l Ü r k .k Ül t Ü r Ü· -. . a r a ·ş l i r m a l a r...
TRANSCRIPT
..
l Ü R K .K Ül T Ü R Ü· "-. : . . '
. A R A ·ş l I R M A L A R 1 .. "
. . - .. .
Prof. Dr. Muharrem ERGİN'e ,
.. " . . · A R M A .. G A N
. . . ..
.. , .
' . . .
Yı l XXVlll / 1-2
: . . .:
.. . . .. .. . ••,
. A. N. K A .R· A .
1 9 9 1 .
. ' ; .
1990
.. · --·
.....
YARATILIŞ EFSANELERİ ÜZERİNE .
Dr. Mehm€t Emin AGAR*
Her milletin dünyanın yaratılışı ile ilgili . efsaneleri (:kozmogoni) vardır. Türklerin de kendileri?e has yaratılış efsaneleri bulunmaktaclir. Ancak bu .efsaneler daha sonra girdikleri bir. çok dinin getirdiği 1rnzm'ololojilerin etkisiyle orijin~ özctliklerinin bir bölümünü yitirm.iş~erdir.
. . Orhun abidelerinde geçen "Üstte mavi gök (yüzü) altta yağız yer
· yal·atıldığında; ikisinin arasında · insan ·oğulları yaratılmış ... " ı ibaresi ve Manas .'destanında geçen "yer yer olduğunda/ su sn olduğunda .. " ı:nısraları eski Türk yaratJhş efsanelerinden kalmış izler ve hatıralardıı·.
. l\:litolojilei, çağar boyunca çeşitli sanat e~erlcrino kaynaklık etmişlerdir. Bu konuda en şanslı olan tabH ki Akdeniz m.itolojileridir. Tiirk .mitolojisi ise; diğer hjr çok kavmin mitolojil~rinde olduğu gi.hi, Akdeniz mitolojisinde olduğu kadar: gerektiği ölçüde işlenmemiş, ancak, halkın
· ~uhayyilesinde motifler ve parçalar llalinde yaşam.ıştır. Özellikle _Müslüm.aıi Türklerde yüzyılımızın başına .kadar halkın muhayyilesi dışında· kendiıie bir yer bulamamıştır. Fakat bütün' hunların yanında hiç um.m.a~z bir yerde, mesela. hlı- davul süslemesinde karşlDllZa bazı izle~ çik;mal..-tadır.
Halbuki Türk mitolojisi de ·tıpkı Batı'da olduğu gibi, bii çok ~debi esere, bir çok :İcsm~, bir çok müzik eserine konu olmalıydı. Mesela yara· tılış ·efsanesi bir : senfoni halinde bestelenebilir. Bir ~·Türeyiş ·efSanesi" bir çok ·res~e ve ~izüel sanata konu oial>ilirdi. Daha sonraki döne~lere. ait k~lıramanlı.k -destanlarımız da aynı şekilde işlenebilirdi. Üzülerek belirtmt)!yiz ki bir kaç küÇük _edebiyat e~cr1 ile "Yaratılış efsanesi"ni konu alan iki _resimden· başka san~t eserjni bilmiyoruz .
. Bugün ana yurttan çok uzaklarda olmasına vt ayrı K~tür çevre.sine merisup olııiasına .r.ağmon Anadolu Tüıklel'i arasında da yer yn eski
• ~I.S.ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Türk D'ili ve Edebiyatı Bölümii 1 Tekin, T.; ORHON Y·\ZITLARI, Ankara, 1988, s. 9
MEHMET EMİN AGAR
döneme ait inaruşlara sıkça rastlıyorı,ız. Bu gibi eski dönemlerden kci4na inanışlar konusunda yurdumuzda da çalışmalar yapılmaktadır. Bir. çok sahada olduğu gibi bu konuda da öncülüğü Prof. Dr. Fuat Köprülü yapmıştır. Günümüzde ise haşta Doç. Dr. Ahpıet Yaşar Ocak olmak
· üzere hir çok. kültür tarihçimiz Jm mevzuları' esas alan ilnıl calışmalar yapmaktadırlar.
. . Önceki asırlarda ise halk şüı-indc ve lıete L'Odoks Türk tarikatlaı·ı
olaı·ak isimlendirilen Bektaşi ve benzeı·i tarikatlara mensup derviş-şairlerin şiirlerinde de mitolojik motifleri görmekteyiz.
