L LUN VN HC

L LUN VN HC

(Ti bn ln th chn)

H MINH C (ch bin) - VN KHANG - PHM QUANG LONG - PHM THNH HNG - NGUYN VN NAM - ON C PHNG - TRN KHNH THNH - L HOI THU

LI NI U

Gio trnh L lun vn hc l cng trnh tp th ca b mn L lun vn hc, khoa Ng vn, trng i hc Tng hp H Ni (nay thuc i hc quc gia H Ni).

Gio trnh c bin son trong tnh hnh nhng quan im l lun vn ngh ang i mi. Cc tc gi cun sch c gng vn dng nht qun quan im Mc-Lnin v ng li ca ng v vn hc ngh thut. Khng nhn s vt tnh, hoc chu nh hng ca quan im siu hnh, tch l lun khi thc tin i sng v vn ngh, bin mt s nguyn l chung thnh nhng gio iu cng nhc; cun sch c gng gi vng s kt hp gia truyn thng v hin i, gia n nh v pht trin trong l lun v ch trng c bit n tnh nng ng v hiu qu ca l lun vn ngh. Nhng mong c y phn no tr thnh ni dung ca cun sch v phn no vn ch l mong mun. Cc tc gi cng c thc trnh by cc vn l lun mt cch tp trung ngn gn, khng m rng v qu i su vo cc kha cnh phc tp, nhng yu cu vt ra ngoi khun kh ca mt gio trnh i hc. Nhng ngi vit mong mun c trnh by chnh xc nhng kin thc cho i tng ca mnh trong nh trng. V h thng kin thc v c s l lun vn hc ny s c b sung v nng cao vi nhng chuyn v l lun vn hc.

Chng ti chn thnh cm n nhng kin ch dn gp ca bn c v cc bc thc gi vi cun sch.

TM. nhm bin sonGS. H Minh c

Phn mt. C S L LUN CHUNGChng I. NGH THUT V I SNG X HI

Ngh thut ngay t thi k s sinh ca n tn ti v pht trin trong s gn b mt thit vi i sng lao ng. Nhng nt chm khc trong cc hang ng nguyn thy, nhng iu nhy, nhng bi ca hn nhin trong sinh hot ca cc b tc vng rng chu Phi hin nay u chng t rng: ngh thut trong nhng hnh thi s khai ca n ng vai tr nh mt phng tin nhn thc th gii t nhin v bn thn i sng con ngi. Ngh thut tham d tch cc vo qu trnh lao ng ci bin t nhin v nhng li ch thc tin.

Cng vi s pht trin ca trnh sn sut, s phn cng lao ng v c bit l s phn ha giai cp trong x hi, ngh thut bc vo qu trnh chuyn nghip ha. Xa dn nhng mc ch thc t trc tip, mt dn tnh tp th trong qu trnh sng to, ngh thut tr thnh mt hot ng thm m ch din ra trong phm vi nh hp ca nhng ngi c iu kin, c ti nng. Trong qu trnh vn ng pht trin, ngh thut cng tha mn nhng yu cu a dng ca i sng tinh thn con ngi th cng t khng nh trc thc tin tnh c lp ca n. Qua mi thi i, ngh thut li nhng thnh tu ln lao v tn ti nh mt b phn cu thnh ca vn minh nhn loi. Vy ci g mang ngha nh ngun nui dng ca ngh thut. C mi lin h thm kn no gia s sng to m thm ca mi c nhn ngh s vi nhng bin ng ca cuc i? Phi chng sau thi u th ca nhn loi, ngh thut t b nhng mc ch thc tin v pht trin c lp vi i sng x hi?

i lp vi nhng quan im m hc duy tm, cc nh kinh in ca ch ngha Mc khng xem mi hin tng ngh thut nh mt hin tng ngu nhin, n c m l mt hin tng x hi ny sinh, tn ti mt cch c quy lut trong mi lin h qua li vi nhng hin tng khc trong i sng x hi. Xt t mi quan h gia tn ti v thc, ngh thut l mt hnh thi thc phn nh tn ti vt cht, chu s quy nh ca tn ti vt cht. Xt t bnh din cu trc x hi, ngh thut l mt hnh thi thc thuc kin trc thng tng, tn ti v pht trin l thuc vo c s kinh t ca x hi, tc l vo phng thc sn xut ca mi giai on lch s nht nh. Phng thc sn xut i sng vt cht quyt nh qu trnh sinh hot x hi, chnh tr v tinh thn ni chung. Khng phi thc con ngi quyt nh s tn ti ca h, tri li, chnh s tn ti ca h quyt nh thc ca h. Vi t cch l mt hnh thi thc x hi, ngh thut khng th tn ti bn ngoi ci trc vn ng chung ca x hi l phng thc sn xut. Khng th em ng nht lch s ngh thut vi lch s kinh t nhng r rng l ngh thut trong ni dung v trnh pht trin ca n u trc tip hoc gin tip b gii hn bi iu kin kinh t, c th l bi trnh sn xut ca thi i. Li t duy thn thoi m mu sc tn gio chi phi ton b nn ngh thut c i ch c th ny sinh trn c s mt nn kinh t m trnh sn xut cn thp km, khi con ngi cn y hoang mang, sng st trc ci th gii t nhin bao la, b n. Cho nn hnh tng ngi anh hng Asin bch chin bch thng ch c to ra trong thi i cha c thuc sng, n ch. Nhng khc ca truyn ming ca trng ca Ilit khng th ny sinh trong thi i c my in v cc nh xut bn. Chic n thn trong truyn thuyt C Loa s khng th xut hin khi ngi Vit Nam bit chng gic bng sng thn cng.

C nhiu hin tng ngh thut mc d ny sinh trn nn tng mt nn kinh t lc hu nhng cho ti hm nay vn hp dn con ngi hin i. Phi chng ngh thut l mt gi tr bt bin, c th tn ti bt chp nhng i thay ca x hi loi ngi. Khi ni v nn ngh thut Hi Lp, Mc gii quyt vn ny t mi lin h ca ngh thut vi i sng x hi. Mc cho rng: Sc hp dn ca ngh thut Hi Lp i vi chng ta khng mu thun vi s pht trin yu t ca x hi trong ngh thut trng thnh. M ng ra, n l kt qu ca s pht trin . Ni ng ra, sc hp dn gn cht vi hin tng l nhng iu kin x hi cha y m trong ngh thut Hi Lp pht sinh v ch c th pht sinh trong nhng iu kin m thi - s khng bao gi c th tr li. qua i bit bao thi i. iu kin kinh t x hi ca mt nn ngh thut no khng cn, nhng nhiu tc phm thi vn t bo tn v pht huy gi tr ca mnh trong nhng thi i tip theo. iu bt ngun t ch: nhng tc phm mang ngha nh nhng bng chng sinh ng ca mt thi i lch s. Ngh thut Hi Lp l sn phm hn nhin ca mt thi i u tr. Con ngi hin i n vi ngh thut Hi Lp nh l n vi nhng k nim p v thi th u ca mnh.

Mi thi i lch s c mt nn ngh thut tng ng. X hi th no vn ngh th y. Nhng bin ng trong i sng kinh t, chnh tr thng dn ti nhng bin i trong lnh vc vn ngh. Hay ni cch khc, mi s kin lch s u c ngha kt thc hay m u cho mt giai on pht trin ngh thut.

L mt hin tng thc c th, ngh thut khng ch l i tng nghin cu ca m hc m cn l i tng c c bit quan tm trong phm vi trit hc. Nhiu i biu ca cc trng phi trit hc duy tm xem ngh thut nh mt bng chng c o v s vn ng t thn ca thc trc th gii vt cht. Qua cch gii thch ca h, ngh thut thng b y ra khi ci ngun pht sinh v bn cht x hi ch thc ca n: ngh thut l tr chi ca tr tng tng, thun ty tha mn nhu cu du h t do, l s hi tng ci p, nim m xa xa loi ngi mt ln chim ngng v.v. Nhng quan nim ngh thut kiu u trc tip hoc gin tip ph nhn mi quan h gia ngh thut vi i sng. Nhng thc tin ngh thut din ra theo nhng quy lut khch quan ca n. Ngh thut lun vn ng v pht trin trong s rng buc t nhin vi i sng x hi. Nhng gi tr ngh thut chn chnh t xa ti nay u l nhng sng tc bt r su xa trong mnh t thc t ca thi i mnh. Nh phn nh trung thnh thc t i sng, nhng sng tc thc s tham d vo s pht trin ca tin trnh lch s nh mt v kh khm ph v sng to i sng. Khi cp ti nn vn hc Phc hng, nn vn hc gp phn thanh ton thi i Trung c phong kin, ngghen coi nhng nh vn thi k ny nh nhng ngi khng l trong t duy, trong hc thc, ng thi cng gii thch rng: ci lm cho h tr nn kit xut l ch h u ha mnh vo nhng mi quan tm ca thi i, u tch cc tham gia vo cuc u tranh thc tin ngi th dng li ni v cy bt, ngi th dng kim, v c ngi dng c hai cch. Vn hc Phc hng khng phi l hin tng duy nht. Nhng nh cao ngh thut trong bt k mt nn vn hc no cng u c xy ct trn nn tng vng chc ca thc ti i sng.

Mi quan h ca ngh thut vi thc tin i sng bc l trc ht s tc ng ca c s kinh t x hi. Nhng vi t cch ca mt hnh thi thc thuc kin trc thng tng, ngh thut khng tn ti mt cch c lp, th ng m tn ti, pht trin trong mi lin h qua li vi cc hnh thi thc khc v nhng phm vi hot ng khc trong i sng thc tin. S l duy vt my mc khi xem xt, l gii mt hin tng ngh thut no ch bng nhng nguyn nhn kinh t. Chnh ngghen nhiu ln ph phn mt thi my mc trong vn dng trit hc duy vt ca Mc. ng lu rng: Mc v ti cng c chu mt phn trch nhim v vic nhng anh em tr i khi nhn mnh qu mc vo mt kinh t. i vi k th, chng ti phi nhn mnh ci nguyn l ch yu m h ph nhn, v chng ti cng c t th gi, c ch v c c hi lm cho nhng nhn t khc tham gia vo s tc ng ln nhau c c a v ca chng. S chi phi c s kinh t vo lnh vc ngh thut khng phi khi no cng trc tip v nh nhau trong mi giai on lch s, m thng l gin tip, thng qua nhiu yu t trung gian, qua nhiu khu chuyn ha v nhng mc khc nhau ty theo nhng iu kin x hi lch s c th. S tc ng ny bc l r rt trong nhng giai on u ca s pht trin ngh thut, khi trnh phn cng lao ng x hi cn mc thp, cu trc giai cp v cc mi quan h x hi cha tr nn phc tp. Trong nhng giai on lch s v sau, s tc ng khc i v tnh cht, hnh thc v mc .

V i th, s tc ng ca cc nhn t kinh t thng bc l thng qua s tc ng ca thc chnh tr vi cc t chc, c ch chnh tr tng ng. Do tnh c lp tng i ca ngh thut, do tnh phc tp, a dng trong mi lin h ca n vi i sng, trnh pht trin ca mt nn ngh thut v trnh kinh t ca x hi khng phi bao gi cng l mt tng quan t l thun. Cht lng ca sn phm vt cht, nng sut lao ng trong mt nn kinh t khng phi l nhn t m bo cho nng sut v cht lng ca sn phm sng to tinh thn, c bit l sng to ngh thut. Mt nn vn ngh ln khng phi ch c th ny sinh trn c s mt nn sn xut ln. Mc ch ra rng: i vi ngh thut, ngi ta bit rng nhng thi k hng thnh nht nh ca ngh thut hon ton khng tng ng vi s pht trin chung ca x hi, do cng khng tng ng vi s pht trin chung ca c s vt cht x hi, ca ci xng sng ca t chc x hi. V d so snh ngi Hi Lp i vi cc dn tc hin i, hay Scxpia cng th. S khng tng ng gia mt qu trnh vn ngh vi mt qu trnh x hi khng phi nh nhng ngoi l m l mt hin tng mang tnh quy lut. Nhng thnh tu vn hc rc r na cui th k XVIII ti u th k XIX li thuc v thi k khng hong trm trng nht ca ch phong kin Vit Nam. Tm hiu s khng tng ng ny, bn cnh nhng nguyn nhn mang tnh c th ca x hi Vit Nam giai on , chng ta cn nhn ra ci nguyn nhn c bn c tnh ph bin i vi vn hc nhiu nc. l s tc ng ca cuc u tranh giai cp xuyn dc hai th k. Chnh thi i b du, thi i nng dn khi ngha ny to ra nhng iu kin khch quan thun li cho s ny sinh nhng t tng thm m mi, cng chng vn hc mi v mt lc lng sng tc hon ton mi v cht. Nn vn hc hin thc v nhn o ch ngha ra i nh l sn phm tt yu ca cuc u tranh giai cp khi y. Thc tin vn hc nhiu dn tc chng minh rng: vn ngh pht trin khng tng ng vi trnh kinh t nhng li kh tng ng vi u tranh giai cp trong x hi.

Trong bi cnh ca th gii hin i, khi nhng mi quan h giai cp khng cn n gin nh xa, s phn cng lao ng x hi t ti mt trnh pht trin cao trn c s ca cuc cch mng khoa hc k thut, v c bit l nhng xung t giai cp trong ni b dn tc v trong phm vi quc t ang bc l di nhng hnh thc mi, mi tng quan mang tnh quyt nh lun ca i sng x hi vi ngh thut cng biu l mt cch a dng, phc tp hn. Sinh thi, Mc v ngghen ch ra s th ch ca nn sn xut t bn ch ngha i vi thi ca, ngh thut, nhng cha khi no hai ng khng nh s suy tn ca ngh thut ni chung di ch t bn. Thc t cng cho thy rng, trong lng x hi t sn hin i, nhng t tng cch mng, kht vng t do, cng l c th tr thnh nhn t ng lc thc y s pht trin ca nn vn ha th hai, nn vn ha dn ch v x hi ch ngha nh Lnin ni, t ti nhng gi tr vn ha ln. Ngc li, trn con ng thc hin l tng x hi ch ngha, nhng quan nim gio iu, ch ngha bnh qun my mc i vi lao ng ngh thut thng th tiu nhng thin hng c nhn, bn lnh sng to ca ngh s, v nh vy, cn tr s pht trin ca ngh thut. Bi hc kinh nghim ny chng ta rt ra trong thc t vn hc nhiu nc x hi ch ngha lu nay. Cho nn, khng phi mt qu trnh x hi no tin b v phng din lch s u d dng dn ti mt qu trnh vn ngh tng ng, giu thnh tu v phng din thm m.

Cng nh mi hnh thi thc khc, ngh thut c kh nng tc ng tr li c s kinh t v i sng x hi ni chung. Ngh thut t n khng th thay th c cch mng, khng to ra ni nhng tin trnh lch s, nhng thng qua s tc ng ti t tng, tnh cm con ngi, n tham d vo s vn ng chung ca x hi nh mt nhn t thc y hoc km hm. Nhng tc phm ln t xa ti nay u mang ngha nh nhng khm ph trong lch s nhn thc ca con ngi. Chng khng ch c tc dng khai sng, thc tnh tinh thn phn khng cho con ngi trong hin ti m cn tr thnh ngun nng lng tinh thn mnh m cho nhiu thi i tip theo. Bn cnh , nhng tc phm i try hoc cha ng nhng t tng lc hu, bo th rt d tr thnh cng c v thc, phc v cho chnh sch ngu dn ca bn thng tr phn ng, v vy tr thnh vt cn ca lch s.

