BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ ·

İLAHİYYAT

FAKÜLT8Sİ İ

:ELMİ M8CMU8Sİ

N2 19 • İYUN (HAZİRAN) 2013

Tasavviifda idrak nazariyyasi 75

TasaVVÜFna iD RAK NazaRiYYasi

pjd. Şafalıat YusijqizıABDULLAYEVA Dövlat İd araçilik Akademiyasının dosenti

· Açar sözlar: rasional idrak, imisional idrak, mistik t~crüb~, m~rif~t, Mütl~q h~qiq~t

KmoqeBLie cJioBa: paıuıomulbHoe II03HaiDie, HppaıuıoHa.ı:ı:.&Hoe II03HaiDie,

MHcrnqec:ırnii omiT, rHOCHC, A6comoTHoe HcTHHa

Keywords: rational cognition, irrational cognition, mystical experience, gnosis,

the Absolute Truth

T~s~vYüf İslam Ş~rqinin ~n geniş yayılmış .dini-f~ls~fi c~r~yanlanndan biri v~

dem~k olar ki, yegan~sidir. Uzun müddat ancaq dini t~lim kimi tanınan t~s~vvüf, sonralar h~m d~ dini-f~ls~fi t~lim kimi d~ tanınmışdır. Lakin t~s~vvüfiin praktik, ~m~li

t~mfi n~z~r~ alındıqda onu c~sar~tı~ h~m d~ psixoloji t~lim kimi d~ qiym~tl~ndirm~k düzgün olardı. Bel~likl~, İslam Ş~rqinin ~n geniş. yayılmış talimi olan tas~vvüfü dini­

f~ls~fi-psixoloji t~lim kimi xarakteriz~ etmak olar. T~s~vvüf h~m d~ mistik ( ezoterik)

c~r~yandır, bel~ ki, bütün dini c~r~yanlar mistik c~r~yanlardır. Bütün dinl~rin zahiri

tarafind~n başqa b,atini, ezoterik, sirli, irrasiona1 t~mfi d~ vardır. t~s~vvüf dini-fals~fi

t~liin olmaqla yanaşı, h~m d~ islam d~y~rl~ri, islam irfam z~rninind~ yaramb inkişaf

etdiyin~ gör~ o, mahiyy~tc~ başqa mistik t~lirnl~rd~n f~rql~nir.

Az~rbaycanda t~s~vvüfü t~dqiq ed~n azsaylı t~dqiqatçılardan biri olan N~sib

Göyüşov "Quran v~ irfan işığında" ~s~rinda yazır: "Q~dim türk v~ şaman, z~rdüştlük va

hind t~liml~rinin mü~yy~n elementl~rini özünd~ birl~şdir~n t~s~vvüf bir qurum kimi islam dini z~rninind~ yaranmış, başqa m~d~niyy~tl~rd~n aldığı elementl~ri öz içind~

~ritrniş, son m~qs~di Haqq sevgisi olan bütöv bir ~xlaqi-m~n~vi t~lim kimi formalaşmış v~ bütün İslam Ş~rqinin ruhuna hopmuşdur." (1, s.15). Sııfizmin böyük t~dqiqatçıların­

dan olan A.Kmş t~s~vvüfiin keçdiyi inkişaf yolunu izl~y~r~k bel~ q~na~t~ g~lir ki:

"Sufizm sad~ asketizmd~n mistik bilikbrin mür~kbb sistemin~ çevrilmişdir" (4, s.219).

O, sözün~ davam edir: "Burada ~sas yeri mürşid-mürid, b~l~dçi-yolçu tutur. Bu, sonda

tariq~tl~rin yaranmasına s~b~b oldu. T~şkilatlanmış sufizm ictimai v~ siyasi güc ~ıd~

edirdi. Sufizm m~n~vi-ruhi resusrsları cücardib inkişaf etdir~ bildi" (4, s.219). M.istik

taliml~rd~ adi intellektual vasit~l~rin yarasızlığım v~ bu yolda f~rdi mistik t~crüb~nin

76 Şafahat ABDULLAYEVA

z;:ıruriliyini vurğulayan görk;:ımli alim Annemari Şimmel göst;:ırir ki: "Mistitizm el;:ı bir şeydir ki, adi vasit;:ıl;:ırl;:ı v;:ı ya intellellektual c;:ıhdl;:ırl;:ı ona çatmaq olmaz, Onun m;:ınasını n;:ı f;:ıls;:ıf;:ı, n;:ı ağıl n;:ı d;:ı intuisiya aça bilm;:ız. Ruhi-m;:ın;:ıvi t;:ıcrüb;:ı z;:ıruridir." (5, s.13).

