуучлагчид чухал үүрэгтэй байдаг.

Банкууд хадгаламж эзэмшигчдээс авсан мөнгө болох

хадгаламжаа зээлдүүлэх зээлдэгчдийг хайж байдаг.

Санхүүгийн тогтолцоонд

оролцогчдын хоорондын харилцаа

12

Санхүүжигч болон санхүүжүүлэгчийн хоорондын

харилцаа

Зээлдүүлэгчид Санхүүгийн

зуучлагчид

Санхүүгийн зах

зээлүүд Зээлдэгчид

•Хувь хүмүүс

•Компаниуд

•Банкууд

•Даатгалын

компаниуд

•Тэтгэврийн

сангууд

•Хамтын

(дундын)

сангууд

•Банк хоорондын

зах

•Хөрөнгийн бирж

•Мөнгөний зах

•Бондын зах

•Гадаад валютын

зах

•Деривативын зах

•Хувь хүмүүс

•Хувийн өмчийн

компаниуд

•Засгийн газар

•Орон нутгийн

захиргаа

•Төрийн өмчийн

компаниуд

Санхүүгийн зах зээл, зуучлал

Санхүүгийн систем

Валютын зах

Хөрөнгийн зах

Мөнгөний зах

Зээлийн зах

Мөнгөний захын хэрэгслүүд

Хөрөнгийн захын хэрэгслүүд

Холимог /Hybrid

хэрэгслүүд

Санхүүгийн зах зээлийн үүрэг:

Капиталыг өсгөх (Хөрөнгийн зах зээл)

• Хөрвөх чадварыг хангах (Мөнгөний зах зээл)

Эрсдлийг шилжүүлэх, эрсдлээс хамгаалах (Деривативын болон даатгалын зах зээл)

• Олон улсын худалдааг дэмжих (Валютын зах зээл)

Оролцогчдод зуучлах

• Санхүүгийн бүтээгдэхүүний үнийг тогтоох

Хөрөнгө оруулалтыг урамшуулах, дэмжих

• Санхүүгийн мэдээллээр хангах

Хөрөнгө оруулагчид

Санхүүжигчид Зуучлагчид

Иргэд

Байгууллага

Засгийн газар

Банк, санхүүгийн байгууллагууд

Гадаадын хөрөнгө оруулагчид

Компани

Засгийн газар

Санхүүгийн байгууллагууд

Орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагууд

Брокер

Дилер

Андеррайтер

Банк

Санхүүгийн компаниуд

Хөрөнгийн бирж

САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ОРОЛЦОГЧИД

САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

ТӨРӨЛ, АНГИЛАЛ

Санхүүгийн зах зээл

Хөрөнгийн зах

Анхдагч зах Хоёрдогч зах

Мөнгөний зах

Хөрөнгийн болон мөнгөний зах зээл

Capital market vs Money market

Хөрөнгийн зах зээл Мөнгөний зах зээл

Урт хугацааны санхүүжилт шаардлагатай байгаа компаниудыг эх үүсвэрээр хангаж байдаг.

Богино хугацааны санхүүжилт шаардлагатай компаниудыг эх үүсвэрээр хангадаг.

Хөрөнгийн биржээр дамжиж арилжаа явагддаг зах.

Банкаар дамжиж арилжаа явагддаг зах.

Урт хугацаатай санхүүгийн хэрэгслүүдийг арилжаалдаг.

Богино хугацаатай санхүүгийн хэрэгслүүдийг арилжаалдаг.

Санхүүгийн зохицуулах хороогоор зохицуулагддаг.

Монгол банкаар зохицуулагддаг.

Хөрөнгийн хөрвөх чадвар харьцангуй бага, эрсдэлтэй.

Хөрөнгийн хөрвөх чадвар сайн, эрсдэл харьцангуй бага.

Санхүүгийн зах зээл нь өргөн хүрээнд авч үзвэл, хөрөнгийн зах зээл ба мөнгөний зах зээл гэсэн 2 төрөлд хуваагддаг.

Санхүүгийн зах зээлийн ангилал

Хөрөнгийн зах зээл

Хувьцааны зах зээл, Хувь эзэмшил эсвэл энгийн хувьцаа гаргах

замаар санхүүжилт бий болгох зах зээл.

