l10 caos in de natuur...ontwrichting door invasies?
DESCRIPTION
Over invasies door exotenTRANSCRIPT
![Page 1: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/1.jpg)
Chaos in natuur….ontwrichting door invasies?
Wim van der PuttenWim van der Putten
Nederlands Instituut voor EcologieNederlands Instituut voor Ecologie
![Page 2: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/2.jpg)
![Page 3: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/3.jpg)
Is er orde in de natuur?Wat gebeurt er als de natuur haar gang gaat?Successie!
![Page 4: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/4.jpg)
Ogenschijnlijke chaos in de natuur weerspiegelteen zekere mate van orde?
![Page 5: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/5.jpg)
Wat gebeurt er als de orde (controle) wegvalt? Invasie!Voorbeeld van de Kudzu vine (Pueraria montana) in de VS.
![Page 6: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/6.jpg)
Oorzaken invasies:Mensen reizen over grotere afstanden
![Page 7: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/7.jpg)
Waar we exotische soorten verzamelen of kopen
![Page 8: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/8.jpg)
Maar: soorten zoals Solidago canadensis(guldenroede) laten zich niet in een tuin opsluiten!
![Page 9: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/9.jpg)
Plaatsen waar Solidago canadensis voorkomt:Laat handelsconnecties zien en ook klimaatlimitaties
![Page 10: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/10.jpg)
![Page 11: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/11.jpg)
Waterhyacint (Eichhornia crassipes)
![Page 12: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/12.jpg)
Zebra mossel (Dreissena polymorpha)
![Page 13: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/13.jpg)
Is elke exotische soort invasief?
Nee!
Tens rule Mark Williamson:
Een van elke tien per ongeluk geintroduceerde soorten vestigt zich in de nieuwe habitat
Een van de tien gevestigde soorten verspreidt zich
Een van de tien zich verspreidende soorten wordt echt invasief
![Page 14: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/14.jpg)
Waarom zijn sommige soorten invasief en veel anderen niet?
![Page 15: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/15.jpg)
Karakteristieken van invasieve planten:
• Snelle reproductie
• Onkruid-achtig groeipatroon
• Vruchtbare en verstoorde plekken
• Uitstekende verspreidingsmechanismen
• Hoog-competitief
• Weinig natuurlijke controle
![Page 16: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/16.jpg)
Is elke exotische plantensoort met een dergelijk daderprofiel invasief?
Nee!
![Page 17: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/17.jpg)
Andere mogelijke redenen:
• Enemy release
• Evolution of increased competitive ability
• Accumulation of local pathogens
• Novel weapons
![Page 18: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/18.jpg)
When and where
![Page 19: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/19.jpg)
Bodemorganismen vergroten de diversiteit van planten in de vegetatie
Vroeg in successie: bodemziekten onderdrukken dominante plantensoortenLaat in successie: symbionten bevoordelen zwakkere plantensoorten en de ‘indirecte interacties’ monopoliseren de voedingsstoffen
- bodemorganismen + bodemorganismen
![Page 20: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/20.jpg)
Wat gebeurt er als je geen onderwereld meer hebt?
![Page 21: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/21.jpg)
Bij biologische invasies door exoten loopt de controle mis en dat kost in Nederland jaarlijksmeer dan 1 miljard €
![Page 22: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/22.jpg)
Amerikaanse vogelkers in de USA: dichtheidscontrole door bodemziekten
Amerikaanse vogelkers in Nederland:geen bodemziekten invasie
![Page 23: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/23.jpg)
![Page 24: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/24.jpg)
Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering?
![Page 25: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/25.jpg)
Klimaatvariabiliteitdoor de tijd heen
![Page 26: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/26.jpg)
Klimaat-envelop benadering: voorspelling van verlies aan biodiversiteitdoor projectie van klimaatverandering op de wereldkaart
![Page 27: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/27.jpg)
Warmteminnende soorten nemen toe
0
20
40
60
80
100
120
140
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
jaar
War
mte
min
nen
de
soo
rten
Bron: NEM (PGO's, CBS)
![Page 28: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/28.jpg)
Niet alleen in Nederland schuiven soorten op
Areaaluitbreiders binnen continenten
Bron: Parmesan & Yohe 2003, Nature; Chen et al. 2011, Science
![Page 29: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/29.jpg)
Introductie op een ander continent kan tot invasies leiden
Areaaluitbreiders tussen continenten“echte exoten”
Bron: Keane & Crawley 2002, Trends in Ecology and Evolution
![Page 30: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/30.jpg)
Areaaluitbreiders hebben minder kans hun natuurlijke vijanden helemaal kwijt
te raken
Areaaluitbreiders binnen continenten
Bron: Van Grunsven et al. 2007, Journal of Ecology; 2010 Global Change Biology
![Page 31: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/31.jpg)
Lactuca serriola
Hooftman et al. Basic and Applied Ecology 2006
![Page 32: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/32.jpg)
Raken areaaluitbreiders tijdens het schuiven ook een deel van hun natuurlijke vijanden kwijt en wat
zou dit voor effecten kunnen hebben?