Tarix;:ın m;:ıluındur ki (2), M;:ıh;:ımm;:ıd peyğ;:ımb;:ırd;:ın sonra islam icmalarının hakim dair;:ıl;:ırind;:ıki d;:ıbd;:ıb;:ıy;:ı, islamın köklü dayaqlanndan uzaqlaşmağa etiraz kimi yaranan t;:ıs;:ıvvüf, islamın köklü prinsipl;:ırini ön;:ı ç;:ıkir, diqq;:ıti sad;:ı h;:ıyat

t;:ırzin;:ı, p;:ıhrizkarlığa, s;:ımimiyy;:ıt;:ı v;:ı m;:ın;:ıvi yüks;:ıliş;:ı Allaha olan m;:ıh;:ıbb;:ıtin

t;:ım;:ınnasızlığına yön;:ıldirdi. S;:ırrac ;:ıt-Tusi deyirdi: "Allaha ibad;:ıt v;:ı p;:ır;:ıstiş behişt xatirin;:ı v;:ı ya c;:ıh;:ınn;:ım qorxusundan edilirs;:ı, bu, riyakarlıqdır." R;:ıbi;:ı 8d;:ıviyy;:ınin d;:ı etdiyi duanı misal kimi göst;:ırm;:ık olar: "İlahi! 8g;:ır S;:ıni c;:ıh;:ınn;:ım qorxusundan ist;:ıyir;:ıms;:ı, m;:ıni c;:ıh;:ınn;:ım alovunda yandır, ;:ıg;:ır S;:ıni behişt t;:ım;:ınnası il;:ı ist;:ıyi­

mms;:ı, c;:ınn;:ıti m;:ın;:ı haram et!" V ;:ı ya Şihab;:ıddin Sühr;:ıv;:ırdi: "Sufi h;:ımiş;:ı n;:ıfsin

paklığı, q;:ılbin saflığı, ruhun t;:ıc;:ıllısi üçün çalışır" - deyirdi. T;:ıs;:ıvvüf;:ı h;:ısr olunan ;:ıd;:ıbiyyatda (1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10;11; 15; 16;. 1 7)

sufizmin müxt;:ılif inkişaf m;:ırh;:ıl;:ıl;:ıri göst;:ırilmışdır. Lakin onların hamısında t;:ıs;:ıvvü­fün VIII ;:ısrd;:ı yaranınağa başladığı, X-XII ;:ısrl;:ırd;:ı çiç;:ıkl;:ındiyi, XV ;:ısrd;:ın sonra

durğunluq dövrünü yaşadığı göst;:ırilir. Qeyd etm;:ık lazımdır ki, müasir dövrd;:ı su:fizm;:ı maraq artmışdır v;:ı bu, t;:ıkc;:ı Ş;:ırq regionunda deyil, h;:ım d;:ı Q;:ırbd;:ı hiss oluınnmaqda­dır. Bel;:ılikl;:ı, XIII ;:ısrd;:ı yaranan t;:ıs;:ıvvüf IX ;:ısrd;:ı asketizmd;:ın ayrılaraq müst;:ıqil

dini-etik t;:ılim kimi formalaşmağa başladı. İnkişafının sonrakı m;:ırh;:ıl;:ıl;:ırind;:ı- IX-XI, XII-XIII v;:ı XIV-XV ;:ısrl;:ırd;:ı t;:ıs;:ıvvüfvahid bir t;:ılim kimi formalaşmış v;:ı günümüz;:ı

müxt;:ılif t;:ıriq;:ıtl;:ır ş;:ıklind;:ı g;:ılib çıxmışdır(6). H;:ır bir t;:ıriq;:ıtin başqalanndan f;:ırqli, ancaq bu m;:ıkt;:ıb;:ı m;:ıxsus ba.X.ı.şları, yol v;:ı vasit;:ıl;:ıri mövcuddur. Bel;:ı müxt;:ılifliy;:ı

bax,mayaraq, bütün m;:ıkt;:ıb v;:ı t;:ıriq;:ıtl;:ır üçün ümurni olan c;:ıh;:ıtl;:ır vardır: Mütl;:ıq H;:ı­qiq;:ıtin axtanlması v;:ı Allahla V;:ıhd;:ıti-vücud anının yaşanması. Bu, t;:ıriq;:ıtind;:m asılı olmayaraq Yola çıxan h;:ır bir sufinin son m;:ıqs;:ıdidir.

T;:ıs;:ıvvüf X-XII ;:ısrl;:ırd;:ı sür;:ıtl;:ı inkişaf etmiş v;:ı bu dövrd;:ı çoxlu ;:ıs;:ırl;:ır

yazılmış, t;:ıs;:ıvvüfün n;:ız;:ıri-f;:ıls;:ı:fi ;:ısaslan d;:ıqiql;:ışdirilmişdir. 8bu B;:ıkr M;:ıh;:ım­m;:ıd K;:ılabadinin, İsmayıl ;:ıl-Bux.arinin, 8bu Talib M;:ıkkinin, 8bu N;:ısr S;:ırrac ;:ıt­