Бондын зах зээл, Бонд гаргах замаар санхүүжилт бий болгох зах

зээл.

Мөнгөний зах зээл, Богино хугацаатай өрийн санхүүжилт болон

хөрөнгө оруулалтын хэрэгслүүдийг арилжаалдаг зах.

Гадаад валютын зах зээл. Гадаад валютыг арилжаалах үүрэгтэй

зах. Жи: Валютын зохицуулалтын бодлого

Деривативын зах зээл, Санхүүгийн эрсдлүүдийг удирдахад

зориулагдсан хэрэгслүүдийн арилжаа явагддаг зах.

Таваарын зах зээл, Таваарын арилжаагаар хангах үүрэг бүхий зах.

Даатгалын зах зээл, Төрөл бүрийн эрсдлийг дахин хуваарилах,

шилжүүлэх үүрэгтэй зах.

19

ХӨРӨНГИЙН ЗАХ CAPITAL MARKETS

ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

ТОДОРХОЙЛОЛТ, АНГИЛАЛ

Ангилах шинжүүд Ангилалууд

1. Байршлаар нь: Олон улсын , бүс нутгийн , үндэсний, орон

нутгийн гэж

2. Арилжаалагдах үнэт цаасных

нь хугацаагаар нь: Урт хугацаатай , богино хугацаатай

3. Арилжаалагдах үнэт цаасных

нь төрлөөр нь

Хувьцааны, бондын, векселийн, үүсмэл үнэт

цаасны, хөрвөх үнэт цаасны гэж

4. Үнэт цаас гаргагчаар нь: Засгийн газрын, орон нутгийн, үйлдвэрлэл

эрхэлдэг байгууллагын, арилжааны банкны, төв банкны гэж

5. Зохион байгуулалтаар нь Биржийн ба биржийн бус зах зээл

6. Бүтцээр нь Анхдагч ба хоёрдогч зах зээлд

Нэг жилээс дээш хугацаатай хөрөнгө оруулалтын зориулалттай үнэт цаас

гаргах болон түүнийг худалдах, худалдан авах үйл ажиллагаа явагдаж

байгаа зах зээлийг хөрөнгийн зах зээл гэнэ.

Анхдагч ба хоёрдогч зах зээл

Primary market vs Secondary market

Аж ахуйн нэгж өөрийнхөө гаргасан үнэт цаасаа хөрөнгийн зах

зээлд анх удаагаа байршуулж буй зах зээлийг анхдагч зах зээл гэнэ.

Гаргасан үнэт цаас 2 буюу түүнээс дээш удаа борлогдсон үед үүсэх

зах зээлийг хоёрдогч зах зээл гэнэ.

Анхдагч зах зээлд гарсан үнэт цаас нь үнэт цаас гаргагч болон

хөрөнгө оруулагчдын хооронд арилжаалагддаг бол хоёрдогч зах

зээлд гаргасан үнэт цаас нь хөрөнгө оруулагчдын хооронд

арилжаалагддаг.

Үнэт цаас нь хоёрдогч зах зээлд арилжаалагдахад түүний хөрвөх

чадвар чухал ач холбогдолтой. Хөрвөх чадвар бол үнэт цаас үнэ

цэнээ алдахгүйгээр богино хугацаанд хялбар борлогдох үнэт

цаасны шинж чанар юм.

Үнэт цаас гаргагч нь анхдагч зах зээл дээр үнэт цаасаа нэг л удаа

гаргаж худалддаг бол анхдагч зах зээлээс уг үнэт цаасыг худалдаж

авсан этгээд хоёрдогч зах зээл дээр хэдэн ч удаа худалдаж болдог

онцлогтой.

Биржийн ба биржийн бус зах зээл

Exchange market vs OTC market

Хөрөнгийн зах зээлийг арилжаа явагдах байршил, зохион

байгуулалтаар нь биржийн ба биржийн бус зах зээлд ангилна.

Гаргасан үнэт цаас нь хөрөнгийн биржээр дамжин

арилжаалагдах, зохион байгуулалттай зах зээлийг биржийн зах

зээл гэнэ.