S tc ng ca ngh thut ti i sng l mt c tnh khch quan, th hin r bn cht, chc nng x hi ca ngh thut. Ngh thut ch thc s pht trin, ng gp hu hiu s pht trin chung ca x hi, khi n xc lp c mi lin h va su xa va trc tip vi i sng chnh tr, vn ha, o c ca x hi, tc l vn ng ng b vi nhng hnh thi thc khc ca kin trc thng tng. S khng tng ng ca ngh thut vi trnh kinh t ca x hi, xt cho cng, ch l mt hin tng c tnh lch s, tc l ch ti din trong thi i c giai cp. Bng s thm nhp su rng vo nhng qu trnh lch s, ngh thut s gp phn kt thc sm hn ci k nguyn au kh ca nhng xung t giai cp, dn tc v m ra mt k nguyn mi m bo thc s cho s pht trin ton din ca nhn cch cng nh cho s pht trin hi ha, ng b gia mi phm vi hot ng ca con ngi.

Chng II. NGH THUT - MT HNH THI THC X Hi C TH

Ngh thut l mt hnh thi thc x hi, phn nh tn ti x hi, by t thi ca con ngi trc i sng hin thc. Nhng ngh thut l mt sn phm thm m c o ny sinh trong qu trnh sng to theo quy lut ci p. V vy, ngh thut c xem xt t hai phng din: phng din hnh thi thc x hi c th v phng din gp phn to ra mi trng sng mang tnh thm m.

Tm hiu tnh c th ca ngh thut khng c ngha l tm ra ng bin ranh gii gia ngh thut v cc hnh thi thc x hi khc m ch yu ch ra nhng thuc tnh c bn, loi bit ca ngh thut. c trng ca ngh thut c biu hin qua nhiu phng din: i tng phn nh, kiu t duy, ni dung v phng tin phn nh, con ng tc ng, phng thc tn ti trong qu trnh tip nhn v.v

Chng ny, s trnh by mt vi phng din c bn gp phn lm sng t tnh c th ca ngh thut.

I. C TRNG CA i TNG NGH THUT

Mun tm hiu i tng ngh thut, trc ht cn phn bit hai khi nim khch th v i tng. Khch th bao gi cng c xem xt trong mi quan h vi ch th; n l ton b th gii khch quan m ch th hng ti nhn thc. Cn i tng l mt phn ca khch th m con ngi tip cn nhn thc v phn nh. V th khng c i tng ni chung m ch c i tng ca mi hnh thi thc x hi, ca mi lnh vc hot ng nhn thc ca con ngi m thi. Mi lnh vc hot ng ca con ngi u c mc ch ring, c mi quan tm ring v hin nhin cng c i tng ring. Vic tm hiu c trng ca i tng l vn u tin trong qu trnh nghin cu cc hnh thi thc x hi. Vy c trng ca i tng ngh thut l g? Gc tip cn ca ngh thut ra sao? Ci g l i tng ch yu, l mi quan tm hng u ca ngh thut? Trong lch s nghin cu ngh thut tng c nhiu li gii p.

Cc nh m hc duy tm khch quan t Platng n Hghen, d c mu sc khc nhau, u cho rng, ngh thut hng nhn thc v th gii vnh hng ca Thng , ca th gii nim c trc loi ngi. Ngh thut, theo quan nim ca h, l s chim nghim, hi tng v miu t ci p ca nim tuyt i. V nh vy i tng ca ngh thut khng nm trong hin thc i sng m ch c trong th gii nim c hin hnh qua linh ng ca ngh s khi sng to.

Cc nh m hc duy tm ch quan li cho rng, i tng ngh thut nm ngay trong nhng cm gic ch quan ca ngh s, l ci ti b su khng lin quan g n i sng hin thc. Lun im ny khng th ng vng c v y mu thun. Cm gic ca con ngi bao gi cng gn lin vi hon cnh, ngay c nhng phn x thun ty sinh l ca con ngi cng ny sinh trong qu trnh tip xc vi ngoi cnh.

Cc nh duy vt t Arixtt qua ir n Scnspxki, Blinxki, c bit l Mc, ngghen, Lnin u khng nh rng, i tng ca ngh thut nm trong hin thc khch quan, v i tng phi mang tnh thm m.

Khi tip xc vi cc tc phm ngh thut, chng ta gp nhng bc tranh thin nhin phong ph, a dng, nhng con ngi trong cc mi quan h phc tp. V phi chng mi hin tng t nhin, x hi, con ngi u l i tng ca ngh thut? Nu khng gii quyt c vn ny tc l chng ta cha thy c tnh c th ca i tng ngh thut, l ng nht i tng vi khch th.

i tng ca ngh thut khng tch bit vi i tng ca cc hnh thi thc x hi khc. Nhng ngh thut c cch nhn ring, cch chim lnh hin thc theo mt gc ring. Cng mt s vt, hin tng nhng mi hnh thi thc u c gc nhn ring ca mnh. Chng hn, mt tri di gc ca thin vn hc th l mt v tinh t, mt vt th ngng t nhit nng, mt khi cu rc nng. Cn i vi ngh thut, mt tri l biu tng ca ngun sng, ngun si m, l v p chi chang rc r:

Mt tri l tri tim anh

Mt trng vnh vnh l tnh ca em

(Bu tri vung - Nguyn Duy)

Thin nhin khng h vng bng trong ngh thut ca bt c thi i no. Nhng thin nhin c ti hin trong ngh thut khng phi nh nhng khch th t n m l thin nhin trong mi quan h vi con ngi, thin nhin khc x tm hn, tnh cm con ngi. Khi miu t thin nhin, ngh s khng nhng ti hin v p ca to ha m cn bc l v hin din mnh qua cnh quan thin nhin. Xun Qunh tm n vi con sng bc l mt tnh cm dt do, si ni v y n tnh ca mnh (Sng), Xun Diu miu t bin ni v mt tnh yu mun i khng tha (Bin), Phan Th Thanh Nhn vit v chm hoa bi l bc l mt mi tnh thm kn, thanh tao (Hng thm). Nhiu khi ngh thut, phn nh nhng mi quan h ring ca cc loi vt nh truyn D Mn phiu lu k (T Hoi) hoc cc truyn ng ngn trong kho tng vn hc dn gian nhng tt c u c khc x qua cuc sng con ngi.

Ngh thut phn nh hin thc trn mt phm vi ht sc rng ln v a dng nhng tt c cc s vt v hin tng y u c xem xt trong mi quan h thm m vi con ngi. Nu cc ngnh khoa hc tm n cc s vt, hin tng tm ra bn cht, quy lut ca n th ngh thut li quan tm v khm ph mi quan h ca con ngi v th gii xung quanh. Trong thi k nguyn thy, mi quan h gia con ngi v thin nhin chi phi ton b hot ng x hi loi ngi, v vy ngh thut tp trung phn nh mi quan h y. T mi quan h ny ny sinh nhng hnh tng thn k i din cho Thin v c. Lc lng thin nhin ph hp vi li ch con ngi c coi l Thin, cn lc lng thin nhin e da cuc sng con ngi b coi l c. Khi cc b lc hnh thnh trn nhiu vng t v xy ra cc cuc chin tranh thn tnh ln nhau m rng mi trng sng th ngh thut li miu t nhiu mi quan h gia cc cng ng. Khi x hi phn chia giai cp th mi quan h giai cp li chi phi v thu ht s ch ca ngh thut. X hi loi ngi cng ny sinh nhiu mi quan h th i tng ca ngh thut cng c m rng. Do lun hng v kinh nghim ca nhng mi quan h nn kht khao ca ngh s chn chnh l ci thin cc mi quan h ngy cng tt p hn, nhn o hn.

Phm vi quan tm ca ngh thut rt rng ln nhng n c xc nh bi mt tiu ch: hin thc trong mi quan h thm m vi con ngi. iu cng ni ln rng, con ngi l trung tm ch , l i tng ch yu, ni bt ca ngh thut. Ly con ngi lm i tng ch yu, ngh thut bao gi cng nhn nhn hin thc qua ci nhn ca con ngi. Qua ci nhn , ngh thut pht hin ra bn cht ca hin thc, v mt khc tr li nhn thc su sc hn v con ngi.

i tng ch yu ca ngh thut l con ngi. Ni nh vy vn cha nu ht c tnh c th ca i tng ngh thut. V c nhiu ngnh khoa hc cng ly con ngi lm i tng nghin cu nh sinh l hc, tm l hc, y hc v.v Con ngi, di gc sinh l hc c nghin cu vi t cch l mt dng ca s sng. Sinh l hc i vo nghin cu cu trc ca c th con ngi, c ch hot ng ca cc c quan, c ch duy tr s sng, c ch bo ton ni ging v.v Cn ngh thut? Ngh thut quan tm trc ht n bn cht x hi ca con ngi. Bn cht th hin qua tinh thn, o c, tc phong, hnh vi x hi, tnh cm, cm xc v i sng tm linh ca con ngi. Con ngi khng tn ti nh mt thc th khp kn vi bn cht ni ti vn c. Bn cht con ngi ch c bc l qua nhng mi quan h hin thc ca n. Xem xt con ngi trong cc mi quan h khng h lm m i bn cht ring ca n m ngc li qua cc mi quan h, con ngi cng th hin r bn cht ca mnh.

S giu c thc s v mt tinh thn ca c nhn hon ton ph thuc vo s giu c ca quan h hin thc ca h.

Con ngi m ngh thut ti hin l con ngi c th - lch s, trong khng gian, thi gian c th. o c hc cng nghin cu mi quan h gia ngi v ngi t xut cc nguyn tc x th, nhng chun mc o c. Cn ngh thut phn nh con ngi trong tnh ton vn v c th ca n, con ngi vi nhng ngh, cm xc, ngn ng, hnh ng. Con ngi trong ngh thut hin ln vi nhng tnh cch c o, vi nhng s phn c th.

Nhn r tnh c th ca i tng ngh thut khng phi l vch ra mt ranh gii r rng gia ngh thut v cc hnh thi thc x hi khc m ch ra ci c th trong ci chung, nhng c trng ni bt, nhng kh nng ring khng th thay th c ca n trong i sng tinh thn ca con ngi.

II. C TRNG CA T DUY NGH THUT

1. T duy v cc kiu t duy

T duy l qu trnh phn nh tch cc th gii khch quan trong b no con ngi, n l mt phng tin c bn ca nhn thc nhm p ng cc yu cu hot ng thc tin ca con ngi. T duy khng tn ti mt cch siu hnh, tch ri hin thc. N bao gi cng gn lin vi s tin ha sinh hc v s pht trin x hi. S d nh th v t duy ch tn ti trong mi lin h khng th tch ri vi hot ng thc tin v ngn ng ca con ngi. V mt bn cht, kt qu ca qu trnh t duy l s phn nh th gii khch quan, l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. V.I.Lnin tng ch ra rng: Th gii l mt s vn ng c quy lut ca vt cht, v nhn thc ca chng ta - sn phm cao nht ca gii t nhin - th ch c th phn nh tnh quy lut m thi.

Nh vy mc ch ca t duy l nhn thc v phn nh th gii khch quan. l mt qu trnh khng ngng tin gn n khch th, tin gn n chn l tuyt i.

Qu trnh t duy din ra rt a dng, phc tp, Lnin ch ra mt cch khoa hc cc giai on ca qu trnh nhn thc v s vn ng ca t duy:

T trc quan sinh ng n t duy tru tng v t t duy tru tng n thc tin, l con ng bin chng ca s nhn thc chn l, ca s nhn thc hin thc khch quan.

Nhng bc pht trin l khch quan v ph hp chung vi mi hnh thi nhn thc ca con ngi. Giai on trc quan sinh ng l giai on ca nhng cm gic, tri gic v biu tng. Gic quan con ngi, vi tt c s nhy cm ca n c th nm bt c i tng vi nhng c im bc l nh mu sc, hnh khi, ng nt, mi v v cm nhn c phn no phm cht bn trong bng trc gic. T cm gic, tri gic n biu tng l s m rng dn ca nhn thc trong phm vi cm tnh. Biu tng tuy cn gi li nhng nt c th, cm tnh nhng bc u c xu hng khi qut ha, tch dn khi i tng. T duy tru tng l giai on pht trin quan trng v tt yu ca qu trnh nhn thc. Nh c t duy tru tng, con ngi mi nm bt c bn cht ca i tng, chiu su quy lut ca hin thc khch quan. T duy tru tng c th vn ti th gii v m v vi m, ti s vt v hnh m trc quan khng cm nhn c v vt qu ngng ca cm gic.

Qu trnh nhn thc m Lnin vch ra trong lun trn y l ph bin cho mi hnh thi nhn thc ca con ngi. Tuy nhin mi hnh thi nhn thc c nhng c trng ring ph hp vi kh nng chim lnh, khm ph v ti hin hin thc.

Xut pht t mc ch v phng tin nhn thc, ngi ta chia thnh hai kiu t duy c bn. T duy lgc v t duy hnh tng.

T duy lgc l kiu t duy c th ca khoa hc. l qu trnh thm nhp vo bn cht ca i tng tm ra bn cht v quy lut ni ti ca chng. Trong qu trnh t duy lgc, nhng ci ngu nhin, c bit tng bc b gt b nm bt ci ct li, ci ph qut, ci chung ca cc lp s vt, hin tng. S tru tng ha trong t duy lgc l qu trnh phn nh th gii bng cc khi nim, phn on, cng thc, m hnh Da trn c s suy l, tin , nh l, t duy lgc tin n chn l khch quan ngy cng su sc v y hn. T duy lgc phn nh i tng mt cch khi qut tru tng nhng khng v th m xa ri hin thc. iu c Lnin khng nh: Nhng s tru tng v vt cht, v quy lut t nhin, s tru tng v gi tr v.v tm li, tt c nhng s tru tng khoa hc (ng n, nghim tc, khng ty tin) phn nh gii t nhin su sc hn, trung thnh hn, y hn.

T duy hnh tng l kiu t duy c th ca ngh thut. Mc ch ca t duy ngh thut cng l tm n bn cht ca s vt v hin tng nm bt quy lut i sng khch quan. Nhng y t duy hnh tng phn nh ci chung qua ci c th mang tnh i din, mang tnh quy lut. Khi trong t duy hnh tng, ci c th biu hin l qu trnh tng hp, l kt qu, ch khng phi l im xut pht, mc d n l im xut pht thc s v do cng l im xut pht ca trc quan, ca biu tng. T nhng pht hin v ci ph bin trong ci c th, ci c th, t duy hnh tng gi li cm gic v biu tng xy dng hnh tng - mt phng tin phn nh hin thc giu tnh thm m. S phn nh trong t duy hnh tng khng phi l s sao chp hin thc mt cch bng quan m mang m du n ch quan, v bn thn ci phn nh l kt qu ca qu trnh cm nhn v ng ha hin thc mt cch tch cc v sng to.

2. Trc gic, tnh cm, l tng thm m trong t duy ngh thut

Trc gic l nng lc nm bt trc tip chn l, l s cm nhn trc tip, tc thi, cha qua qu trnh suy l, kim nghim. Trc gic khng phi l kh nng thn b nm ngoi qu trnh nhn thc m l s mch bo thm kn t bn trong. l s kt hp c bit thun li cc lin tng, n tng pht hin tc thi s vt, hin tng trong pht giy u tin bt gp. Trc gic l sn phm ca nhy tm hn, l kt tinh ca b dy vn sng. N khng th truyn t li bng nhng kinh nghim rnh mch nhng n l yu t thng ti ca t duy. L mt yu t lin kt giai on cm tnh v giai on l tnh, trc gic ch c th tip cn n chn l khi thng qua cc khu th nghim, phn tch, suy l v kim nghim. Niutn ny sinh nim v trng lng t nm 1666 khi nhn thy qu to ri nhng sau 14 nm lao ng sng to ng mi xc lp c mt nh lut hon chnh.