Türk mitolojisine ait efsanelerden yaratılış efsaneler.ini Radloff, Vertbitski, Po~anin, l\:lidendorf gibi araştırmacılar dorlemişlerdir. Ayrıca Memluk tarilıçisi Ebubekir b 7 ·Abdullah h. Aybek ed-Devadari'nin "Dür~rü't-TicaJ?-···" acllı eserinde de yaratılış efsanesinin bir varyantllıa tesadüf ediyoruz.
İlkel topluluklarda mukaddes kabul tdilen dağ, orman,_ mağara ve benzeri yerler hakkında anlatılanların dışındaki cfsanı lcri dört gurupta topla.ma~11 mümkündür:
. 1. Ta,orıların nereden geldikleri veya nasıl oluştuk1arilll anlatan cfsaudc r ( :te~goni)
2. Kainatın nasıl meydana geldiğini anlatan efsaneler (:kozmogoni)
3. İnsanın nasıl mey dana geldiğini anlatan efsaneler ( :antr-0pogon :_)
4. İnsan ile kainatın geleceğini, ·kıyameti ve ölümden sonrasını an-lataıi efsanCler ( :eskatoloji)2 · ·
1. Türk mit<;>lojisinde Tanrı konusunda f~rklı iadeler görülmektedir. Tüik ka'\-:inıleri arasındaki inanışlaı· çok değişiktir. Altaylardan derlenmiş olan bir efsanede Bay-Ülge~ bütün yaratıkların, kainatın sahihi ve yaratıcısı kabul edilmemektedir. O daha çok Yakutlar ·da görüldüğü .
gibi ikinci derece r.ulılardan hiridir .. Bundan dolap d.ünyayı yaratma-·, dan önce, ulu tanı·mın bir ilhamı, Bay-Ülgen'in bütün -varlığını sarmış· tı. Bu sırada. d.ünya sonsuz bir denizdi .. . "3 ·
Bir başka Altay efsanesinde tanrı Bay-Ülgen iÇin taşı ve toprağı._ denizden, insan ve şeytan çıkaı·mıştır. İlk efsanede taşı ve toprağı Bay-Ülgen'e gösteren .ve veren ulu tanrı idi. Bu efsane~e de 'denizin içiµ-
2 Elçin, Ş.; TÜRK- HALK EDEBİYATINA GİRİŞ, Aı.ıkıı.ı:a, 1986, s. 315 3 Ögcl, B.; TÜRK l\IİTOLOJİSİ, .Aııknra, 1989, s. ıJ.27
·--
YARATILIŞ EFS;\l':fELERİ ÜZ~RiNE "345.
den çık~rak akıl veren. ulu tanrıdır . . Gök ile yer Bay-tJigen t arafuıdan yaratıl~ştır. Yer, gök dışında kalan Ay ve Güneş dünyası ile y-:ıld17.lar
. alemi Bay-Ülgcn'i~ yarattıği :dünyanın dışll?-dadır4:
· Aslında medeni ·seviyesi yüksek olan · Türk kavimlerinin · anlnyJşı daha· soyut ve ınoİıoteizme yakıi:İ., ilkel· seviyede olan Tüı;k kavimlerinin. anlayışı ise politeist bir · yapıdadır. ·
: lVIoğol-Buryatlarda ise tanrılar "batı tanrısı" ·ve "d'oğu taıır~sı" olmak üzere ikiye ayrılmiştu. Bu iJ,dli (:dualist) anlayış TÜ.ı:kJerde de vardır. An~ak l\ıioğol-Buryatlara göre Doğu tanrıs:d~ötülük ve karanlık, b~tı tanrısı ise iyilik ve ayd~ tanrısı idi. Bu dlı.ı·um · Türklerin a~a-· yışına terstir. Çünkü Türklere göre d?ğu mıı.kadd~s bir yöndür?.
2. Dünyawiı. yaratılışı hakkındaki. efsaneler ise şöyledir : Önce su vardı. Her yer su ifo kaplıydı. tanrı Ülgen ile kişi -bazı efsanelerde sadece . t~nrı- vardı . . Bazı efsanelerde _insanı bazı efsanelerde ise "erli~"i yarattı.
Altay'da derlenen efsanelerden birinde "ak-'ana" ,yarat; diye ilham eder, tanrı Ülgen de bu emre· uyarak denizden firlayan taşın üst~e oturur. ,Yer ·yaratılsın' der: Deriizden yer çıkar. ,Gök yaratılsın' der: Gök yara~6.