Биржийн зах зээлийн үйл ажиллагаа нь төвлөрсөн нэг газар

явагдаж байдаг. Тухайлбал, Монголын, Токиогийн ,Нью-

Йоркийн хөрөнгийн бирж г.м.

Биржийн бус зах зээл гэдэг нь дэлхий нийтийг хамарсан

харилцааны холбооны сүлжээгээр санхүүгийн хэрэгслүүдийг

арилжаалах боломжийг бүрдүүлж байдаг NASDAQ гэх мэтийн

зах зээл. Уг захад үндэстэн дамнасан банкууд болон төрөлжсөн

брокерууд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Валют, мөнгө, таваарын

захын дийлэнх хэсэг биржээс гадуурх зах дээр хийгдэнэ.

БИРЖИЙН АРИЛЖАА

23

Алтны арилжаа биржээс гадуур явагдана.

24

MNT

USD

EUR

Үнэт цаасны зах зээл дээр явагддаг үйл

ажиллагааны үе шатууд:

1 шат: Үнэт цаас гаргах

2 шат: Үнэт цаасыг байршуулах

3 шат: Үнэт цаасны арилжаа явагдах

Value of Global Capital Markets ($billions) Source: McKinsey & Co. (The Wall Street Journal, January 10, 2007)

26

27

МӨНГӨНИЙ ЗАХ MONEY MARKETS

МӨНГӨНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ОНЦЛОГ,

ОРОЛЦОГЧИД

• Олон улсын санхүүгийн зах дээр богино хугацааны

хөрвөх чадварыг дээшлүүлэх зорилгоор богино

хугацааны /1жилхүртэл/ санхүүгийн хэрэгслүүдийг

худалдах , худалдан авдаг захыг мөнгөний зах гэнэ.

Өөрөөр хэлбэл, Богино хугацаатай үнэт

цаасыг арилжаалдаг банк хоорондын захыг

мөнгөний зах гэнэ.

• Мөнгөний зах зээлд ихэвчлэн Засгийн газар, Төв

банк, арилжааны банкууд болон томоохон хөрөнгө

оруулагч байгууллагууд оролцдог.

МӨНГӨНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ОНЦЛОГ, ОРОЛЦОГЧИД

29

Мөнгөний зах зээлд арилжаалагддаг үнэт цаасууд нь

харьцангуй эрсдэл багатайд тооцогддог, ихэвчлэн нэг

жилээс доош хугацаатай, хөрвөх чадвар сайтай байдаг.

Мөнгөний зах зээлд хийгдэх арилжааны хэмжээ их,

арилжааны хүү харьцангуй бага байдаг.

• Мөнгөний захын хэрэгслүүдэд:

- банк хоорондын зээл, хадгаламж, Засгийн газар, Төв

банкны богино хугацаат үнэт цаас, богино хугацаат

арилжааны вексел/CP/, хадгаламжийн сертификат

/SD/, репо хэлцлүүд, гадаад валютын своп хэлцлүүд

зэрэг орно.

МӨНГӨНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЗОРИЛГО,

АНГИЛАЛ

Мөнгөний зах зээл дээр санхүүгийн хэрэгслийг

1. Засгийн газар, банк, компаниуд богино хугацааны

санхүүжилтийн эх үүсвэр олж авах ,

2. Засгийн газар, төв банкнаас мөнгөний

нийлүүлэлтэнд тавих хяналтын үүргээ

хэрэгжүүлэх гэсэн хоёр зорилгоор гаргадаг.

31

Мөнгөний зах зээлийг оролцогчдоос нь хамаарч:

1. Засгийн газрын зах зээл

2. Корпорацийн зах зээл

3. Банк хоорондын зах зээл гэж ангилж болно.

Тухайлбал:

Засгийн газар нь:

- төсвийн түр зуурын алдагдлыг нөхөх,

- банкнаас гадуурх сул чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгийг мөнгөний

нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэхгүйгээр эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах,

- хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагааг идэвхижүүлэх,

- төсвийн тэнцлийг уян хатан, шуурхай байдлаар зохицуулах зорилгоор

богино хугацаатай үнэт цаас гаргаж худалдаалдаг бол:

- Корпорациуд нь богино хугацаанд шаардагдах санхүүжилтийн эх

үүсвэр олж авахын тулд мөнгөний зах зээл дээр арилжааны болон

арилжааны бус үнэт цааснуудыг гаргадаг.

МӨНГӨНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЗОРИЛГО,

АНГИЛАЛ

БАНК ХООРОНДЫН ТӨГРӨГИЙН ЗАХ

32

Банк хоорондын зах бол банкууд бие биедээ

санхүүжилт олгох, авах тогтолцоо бөгөөд уг зах

дээр 5 төрлийн хэлцэл хийгддэг байна.

Үүнд:

1. Банк хоорондын овернайт зээл,

2. Банк хоорондын репо арилжаа,

3. Төв банкны үнэт цаасны хоёрдогч захын

арилжаа,

4. Банк хоорондын зээл,

5. Банк хоорондын хадгаламж зэрэг болно.

БАНК ХООРОНДЫН ЗАХЫН ХҮҮ-UBIBOR

МОНГОЛЫН МӨНГӨНИЙ ЗАХЫН ИНДИКАТОР

33

• Улаанбаатарын банк хоорондын захын зээлийн

хүүн дээр үндэслэж гаргадаг суурь хүү юм.

• Энэ нь төгрөгийн богино хугацаат санхүүгийн

хэрэгслүүдийн бенчмарк буюу суурь хүү болдог.

• МСЗЗХ-ны UBIBOR-ийн хороо энэхүү хүүний

тохируулга болон бусад асуудлыг хариуцаж байдаг

• Монголын 11 банкны хүүгийн мэдээлэл дээр

үндэслэж Ройтерс компани UBIBOR хүүг

тооцоолдог

• 2007 оноос хойш тооцоологдож байгаа.

UBIBOR - банкууд

Дараах 11 банк нэг долоо хоногоос 12 сар хүртэлх

мөнгөний захын хүүгээ Ройтерс компаний тусгай

программыг ашиглаж өгдөг бөгөөд Ройтерс компани

эдгээрийг нэгтгэн Монголын санхүүгийн /мөнгөний/ зах

зээлийн суурь хүүг тооцоолж, мэдээлдэг.

Капитрон

Чингис.х

Голомт

Хаан

Хадгаламж

ХХБ

УБ банк

ХАС

34

Капитал

ҮХОБ

Кредит

UBIBOR – Ройтерсийн дэлгэц дээр харагдах байдал

35

UBIBOR(O/N), 2007-2012

36

0

5

10

15

20

25

20-M

ar-2

00

7

20-M

ay-2

00

7

20-J

ul-

200

7

20-S

ep-2

00

7

20-N

ov

-20

07

20-J

an-2

00

8

20-M

ar-2

00

8

20-M

ay-2

00

8

20-J

ul-

200

8

20-S

ep-2

00

8

20-N

ov

-20

08

20-J

an-2

00

9

20-M

ar-2

00

9

20-M

ay-2

00

9

20-J

ul-

200

9

20-S

ep-2

00

9

20-N

ov

-20

09

20-J

an-2

01

0

20-M

ar-2

01

0

20-M

ay-2

01

0

20-J

ul-

201

0

20-S

ep-2

01

0

20-N

ov

-20

10

20-J

an-2

01

1

20-M

ar-2

01

1

20-M

ay-2

01

1

20-J

ul-

201

1

20-S

ep-2

01

1

20-N

ov

-20

11

20-J

an-2

01

2

20-M

ar-2

01

2

BID

ASK

?

?

LIBOR – London Interbank Offered

Rate

Лондонгийн зах дээрх нэр бүхий 16 банкны банк

хоорондын мөнгөний зах дээр 1 хоногоос 1 жил

хүртэлх хугацаатай хадгаламж татах хүүгийн

төвшинөөр тооцож гаргасан индекс.

150 триллион долларын хэмжээ бүхий санхүүгийн

бүтээгдэхүүнүүдийн үнэ LIBOR дээр суурилан

тогтоогдож байна.

ОУ-ын Хөрөнгийн зах дээрх хөвөгч хүүтэй урт

хугацаат зээлүүд мөн LIBOR дээр суурилж

тогтоогддог.