Trong t duy ngh thut, trc gic ng vai tr quan trng trong vic nhn thc thm m. Trc gic gp phn kch thch sng to v tr lc cho cm hng; nhiu khi n tr thnh mt trong nhng ni dung trc tip ca tc phm. Trong a ht th tr tnh, trc gic c th hin qua nhng cm xc, suy ngh tc thi khi tip cn vi hin thc. l nhng xc cm dng nh khng th phn tch c rch ri bng l tr. Trong gi pht a tin, Thm Tm cm nhn:

a ngi, ta khng a qua sng

Sao c ting sng trong lng?

Bng chiu khng thm, khng vng vt

Sao y hong hn trong mt trong?

(Tng bit hnh)

Ting sng trong lng v hong hn trong mt l nhng hnh nh c cm nhn bng trc gic.

Trong t duy khoa hc, trc gic ch xut hin trong giai on u ca qu trnh nhn thc. N cha c gi tr nhn thc nu cha c chng minh v kim nghim. Cn trong ngh thut, trc gic li l mt trong nhng ni dung trc tip ca tc phm. Bi v ngh thut khng nhng phn nh hin thc khch quan m cn phn nh mi quan h gia con ngi v hin thc m trc gic l mt biu hin ca mi quan h y.

S th hin tnh cm x hi l mt nt tiu biu trong t duy ngh thut. Tnh cm l mt hnh thi c bit ca s phn nh thc ti; n phn nh mi quan h gia con ngi vi con ngi v gia con ngi vi th gii khch quan. Tnh cm ng vai tr quan trng trong hot ng thc tin v nhn thc ca con ngi. Lnin tng khng nh:

Thiu tnh cm ca con ngi th khng bao gi v cng khng th c nhng tm ti ca con ngi v chn l.

Tnh cm c biu hin qua nhng trng thi cm xc, tm trng trn c s yu hoc ght, phn i hoc tn thnh. Tuy nhin, tnh cm trong ngh thut khng hon ton ng nht vi tnh cm trong thc t hng ngy. Tnh cm trong ngh thut c mt cht lng mi; n c thc trn cp x hi, c soi sng bi mt l tng x hi. Tnh cm x hi lm cho t duy ngh thut khc vi t duy hnh tng - cm tnh. Trong tnh cm hng ngy thng ln ln gia tnh cm c tnh bn nng v kinh nghim x hi, cn trong ngh thut, tnh cm l hin tng x hi mang tnh lch s, bn vng v c ngha i vi mi ngi. T ngh thut a con ngi vn ti nhng nhu cu v tinh thn, l tng.

Nu trong t duy khoa hc, ci mc tiu duy nht l vn ti chn l khch quan th trong t duy ngh thut, l tng thm m gp phn nh hng t duy theo tiu ch Chn - Thin - M. Khi xy dng nhn vt chnh din, khi bc l c m, kht vng, ngh s bao gi cng c soi sng bi mt l tng thm m nht nh. Nhng ngh s chn chnh, qua hot ng ngh thut ca mnh, khng nh nhng t tng tin b, nhm phc v iu thin v chnh ngha. Thiu kht khao vn ti ci p, ngh thut s mt i sc mnh c bn ca n. Ngh thut khng nhng phn nh quy lut ca i sng m cn phn nh cch nh gi thm m v i sng; n bao hm thi ca ngh s i vi hin thc c ti hin. Tnh cm v l tng lm cho t duy ngh thut mang tnh biu hin cao. l kh nng th hin ni dung bn trong ca con ngi v i sng hin thc ti hin th gii tinh thn phong ph, a dng ca con ngi trong mi quan h vi th gii xung quanh.

3. Th nghim v h cu trong t duy ngh thut

S quan st trc tip, s cm nhn trc tip ca ngh s phn no gip h nm bt c bn cht ca hin thc. Nhng s quan st ca ngh s d c rng ln n u cng khng th no bao qut c ton b hin thc, nht l th gii ni tm ca con ngi, mt i tng phc tp, khng th quan st c bng trc quan. Con ng tm kim, nm bt quy lut ca tm hn ngi, trong ngh thut phi dng n th nghim. Tin ca hot ng ny c to nn nh cc biu tng v con ngi v cuc sng m ngh s lu gi trong qu trnh tip cn cuc sng. Xut pht t nhng biu tng, ngh s on nh cc tnh hung tt yu s xy ra trong tm hn nhn vt khi ri vo mt hon cnh no . lm c iu y, ngh s phi nhp thn vo i tng v t t quan st mnh trong tnh hung gi nh, y, ngh s nhn th gii bng con mt bn trong, lng nghe th gii bng s nhy cm ca tm hn mnh, nh lng nghe ting vng t trong lng mnh vy.

Khi th nghim, ngh s t mnh trong nhiu tnh hung gi nh t quan st nhng din bin bn trong ca tng i tng m h miu t v biu hin. Khi ngh s thm nhp su sc vo nhn vt, h nh c sng cuc i ca nhn vt, xc ng, yu thng, vui bun, hn gin, au kh nh cnh ng ca chnh mnh. l nhng giy pht t qun mnh, ng thi in du n ch quan ca mnh vo i tng miu t. Cc ngh s v i nh Bandc, Phlbe, L.Tnxti, txtipxki, Gt u c s nhp thn su sc nh vy. Bandc k li rng, sau khi i theo v lng nghe nhng ngi cng nhn ni chuyn vi nhau ng nhanh chng nhp thn vo i tng, su sc n mc: cm thy nh mnh cng ang mc nhng qun o rch ri ca h v nh chnh ti cng ang mang nhng i giy rch ca h; nhng nguyn vng, nhng nhu cu ca h tt c u c truyn n tm hn ti, hay ni ng hn, vi tt c tm hn mnh, ti nhp vo tm hn h. Cn Alcxy Tnxti cng nh li rng, khi ng miu t ci cht ca vin tng trong tiu thuyt Hai cuc i sut my ngy ng cm thy r ri nh va tri qua mt ci cht tht vy.

S th nghim va l qu trnh thm nhp vo i tng va l s quan st mnh, hin din mnh trong tnh hung gi nh. S ng cm v gp g gia ngh s v i tng l tin sng to nn nhng hnh tng chn thc, mt chnh th thm m bao hm trong c hnh nh khch quan ca i sng hin thc v hnh nh ch quan ca tc gi. Nhng th nghim mi l phng tin nm bt chiu su ca i tng ch cha phi l qu trnh ti to i tng. T duy ngh thut khng nhng khm ph, khi qut, tng hp nhng kinh nghim quan h i sng m cn ti hin n bng nhng hnh tng ngh thut sinh ng. Trong qu trnh h cu ng mt vai tr quan trng.

H cu ngh thut l qu trnh nho nn, t chc cc cht liu to ra mt chnh th mi cha c trong thc t nhng li phn nh c hin thc i sng. Trong phn ghi chp tm tt Bi ging v bn cht tn gio ca Phbch, Lnin tn thnh vi nhn xt: Ngh thut khng i hi ngi ta phi tha nhn cc tc phm ca n nh l hin thc. Nhn xt ny hon ton ph hp vi bn cht ca ngh thut. Ngh thut bt ngun t i sng nhng khng sao chp i sng. T nhng quan st, th nghim, khi qut t cuc sng, ngh s sng to nhng hnh tng c th sinh ng phn nh chn l i sng, y ngh s c th dng mt hnh thc khng c thc phn nh ci c thc. Cc hnh tng trong thn thoi, cc yu t huyn thoi, k o, cng iu l sn phm ca h cu, tng tng nhng li l phng tin phn nh hin thc. Cn cc nh vn hin thc ch ngha li c xu hng dng cc hnh thc tng t nh i sng phn nh i sng. Nhng nh vn ny thng c hai phng thc h cu ch yu l tng hp - ti to v chn lc - ti to.

H cu theo con ng tng hp - ti to l t nhng quan st, th nghim, rt ra t v s nhng nguyn mu trong cuc sng ri tng hp li v biu hin qua mt c th. M.Gorki trnh by phng thc y nh sau: Nh vn bit rt ra mi ngi trong s 20, 50, 100 ngi ch hiu bun, vin chc, cng nhn nhng nt c trng giai cp tiu bu nht, nhng thi quen, s thch, iu b, tn ngng, li ni v.v - rt ra ri kt hp li trong mt ch hiu, mt vin chc, mt ngi th, th nh vn s to ra c mt in hnh, v l ngh thut. L Tn cng ni rng, ng khng dng hon ton mt nguyn mu no m phi tng hp li ming Trit Giang, mt Bc Kinh, o qun Sn Ty.

H cu theo phng thc chn lc - ti to l cn c vo mt nguyn mu v ci bin n theo ngh thut ca mnh. y ngh s pht hin trong mt c th tnh tiu biu, khi qut, cha ng quy lut.

Trong hin thc c nhng s vt, hin tng in hnh cha ng nhng nt tiu biu ca chng loi. Ngh s phi c con mt tinh tng pht hin ra ci ph bin trong ci c th, pht hin ci chung qua ci ring. iu ny rt c ngha trong vic nghin cu t duy ngh thut. Bi v ngh thut biu hin ci ph bin qua ci c th, bn cht qua hin tng. Hu ht cc nh vn hin thc u dng cc nguyn mu xy dng hnh tng ca mnh. Bandc, khi xy dng hnh tng, dng rt nhiu nguyn mu m ng tng gp, ngay c hnh tng c o nh Vtranh cng c nguyn mu ca n. Xtngan, Dla, Tucghnhp, txtipxki cng u dng cc nguyn mu xy dng cc hnh tng, nc ta, t Nguyn Cng Hoan n Nam Cao, t T Hoi n Nguyn Ngc u c s dng nguyn mu. Ngay c hnh tng rt c o, c bit nh Ch Pho cng c nguyn mu lng V i, qu hng ca Nam Cao. Tuy nhin nguyn mu khng phi l ton b cht liu nh vn ti to thnh hnh tng ngh thut, y, nguyn mu ch cung cp cho nh vn mt ct truyn, mt tnh hung hoc mt tnh cch tiu biu no . T nguyn mu, nh vn phi chn lc, tc b nhng chi tit khng cn thit, t m nhng nt in hnh, gia tng nhng chi tit cn thit v ti to li thnh mt chnh th thm m.

Nh vy, tnh c th ca t duy ngh thut c th hin trong tt c cc giai on ca qu trnh nhn thc. Tnh c th y, khng nhng th hin qua cch tip cn hin thc, qua nh hng ca t duy m cn th hin qua cht liu t duy, qua phng thc khi qut ha v phng tin ti hin cuc sng bng hnh tng.

III. HNH TNG NGH THUT

1. Phng tin phn nh hin thc ca ngh thut l hnh tng

T hn hai nghn nm trc y, nh trit hc c i Hi Lp, Arixtt ln u tin ch n c trng ni bt ca ngh thut l s m phng t nhin. S m phng t nhin m ng ni y bao hm vic ti hin cuc sng bng hnh tng. Blinxki, nh ph bnh Nga ni ting th k XIX, ch ra mt cch r rng hn c trng ca ngh thut, ng vit: Nh trit hc ni bng php tam on lun, nh th ni bng cc hnh tng v bc tranh.

Hin nay, t tng cho rng c trng hng u ca ngh thut l tnh hnh tng c nhiu nh l lun tn thnh. Vy u l ch khc nhau gia hnh tng v khi nim?

Khi nim trong khoa hc cha ng s khi qut nhng thuc tnh chung ct yu ca cc hin tng i sng. xy dng cc khi nim, cc nh khoa hc phi tin hnh gt b nhng yu t ngu nhin, nhng hin tng c bit nhm phn nh nhng mi quan h v nhng c trng c bn, ch yu nht. Cn cc hin tng n l th ch c dng lm v d cho cc thuc tnh chung v mi lin h chung y.

Khc vi cc khi nim tru tng, hnh tng ngh thut ti hin i sng trong cc hin tng ring bit ca n, hnh tng bao hm s thng nht bin chng gia thuc tnh chung v c bit. N hin ra mt cch c th, c o, khng lp li nhng cha ng nhng thuc tnh chung ca hin tng, s vt, cha ng quy lut chung ca i sng.

Ngh thut xy dng cc hnh tng l phn nh i sng theo cch ring ca n, cn khoa hc thng dng cc hnh nh minh ha cho kt lun khi qut. Trong hnh nh minh ha ca khoa hc khng bao hm s ti to, tng tng, h cu m ch l s chng minh bng hnh nh xc thc. Tnh xc thc ca hnh nh cng c thm cho cc kt lun khoa hc. Khc vi cc hnh nh minh ha trong khoa hc, cc hnh tng ngh thut bao gi cng l thnh qu ca t duy sng to v h cu ca ngh s. Chng xut hin khng phi minh ha cho cc kho st v kt lun mang tnh khi qut m bn thn n l mt thnh qu sng to, l s thm vo khch th mt thc th mi.

bo m tnh khch quan, hnh nh minh ha trong khoa hc khng biu hin, cha ng cm xc ca ngi nghin cu. Nh khoa hc phi khch quan trong cc quan st v kt lun ca mnh. ng nh Anhxtanh ni:Chn l khoa hc t c bng cch gii phng n khi ci ti ca nh khoa hc. Cn hnh tng trong ngh thut biu hin r nt nhng cm xc ca ngh s. Ngh s bao gi cng ti hin i sng di nh sng ca cc li ch v l tng ca mt giai cp, ca mt thi i nht nh. Khi xy dng hnh tng h biu hin trong mt thi , mt cm xc ring, ngha l h hin thn vo hnh tng.

Nh vy, hnh tng l phng tin c th ca ngh thut phn nh hin thc khch quan. Hnh tng ngh thut phn nh tnh khi qut, tnh quy lut ca hin thc qua hnh thc ci c th, c o; n l sn phm sng to ca ngh s, l a con tinh thn ca ngh s trong qu trnh nhn thc v ti hin cuc sng.

2. S thng nht bin chng gia khch quan v ch quan trong hnh tng

L sn phm ca s khi qut ha t i sng, hnh tng ngh thut l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. thc khng phi l ci g khc, m l tn ti c thc (Mc). Ngh thut l mt hnh thi thc x hi, n phi phn nh bn cht, quy lut ca i sng x hi. Tuy nhin, khng th ng nht ci c phn nh v ci phn nh, khng th ng nht chn l i sng v chn l ngh thut. S khi qut trong ngh thut l s kt hp gia chn l i sng v chn l ngh thut c chuyn ha vo quy lut ni ti ca hnh tng. Hnh tng ngh thut l sn phm sng to ca ngh s nhng ng thi cng l con ca hin thc khch quan. Bn thn n phi tun th nhng quy lut vn ng tt yu khch quan. Ngh s c quyn h cu, tng tng nhng khng c ba t mt cch ty tin ch quan. Ngh s phi l th k trung thnh ca thi i mnh. Nu ngh s khng m xa n chn l i sng th tc phm s ri vo tnh trng t hng hoc bi en, tc l xuyn tc hin thc khch quan.