Radl~ff .tarafından derlenıİı.iş olan başka hir Altay yaratılış efsane- . sinde tanrı kişiye "Suya dal ve oradan topı:ak çıkar.?" diye emreder: Kişi toprak çıkarıp tanl'lya ".erir. Tanrı ,bu toprağı suyu.iı üzerine ser-. perek "Yeı olsuri ?" diye emreder. Böylece yer yaratılır. Bundan soµı:a tani;ı kişiye yihe · '.'Suya dal ve t~pr~k çıkaİ-'; diye .eınred~r. Kişi ke.O:di için de top~~k alarak ağzına saklar. Eliıid~ gctir-miş ,oldu~ az miktar.: °iaki top~·iığı tamıya v~rİl'. Taiırı toprağı saçar ve toprağa büyiimesi~i emreder. Bn 'ar~da kişinin ağzındaki toprak da bÜyümeğc haşlaı·. Ölecek . gihi olur kişi. Tami bunu görünce "at" der. Kişi de toprağı ataı·. İşte bu kişinin ağzuidan döki.Uen ·topraklarci.an engebeler meydana gelıniştir7 •
Yakutlar a;rasıİı.dan deı:leııeiı e~sa~elerden .biı'inde dfuıyanııi yaratılışı şöyle ·anlatılmaktadır:. BüyUk ·ak yaratı~ı (üı·üng-ayıg-toyon) de
n.izin üze:ı;inQ.en yüksekforde dururken bir köpük göi-üı·. Köpüğe "Sen kim -siİı. 'f" diye S?rar. Köpük, ·tanı:~ya "Ben hin şeytanım'~ der. Tanı:ı . "Öy-
4 Öge!, B.; n.g.c. s .. 438- 439
5 Ögcl, B.; n.g.e. s. 450
6. Ögel, B.; a.g.e. s. 433
7 Ögcİ, B.; n.g.e. · s. •!52
, -
MEHMET EMİN AGAR
leyse b~na denizin altından toprak getir .. " der. Getirilen toprağı eline alu, onu takdis ed~r ve suya atar. Bu topra,k büyür, yayılır ve katılaşır ... 8· .
Y akut~al'dan derlen:on bir baş~a cf~_aııedc ise şeytan Hz. İsa 'nııı büyük karaeşid.ir. Ama o kötüdür. 'ranr~ ona "Sen parlaksın, kuvvetlisin diye hep öğünürsün, denize dal ve biraz kum çıkar" der. Şeytan üç defa dalar. -ilk iki defada kumu avucunda tutamaz. Üçüncüsünde ise kırlangıç ~aline dönüşerek dalar, bir parça balçık alıp çıkar. Ta,nrı balçığı · alıp takdis eder. Sonı·a denize atar. Bu suretle yeryüzü yaratılmış olur.' Ama şoytan ağz~a bir parça balçık saklamıştır. Tanr~ şeytanı yanına çağırır. Ensesine vurw·. Ağzındaki çamurlar etrafa yayılır. Böylece önceleri dümdüz olan yeryüzünde ~ngebeler oluşur9. ···
Üçüncü bir 'Yakut efsanesinde ise şöyle anlatılmaktadır: Çok ön·cele_ri tanrı, yalnızca küçük ve nümdüz bir dünya yarattı, ama;şeytan rahat durmadı. Hırsından tanrıwn dünyasım el ve ayaklarıyla çiğnedi. Tanrı, önce bu yaratmış olduğu dünyadan vazgeçti. Ancak sonra "Böyle o~sun" diye konuştu. Bu dünyayı büyüttü ve güzelleştirdi. . Ancak, şey·
·ıanın el ve ayaklarıyla çiğne~ş olduğu yerlere su doldu'. · Bu suTetle " . göller ve denizler oluştu. Sıçrayan ve _kabaran topraklar da dağları ve
uçurum.ian meydana getirdilO.
Başka bu-' Yakut efsanesinde a,na yaratıcı bir dünya yaratmağa karar verir. Yanına .kırmızı b~yunlu balıkçıl ile bir yaban ördeğini çağırır. Onlardan denizin dibinden toprak getirmelerini ister. Az bir zam.an geçtikten sonra yaban ördeği ağzında bir parça çamurla görünür: ,, Ancak balıkçıl bir türlü çıkmaz. Sonunda ortaya çıkar, ancak, ça':İ1ur bulamamıştır. Ana yaratıcı yalan. söyl.ediği için onu cezalandırır. Daha sonra yaban ördeğinin getirdiği ç"amurla ·dünyayı y11,ratır. Çamuru alıp denizin üstüne koyar, su batmaz. Bü~, büyür ve"d~ya olıırll.