• Zijn areaaluitbreiders minder ‘lekker’ voor de herbivoren in het nieuwe areaal vergeleken met inheemse planten?
• Hoe werken boven- en ondergrondse natuurlijke vijanden samen om de plantenpopulatie onder controle te houden?
• Kunnen we deze effecten ook buiten meten?
![Page 33: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/33.jpg)
Plant-bodem terugkoppelingsprincipe
bodemgemeenschap X
plantensoort A
-
+bodemgemeenschap A
>
>
Bron: Bever et al. 1997, Journal of Ecology
![Page 34: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/34.jpg)
Millingerwaard: areaaluitbreiders en inheemse planten
Bodem feedback
Polyfageinsecten
![Page 35: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/35.jpg)
PlantenselectieCode Species Origin Frequency Rate of change
1990 - 2000 (%) 1950 : 2000
A Angelica archangelica north-east Europe 4.91 1.68U Angelica sylvestris NL 45.98 -0.03
I Artemisia biennis north Asia 0.309 2.04H Artemisia vulgaris NL 70.88 0.35
C Bidens frondosa north America 22.51 1.05D Bidens cernua NL 17.52 0.12B Bidens tripartita NL 34.54 -0.04
Q Centaurea stoebe central Europe 0.01 0.6S Centaurea cyanus NL 7.459 -0.68R Centaurea jacea NL 31.66 -0.18
F Senecio inaequidens south Africa 11.93 3.62E Senecio viscosus NL 16.07 0.55G Senecio vulgaris NL 79.21 0.07
M Solidago gigantea north America 19.29 1.69L Solidago virgaurea NL 1.566 -0.56
![Page 36: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/36.jpg)
Experimental setup
1/5 inoculum
4/5 sterilized
NativeExotic NativeExotic NativeExoticCon
ditio
ning
-8
we
eks
-HERBIVORY +HERBIVORY -HB +HB -HB +HB
Soi
l Fee
dbac
k -
10 w
eeks
NativeExotic NativeExotic NativeExoticCon
ditio
ning
Soi
l –8
we
eks
OWN
CONTROL
Soi
l Fee
dbac
k –
10 w
eek
s
Genus 2 Genus 3
OWN
1/5 inoculum
4/5 sterilized
1/5 inoculum
4/5 sterilized
NativeExotic NativeExotic NativeExoticCon
ditio
ning
-8
we
eks
-HERBIVORY +HERBIVORY -HB +HB -HB +HB
Soi
l Fee
dbac
k -
10 w
eeks
NativeExotic NativeExotic NativeExoticCon
ditio
ning
Soi
l –8
we
eks
OWN
CONTROL
Soi
l Fee
dbac
k –
10 w
eek
s
Genus 2 Genus 3
OWN
Genus 1Genus 2 Genus 3
1/5 Millingerwaard grond4/5 Gesteriliseerde grond
![Page 37: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/37.jpg)
- De helft van de potten kregen een herbivoren behandeling
- Woestijnsprinkhaan, Schistocerca gregaria (3 individuen per pot)
- Groene perzikluis, Myzus persicae (5 per pot)
- Elke week werd van de sprinkhanen biomassa en overleving gescoord
Her
biv
ory
3 w
eeks
Bovengrondse herbivorie
![Page 38: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/38.jpg)
NEUTRAAL NEGATIEF
Effect van herbivorie op de planten
Bron: Engelkes et al. 2008, Nature
Re
latie
f he
rbiv
oren
effe
ct
Areaaluitbreiders Inheemse planten
![Page 39: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/39.jpg)
Effect van de planten op de herbivoren
Bron: Engelkes et al. 2008, Nature
prop
ortie
aant
al
Inheemse planten Schuivers Echte exoten
Inheemse planten Schuivers Echte exoten
![Page 40: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/40.jpg)
Verschil in de overleving van de woestijnsprinkhanen was niet te verklaren door kwaliteit van bladeren, maar…
Bron: Engelkes et al. 2008, Nature
Areaaluitbreiders Inheemse planten
Zonder herbivoren
Met herbivoren
Bla
dfe
nole
n ge
halte
(%
)
![Page 41: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/41.jpg)
Bron: Engelkes et al. 2008, Nature
Exotics
Bron: Morriën et al. 2011, OIKOS
0
500
1000
1500
2000
2500
Range expanders Natives
tota
l p
lan
t p
ara
sit
ic n
em
ato
de
s p
er
po
t p
er
gra
m D
W r
oo
t *
Range expanders
Re
latie
f bod
em
effe
ct
Areaaluitbreiders Inheemse planten
NEUTRAAL NEGATIEF
Areaaluitbreiders Inheemse plantenPla
nte
net
end
e n
emat
od
en
![Page 42: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/42.jpg)
Exotics
0
1
2
3
4
5
6
Range expanders Natives
Erg
os
tero
l mg
/kg *
Areaaluitbreiders Inheemse planten
Re
latie
f bod
em
effe
ct
Areaaluitbreiders Inheemse planten
![Page 43: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/43.jpg)
Bron: Engelkes et al. 2008, Nature
ExoticsRange expandersAreaaluitbreiders Inheemse planten
NEUTRAAL NEGATIEF
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Areaaluitbreiders Inheemse planten
Fu
sa
ria
ko
pië
n/µ
l
*
Fu
sari
aR
ela
tief b
ode
mef
fect
![Page 44: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/44.jpg)