Tnh khch quan ca hnh tng l ni ln c ci bn cht, quy lut ca cuc sng ch khng phi l s sao chp, rp khun mt cch my mc i tng m t. Xt trn nhng nt c bn, chn l ngh thut chnh l s tht ca bn thn i sng c biu hin bng hnh tng ngh thut. l s phn nh mt cch sng to chn l i sng, y, ngh s khng nhng c th phn nh ci xy ra, ci ang xy ra m cn phn nh c ci c th xy ra, tt yu xy ra theo quy lut ca i sng. Arixtt tng khuyn cc nh th khi sng tc nn chn mt kh nng pht sinh hn l chn ly mt s vic mi nhn c v tht m thc t li kh c kh nng pht sinh. Nh vy tnh chn thc khng ch l ch hnh tng c cha ng tnh quy lut hay khng. Hnh tng ngh thut ch c th mang tnh chn thc khi n bo m nhng c trng ring ca mnh trn c s tn trng quy lut khch quan ca i sng.

Ngh thut l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. N nht nh phi bao hm nhn t ch quan, du n ch quan ca ngh s. Du n ch quan ca ngh s xuyn thm t cch tip cn hin thc, cch pht hin vn v phng thc chuyn ti t tng tnh cm qua hnh tng. Hay ni cch khc, hnh tng bao hm mt cch hu c s nh gi thm m v i sng ca ngh s. Hnh tng ngh thut l v kh ca ngh s trong cuc u tranh cho l tng. Ngh s dng hnh tng bo v ci p, ln n ci xu, tc ng n xc cm ngi c, gio dc ngi c v mt thm m. Mt ngh s nhn o ch ngha, bng nhng sng tc ca mnh, khng nh nhng t tng tin b, phc v iu thin v chnh ngha. Chnh v vy Blinxki khng nh: Tc phm ngh thut s cht nu n miu t cuc sng ch miu t, nu n khng c s thi thc ch quan mnh m no c ngun gc trong t tng bao trm thi i, nu n khng phi l ting tht kh au hoc li ca tng hn hoan, nu n khng t ra nhng cu hi hoc khng tr li nhng cu hi . Tc phm ngh thut l hnh nh ca hin thc i sng ng thi l a con tinh thn ca ngh s. Hnh tng thc s l mu tht ca t tng - thm m ca ngh s. Ch khi no bn thn ngh s thc s xc ng su sc th mi c th truyn c tnh cm t tng ca mnh. Tnh khch quan v du n ch quan bao gi cng xuyn thm trong hnh tng, chnh l s thng nht bin chng gia tnh cm, t tng - thm m ca ngh s v cht liu i sng.

3. S thng nht gia tnh c th v tnh khi qut trong hnh tng

Sc mnh tc ng ca ngh thut ph thuc nhiu vo tnh c th ca n. Tnh c th trc tip l mt c trng quan trng quy nh tnh c th ca ngh thut trong vic phn nh i sng. Cc ngnh khoa hc phn nh hin thc cuc sng khch quan bng nhng khi nim, phn on, nhng tin , nh l hoc cng thc. Qua hnh thc phn nh ca cc ngnh khoa hc, chng ta ch thy ci chung, ci ph qut ch khng hnh dung c cuc sng mt cch c th cm tnh. Khi phn nh tnh hnh x hi Vit Nam giai on 1930 -1945, nh chnh tr c th khi qut bng nhng nhn nh v mu thun gia cc giai cp, v s trng thnh ca giai cp cng nhn v chnh ng ca n, nh s hc th a ra nhng s kin, nhng s liu phn nh qu trnh bn cng ha ca ngi lao ng, s pht trin ca phong tro cng nhn. Cn ngh s li phn nh bng nhng hnh tng c th nh anh Pha, ch Du, Ch Pho, Kp T Bn, nhng con ngi sng trong cnh bn cng, b tc khng li thot. Tip xc vi tc phm ngh thut chng ta nh c gp g vi bao con ngi, vi bao s phn, vi bao tnh cch, vi bao gng mt ring.

Hnh tng ngh thut ch thm su vo thc ca ngi tip nhn khi no h cm nhn c tnh cht trc tip, c th, ton vn, c o nh nhng thc th trong i sng. Nu miu t con ngi th l mt nhn vt c th c nhng c im ring v ngoi hnh v ni tm, v nhng mi quan h phc tp trong x hi. Nu miu t mt hin tng no th ngi c dng nh c trc tip quan st theo di hin tng y ang vn ng trong mt khng gian v thi gian nht nh. Nu biu hin mt trng thi tnh cm, cm xc th ngi c nh c truyn n nhng xc ng trong nim ng cm su sc. Khng c s miu t v biu hin cuc sng mt cch c th th hnh tng khng c c s tn ti. Nhng tnh c th y khng phi l mc ch t thn ca vic phn nh m thng qua vic miu t, biu hin, ngh s mun truyn t nhng vn khi qut v cuc sng. Hnh tng ngh thut s d c sc thuyt phc cao v trong ci c th trc tip cha ng tnh quy lut ca i sng. Trong qu trnh sng to, ngh s khm ph th gii mt cch ring bit. H c th nm bt c bn cht trong mun vn s vt, hin tng ng loi ri t lm ni bt nhng nt bn cht y qua mt hnh tng c th c o. S th hin quy lut i sng qua ci n nht lm cho hnh tng va c tnh khi qut va c tnh c th.

Tnh khi qut v tnh c th ca hnh tng ngh thut thng nht bin chng nh hai mt ca mt vn , n xuyn thm vo nhau trong cu trc chnh th hnh tng.

4. S thng nht gia tnh to hnh v biu hin trong hnh tng

Tnh to hnh l mt phm cht khng th thiu c ca hnh tng; khng c to hnh th hnh tng khng c c s tn ti. To hnh bao gm vic to cho hnh tng mt khng gian, thi gian, nhng s kin v nhng mi quan h c th giu cm xc. Nh to hnh m hnh tng hin ln mt cch c th qua cht liu. Trong hi ha to hnh biu hin trc tip qua ng nt, mu sc, trong iu khc to hnh biu hin qua ng nt, hnh khi, trong vn hc, tnh to hnh c xc lp gin tip qua ngn t. To hnh khng nhng to nn nhng hnh nh tng ng vi i tng miu t m cn l mt qu trnh c th ha, hnh nh ha cc thuc tnh khi qut. Ngay c nhng ci v hnh, tru tng nh to hnh m n xut hin c hnh hi trong ngh thut. C th ni, to hnh l phng tin bin ci v hnh thnh ci hu hnh, bin ci tru tng thnh ci c th tri gic c. Cc v thn, cc nng tin trong tr tng tng ca con ngi trong bui bnh minh ca lch s hin hnh trong i sng tinh thn ca nhn loi cng nh ngh thut cung cp cho n tnh to hnh c th. Trong lnh vc th ca, lnh vc ca ting ni tnh cm, cm xc, cng giu tnh to hnh. Bi th ng cha ta ngy xa nhn xt Thi trung hu ha. Khi sng to ngh thut, ngh s c th i t th gii hu hnh sang th gii v hnh v dng cch ni ca th gii ny thay cho cch ni ca th gii kia v ngc li. l c s nh th Hu Thnh c th vit:

Ting bm bp bp bnh trong m nc ln.

(Chuyn m gip ranh)

Vi Xun Diu, m thanh ging ni trong cnh gi bay tr thnh c hnh nh, c ng:

Sau xe, nhng ting em ph pht

(Ging ni)

ngay c gi, rt cng hu hnh:

nghe rt mt lun trong gi

(y ma thu ti)

Tnh to hnh khng phi l sn phm ca vic ha li cuc sng. Nhng chi tit to hnh trong hnh tng l kt qu ca qu trnh chn lc, ti to, mang tnh thm m cao. l nhng chi tit bit ni, chi tit nh hng cho lin tng, chi tit gi cho t duy tm v vi i tng. Qua chi tit mn chn bn ci go canh khuya, Hng Nguyn gi nh v nhng ngi v lam l nhc nhn tn to v trong ni nh y cha ng bit bao s cm thng, chia s, thng yu. V vy tnh to hnh khng bao gi tch ri tnh biu hin.

Biu hin l kh nng bc l ci bn trong, ci bn cht ca s vt, hin tng ng thi h m cho nhng lin tng, on nh. Nh tnh biu hin m cc chi tit trong hnh tng mang tnh cht a ngha, va gi khng gian, thi gian, va gi tnh hung, tnh cch v thi ca tc gi i vi chng. Hghen gi cc chi tit trong tc phm ngh thut l nhng con mt, chng nhng qua n thy c th gii ngh thut m cn thy c mt tm hn t do trong ci v hn ca n.

S thng nht gia tnh to hnh v tnh biu hin lm cho hnh tng c mt hnh thc ngh thut c o. l mt th thng nht sinh ng gia thc v h, gia trc tip v gin tip, gia n nh v bin ha, gia thng nht v a dng.

IV. IN HNH NGH THUT

1. Khi nim in hnh

Khi nim in hnh c dng rng ri khng ch trong lnh vc nghin cu ngh thut m trong nhiu lnh vc hot ng ca con ngi. in hnh theo cch hiu chung nht l nhng nt tiu biu nht tp trung nht ca mt kiu loi no . N l kiu mu, l c th mang tnh tri. Trong lnh vc sinh hc, ngi ta c th ly in hnh nghin cu, khi qut c im chung ca loi, ging. Trong i sng x hi, ngi ta cng ly nhng c nhn tiu biu lm mu cho nhng chun mc o c, cho mt kiu loi ngi. C l xut pht t cch hiu chung nht y m ng Trng Chinh nh ngha in hnh ngh thut nh sau: in hnh trong ngh thut l nhng nt, nhng tnh cch c bn nht, bn cht nht, quan trng nht v ni bt nht trong i sng ca x hi c tp trung biu hin v nng cao qua s sng to ca ngh s, nhng chung quy n vn l cuc sng. Vi nh ngha ny, Trng Chinh ch ra c ht nhn c bn ca in hnh ngh thut l tnh cht tiu biu, ni bt v bn cht ca cc hin tng i sng c kt tinh trong hnh tng ngh thut. V hin nhin yu cu hng u i vi in hnh l tnh chn thc, l cht lng phn nh hin thc. Mt vn cn phi lu y l, khng c ng nht in hnh x hi v in hnh ngh thut. Ngh thut l hnh nh ch quan ca th gii khch quan, l sn phm sng to c o ca ngh s trn c s khi qut ha v c th ha i sng. Khng th ng nht ci c phn nh v ci phn nh. Khng c mt hnh tng ngh thut no ging ht nguyn mu ngoi i. Ch ngha hin thc cng ch to ra c o tng v s ging tht m thi. Lnin rt tn thnh kin ca Phbch trong kin gii v bn cht ca ngh thut: Ngh thut khng i hi phi tha nhn cc tc phm ca n nh l hin thc. Ngh thut c th dung np mi phng thc phn nh t huyn thoi, phng d, nhn ha, tng trng n hnh thc bn thn i sng, v vy xem xt in hnh ngh thut khng phi l xem hnh thc phn nh c tht hay khng m c bn l xem bn cht, quy lut i sng c phn nh trong hnh tng nh th no.

in hnh l hin tng ngh thut ph bin khng nhng c trong ch ngha hin thc m cn c trong ch ngha lng mn, ch ngha c in v ngh thut dn gian na. Mi thi i c cch hnh dung, l gii th gii ring v cc hnh thc khi qut ha ngh thut cng khng ngng thay i. Trong qu trnh pht trin ngh thut lun lun c s k tha v cch tn v hnh thc phn nh hin thc. Cho nn khng th chia tch mt cch siu hnh cc phng php sng tc. C nhng phng thc phn nh c t xa xa li tr v trong ngh thut hin nay. Nhng l s tr v c thc trn cp cao hn; v d yu t huyn thoi trong vn hc hin i. C im gp g ca cc phng php in hnh ha ngh thut l s cng iu, t m lm cho hin thc c phn nh ni bt hn, gy n tng mnh m hn. Ngay c ch ngha hin thc cng khng nm ngoi quy lut . V vy, c th quan nim rng, in hnh l hnh tng c cht lng cao, kt tinh t tng, tnh cm, vn sng v ti nng sng to ca ngh s; n phn nh chn thc, sinh ng bn cht v quy lut ca hin thc i sng trong mt hnh thc ngh thut giu tnh thm m. Nh ph bnh v i Nga, Blinxki cng coi in hnh l biu hin ca ti nng sng to, ca cht lng phn nh, l hnh tng c cht lng cao. ng vit: Tnh in hnh l mt trong nhng du hiu ni bt nht ca tnh mi m trong sng to, c th ni rng, in hnh l huy chng ca nh vn. Di ngi bt ca nh vn thc s ti nng th mi nhn vt l mt in hnh. i vi c gi mi in hnh l mt ngi l quen bit.

2. c im c bn ca in hnh ngh thut

S khi qut ha trong ngh thut khc vi s khi qut ha trong khoa hc. Trong lc khoa hc gt b ci ngu nhin c bit nm ly bn cht ct li, quy lut - l qu trnh tru tng ha khng ngng t thp n cao - th trong ngh thut khi qut ha li gn lin vi c bit ha.

V vy c im ni bt ca in hnh ngh thut l s thng nht bin chng gia ci chung v ci ring, gia ci khi qut v ci c bit. Hnh tng in hnh l cht nhy c kt tinh t hin thc.

Qu trnh kt tinh i sng hin thc trong in hnh ngh thut rt phong ph a dng. Nh vn c th cn c vo nhng nguyn mu c sn ngoi i xy dng hnh tng nhng bn thn nguyn mu phi l nhng in hnh x hi, l c th biu hin tp trung tnh quy lut. C nhiu in hnh c ny sinh nh s gp g gia kinh nghim i sng ca nh vn v nguyn mu m nh vn may mn gp c ngoi i. Hnh tng anh Np trong t nc ng ln ca Nguyn Ngc, ch S trong Hn t ca Anh c l nhng trng hp nh th. Cc nh vn hin thc c bit coi trng vic s dng nguyn mu. Cc nh vn v i nh Bandc, Xtngan, Tucghnhp, Tskhp, txtiepxki u c s dng nguyn mu xy dng in hnh. Nhng ng nhm tng rng, dng nguyn mu l sao chp, m phng hin thc. Nguyn mu ch l xut pht im, l mt phn ti liu m nh vn xy dng in hnh. Nh vn phi h cu, ti to, ci bin cc c im ca nguyn mu cho ph hp sng to ca mnh. l qu trnh lm cho s thc ca i sng sinh ng hn, ni bt hn, d nhn thy hn. C l ph bin hn l con ng tng hp t nhng ti liu i sng xy dng in hnh. l qu trnh kt tinh trong tm tr nh vn nhng n tng, nhng biu tng, nhng chi tit v dn dn nh hnh thnh mt chnh th mang tnh ngh thut. Nhng nhn vt nh vy khng ging nguyn mu no nhng li rt quen bit. L sn phm sng to trn c s khi qut ha i sng, hnh tng in hnh cha ng nhng nt, nhng tnh cch tiu biu nht, ni bt nht, c kh nng gy c n tng tht hn con ngi tht ngoi i. Mt mt, do tnh c th lch s quy nh, in hnh ngh thut cha ng nhng nt tiu biu ca dn tc, giai cp, thi i; mt khc, do sc sng ni ti ca n, in hnh c th tr thnh nhng kiu mu, siu mu, tr thnh danh t chung ch mt loi ngi hoc kiu tnh cch no . Khi c sc sng ni ti, hnh tng in hnh i vo i sng con ngi nh mt c th c lp, c tn gi, c thuc tnh, c gng mt ring. n lt mnh, hnh tng in hnh li tr thnh mu, thc o cc dng tnh cch ca con ngi trong x hi. Bi v cc dng, cc kiu, cc tnh cch y c th hin hnh tng in hnh tp trung hn, m c hn n mc con ngi trong hin thc kh c th vt qua c. Bit bao nhn vt trong tc phm ngh thut mi mi c sc m nh nhn loi. l Prmt, n Kiht, tenl, Tctup, Grng, Anna Karnina, Natasa, To Tho, AQ, Thy Kiu, Ch Pho Trong thc t nhng con ngi thuc nhng kiu tnh cch nh vy vn thng xut hin trc mt chng ta nhng trng thi long hn, m nht hn.