. . 3. İnsan oğlunun yaratılışı konusunda Altay yaratılış efsanesind~
-ön Asya mitolojisinin, Özellikle Yahudiliğin etkisini görı:nekteyiz. .Maniheist bir anla}rışla anlatılan ,bu efsanenin Tevrat otk.isi taşıması çok tabiidir. Çünkü Mani, Hıristiyanlık üe Zerdüştlüğün birleştirilmesinden
·ortaya Çı):can bir din yayıcısıydı. İncil' den ~lduğu kadar Tevrattan da ilham·alarak inanç sistemini tmiıellendirm.işti. Bu efsaneye göre ilk insan, -ul~g tınlıg (:ulu' cş.nl_ı), üstünki yalnguk ( :~stün yaratık) şeklinde ~dlan-
, . . 8 Ög.el1 B.; a.g:e~ s. 448 .
9 !'.}gel, B.; a.g.e. s. ·148 10 Ögel, B.; ~.g.e. s. 448 11 Ögel, B.; n.g.c. s. 449
_,.-;
.... ·.
YARATILIŞ EFSANELERİ Ü?'.ERİNE 341
dırılmt;J.ktaydı. Tanrı ulug tınlıg'a özel olarak moy~n ve taneler vermişti. Tanrı. insanı özenerek, b~zenorek, beğenerek, en g~zcl şekilde yarat- . mıştır. Bu cfsanolerdeki yasak olan veya olmayan n:ıcyva tamamen sembolik olmalıdır. Bu- nıeyvalar iyi ve kötü hareketi.birbirinden ayırt edip, iradcsilı.i kullanaı-ak kötü olanlan yapmaması için vorilen bir uyarı idi. Ulug tınlıg v°eya Adem bunu tutmuş, ancak, eşi Havva;yılanın sözüne · kamp, Ademi ·de fe~akote sürüklemişti. Ölümsüz olarak cennette yaşayan insan oğlu yeryüzüne indirilince ölümlii olmuştu12.
Bazı Altay ve Yatuk efsanelerinde tanrı ilk olarak insanın çamurdan kalıbım yapar ve ona ölümsüz pir r~h aramağa gider. Bu arada şeytan gelip köpeği kaı:ı:dmr ve çamurdan insan şekİini kirletir. Bunu gör~n
. tanrı çok kızar, ilk insana (veya insanlara) bir ruh voril', ancak, "Ne halleri varsa _görsünler" diyoı·ek onları dünyaya yollal'.
Başka bir Yakut efsanesinde ise tanrı, insan biçiminde 7 şekil yaprwştı. Hepsine can (kut) verip·, erkek halinde yarattı. Ayı·ıca 4 de _:Kadın yarattı . Bu kadınları insan -oğlunun dördü ile evlendirdi. Ama geriye kalan üç kişi kadınsız kaldı. Gidip tanrıya şikayet ettiler. Fakat tan~·ı hiç oralı hile olmaaı ... :13.
Radloff'un tesbit ettiği ve "yeridin pütkeni :yerin yaratılışı" adını taşıyan efs~nedo şöyle anlatılmaktadır:
"Dalsız, 'budaksız bir ağaç bitmişti. Bu ağacı tanrı gördü ve "dalları olmayan ağaca hakı:iı:ak hoş bir şey değil; buna dokuz tane dal bitsin" . dedi. ~ğaçta dokuz dal bitti.' T~nrı yine şöylo eledi: "Dokuz dalın kökiinden do1..ıız kiŞi türesin ve hunlardan d!)~uz uluş o)sun"l4 .
. Bu efsanelerin dışında Türk-Memluk 'yaratılış efsanesinde ise in
samn yaratılışı · şu şekilde anlatılmaktadır:
"Yılları. ·sayılamaz, çok çok eski ber çağmış, Gökler sanki delinmiş , çok çok yağmudar yağmış, ·Düiı'ya sele boğulmuş, hu şiddc;ıli yağ~urla,
· Y eryüzu hep kaplanmış, sürüklenen çamurln, Sellerin ·önündeki, çamurlar bir yol · bulmuş, ~ara:Dağcı dağında, bll: mağaraya dolmuş,~ Mağaranın içinde, kayalar yarılmıŞ~ş.