37

38

LIBOR-ийг контрибутор банкнуудаас/дэлхий

дахинаа томоохонд тооцогдох, нэр хүндтэй 16 банкны

мэдээллийг ашиглаж тооцдог. Үүнд: АНУ-ын 3 банк, АНУ-

ын бус 13-16 банкны хүүг ашигладаг./ ирүүлсэн банк

хоорондын хадгаламжийн хүүгийн дунджийг ашиглан 1

хоногоос 1 жил хүртэлх хугацааны үечлэлтэйгээр гол

нэрийн 10 валютаар тооцон Лондонгийн цагаар өдөр

бүрийн 11 цаг гэхэд дэлхий дахинаа тараадаг бөгөөд энэхүү

хүүг хэвлүүлэх онцгой эрхийг Их Британийн банкируудын

холбоо эдэлдэг байна.

LIBOR-ийг 1984 оноос туршилтын шатанд

нэвтрүүлж, 1986 оноос санхүүгийн зах зээлд албан ёсоор

хэрэглэж эхэлсэн байна.

Жи: LIBOR -ТООЦООЛОЛ

Жи: LIBOR-Contributor banks

39

The American banks:

1. The Bank of America

2. JP Morgan Chase

3. Citibank, NA

Non-U.S. banks:

1. Bank of Nova Scotia

2. Bank of Tokyo-Mitsubishi UFJ Ltd

3. Barclays Bank plc

4. BNP Paribas

5. Credit Agricole CIB

6. Credit Suisse

7. Deutsche Bank AG

8. HSBC

9. Lloyds TSB Bank plc

10. Rabo bank

11. Royal Bank of Canada

12. Société Générale

13. Sumitomo Mitsui Banking Corporation

14. The Norinchukin Bank

15. The Royal Bank of Scotland Group

16. UBS AG

Жи: LIBOR -тооцоолол

Банкуудыг нэр хүндтэй, үйл ажиллагааны цар хүрээ

ихтэй, тухайн валют дээр туршлагатай байх гэсэн

шалгууруудаар сонгодог.

BBA нь хамгийн өндөр 4, хамгийн бага 4 хүүг

хасаад үлдэх 8 хүүний арифметик дунджийг нь

гаргаснаар тухайн хүүг тодорхойлдог.

Ингэж гарч ирсэн хүү нь дэлхий даяар Reuters,

Bloomberg болон бусад мэдээллийн агентлагуудаар

тухайн өдрийн BBA LIBOR benchmark хүү гэж

цацагддаг.

40

History of LIBOR Rates, 1989-2012

41

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Sep

tem

ber

of

19

89

Feb

ruar

y o

f 1

99

0

July

of

199

0

Dec

emb

er o

f 19

90

May

of

199

1

Oct

ob

er o

f 19

91

Mar

ch o

f 19

92

Au

gust

of

199

2

Jan

uar

y o

f 1

993

Jun

e of

199

3

No

vem

ber

of

199

3

Ap

ril

of

199

4

Sep

tem

ber

of

19

94

Feb

ruar

y o

f 1

99

5

July

of

199

5

Dec

emb

er o

f 19

95

May

of

199

6

Oct

ob

er o

f 19

96

Mar

ch o

f 19

97

Au

gust

of

199

7

Jan

uar

y o

f 1

998

Jun

e of

199

8

No

vem

ber

of

199

8

Ap

ril

of

199

9

Sep

tem

ber

of

19

99

Feb

ruar

y o

f 2

00

0

July

of

200

0

Dec

emb

er o

f 20

00

May

of

200

1

Oct

ob

er o

f 20

01

Mar

ch o

f 20

02

Au

gust

of

200

2

Jan

uar

y o

f 2

003

Jun

e of

200

3

No

vem

ber

of

200

3

Ap

ril

of

200

4

Sep

tem

ber

of

20

04

Feb

ruar

y o

f 2

00

5

July

of

200

5

Dec

emb

er o

f 20

05

May

of

200

6

Oct

ob

er o

f 20

06

Mar

ch o

f 20

07

Au

gust

of

200

7

Jan

uar

y o

f 2

008

Jun

e of

200

8

No

vem

ber

of

200

8

Ap

ril

of

200

9

Sep

tem

ber

of

20

09

Feb

ruar

y o

f 2

01

0

July

of

201

0

Dec

emb

er o

f 20

10

May

of

201

1

Oct

ob

er o

f 20

11

Mar

ch o

f 20

12

1-Month

3-Month

6-Month

12-Month

Poly. (1-Month)