Sc mnh ca ngh thut, kh nng thuyt phc khng ch c tnh khi qut cao m cn tnh c th c o. Thiu tnh c th c o hnh tng s mt i sc sng ni ti, s khng c kh nng in vo tr nh mi ngi mt bc chn dung. Mt khi hnh tng c s sng ring, n s i ng ni nng, hnh ng theo kiu ring ca n, khng ging bt c ai. Trong bc th gi cho Minna Cauxki, nhn bn v cun Nhng ngi c v nhng ngi mi ca b, ngghen vit: Trong hai gii miu t, ti thy b th hin ni bt nhng c tnh ca nhn vt, l bit ti m b thng t ra v phng din ny; mi c tnh, l mt in hnh, nhng ng thi cng l mt c nhn ring bit, tc l con ngi ny nh Hghen trc kia ni, v t hn phi nh th.

iu kh khn nht, th thch ln nht i vi nh vn khng ch l pht hin ra bn cht v quy lut x hi m cn th hin quy lut y bng hnh tng c th c o. Nu khng c ti nng v vn sng, nh vn khng th xy dng c hnh tng in hnh, khng thm c vo khch th tinh thn mt i tng mi. c th ha nhn vt mt cch cao nh vn cn phi tm ra c tnh c o ca nhn vt, to dng cho nhn vt chn dung ring, ngn ng ring v phng thc hnh ng ring. ngghen rt c l khi ch ra yu t c bn bc l tnh cch con ngi: c trng ca c nhn khng nhng th hin vic m c nhn y lm, m cn cch m c nhn y lm vic na. Trong sng to ngh thut, chi tit cng c vai tr quan trng trong c th ha nhn vt. Cc nh vn hin thc c bit nhn mnh vai tr ca chi tit. H thng dng cc chi tit v thng qua chi tit ni ln qu trnh din bin ni tm phc tp v c im tm l ca nhn vt. Ngi c hiu nim say m tin bc, kht vng lm giu ca Grng ch cn qua chi tit Khi nhn thy ng tin vng mt lo sng ra v lng m li, hiu c din bin tnh cm ca Anna Karnina qua chi tit nng thy tai chng mnh sao hm nay to th. Thi ho Nguyn Du cng ni ln tnh cch ca cc nhn vt nh vo h thng chi tit c o. Mt Hon Th su sc l i th b ngoi thn tht ni ci. Mt S Khanh la o th lm nhm gt u, r song ln vo; cn tn bun ngi trng tro M Gim Sinh th gh trn ngi tt s sng. Trong vn hc Vit Nam hin i tnh c o ca in hnh trc ht phi k n Ch Pho. Ch c c th ha t ngoi hnh n ngn ng, t hnh vi n cch thc hnh ng. Mi thot nhn ngi ta hn ra mt Ch Pho mu manh bi ci u trc lc, ci mt cng cng, i mt gm gm ca hn. Say v chi, l trng thi tinh thn v ngn ng ca Ch, va m Th N va la lng l cch t tnh ring ca Ch. Nhng trong mt c th c o y li c bng dng ca bao k c cng liu thn.

S thng nht bin chng gia tnh khi qut v tnh c th c o, gia khch quan v ch quan to nn in hnh gh thut. iu c th hin y nht trong ch ngha hin thc, mt phng php sng tc ly vic tn trng i sng khch quan lm nguyn tc hng u.

3. Mi quan h gia tnh cch in hnh v hon cnh in hnh

Hon cnh in hnh trong tc phm ngh thut l sn phm sng to ca ngh s phn nh bn cht, quy lut, chiu su sc mi quan h x hi bng hnh thc c bit ha. Hon cnh khng nm ngoi nhn vt m l mi lin h, tng tc ln nhau ca cc nhn vt v c hnh thnh qua nhng tng quan bn cht ca i sng.

Mi quan h gia hon cnh v tnh cch khng n gin mt chiu, ng nh C.Mc v ngghen tng khng nh trong tc phm H t tng c: Con ngi to ra hon cnh, hon cnh cng to ra con ngi.

L gii mi quan h gia tnh cch v hon cnh cn ty thuc vo quan nim ngh thut v con ngi ca tng nh vn, ca tng tro lu, phng php. Trong ch ngha c in cc nh vn t ch n hon cnh, nu miu t hon cnh cng ch l mi trng t nhin rng ln. Cng v xut pht t quan nim bn cht con ngi l mt thc th tuyt i nn tnh cch nhn vt trong ch ngha c in hnh ng theo bn tnh vn c ca n ch khng ph thuc vo hon cnh. Hnh tng in hnh trong ch ngha c in l in hnh tm l. Trong ch ngha lng mn, hon cnh t tc ng n tnh cch, thm ch cc nh vn lng mn cn i lp gia tnh cch v hon cnh. Trong lc cc nh vn c in ch n tp trung t m ngha khi qut th cc nh vn lng mn li nhn mnh ci c o, phi thng ca nhn vt. Vchto Huyg tng tuyn b Ci bnh thng l ci cht ca ngh thut. Xut pht t quan nim , trong Nhng ngi khn kh, Vchto Huyg xy dng mt Malen thnh thin, t tm, mt Giave hin thn cho php lut hung thn. Tnh cch ca nhn vt khng thay i qua cc hon cnh khc nhau.

Mi quan h gia tnh cch v hon cnh trong ch ngha hin thc c l gii mt cch bin chng. Trong th gi cho Haccnt, ngghen, a ra gii thuyt v mi quan h ny: Theo ti, ngoi chi tit chn thc, ch ngha hin thc cn i hi mt s ti hin chn thc nhng tnh cch in hnh trong hon cnh in hnh. Trc ht mi quan h ny c biu hin ch, hon cnh tc ng n tnh cch, lm thay i tnh cch, lm tnh cch bc l mt cch y . Ch Pho vn l ngi nng dn lng thin, trc sc tn cng ca hon cnh thnh g lu manh, ch Du du dng vi chng con, ha thun vi b con lng xm nhng khi b dn n chn tng cng phn ng quyt lit. Cng chnh x hi t bn trong thi k tch ly ra nhng Grng keo kit, hm tin n k quc, nhng Giuyling Xoren vi nhng dc vng tin thn. Trong x hi thng lu y gi di thi k trc Cch mng thng Tm ra nhng thng Xun Tc gi di bp bm, hnh tin. Tuy nhin khng nn cho rng hon cnh quy nh tuyt i tnh cch. Tnh cch c hnh thnh trong qu trnh tng tc gia c nhn v hon cnh, n cn ph thuc vo kh cht ca c nhn y na. S tc ng qua li hai chiu gia tnh cch v hon cnh mi l mi quan h bin chng.

Hnh tng in hnh c sc sng trng tn nhng n khng tc b mt du n ca hon cnh, ca thi i. Mi thi i, mi x hi u sinh ra mt kiu mu nht nh. Nhng kiu mu ngi y c ti to qua in hnh v in hnh mang du n ca hon cnh i vo dng thi gian. Mi thi i li k tha v pht trin, mi thi i li soi bng v in du n ca mnh, pht hin mnh v khng ngng sng to.

Chng III. TH GII QUAN V SNG TC VN HC

Mi hnh thi thc u l s phn nh ca th gii khch quan thng qua ch th con ngi. Trong ngha y th sng tc vn hc va mang tnh ch quan, va mang tnh khch quan. N khng n thun ch l mt hot ng phn nh m cn l mt hot ng sng to - mt s sng to mang tnh c nhn trc tip v c o, cui cng tc phm ra i nh l ny sinh trong cuc sng mt hin tng thm m hon ton mi m. Chnh v vy, hn nhiu lnh vc hot ng khc, sng tc vn hc ngh thut bc l c bit mnh m v phong ph vai tr ca nhn t ch quan. Bn cnh ti nng, vn sng, trnh ngh nghip, mt yu t chim v tr c bit quan trng trong phn ch quan l th gii quan.

Trong ngha tng qut, th gii quan l quan nim ca con ngi v ton b th gii bao quanh (th gii t nhin v i sng x hi), bao hm h thng nhng quan im trit hc, chnh tr, lun l, m hc v.v Trong th gii quan, quan im trit hc; gi v tr then cht, nh hng cho con ngi trong cch nhn nhn th gii ni chung. Trong sng tc vn hc ngh thut, khi cp ti vn th gii quan th ch yu l quan tm ti lp trng x hi, quan im chnh tr ca nh vn. iu khng phi l mt quan nim phin din v th gii quan, m phn nh mt yu cu thng trc ca thc tin vn hc: lch s vn hc t xa ti nay gn b mt thit vi nhng vn ca cuc u tranh giai cp xuyn sut lch s cc dn tc, t nc. Mt khc, quan im chnh tr thng nh hng su sc ti cch nhn nhn ca nh vn trn cc bnh din o c, thm m v.v

Gi vai tr nh mt yu t nh hng cho t duy v hnh ng ca con ngi, th gii quan chi phi ton b i sng tm l nh vn, bc l vai tr ch o ca n trong nhiu phm vi, cung on ca qu trnh lao ng ngh thut, t s thu lm, tch ly vn sng, thm nhp thc t, nh hng trau di vn ha cho ti vic x l nhng chi tit cui cng trn trang bn tho. Xut pht t nhng tc phm - thnh qu cui cng ca qu trnh lao ng ngh thut, chng ta thng nhn ra trong s la chn ti, trong phm vi phn nh ca tc phm vai tr chi phi ban u ca th gii quan. Vai tr ny bc l c bit r rt v c ngha quyt nh trong vic nh vn x l ti, tc l trong ni dung t tng ca tc phm.

Sng tc vn hc ngh thut ni chung bao gi cng l mt cng vic hon ton t nguyn. Tc phm ra i nh l kt qu ca mt qu trnh tch ly, thai nghn, mang nng au. Nh vn a tc phm ca mnh ti tay bn c cng nh t a con vo cuc i vi bao lo toan, hi vng. Liu nhng iu m mnh tng nghin ngm, trn tr v th hin bng hnh tng ngh thut ny c tm c s trn trng, ng cm ca ngi c nh l s gp g tri k, tri m? Tr li cu hi , tht ra khng phi i n thc t d lun bn c, ph bnh m c gi thit trc , t th gii quan tc gi. Quan im x hi tin b, lp trng t tng ng n thng gip nh vn hng ti nm bt nhng vn c bn, cp thit, vn l mi quan tm chung ca ton x hi. Ngc li, s phin din, lm lc v t tng thng a nh vn i vo nhng ti xa l, cch bit vi li ch chung ca nhn dn, t nc. Quy lut ny bc l kh r rt trong thc t vn hc Vit Nam giai on 1930 - 1945. S khc bit v ti, phm vi hin thc phn nh ca ba tro lu vn hc (lng mn, hin thc v cch mng) xut pht trc tip t s khc bit v lp trng quan im ca cc nh vn thi k y.

Tuy nhin, s vt khng quan trng lm ci tn gi m bn cht, thuc tnh cng nhng mi quan h xc nh ca n. V phng din hnh thc, ti t n khng c gi tr thm m c lp mt khi tch ri ni dung c th ca tc phm. iu quan trng trong sng tc vn hc khng phi ch nh vn cp ti ci g, m ch gii quyt n nh th no v phng din t tng thm m. Bi v c nhng hin tng, s kin x hi c sc tc ng mnh m, thu ht s quan tm ca nhiu tng lp giai cp khc nhau. C nhng vn tuy khng c ngha chnh tr cp thit nhng lc no, u cng ni ln, nh nhng vn mun thu ca i sng con ngi. Nhng s kin, nhng vn khi i vo sng tc ca mi nh vn c th li c khm ph, th hin theo nhng chiu hng t tng khc nhau, thm ch i lp. S khc bit, i lp ny biu hin tnh ch quan ca nhn thc, v xt cho cng l b quy nh bi th gii quan nh vn.

Nhn thc ca con ngi r rng khng phi l mt s phn nh gin n, c hc. Lnin cho rng: Nhn thc ca con ngi khng phi l mt ng thng m l mt ng cong i gn v hn n mt lot nhng vng trn, n mt vng xon c. N c kh nng tip cn ti bn cht s vt song cng lun c kh nng xa ri ci ht nhn bn cht ca s vt, m theo Lnin l do s ch quan, phin din, thy cy m khng thy rng hoc do li ch giai cp ca cc giai cp thng tr c nh li. Nh vy, nhn thc i hi phi c tri thc su rng v lp trng x hi ng n. Trong lnh vc sng tc vn hc, s hiu bit su sc i sng x hi trn lp trng giai cp tin b l tin , c s cho nh vn i ti nhng khi qut ngh thut ln. Trc Cch mng thng Tm, mc d cc nh vn hin thc ph phn cha ng hn trn lp trng ca giai cp v sn cch mng, nhng thc dn tc v tinh thn dn ch gip h nhn ra nhng vn bn cht ca i sng hin thc by gi. Nng thn Vit Nam trong cc sng tc ca cc nh vn Nguyn Cng Hoan, Ng Tt T, Nam Cao v.v. l mt nng thn ang qun qui trong p bc v bc lt giai cp, mt nng thn ang ng trc yu cu tt yu ca cuc cch mng x hi. Hnh nh nng thn y hon ton i lp vi mt nng thn th mng vi nhng ngi nh qu u m, cht phc, ca nhng nh vn ci lng t sn trong nhm T lc vn on. Hin tng k n cng l ti quen thuc trong hng lot sng tc th ca, tiu thuyt trc Cch mng thng Tm. Nhng mi tc phm, hin tng c nhn nhn, nh gi khc nhau, ty thuc vo lp trng t tng ca mi nh vn c th. Nu nh Ngi k n ca Xun Diu v Bn sng a khch ca Th L l ting th than, ku cu tuyt vng ca mt s phn bt hnh c an bi, th Ting ht sng Hng ca T Hu l ting ni cm thng, l li ca tin tng vo tng lai. C gi giang h trong th T Hu c nhn nhn khng phi nh mt s phn bi kch m nh mt hin tng x hi, mt con ngi trong ti nhc ch vn khng thi khao kht v nhn cch v hnh phc c nhn. Ci nhn cch mng gip nh th th hin i tng va hin thc va lng mn, trong xu th vn ng ca i sng.