Bodemgemeenschap Bodemgemeenschap
>
‘pathogenen’ ‘mutualisten’
=
‘pathogenen’ ‘mutualisten’
+/- -
Areaaluitbreidende planten kunnen tijdelijk invasief worden vanwege verminderde bovengrondse en ondergrondse onderdrukking
Areaaluitbreiders Inheemse planten
+/-
Herbivoren Herbivoren
--
![Page 45: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/45.jpg)
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
Control soil Ow n soil Control soil Ow n soil Control soil Ow n soil Control soil Ow n soil
no-herbivory herbivory no-herbivory herbivory
Native Non-nativeDW
ro
ot
bio
mas
s/to
tal b
iom
ass
(g/p
ot)
aba
bc ab
c c c c
c
0
0.5
1
1.5
2
2.5
Ro
ot
DW
bio
mas
s (g
/po
t)
b
d
ab bc
a
fef def
cde
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
Sh
oo
t D
W b
iom
ass
(g/p
ot)
a
e
cd
b
a
fef
de
c
Samenspel van boven- (bladvreters) en ondergrondse (wortelvreters) vijanden controleren de plantengroei
Controle grond
Bron: Morriën et al. 2011, Ecology
herbivoriegeen-herbivorieherbivoriegeen-herbivorie
Bov
engr
onds
e pl
ante
ngro
ei (
gra
m/p
ot)
Inheemse planten Areaaluitbreiders
+ +
![Page 46: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/46.jpg)
Rorippa austriaca Rorippa sylvestris
Senecio inaequidens Senecio jacobaea
Eurazië vergelijking
Niet-Eurazië vergelijking
Veldmetingen aan 2 paren inheems – areaaluitbreider
Herbivore
Plant
Predator
![Page 47: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/47.jpg)
De totale herbivoren aantallen per gram plant is hoger op inheemse planten dan op areaaluitbreiders.
Eurazië vergelijking
Niet-Eurazië vergelijking Herbivore
Plant
Predator
Engelkes et al. 2012.
Areaaluitbreiders AreaaluitbreidersInheemse planten Inheemse planten
Aan
talle
n he
rbiv
oren
per
gra
m p
lant
![Page 48: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/48.jpg)
S. inaequidens - S. jacobaea
0
0.5
1
1.5
Range-expander Native
Pred
ator lo
ad on
herbi
vores
R. austriaca - R. sylvestris
0
0.5
1
1.5
Range-expander Native
Pred
ator lo
ad on
herbi
vores
De predator druk op herbivoren is hoger bij areaaluitbreiders
Engelkes et al. 2012.
Euraziëvergelijking
Niet-Eurazië vergelijking
Herbivore
Plant
Predator P
reda
tor
loa
d (g
/g h
erb
ivor
e)
Areaaluitbreiders AreaaluitbreidersInheemse planten Inheemse planten
Pre
dato
r dr
uk (
g pr
edat
or/g
her
bivo
or)
![Page 49: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/49.jpg)
Conclusie: In het veld hebben de
areaaluitbreiders een lagere herbivorendruk en hebben
diezelfde herbivoren een hogere predator druk dan op inheemse
planten. Dit kan invasiviteit versterken.
![Page 50: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/50.jpg)
Het lot van invasies
![Page 51: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/51.jpg)
Diez et al. Ecology Letters 2010
Exoten in New Zealand worden, naarmate de tijd verstrijkt, in toenemende mate blootgesteld aan bodemziekten,Waardoor mogelijk de invasiviteit afneemt.
![Page 52: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/52.jpg)
Speek et al. in prep.
Locale dominantie van 111 exotische plantensoorten in NederlandNeemt af naarmate de tijd dat ze hier aanwezig zijn toeneemt.
![Page 53: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/53.jpg)
Introduction Enemy releaseNo home field advantageGeneral symbionts available
Booming phase Increased competitive abilityHome field advantageGeneral symbionts available
Bust phase Enemies introduced/evolvingHome field advantageSpecialized symbionts available
Time since introduction
Pla
nt s
ize
and/
or a
bund
ance
Van der Putten 2012 AREES
![Page 54: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/54.jpg)
Gelukkig controleert de onderwereld de bovenwereld!
![Page 55: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/55.jpg)
Don’t worry, be happy?
![Page 56: L10 Caos in de natuur...ontwrichting door invasies?](https://reader034.vdocuments.pub/reader034/viewer/2022042700/5597bcd01a28abd95a8b47bb/html5/thumbnails/56.jpg)
Mogelijkheden voor leerlingen
• Bij tuincentra of dierenwinkels kijken welke exotische planten- of dierensoorten verhandeld worden en kijken welke van deze soorten invasief zijn?
• In stedelijk groen plantensoorten identificeren en nagaan wat de herkomst van die soorten is.
• Enkele exotische soorten (reuzenberenklauw, Japanse duizendknoop) opzoeken in het wild en nagaan hoever ze verspreid zijn.