42

Товчилсон

нэр Монгол хэл дээрх нэршил

EURIBOR Европын орнуудын банк хоорондын захын суурь хүү

CHIBOR Хятадын банк хоорондын захын суурь хүү

SHIBOR Шанхайн банк хоорондын захын суурь хүү

SIBOR Сингапурын банк хоорондын захын суурь хүү

HIBOR Хонг Конгийн банк хоорондын захын суурь хүү

TIBOR Токиогийн банк хоорондын захын суурь хүү

KORIBOR Солонгосын банк хоорондын захын суурь хүү

KLIBOR Каула Лампурын банк хоорондын захын суурь хүү

PHIBOR Филлипиний банк хоорондын захын суурь хүү

BKIBOR Бангкокийн банк хоорондын захын суурь хүү

VNIBOR Вьетнамын банк хоорондын захын суурь хүү

WIBOR Варшавын банк хоорондын захын суурь хүү

STIBOR Стокхольмын банк хоорондын захын суурь хүү

IBOR- БАНК ХООРОНДЫН ЗАХЫН ХҮҮНҮҮД

43

ВАЛЮТЫН ЗАХ

FOREIGN EXCHANGE MARKETS

Яагаад валютын арилжаа явагддаг вэ?

44

BANKER SELL USD

BUY JPY

TOYOTA EXPORT

TOYOTA

ВАЛЮТЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

ҮҮРЭГ, ЗОРИЛГО, ОРОЛЦОГЧИД

• Бүх төрлийн гадаад валютыг худалдах, худалдан авах болон түүнтэй холбогдсон гэрээ хэлцлийн арилжаа явагдаж буй зах зээлийг гадаад валютын зах зээл гэнэ.

• Валютын захын зорилго нь гадаад төлбөр тооцоонд шаардлагатай валютаар хангах явдал юм.

• Оролцогч субъектүүд: Валютын дутагдалтай болон илүүдэлтэй банк, санхүүгийн байгууллага, брокер , дилерийн байгууллага, аж ахуйн нэгж байгууллага, иргэд гэх мэт

• Валютын захын үүрэг:

1.Валютаар хангах 2. Валютын

ханшийг тогтоох

3.Валютын эрсдлээс

хамгаалах

ВАЛЮТЫН ЗАХЫН АНГИЛАЛ, АЖИЛБАР

Гүйлгээний хэмжээнээс хамаарч: Субъектээс хамаарч:

1. Олон улсын зах зээл

2. Бүс нутгийн зах зээл

3. Дотоод зах зээл

1. Банк хоорондын зах

зээл

2. Биржийн зах зээл

Валютын зах зээл дээр явагдаж байгаа үйл ажиллагааг:

1. Хеджинг болон хөрөнгө оруулалттай холбоотой санхүүгийн үйл ажиллагаа

2. Гадаад худалдааны төлбөр тооцоонд шаардлагатай валютаар хангах олон улсын худалдааны үйл ажиллагаа гэж хуваана.

Олон улсын валютын зах

47

34%

17%

6% 6%

5%

4%

28%

Зах зээлд эзлэх хувь

London

New york

Switzerland

Singapore

Japan

Hong Kong

Others

Спот 31%

Форвард ба Своп 69%

Захын өдрийн эргэлт $3.2 триллион

Монголын валютын захын жилийн эргэлт хэдэн тэрбум

доллар вэ?

Арилжаанд эзлэх хувь

48

USD 43%

EUR 19%

JPY 8%

GBP 8%

CHF 3%

AUD 3%

CAD 2% Others

14%

49

ДЕРИВАТИВЫН ЗАХ

DERIVATIVE MARKETS

ДЕРИВАТИВЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ҮҮСЭЛ,

ОНЦЛОГ

• Хөрөнгийн зах зээл дээр хийгдэж байгаа үнэт цаасны

арилжаа гүйлгээ нь эрсдэл ихтэй байдаг учраас түүнд

оролцогсод нь эрсдлийг багасгах арга зам эрж хайх болсноор

деривативийн зах зээл, үүсмэл үнэт цаасууд бий болох үндэс

суурь тавигджээ.