M hc mcxt khng nh ngha quyt nh ca th gii quan nh mt c im c tnh quy lut trong s sng to ngh thut. Tuy nhin s khng nh khng c ngha l coi th gii quan nh l nhn t duy nht quyt nh gi tr t tng ca tc phm. Tuyt i ha vai tr ca th gii quan, ng nht n vi t tng tc phm, vi th gii ngh thut ca nh vn l v tnh th tiu bn cht thm m ca ngh thut. Trong sng tc, iu d dn ti ch ngha tin nghim, bin s sng to thnh mt hot ng minh ha gin n, phi thm m. Hnh tng ngh thut thng rng v su hn t tng. T quan im, lp trng ti s sng to c th l mt qu trnh chuyn ho phc tp, bao hm trong s tham d v tc ng qua li ca nhiu nhn t khc thuc v ti nng, vn sng, kinh nghim ngh thut ca ngh s. Th gii quan tin b hay cch mng th t n mi ch l mt kh nng, mt con ng i ti chn l ch cha phi l bn thn chn l. Trong vn ny rt ng ch nhn xt ca Blinxki: Ngh thut rt c th l c quan ca nhng t tng v khuynh hng nht nh nhng ch khi no trc ht n l ngh thut. Nu khng th th nhng tc phm ngh thut s tr thnh nhng s ng kh cng, nhng lun n ngn ngm ch khng phi l vic ti hin hin thc mt cch sinh ng na.

i lp vi thi cc oan ni trn, vic xem nh hoc ph nhn vai tr ca th gii quan cng c ngha l ph nhn tnh t tng v chc nng x hi ca ngh thut. Trong l lun vn hc v m hc ni chung xut hin khng t nhng lun thuyt hng vo vic ph nhn vai tr ca l tr, ca th gii quan. mt s nh l lun t sn hin i, s ph nhn ny khng xut pht t mt ng c hc thut v t, m thc cht l nm trong th tiu vai tr ca th gii quan cch mng trong cuc u tranh t tng h. Nu t sang bn nhng l thuyt mang ng c chnh tr kiu trn, nhng l thuyt cn li v s mu thun gia th gii quan v sng tc hoc nhn mnh vai tr cng bch ca thc ti u l nhng sai lm bt ngun t ch tuyt i ha nhng c trng ca s sng to ngh thut ng thi li thiu s quan tm y ti c th ca th gii quan ngh s.

Nhiu ngh s ln trong vn hc qu kh thng bc l nhng hn ch t tng, thm ch c nhng quan im duy tm, phn ng. Nhng iu khng c ngha l sng tc vn hc c th bt chp mi nh hng ca th gii quan, thm ch c s i lp thc s gia th gii quan v sng tc. Truyn Kiu phn nh kh y nhng tin b v hn ch trong th gii quan ca Nguyn Du. C iu, ci lm nn gi tr Truyn Kiu khng phi l nhng quan im duy tm, thn b, gn lin vi h t tng phong kin. Chiu su t tng v sc chinh phc ngh thut ca Truyn Kiu l xut pht t nhng quan im x hi thm m tch cc c hnh thnh v pht trin t nhng nm tri v kinh nghim x hi thc t ca nh th. Cng ging nh nhiu ngh s ln trong vn hc th gii cc th k trc, Nguyn Du - nh nho, v hn na, mt ng quan trong triu nh phong kin - khng th thot khi nhng rng buc ca h t tng thng tr v v vy khng th khng ri vo tnh trng mu thun v mt th gii quan. l s ging x gia ch ngha nhn o v thc trung qun, gia lun l o c phong kin khc kh v kht vng t do, hnh phc, gia t tng m hc Nho gio vi thi khch quan trong nhn thc nhng quan h x hi thi i mnh. Nhng mu thun ny dn ti nhng mu thun trong phng php sng tc, v cui cng li mu thun r rt trong ni dung c th ca Truyn Kiu. Nh vy, khng c s mu thun gia th gii quan v sng tc m ch c mu thun trong ni b th gii quan v thng qua phng php sng tc, th gii quan quy nh nhng mu thun trong tc phm. Nhng mu thun ny c th bc l nhiu mc v nhiu phng din khc nhau. C th l mu thun gia t vn v gii quyt vn , gia t tng ch quan v ngha khch quan ca tc phm, gia tnh cm v l tr trong nh gi v th hin nhn vt, mu thun trong lgc tnh cch ca nhn vt.

Trong khi c gng chng minh rng c s mu thun gia th gii quan v sng tc, c nh l lun vin ti kin ca ngghen v s nghip ca Bandc. ng l trong khi cp ti Bandc, ngghen mt mt ch ra t tng chnh tr bo th ca Bandc, mt mt khng nh nhng gi tr hin thc ln trong cc tc phm ca nh vn m khng c ch nh l gii s mu thun c tnh hnh thc , cng nh khng ch r ci bin chng ni ti trong quan h gia th gii quan v sng tc ca nh vn. Vn y l cn phn bit ci b phn vi ci tng th. Mc d c ngha then cht, trc tip song quan im chnh tr khng phi l ton b th gii quan, nht l khi mt vi quan im no ch l nhng li qu quyt vi vng thng hay gp nhng ngh s vn giu cm xc. Bn v th gii quan ngh s, brliubp cho rng, nhng quan im tru tng rt t khi tn ti trong tm hn ngi ngh s. T tng m ngh s ni ra c th hon ton tri ngc vi t tng c biu t trong sng tc ca mnh. Nhng t tng ch l do h tip thu c da trn nhng tn iu gin n hoc l kt qu ca nhng suy lun rt ra t nhng tam on lun nng cn, c lp ghp mt cch vi vng. Cho nn, th gii quan tht s ca h, th gii quan m c th cung cp cho chng ta ci kim ch nam v ti nng ca h, chng ta phi tm t trong hnh tng sinh ng do h sng to ra. Nu Bandc tuyn b vit di nh sng ca hai chn l vnh cu: tn gio v nn qun ch th li tuyn b khng phi l cn c duy nht - ng tin cy v c trng cho ton b th gii quan nh vn. Khng ch ring trng hp Bandc m i vi tt c cc nh vn ni chung, s thuyt minh y v th gii quan khng u hn l chnh sng tc ca nh vn. Tc phm nhiu khi c ngha pht hin con ngi tht ca nh vn cn su xa hn con ngi c th thng ngy v con ngi qua l lch. Cng cn phi ni ngay rng, nhng quan im chnh tr bo th ca Bandc l c tht, l mt b phn cu thnh din mo t tng nh vn v chi phi ni dung hnh tng trong mt s tiu thuyt ca ng. Cho nn, nu xem xt th gii quan nh vn cn phi c ci nhn tng th th nghin cu sng tc cng cn nhn nhn ton b qu trnh. B Tn tr i phn nh c nhng mt mnh ln mt yu trong s vn ng, bin i ca th gii quan Bandc. S chin thng ca ch ngha hin thc m ngghen ni ti trong sng tc ca Bandc cng c ngha l s tht bi ca t tng bo hong trc nhng quan im x hi - thm m tch cc v ch ngha khch quan lch s trong th gii quan nh vn. Ch ngha hin thc y, n lt n, li tr thnh nhn t khc phc nhng hn ch v pht huy nhng mt mnh trong th gii quan sng tc ca ng t ti nhng gi tr ngh thut ln.

S phin din tt yu dn ti nhng lm lc. Khng th em nhng mt mnh trong tc phm gn vo nhng mt yu trong th gii quan, t i ti kt lun l c s mu thun gia th gii quan v sng tc, thm ch coi nhng thnh tu ngh thut nh l kt qu bt ngun t nhng mt tiu cc, lc hu trong t tng nh vn. Th gii quan ca cc nh vn ln trong qu kh (tiu biu nh V.Huyg, J.Gt, Ph.xtipxki, L.Tnxti, Nguyn Du v.v) thng thiu nht qun. Tnh trng ny, v mt khch quan, l phn nh nhng mu thun trong i sng x hi, v mt ch quan, cng l hin tng c tnh tt yu, gn lin vi phm cht ca nhng ngh s ln - nhng ngi lun khao kht nm bt nhng chn l su xa ca i v bng ngh thut ca mnh dm i mt trc nhng bin ng khng d kt lun ca lch s. V vy, vn quan trng l cn phn bit trong th gii quan nh vn ci g l c bn, ci g l th yu, ngu nhin, ci g l tm huyt, ci g vn ch l nhng t tng bn ngoi, bu vu gng p vo tm s tht ca nh vn.

Trong sng tc, th gii quan thng thc hin chc nng ca n thng qua t tng ch o ca tc phm. Nu nh tng ch o c hnh thnh trn c s nhng quan im ng n, th thng c kh nng loi tr nhng nh hng ca nhng mt tiu cc trong th gii quan. Tt nhin t tng trong tc phm khng tn ti nh mt khi nim tru tng m phi tr thnh t tng - cm xc, thnh linh hn chan ha vo trong tc phm (Blinxki). Truyn Kiu, t tng nhn o ch ngha, tm lng au i, thng ngi tr thnh cm hng ch o chi phi ton b h thng hnh tng. Cm hng y ha thn trong nhng cnh hung, trnh t, trong tnh cch nhn vt, v nh vy, vt ra ngoi d kin ch quan ca tc gi, lm v hiu ha mt mc nht nh ch ngha nh mnh cng nhng trit l duy tm c hu trong t tng ca nh nho Nguyn Du.

Trong sng tc ngh thut, ngi ngh s ch yu l con ngi ca cm xc v tr tng tng. V vy khng d dng trnh by th gii quan nh vn nh l mt tp hp thng k ca nhng quan im thun ty l thuyt. Vic trau di lp trng t tng nh vn cng rt t hiu qu thc t nu ch n thun dng li s hc tp chnh sch hay cc ti liu kinh in. Th gii quan ch thc s pht huy vai tr ca n nh mt nhn t t chc, nh hng qu trnh sng tc khi n t ti chn t l tr ti tnh cm, khi nhng vn ca quan im lp trng tr thnh kinh nghim c nhn trc tip, thnh nim tin, l tng ca nh vn. Thc tin vn hc ch ra rng, nhng nh vn ln t xa ti nay u xng ng vi danh hiu ca nh t tng. Nhng xt cho cng, t tng m cc ngh s th hin trong tc phm hon ton khng phi l nhng pht hin l lun no qu ln lao, t xut. Cch nhn th gii ca h khng th vt qu nhng kh nng m thi i cho php. Ci b quyt khin cho sng tc ca h cha ng sc mnh ln lao ca t tng chnh l ch h th hin nhng t tng bng ton b tri tim mnh. Sc mnh ca t tng tr thnh sc mnh ca nhng tnh cm ln. y cng l biu hin c th ca th gii quan trong lnh vc sng to ngh thut ni chung.

S thng nht gia t tng v tnh cm trong sng tc vn hc t ra nhng yu cu cao hn i vi nh vn khng ch phng din th gii quan m cn nhiu phng din khc thuc v nng lc, phm cht ca ngi ngh s. Th gii quan khng tn ti cch bit vi kinh nghim sng v thi sng ca con ngi. N cng khng phi l mt ci g bt bin, m lun vn ng, pht trin trong mi lin h giao ha vi ti nng, bn lnh, vi mc thm nhp ca nh vn vo thc tin i sng. Ch nhn nhn th gii quan trong mi lin h bin chng y, cng vic nghin cu, ph bnh mi trnh c li nhn nhn n gin ha, v trong sng tc, ngi cm bt mi thc c su sc hn trch nhim cng dn v danh hiu nh vn - chin s ca mnh.

Chng IV. CHC NNG VN HC

I. QUAN NIM V CHC NNG V TNH A CHC NNG CA VN HC

Trong i sng con ngi, vn hc t lu tr thnh mt nhu cu tinh thn khng th thiu. Dng nh u c cuc sng th c thi ca. Trong hon cnh sng kh khn, eo hp, kh cch bit vi nn vn ha ch vit, nhn dn lao ng hng ngn th h qua vn ni tip nhau thm lng sng to nn vn hc ca ring mnh - mt nn vn hc ch tn ti trong tr nh. Mi dn tc c th tnh c s nh th ca mnh nhng khng th bit c s nhng ngi cm bt vit vn - nhng ngi t nguyn em ht nhit tnh cho mt cng vic lao tm kh t, khng c g hn trc s thnh cng, k c s an ton cuc sng. V gn nh bt k vn hc dn tc no cng c nhng bi th tuyt mnh. Nim vui, ni bun u th a con ngi n vi th ca. C ngi v ci cht m lm th, cng c ngi v vn chng m chu s gian nan y i v nhiu khi c n t hnh. Nhng hin tng dng nh nghch l trn chng t rng vn hc v ngh thut ni chung khng th ch tn ti v bn thn n, rng ngh thut khng n thun l tr chi v t nhm tha mn mt nhu cu gin n no . Vy vn hc gi ngha g trong i sng con ngi? u l l do tn ti ch thc ca n?

Cu hi nu trn dng nh khng bao gi c. N vn l mi quan tm thng xuyn i vi mi ngi cm bt v thng c lt i lt li nh mt vn l lun khng c cu tr li thng nht cui cng. Xung quanh vn ny M.Gorki vit: Mt ngi vit vn khng th khng bn khon vi nhng cu hi: Vn hc l g? N nhm phc v ci g? N c t thn tn ti khng? D sao th ti cng nhn thy rng trn i khng c ci g tn ti t n v cho n, rng mi th u tn ti nhm mc ch no v bng cch ny, cch khc u l thuc, gn lin, pha ln vo mt ci g khc. Gip cho tm hn c thnh thi ? Tht kh tng tng c mt ngi no m tm hn li thnh thi khi c Hamlet, n Kiht, Phaoxta v nhng tc phm ca Bandc, ichken, Tnxti - ni chung l nhng cun sch dng nhng hnh tng v t ng hon chnh l lng c c li nhng ngh, nhng cm xc, nhng git mu v nhng git l ng cay, nng bng ca th gian ny.

ng nh Gorki khng nh, vn hc t ngn nm trc khng gin n l tha mn nhu cu gii tr. Ci l tn ti ca n bt r su xa trong chnh s tn ti ca con ngi. Vi t cch l mt hnh thi thc, mt hot ng nhn thc, vn hc nng cao kh nng ca con ngi trong qu trnh chim lnh, ng ha hin thc khch quan. Mi tc phm vn hc u t nhiu lm phong ph hn s hiu bit ca con ngi. S cm th tc phm gip mi ngi t gii phng khi ci bin gii tn ti cht hp ca bn thn nm tri nhng cuc i ring bit t nhiu x s, nhiu thi i xa xi. Vn hc gip cho con ngi c vui, bun, yu, ght nhiu hn, to ra nhng bin i trong t tng, tnh cm con ngi. n vi vn hc l n vi nim an i, s khch l, ng vin, n vi nhng c m, hi vng. Vn hc khng ch l mt ngun tri thc m cn l ngun nng lng tinh thn ln lao, c ngha c v, tip sc cho con ngi trong cuc sng.

Vi nhng ngha phong ph nu trn, chc nng vn hc l chc nng x hi c tnh tng hp. L lun vn hc trc y thng xc nh chc nng vn hc trn ba phng din: nhn thc, gio dc v thm m. Nhng tc phm vn hc vn l mt hin tng thm m c o. Xut pht t s phong ph ca bn thn hin thc v t tnh c th ca s phn nh ngh thut, hnh tng vn hc thng l mt hin tng thm m a ngha. Do tnh a ngha y, s tc ng ca vn hc trong s th cm ca ngi c v trong i sng thc x hi cng bc l trn nhiu bnh din, nhiu cp khc nhau. Cho nn s l khng y v thiu chnh xc nu xc nh chc nng vn hc ch bao gm ba chc nng nu trn. Trong m hc v l lun vn hc hng chc nm qua xut hin kh nhiu l thuyt khc nhau v chc nng vn hc v ngh thut ni chung. Ba chc nng theo cch l gii truyn thng (nhn thc, gio dc, thm m) khng b ph nhn nhng c xp mt cch bnh ng bn cnh nhng chc nng khc, c th dn ra y mt s chc nng mi nh: thng tin - giao t, d bo x hi, gii tr, kch thch khoi cm, nh hng t tng, nh gi v phn loi o c, t chc v tp hp x hi, ti sinh v b sung tinh thn v.vTt nhin khng th c s thng nht v s lng cc chc nng v trong cch gii ca cc nh l lun khng trnh khi s ging nhau v ni dung, ch khc nhau trong cch nh danh, tn gi. Trong xu hung chung, cc tc gi l lun tn thnh quan nim cho rng vn hc c nhiu chc nng.