12 Ogel, B.; :ı.g.e. s. 475 13 Ogel, B.; _:ı.g.e. s. 449 14 t~nu, A.; TARİHTE .VE ~UGÜN ŞAMAı'UZ~I, Ankara, 1986, s. 15-16
·3ıl8 MEHMET EMİN AGAR
Y arıklarl!l bazısı., insanı and.u·ırnıış, Kayalal'ın yarığı, insanın k~lıhı ölmuş, Kalıpların içi de, kille, çamurla dolmuş, Aradan zaman geçmiş, yıllar asırlar dolmuş, Yarıklarda bu toprak, s'U.İa~· ile haUolmu,ş, Saratan burcu derlf}r, bu burca gelmiş güneş, Havalar çok ısınmış, ateş ile olmuş eş, İnsan kalıllındak.i, su ile toprak pişmiş, Birbiı'ine karışmış, zerreleriyse şişmiş,
Onlara göre sanki, mağara ·bir kadınmış, Gün<ışiıı ateşiyle, su ile topı·ak pişmiş, Dokuz ay sürcyfo de" ee.rin bir rüzg<l;ı' es~iş,
· Su, ateş, topra~, rüzğar dört unsm· derler huna, Taın dokuz ay geçince, bir insan çıkıvermiş,
.............. .. ıs
· Bu son efsane İslami kültül'le iyice karışmış haldecliı'. Ancak hu
efsanede geçen .Ay-Atam ve Ay-Va adlan T fukçedir. _Eski Tifrkler Aclem'c 'yalnguk', Yakutlar ise 'Adağın' derler.
İlk insaı;ı. veya insanlar hakkında söyleyehilece,ğim!z .son söz, onların viicu-ı;İarının tüylü olmasıdır. GÜnah işbyip yasak meyvayı yedikten sonra tüyleı·i dökülınüştül'. Ben~t.r bir anlayışı Ugor kavimlerinden Mordvinlerdt> de görüyoruz,. Ancak, onlara göre insanın vücudu tırnak gibi bir tabaka ile örtülüydü. Günahı yüziinden dökülüp sacıcce tırnak~ lania k.alcl.ı . · ' · ·
4. I,µyametlc ilgili olarak ·Radlof vo Verbit~ki iki manzum ı·iva'yet teshit et~işlerdir. Altay '.füı-kleri tarafından '.~kalg~nçı çak'.' şeklinde adlandırılan kıyamete ait ı·ivayetlerden biri Teleiitlere, diğeı·i is~. Telı:n·
gitlero aittir. ,Radloff'uıı Tdengitlcrdeıı derlediği efsane şöyledir:
"Kalgançı çak geldiği, kara yer ~teşle kaplandı~ zap:lan bfr}iik hakan ata tamı (Kayra kaan ada Kutlay) kuJ.aklarını iıkar;o çağda - 4ünya bozulm·; yer Ye msiu:~ nesli mahvolur .. fitne "\'e fesat saçan gaddaı: ı:üzgar insanlan hcyeeanlanchrıı·. Tiire bozul:ur. Tepeler çalkaİanti:; dt.ntlr üzenginin dibi delinir. Çuvaldızın .deliği yırtılır ..... yer ~1gul~ar, d.ağlar sallawr, çukurlar-he~deklc1: yıkılu·, gök giidçr," kenarı açılır, deniz çal-
. kalanır, dibi görülliir, yeı·in altı iistü.İıe gelir; yosunlai· ögütiilüp kül (t~z) olur, gök sallanıp ~teği · açılır, deniz dalgalanıp dibi görünür; µeniz di-·
ıs Ögel, B.; a.g.e. s, •183--484
. -
YARATILTŞ EFSANELERİ ÜZERiNE
binden dokuz paı·ça kara taş çıkar, dokuz taş dokuz yerinden yaı·ılır her taştan d<ikuz çemberli ·dokuz sandık, çıkai.-, her san(tıktan demir atlı do1.--uz Kişi çıkar, bu kişilerd.en ikisi başkan bl~. . .... .İşte o zaman knlgançı Çak olw"'16.
Diğe1· ı:ivayet ise şöyledir:
"Kalgançı çak geldiği zaman gök demir, yeı· sarı bakıı: olur. Ha~ar hanlara saldırıı•, ~uslar birbirine kötülük . düşünfü-, katı taşlar ufalır, sert ağaçlar kırılır. Kişi bir dirsek ( .. ) kadar küçük olur. Başparmak kadar erkek olur. Ayak takımı hey <?lur. Baba çocuğunu, çocuk babasını tanımaz: ( .. ) .... "11 ·
. . Bu rivayetler nazım şekli. bakamından Altay . kahramanlık . destan-
larından farksızdır. İçeriği bakımından ise Budizme ait l\foğolca· rncnkı-belori hatiı·latmaktadır. ·
16. lnnn; A.; n.g.e. s. 2,1.-25, Ayrıca hak. SİBİRYA.'DAı~ SEÇMELFR; Anknru, 1986, ·s.
228 i 7 İna.n, A..; :ı.g.e. s. 24