• Хамгийн анх XVIII зууны эцсээр үнийн тогтворгүй байдлаас

зайлсхийх гэсэн арилжаанд оролцогчдын эрмэлзэлтэй

холбоотойгоор форвард гэрээний анхны хэлбэр үүссэн

байна.

• Үүний гол агуулга нь ирээдүйд хэрэгцээтэй бараа таваарын

үнэ өснө гэж үзэж байгаа тохиолдолд түүнийг өнөөдөр

заавал худалдан авахгүйгээр ирээдүйд худалдан авах хэлцэл

байгуулах замаар хэрэгцээтай үедээ боломжтой үнээр бараа

таваараа олж авах нөхцлийг бүрдүүлэх явдал байдаг.

ДЕРИВАТИВЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

ҮҮСЭЛ, ОНЦЛОГ

51

Ямар нэг санхүүгийн анхдагч хэрэгслээс үүсэн

бий болсон тодорхой үнэ цэнэ бүхий үүсмэл

үнэт цааснууд болох форвард , фьючерс

опцион, своп гэрээнүүд (хэрэгслүүд)-ийн

үндсэн дээр арилжаа явагдаж буй зах зээлийг

деривативийн зах зээл гэнэ.

ДЕРИВАТИВИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

АНГИЛАЛ • Эдгээр гэрээнүүдийн нийтлэг тал нь эрсдлээс хамгаалах болон эрсдлээ

бусдад шилжүүлэх замаар түүнийг бууруулах зорилготой байдаг.

• Өөрөөр хэлбэл, деривативийн зах зээл гэдэг нь ирээдүйд учирч

болзошгүй эрсдлээс хамгаалах, ашиг олох зорилгоор санхүүгийн

хэрэгслүүдийн үндсэн дээр арилжаа явагдаж байгаа зах зээл мөн

• Санхүүгийн зах зээлд хувьцааны үнэ, бондын үнэ, валютын ханш,

хүүний хувь, ногдол ашгийн хувь хэмжээ зэрэг нь өсөх эсвэл буурснаар

эрсдэл үүсдэг. Деривативийн бүтээгдэхүүнүүд нь эрсдлийг хянахад

ашиглагддаг санхүүгийн бүтээгдэхүүнүүд юм.

• 1980-1990 онуудад санхүүгийн зах зээлийн хамгийн өсөлттэй салбар нь

деривативийн бүтээгдэхүүний арилжаа байсан.

ДЕРИВАТИВИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

АНГИЛАЛ

53

• Деривативийн зах зээлийг түүн дээр хийгдэж

буй гэрээний төрлөөс нь хамаарч:

1. Форвард зах зээл

2. Фьючерс зах зээл

3. Опцион зах зээл гэж ангилж болно.

ДЕРИВАТИВЫН ЗАХ ЗЭЭЛ

Деривативын зах

Биржийн зах

Фьючерсийн бирж

Үнэт цаасны бирж

Биржийн гадуурх зах

Форвардын гэрээнүүд

Опшин болон фьючерсийн

гэрээнүүд

Варрант болон бүтэцчлэгдсэн

хэрэгслүүд

WHAT IS DERIVATIVE? http://www.theponytail.net/DOL/DOLnode8.htm

55

HOW BIG IS THE DERIVATIVES MARKET?

56

HOW BIG IS THE DERIVATIVES MARKET?

57

58

ТАВААРЫН ЗАХ COMMODITIES markets

Голлох таваарууд

Газрын тос ба дагалдах бүтээгдэхүүн

Энерги: Уран, нүүрс г.м

Суурь металлууд: Зэс, Төмөр, Цайр

Үнэт металлууд: Алт, Мөнгө, Платинум,

Палладиум

Таримал бүтээгдэхүүн

59

CBOT Chicago Board of

trade

LME London metals

exchange

NYMEX New York Mercantile exchange

TOCOM Tokyo

commodities exchange

60

ДААТГАЛЫН ЗАХ INSURANCE markets

ДААТГАЛЫН МӨН ЧАНАР

ДААТГАЛЫН ЗАХ ЗЭЭЛ

• Даатгал гэдэг нь аливаа эрсдлээс иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагын эд

хөрөнгө, ашиг сонирхлыг бүрэн бүтэн байлгах буюу хамгаалах

зориулалт бүхий мөнгөн хөрөнгийн сан байгуулах үйл ажиллагаа юм.