Quan nim v tnh a chc nng ca vn hc l quan nim tha ng, thch ng vi thc tin vn ng, pht trin ca i sng v ca bn thn vn hc. Chc nng vn hc vn ng, bin i theo s bin i ca i sng x hi. Khng phi bt c thi i no con ngi cng t ra nhng yu cu nh nhau i vi vn hc. Mi thi i, mi giai cp ty vo iu kin tn ti v mc ch thc tin ca mnh c th khai thc, tn dng nhng kh nng khc nhau, tim tng trong vn hc. Chc chn rng chc nng gii tr khng th ni ln bnh din u tin trong nhng thi k chin tranh v cch mng. Chc nng nhn thc cng biu hin nhng hnh thc v mc khc nhau trong thi i mi xut hin my in v trong thi i ca tin hc cng nhng phng tin thng tin hin i.

Trong bt c mt l thuyt no v chc nng vn hc, vic phn nh ra tng chc nng ring bit ch l tng i v tnh cht l thuyt. Trong thc t, s tc ng ca tc phm vn hc ti ngi c l mt s tc ng tng hp ca nhiu yu t chc nng, l mt qu trnh chuyn ha phc tp, bin chng, cc yu t chc nng xuyn thm vo nhau. Tc phm vn hc ch c ngha nhn thc v gio dc khi trc ht n tn ti nh mt hin tng thm m c o v hp dn. Ngc li, chc nng thm m ch c thc hin khi ni dung thm m ca tc phm gn lin vi ni dung hin thc, vi th gii tnh cm o c ca con ngi.

nh rng tc phm vn hc ch thc s tn ti khi n c c v ch pht huy chc nng ca n khi thm nhp vo i sng thc x hi. Nhng chiu hng tc ng ca n c gi nh t trc trong ng c, sng tc ca nh vn. V vy, vn chc nng vn hc cn c xem xt khng ch ngha, tc dng ca tc phm i vi ngi c m cn c i vi bn thn nh vn.

II. NHNG BIU HIN CH YU CA CHC NNG VN HC

1. Nhn thc v d bo

Mc d c nhng c trng khu bit, vn hc ngh thut vn tn ti trc ht vi t cch l mt hnh thi nhn thc, c kh nng m rng s hiu bit ca con ngi. Mi tc phm vn hc ln t xa ti nay u c gi tr nh mt thnh tu trn chng ng nhn thc chung ca nhn loi. Vn hc a ta ti nhng chn tri hiu bit mi, gip ta hiu hn cuc sng khng ch trong hin ti m c trong qu kh, khng ch trong phm vi t nc mnh m c nhng x s xa xi.

S tn ti ca mi c nhn v khng gian v thi gian l hu hn. Vn hc c kh nng ph v ci gii hn tn ti y, gip mi c nhn c gi c sng di hn, nhiu hn bng nhng s phn, nhng cuc i khc nhau trong tc phm. Nu coi tri thc con ngi l kinh nghim c rt t thc tin th vn kinh nghim ca mi c nhn phn ln l kinh nghim gin tip, hnh thnh qua s tip thu kinh nghim ca ngi khc. Phn kinh nghim trc tip, kinh nghim nm tri l kh gii hn. Chnh trong cm th tc phm vn hc, s nm tri cuc sng c miu t trong cc hnh tng sinh ng c kh nng ph b s ngn cch gia hai khu vc kinh nghim , to ra s chuyn ha tch cc t nhng kinh nghim gin tip, tru tng thnh kinh nghim c nhn, trc tip. Vn hc gi vai tr nh mt phng tin tng cng vn kinh nghim ca chng ta v nh vy, nng cao nng lc ca chng ta trong nhn thc v hot ng thc tin.

p ng nhu cu hiu bit ca con ngi, vn hc thc s tr thnh cun sch gio khoa ca i sng. Nhng nh kinh in ca ch ngha Mc khng nh gi tr nhn thc ca vn hc, c bit l cc sng tc hin thc ch ngha. ngghen cho rng, qua sng tc ca Bandc, ng hiu c x hi Php nhiu hn l qua cc tc phm ca cc s gia, cc nh kinh t cng cc nh thng k thi by gi gp li. Lnin cng nh gi rt cao ngha khm ph thc t trong cc tc phm ca Tucghnhp, Srin, Nhkraxp, xem s nghip vn hc ca Tnxti nh l tm gng phn chiu cch mng Nga.

a ra so snh vi khoa hc, khng t ngi hoi nghi, thm ch ph nhn ngha nhn thc ca vn hc. R rng l vn nc v ngh thut ni chung khng th m nhim chc nng ca khoa hc. Nhng tri thc c tnh cht khoa hc m tc phm vn hc em li cho ngi c d sao cng ch dng li mc ph thng. Nhng trong khi nm bt i sng trong tnh ton vn thm m ca n, nh vn thng em vo trong tc phm ca mnh mt lng thng tin phong ph v sinh ng v i tng m mnh miu t. l lng thng tin thm m, giu tnh hnh tng, d tip nhn i vi mi ngi. ng nh li nhn xt,ca Secnspxki: nhng kt lun khoa hc nh nhng thi vng, ch lu hnh trong phm vi nh hp, cn tri thc t cc tc phm vn hc nh nhng ng tin nh, d dng lu thng, len li ti vi tt c mi ngi. y chnh l mt trong nhng u th c th trong chc nng nhn thc ca vn hc.

Mt khc, chc nng nhn thc ca vn hc khng ch bc b rng ca nhng kin thc v i sng m ch yu v quan trng hn l chiu su ca nhng khm ph thm m v con ngi. Thin nhin trong vn hc d c cp ti mc no cng vn l ci thin nhin trong mi lin h vi s sng con ngi. c tiu thuyt ng gi v bin c ca Hminguy, chng ta c th bit thm v bin. Nhng s hiu bit m tc phm ny mang li cho ta ch yu khng phi s pht hin nhng qu trnh vt l, sinh hc din ra trong lng i dng m s khm ph v mi tng quan gia con ngi vi bin, v bn lnh v kht vng ca con ngi trong cuc u tranh xc lp ngha tn ti ca mnh trc th gii t nhin v th gii con ngi. Thin v khi qut ha, tru tng ha nm ly ci bn cht, khoa hc nh l v tnh b qun ci c bit cng nh s phong ph, a dng ca hin thc con ngi. Vi ton hc, mi con s mt trm u l nh nhau. Nhng con s y trong vn hc th mi ni mi khc. Trm nm trong vn chng c th l khong thi gian tm l, thi gian ca s cm nhn tm hn. Trm nm trong Truyn Kiu (Trm nm trong ci ngi ta) hay trong Trm nm c n ca G. Mackt nh ht vo con s y suy t, trn tr ca c mt thi i v s phn con ngi.

Khm ph v th hin i sng tm l ca con ngi cng nhng mi quan h x hi a dng ca n, vn hc gip ngi c lin tng ti cuc sng ca chnh bn thn mnh. Nhiu tc phm i vo i sng tinh thn ngi c nh nhng tm gng soi, gip ngi c pht hin ra chnh bn thn mnh. S nhn thc th gii bin thnh qu trnh t thc ca ngi c.

ngha nhn thc ca vn hc cn th hin trong chnh hot ng sng tc ca nh vn. Sng tc t n l mt hot ng nhn thc y nng ng v sng to, tha mn nhu cu nhn thc ca c nhn nh vn. Hn na chnh hnh thc nhn thc - sng to ny cng c kh nng gip ch th ca n hiu ng hn hin thc. iu ny bc l kh r cc nh vn hin thc. Sng tc ca h chnh l mt qu trnh t th thch v kim nghim nhng t tng ch quan ca mnh. Khi vit tiu thuyt Sng li, Tnxti phi thay i kt cu tc phm ca mnh nhiu ln v nhn ra rng s tht i sng vi ci lgc khch quan ca n khng dung np c nhng o tng chnh tr, tn gio ca mnh. Nh vn Ggn phi t bn tho tp hai Nhng linh hn cht nhiu ln khi nhn ra nhng nh kin chnh tr sai lm ca mnh bc l trong tc phm. Sng tc vn hc tr thnh ni nh vn t pht hin li mnh.

Chc nng nhn thc to tin c s cho chc nng d bo.

Phn nh cuc sng mt cch ton vn, sinh ng, vn hc vn c kh nng vn ti tm cao ca s khi qut, nm bt s vn ng bn trong ca i sng hin thc. Chnh t chn ca s khm ph, khi qut y, vn hc c kh nng d bo tng lai. Nh nng lc c on, tng tng v s nhy cm trc mi hin tng ca i sng, nhiu nh vn d cm c nhng bin ng ca lch s, nhng qu trnh x hi mi ngay khi thc t i sng quanh mnh vn cn trong trng thi bn phng phng lng. Nhng nh vn u t thi i Phc hng trong khi cng kch ch phong kin li sm bo ng cho loi ngi thy bn chn y bn mu ca giai cp t sn ang ln. Chc nng d bo ca vn hc bc l c bit r rt trong vn hc vin tng. T lu, trc khi ch c chic tu ngm u tin, ngi ta c Hai vn dm di y bin ca J.Vcn. Ngay t nhng nm ba mi, K.Sapch vit v ngi my - rbt cng nhng hu qu nng n ca nn vn minh nng nghip. Nu nh cc nh khoa hc, cc nh t tng phn on v kt lun v tng lai th ngh s c th hnh dung tng lai. S hnh dung ny khng phi l tr chi ty tin ca tr tng tng m l s c on theo lgc pht trin khch quan ca thc ti. T thi i Phc hng cc tc phm Thnh ph mt tri (T.Campanela), Utopia (T.Mor) xut hin nh nhng thng ip u tin v s ra i ca kiu quc gia x hi ch ngha. Qua sng tc ca Secnspxki (Lm g), Gorki (Bi ca chim bo bo, Ngi m), Nguyn i Quc (Con ngi bit mi hun khi) nhng d bo v cch mng x hi ch ngha cng tr thnh chnh xc.

Trong sng tc, nhng nh vn thc s c ti nng khng ng khung cuc sng trong ci nhn tnh quan m lun nhn nhn nh gi trong s vn ng, pht trin. Yu t tin tri nh mt phm cht chung ca nhng thnh tu vn hc ln. Tt nhin mc d bo, tnh cht v ni dung d bo khng phi nh nhau trong mi tro lu vn hc. Bn cnh nhng tc phm trn y d cm lc quan v nim tin mnh m vo con ngi cng c khng t nhng tc phm, nhng xu hng vn hc bc l thi bi quan, tuyt vng trc tng lai loi ngi. Vn hc hin sinh ch ngha cng trn y nhit tnh khm ph tng lai. Nhng trong phn ln nhng tc phm hin sinh ch ngha, yu t d bo mt c s hin thc. Nhng hoi nghi, kt lun ca cc tc gi v s suy sp ca con ngi v th gii khng xut pht t s khm ph bn thn thc ti i sng m t nhng trit l duy tm. Sng tc ca h ri vo ch ngha tin nghim, v vy, cc nh hin sinh ch ngha cng phn on, d bo th cng xa ri s tht i sng. i mt vi hin ti, thm nhp su rng vo nhng qu trinh thc tin, vn hc hin thc ch ngha d nm bt c nhng tn hiu ca tng lai. Vi kh nng ny, vn hc hin thc ch ngha tip cn gn hn vi khoa hc.

2. Thm m v gii tr

Nu xem chc nng ca mt s vt no nh l xem xt l do tn ti ca n th vic tha mn nhu cu thm m cho con ngi l l do trc tip nht ca s tn ti vn hc. Vi t cch l mt hot ng sng to, hot ng ng ha thm m th gii khch quan, vn hc ngh thut m nhim mt chc nng thm m tch cc m khng mt lnh vc hot ng no khc thay th ni. Vn hc em li cho con ngi nim vui trong sng trc ci p ca s sng. L d nhin vn hc khng ch hng ti ci p. Phm vi quan tm ca vn hc l ton b nhng kha cnh thm m khc nhau ca i sng con ngi. l nhng hin tng, nhng kha cnh bi thm, cao c, hi hc v. vca i sng. Nm bt v th hin nhng kha cnh mt cch c th, sinh ng, vn hc khi dy ngi c nhng cm xc x hi tch cc, tha mn ngi c ci nhu cu nm tri s sng. y l mt kh nng c th m khoa hc ngay c trong s lin kt nhiu ngnh cng khng th to ra c. Kh nng ny tt nhin xut pht t c trng phn nh ca vn hc. Bi v cm xc thm m ch c khi gi, hnh thnh t s lnh hi i tng trong dng tn ti trc tip ca n.

c c kh nng thm m ni trn, vn hc khng th khc t vic phn nh chn thc i sng. Nhng yu t thm m ca hin thc khch quan khng phi l nhng yu t hnh thc bn ngoi m lun gn cht vi bn cht bn trong ca s vt. Cm xc xt thng, trn trng, lng phn n m Truyn Kiu gi dy trong lng ngi c l bt ngun t s ti hin chn thc nhng quan h x hi c th ca thi i Nguyn Du. Th ca chng M to ra c cm xc t ho, lc quan, lm m say lp lp c gi tr tui chnh v n th hin ng bn cht p v cao c ca hin thc cch mng thi k . Ci p m vn hc em li khng phi ci g khc hn l ci p ca s tht i sng c khm ph mt cch ngh thut.

L sn phm ca mt hnh thc sng to tun theo quy lut ca ci p, vn hc khng nhng tha mn nhu cu thng thc ci p ca con ngi m cn pht trin h kh nng hnh ng, sng to theo quy lut y. Khi ni rng ngh thut lm phong ph i sng con ngi, cng c ngha l n gip con ngi nhy cm hn, tinh t hn trong hnh ng v cm th th gii. Secnspxki rt ng khi cho rng mc ch v ngha ca ngh thut l gip cho nhng ai khng c kh nng cm th c ci p c th tm hiu v lm quen vi ci p.

Quan h ca con ngi vi th gii hin thc khng phi l mt th quan h th ng, m mang tnh tch cc, sng to. Vn hc v ngh thut ni chung khng ch tng cng quan h thm m ca con ngi vi hin thc, pht trin kh nng ca con ngi trong s lnh hi ci p m cn kch thch tim nng sng to ca n trong nhiu phm vi hot ng thc tin ni chung. Khng phi ngu nhin m Anhxtanh c bit cao sng tc ca xtipxki, coi nh vn Nga v i ny nh mt ngi gip ch cho mnh hn bt k mt nh t tng khoa hc no. Rt nhiu nh khoa hc cng khng nh nh hng ln lao ca ngh thut ti s nghip khoa hc ca mnh. Ngh thut gip h tm thy ci p ngay trong nhng pht minh l thuyt, nhng cng thc ton hc. C nh khoa hc tha nhn rng s nhy cm trc tnh hi ha, cn i - mt thuc tnh quan trng ca ci p m ngh thut pht trin gip ng pht hin nhanh chng, mt cch trc gic nhng ch trc trc, sai st ca mnh trong cc quy trnh th nghim.

Ni ln nh mt chc nng c th, chc nng thm m thng c cc nh m hc duy tm tuyt i ha. T nhng quan im trit hc bt kh tri ca mnh, I.Cng tch ri ngha thm m ca ngh thut khi phm vi nhn thc v o c. Ci p, theo ng, khng gi nn mt ni dung thc t no, v vy m khng lin quan g ti o c. Quan im ny ca Cng tr thnh linh hn ca nhiu xu hng ngh thut duy m sut hai th k sau. Thc t ngh thut chng minh rng nhng gi tr chn, thin, m khng tn ti c lp m xuyn thm vo nhau trong chnh th hnh tng ngh thut. Khng th c ci p tru tng, xa l vi l tr v tnh cm o c ca con ngi. Tc phm vn hc ch c ngha thm m, ch chinh phc tri tim con ngi khi n ng chm ti nhng vn m con ngi hng quan tm, trn tr. Khng th no hnh dung ni nhng nim vui v ni bun, nhng yu thng, hn th, chn chng v hi vng - ton b nhng cm xc m vn hc khi dy m li khng c ci r su xa trong th gii tnh cm o c ca con ngi. nh rng khoi cm thm m m tc phm em li xut pht trc tip t v p ca hnh thc, t s lm ch kho lo v sng to ca ngh s trc cht liu v nhng phng tin biu hin. Nhng mt khi tc phm b rt b ni dung x hi, theo ui ci p ca ngn t th t n hy dit ngha thm m chn chnh ca n. Quan nim m h v mt loi ngh thut v ngh thut a khng t nhng ti nng sa vo vng ly ca mt th vn chng cu k b him, xa l vi nhu cu, th hiu thm m ca nhn dn.

Trong nhng khoi cm m ngh thut em li cn c loi khoi cm thng thc, tip nhn mt cch v t. V vy c th khng nh tc dng gii tr nh mt chc nng c lp ca vn hc v ngh thut ni chung. S e ngi lu nay v chc nng ny c nguyn nhn thc t ca n. Trong nhng thi im cao tro ca u tranh giai cp, dn tc, khi i sng cn ang ni ln nhng vn chnh tr cp bch, yu t gii tr trong ngh thut thi k y thng li li bnh din th yu, hoc gi vai tr nh mt phng tin h tr cho nhng yu t chc nng khc. Tht ra, gii tr l nhu cu t nhin ca con ngi trc ngh thut. Trong s cm th tc phm, cng vi s tip nhn ni dung t tng tc phm, ngi c cn tm c khoi cm trong nm tri nhng tnh hung tm l, nhng trng thi cm xc vn c trong cuc sng con ngi.

S tc ng ca tc phm rt khc nhau mi tng lp c gi. Nhng nhn chung, ng c thc y trc tip phn ln cng chng ngh thut l ng c c ngh ngi mt cch l th hoc thay i trng thi tm l. y chnh l l do pht trin ca mng vn hc, in nh v ti trinh thm, ti t v.v

Tuy vy gii tr khng phi l chc nng c quyn ca ring mt th loi vn hc no. Tc dng gii tr ny sinh t tnh c l - sng to ni chung ca ngh thut. Tt c nhng g trong hin thc i vo ngh thut u c m hnh ha, c ti to theo nguyn tc c l. Nh vy, con ngi tm thy trong ngh thut sc mnh v t do ca mnh trong s ng ha v ci bin thc ti.

Mc d c tnh c lp tng i ca n, chc nng gii tr khng bc l nh nhau mi tc phm. N ph thuc vo ng c sng tc ca tc gi v th hiu, nhu cu ca tng c nhn ngi tip nhn tc phm. Tuyt i ha chc nng gii tr thng dn ti s tc b ngha x hi tch cc ca vn hc, gii tr trong ngha lnh mnh nht, c tc dng pht trin trnh v th hiu thm m ca cng chng bao gi cng gn lin vi chc nng thm m. Tch bit chc nng gii tr, y n ln nh mt chc nng c bn l h thp vai tr tch cc ca vn hc trong i sng. Ngc li, khng quan tm ti kha cnh gii tr l b st mt kh nng tc ng v t gii hn tm nh hng ca vn hc trong i sng thc tin.

3. Gio dc v giao tip

Khng t t cho mnh nhim v xy dng hoc ph bin trc tip nhng nguyn tc o c, nhng quan im chnh tr, nhng xt ti hiu qu cui cng cua n, vn hc li c tc dng rt ln trong vic xy dng nhn cch, gio dc v bi b t tng, tnh cm con ngi. Nhiu nh l lun t sn hin i lu nay thng ph nhn ngha t tng v vai tr gio dc ca ngh thut, mt s l lun gia t sn, trong thc cht, nhng quan im cc oan ca h xut pht t mu toan th tiu nh hng ln lao ca vn ngh cch mng. Nu loi b nhng quan im che y ng c chnh tr ra, nhng kin nghi ngi hoc h thp chc nng gio dc ca vn hc lu nay thng xut pht t cch hiu nng cn v chc nng gio dc, ng nht chc nng vi s tuyn truyn p t, mt s gio hun phi thm m.

Tht ra, nhng vn m vn hc quan tm u trc tip hoc gin tip gn lin vi nhng vn ca o c, chnh tr. Nhng tc phm ln t xa ti nay u thm nhun nhit tnh khng nh nhng gi tr o c con ngi. Nh vn trong khi ti hin thc ti i sng khng th khng xut pht t nhng quan nim, l tng ca mnh v o c nhn sinh, khng th khng nhn nhn i sng con ngi t mt gc o c, chnh tr nht nh. Do vy, tc phm vn hc no cng tc ng ti ngi c theo mt xu hng o c, chnh tr no .

C nhiu hnh thi thc c chc nng gio dc. Lun l hc xy dng trc tip nhng tiu chun o c. Chnh tr xc lp nhng quan im x hi. Nhng d m nhim chc nng chnh tr, o c trc tip, tc dng gio dc ca nhng hnh thi thc ny vn mang tnh b phn v thng din ra bng con ng tip thu l tr. Vi nhng c trng thm m c o, vn hc tc ng su sc v ton din ti t tng, tnh cm con ngi, v vy, trong vic xy dng nhn cch, phm cht o c, vn hc tr thnh mt hnh thc gio dc t nhin hn c. cng l l do v sao ngh thut hu ht cc loi hnh, t iu khc, hi ha, m nhc ti vn hc, t xa tr thnh phng tin truyn b ca tn gio hoc cng c tuyn truyn ca cc giai cp thng tr.

ngha gio dc ca vn hc l c tnh tt yu, khch quan, c lp vi mun ca nh vn cng nh ngi c. S tc ng c ngha gio dc ny cng theo hai chiu hng tch cc hoc tiu cc. iu tra x hi hc nhiu nc phng Ty lu nay cho nhng s liu xc nh rng ngh thut c th d dng tha ha con ngi, c th dn con ngi ti c nhng hnh vi d th. Tt nhin chc nng gio dc m chng ta khng nh l chc nng ca vn hc chn chnh, vn hc hng ti s hon thin con ngi.

Chc nng nhn thc cng nh chc nng thm m, t n bao hm ngha gio dc. Vn hc m rng s hiu bit rng chnh l vn hc ci bin th gii bn trong, th gii tinh thn ca con ngi, to iu kin cho n thc c chnh bn thn mnh, t la chn cho mnh mt thi sng ng n. Vn hc ng vai tr nh mt phng tin x hi ha c nhn, pht trin trong mi c nhn y nhng c tnh x hi cng nh nhng biu hin phong ph ca bn cht ngi. Vi ngha y, nhng nh vn ln rt xng ng vi danh hiu ca nh gio dc trong ngha su sc nht ca t ny. Di sn vn hc m h ni tip nhau li hng ngn nm qua m thm nui dng v pht trin i sng tm hn con ngi, gp phn xy dng v cng c nn tng o c, tinh thn cho s tn ti ca x hi loi ngi.

L tt nhin, ng c sng tc ca nh vn cch rt xa ci nh ca ngi minh ha o c. Vn hc gio dc cng khng phi ch thng qua vic xy dng nhng nhn vt tch cc, chnh din. Nhng gi tr vn hc chn chnh trong bt k th loi, ti no cng u c kh nng cm ha con ngi. Vn hc v ngh thut ni chung, ng nh nhiu nh trit hc Hi Lp c i khng nh, thng gii phng con ngi thot khi nhng dc vng tm thng, xu xa, lm cho tm hn con ngi tr nn thanh khit. Ngh thut khi dy nhng ngun cm xc o c tch cc, lm phong ph hn i sng tnh cm ca con ngi. T ting ci h cho ti ni bun trong cu th c, t li hch nh gic vang vng ho kh ng ti nim vui xn xang trong tnh yu Kim - Kiu, tt c u c th lm tm hn ngi ta trong sng hn, u nh nhc ngi ta yu thng hn s sng, trn trng hn ci p ca cuc i. Nhng nguyn tc o c kh c th tn ti lu bn v c thc hin t gic mi c nhn mt khi chng ch c c nhn tha nhn bng l tr n thun hoc bi sc p ca d lun, php lut. Nhng nguyn tc o c y ch tr thnh cch sng, thnh nguyn tc ca lng tm khi chng gn lin vi mt i sng ni tm phong ph, vi mt kh nng bit cm nhn ci p trong cuc sng. Vn hc khng thuyt minh cho nhng nguyn tc o c, cng khng trc tip trng by nhng tm gng o c, nhng li gp phn sng to tm hn - ci ngun mch su xa v sinh ng ca o c.

Khng nh chc nng gio dc, ngha cm ha con ngi, ci to x hi cng c ngha l gin tip khng nh chc nng giao tip ca vn hc v ngh thut ni chung.

Chc nng giao tip ny sinh trn c s mt c tnh ph bin ca ngh thut l c tnh thng bo, thng tin. Ngh thut l mt hnh thc thng tin c tnh x hi v thm m. V vy chc nng ny thng c nu ra qua t hp t: thng tin - giao tip hay thng bo - giao tip.

Tht ra, ngh thut ngay t nhng hnh thc xa xa nht ca n c tc dng mi gii x hi. Thi c i, khi hai b lc bt ng ngn ng gp nhau th h giao ho vi nhau bng cc v khc. V p ca tit tu, o c kch thch nhng con ngi xa l xch li vi nhau trong nim tin cy, ha hiu. Mt s tc gi l lun X vit xem y nh nhng biu hin s khai ca chc nng giao tip trong ngh thut.

mt kha cnh nht nh, sng tc v thng thc ngh thut u nhm tha mn nhu cu c giao tip. Trong sng tc, d t d nhiu, tc gi cng phi ng v pha ngi c m vit, cho nn trong ngn ng ca tc gi c ngn ng ca ngi c. Tc phm l ni giao ha hai ting ni, l mt s i thoi. Nh vn trong sng tc mong mun mt s gp g, cm thng, nh s kht khao ca mt iu tm hn i tm hn ng iu. Cho nn Nguyn Du tng bn khon hn ba trm nm sau liu cn ai hiu mnh. Xtngan ch ngi c thc s ca mnh mi tn nm mi nm sau. Tim nng thng tin, giao tip khin nhng tc phm vn hc ln chim gi vai tr s gi tinh thn ca thi i ny sinh ra n vi cc thi i tip theo, thnh con tin ca dn tc ny vi cc dn tc khc. Trng ca Dam San, Ilit v ix, nhng bi kch c Hi Lp cho ti hm nay vn tn ti nh nhng bc thng ip ln ca ngi xa, bo cho ngi hm nay bit mnh ang u trong chiu dc lch s, chiu ngang khng gian ca tn ti loi ngi. Vi lng thng tin thm m - x hi phong ph, tc phm vn hc l ni con ngi tip thu kinh nghim lch s, l ni c th tm thy kh nng lin kt, thng nht cc dn tc trong cuc u tranh chung v ha bnh v t do thc s ca loi ngi.

***

Th gii khng tha mn con ngi, bng hnh ng ca mnh, con ngi quyt nh bin i n i. Vn hc ngh thut vi t cch l mt hnh thi thc chnh l mt hnh thi hot ng bin i th gii, khng ch phn nh m cn sng to ra th gii khch quan. Ngay trong nhng hnh thc s thai, ban u ca n, vn hc cha y nhit tnh ci to hin thc. T hnh tng bi kch honh trng Prmt ti hnh tng ngi anh hng anc, vn hc chng t rng, miu t hin thc khng phi l mc ch cui cng ca n. Ch ngha nhn o, nhit tnh u tranh cho con ngi chnh l ngn uc thp sng trong vn hc. Vn hc v cng phong ph, a dng qua mi th loi, tro lu, tc gia v tc phm. Khng phi tc phm no cng xut nhng khu hiu u tranh. Nhng bt k tc phm vn hc lnh mnh no cng c ngha nng cao con ngi, c v con ngi vn ln chin thng mi cn tr trn con ng dn ti t do.

S mnh ca vn hc, xt cho cng, khng nm ngoi s ng gp thc tin ca n, tc l khng nm ngoi mi lin h ca n vi cuc u tranh chung cho tin b x hi. V kh ph bnh tt nhin khng th thay th c s ph bnh bng v kh. Vn hc ngh thut khng th thay th c v kh trong cc cuc u tranh, cng khng t n lm nn cch mng. Nhng vi kh nng cm ha v gio dc ca n, vn hc gp phn khng nh cho s sn sinh nhng con ngi bit cm v kh v bit sng to x hi. Trn tinh thn y, chc nng gio dc, xy dng con ngi vn l thin chc cao qu, l l do tn ti chnh ng nht v su xa nht ca vn hc ngh thut.

Chng V. TNH NHN DN, TNH DN TC CA VN HC

I. TNH NHN DN CA VN HC

1. Khi nim tnh nhn dn ca vn hc ln u tin c cc nh khai sng (ir, Letxing, Rtx) s dng trong khi ph phn cc i biu ca ch ngha c in vi mc ch nhm dn ch ha vn hc, gii thot cho n khi nhng tiu chun c tnh cht gio iu ca tro lu vn hc ny. T ti nay, c bit l trong nhng giai on c tnh cht bc ngot i vi i sng ca mi dn tc vn tnh nhn dn ca vn hc li thu ht s ch ca nhng ngi hot ng vn hc v cng vi s pht trin ca x hi, ca t duy vn hc, vn tnh nhn dn ngy cng c gii nghin cu quan tm hn.

Tnh nhn dn, ngay t khi mi xut hin trong khoa nghin cu vn hc cho ti nay, c nhn nhn nh mt khi nim mang tnh lch s cao. Nhn chung cc nh nghin cu u kh thng nht vi nhau ba kha cnh khi xc nh ni dung, mc ca tnh nhn dn trong mi tc phm, trong s nghip vn hc ca mt tc gi no hoc mt tro lu, mt giai on vn hc. l mi lin h gia cc sng tc ca c nhn ngh s i vi sng tc dn gian, mc k tha v tip thu cc mtip, cc hnh tng, cc cch din t v.v ca Phnclo; s su sc v nhng nt tng ng vi th gii quan v din mo tinh thn ca nhn dn; v cui cng l s tip nhn ca qun chng i vi tc phm vn hc.

Quan nim nhn nhn khi nim nhn dn v tnh