• Даатгалын зах зээл гэдэг нь даатгагч болон даатгуулагчийн хооронд

даатгалын гэрээг байгуулах, хэрэгжүүлэхтэй холбоотой үүсч буй

санхүүгийн харилцааг илэрхийлэх зах зээл юм.

Даатгалын зах зээлд даатгагч, даатгуулагчаас гадна даатгалын

мэргэжлийн оролцогч болох даатгалын зуучлагч, даатгалын төлөөлөгч,

даатгалын хохирол үнэлэгч зэрэг субъектууд оролцдог.

• Даатгалын зах зээлд тавигдах шаардлагууд:

Арилжаа хийх сонирхолтой худалдагч, худалдан авагчидтай байх

Арилжаалах бүтээгдэхүүнтэй байх

Зохицуулалтын акттай байх

Зах зээлд оролцогч талуудад тааламжтай байх

Эдийн засгийн хувьд тогтвортой байх

63

САНХҮҮГИЙН ХЭРЭГСЛҮҮД

FINANCIAL INSTRUMENTS

САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

ХЭРЭГСЛҮҮД

64

Хөрөнгө оруулалтын хэрэгсэл

• Өгөөж олох зорилготой /CD, CP, bond, stock г.м/

Санхүүжилтийн хэрэгсэл • Бизнес санхүүжүүлэх эх үүсвэр олох зорилготой /CD, CP,

bond, stock г.м/

Валют • Хөрөнгийг илэрхийлэх мөнгөний нэгж, олон улсын зах дээр

валютын хосын арилжаа хийгдэнэ.

Дериватив Ханшийн эрсдлээс хамгаалах буюу ашиг олох зорилготой

суурь хэрэгслийн үнэд суурилж үнэ нь тогтоогддог санхүүгийн хэрэгсэл

Зарим таваар

Asset Class

Instrument Type

Securities Other cash Exchange-traded

derivatives OTC derivatives

Debt (Long

Term)

>1 year

Bonds Loans

Bond futures

Options on bond

futures

Interest rate swaps

Interest rate options

Exotic instruments

Debt (Short

Term)

<=1 year

Bills, e.g. T-Bills

Commercial

paper

Deposits

Certificates of

deposit

Short term

interest rate

futures

Forward rate

agreements

Equity Stock N/A Stock options

Equity futures

Stock options

Exotic instruments

Foreign

Exchange N/A

Spot foreign

exchange Currency futures

Foreign exchange

options

Foreign exchange

swaps

Currency swaps

Санхүүгийн хэрэгслүүдийн төрөл, ангилал

Санхүүгийн хэрэглүүрийн төрөл, ангилал

66

Санхүүгийн инженерчилэл Синтетик болон гибрид бүтээгдэхүүнүүд

Хоёр, түүнээс дээш бүтээгдэхүүн эсвэл захын шинж чанарыг өөртөө агуулсан бүтээгдэхүүн Inflation index

Weather derivatives

Credit derivatives

Convertibles

Structured бүтээгдэхүүнүүд Шинж чанарыг өөрчлөх, шинээр бий болгох замаар бий

болгосон бүтээгдэхүүн MBS: Mortgage backed securities

CDO: Collateralized debt obligation

Gold account

FX linked note

Gold linked note

67

68

ТӨГСӨВ.

Семинарын даалгавар

69

Өдөр тутмын хэвлэл “ӨНӨӨДӨР” сонины аль

нэг дугаарын “САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ”

нүүрийг судалж, харьцуулалт хийх, дүгнэлт

гаргах, асуулт асуухад бэлтгэх

Санхүүгийн зах зээлд оролцож буй

байгууллагуудын вэб хуудсаар орж, эрхэлж буй

үйл ажиллагаатай нь танилцах, тэмдэглэл хөтлөх

Эдгээр асуудлуудыг семинарын хичээл дээр

ярилцана. Сайн бэлтгэж ирж, идэвхитэй оролцсон

оюутанд эсвэл багт идэвхийн оноо өгнө.