Tusinin, 8bu H;:ımid Q;:ızalinin; 8bu H;:ıfs Şihab;:ıddin Sühr;:ıv;:ırdinin v;:ı başqa sufi müt;:ıf;:ıkkirl;:ırinin ;:ıs;:ırl;:ırind;:ı tövhid, Allahın sif;:ıtl;:ıri, hal v;:ı m;:ıqamlar, ;:ıxlaqi m;:ıs;:ı­l;:ıl;:ıri, rasional bilikl;:ırl;:ır, izah olunmayan ruh sferası, n;:ıfsl;:ı mücadil;:ı, nurianma -daxili işıqlanma, intuisiya - b;:ısir;:ıt gözünün açılması, maddı v;:ı m;:ın;:ıvi dünya haq­qında geniş v;:ı h;:ırt;:ımfli bilikl;:ır öz ;:ıksini tapmışdır.

Başlanğıcı VIII ;:ısr;:ı t;:ısadüf ed;:ın t;:ıs;:ıvvüf artıq asketizm;:ı, dinin formal, zahiri, quru c;:ıh;:ıtl;:ırin;:ı qarşı çıxaraq, IX ;:ısrd;:ı ayrıca bir t;:ılim kimi formalaşmağa başlamış-.

Tasavviifda idrak nazariyyasi 77

dır. Bu prosesda iki maktab - Bağdad va Xorasan maktabi yaranmışdır. Bağdad

maktabi öz hanisi Cüneyd al- Bağdarlinin adı ila da tanınır. Orta mövqe tutan Cüneyd

maktabi bütün mövcudatı "Haqqın yeğana vücudunun sonsuzluğunun ahatasinda"

hesab edir, zöhd, mahabbat va tövhid masalalarinda ifrata yol vermirdi. Cüneyd

maktabindan farqli olaraq Xorasanda Bayazid Bistami maktabi ifrat mövqedan çıxış

edarak eşq anlamım qabartdı va bununla da şariat, fiqh va b lam tarafdarlarını özüna

qarşı qoydu. Malıabbatİn fanadan keçarak, yani öz manini yox edarak, İlahi eşq saviyyasina yüksala bilacayini tarannüm edan Bayazid Bistanıi yazırdı: "İlahi! Na .

vaxtadak man ila San arasında manlik va Sanlik olacaq? Manliyi aradan götili, qoy

manim manliyinı Saninla olsun, heç man olınayım." Mansur Hallac isa daha irali

gedarak: "Man özüm yoxam, manda olan da Haqqdır!"- deyir(5).

Maraqlıdır ki, Mansur Hallacın şagirdi Şibli Haqq ila banda arasında manavi­

ruhi bağlılığı sirr adlandırmış, Hallacın qatlini isa harnin sirrin faş olunması ila izah

etmişdir( I, s. 78).

Tasavvü~ dini-falsafi sistema salınması iki böyük sufi mütafakkirinin adı ila

bağlıdır. Bunlardan biri Bbu Hanıid Qazali, digari isa Mühyaddin ibn Brabidir. Ömrünün

sonuna yaxın tasavvüfa galan Bbu Hanıid Qazali islam ideologiyasi ila tasaffüf arasında

· barışdırıcı mövqe nümayış etdirnıişdir. Sufıznıi tadqiq edan bazi alinılarin fıkrinca: "İki

biriaşmasİ münıkün olmayan şeyi birlaşdirmaya cahd etmişdir( 4; 5).

Tasavvüfün dini-falsafi sistema salınması isa Mühyaddin ibn Brabinin xidmati­

dir. Mühyaddin ibn Brabi bütün sufi ideyalarını. ümunıilaşdirarak özünün Vahdati­

vücud talimini yaratdı. Onun mahiyyati bundan ibaratdir: Substansiya baX1111)lldan

Haqq Ua xalq, Xaliq ila maxluq arasında vahdat va birlik ola bilınaz. Haqq Haqqdır,

xalq isa xalq, Xaliq Xaliqdir, maxluq isa maxluq. Ancaq tövhid baxımından bütün

maxluqatı yaradan bir Allahdlrsa, har şey Ona dua va taşbih edirsa, har şeyin sahibi

Odursa, har şey Ona qayıdırsa, O har şeyi bilirsa, ürakda olan gizli şeyiari bilirsa,

Qeybi va Şahadati bilan da Odursa, insan hara üz çevirsa Onunla üzlaşirsa, demali,

Haqq ila xalq, Xaliq ila maxluq arasında bu yöndan münasibat va vahdat vardır" (1,

s.83).

Tasavvüfün hatta ilk baxışda bela insanın psixoloji durunıu, manavi-ruhani

ink:işafı ila bağlı olduğu aşkar olur. Allah insam torpaqdan yaratdı, ona öz nafasindan

· üfürdü, "Ol!"- dedi, insan oldu. Demali, Allah biza Öz zarraciyindan verdi va insam

Y et üzüna gündaranda onun yaddaşım sildi. İnsan dünyada avval na olduğunu, bu

dünyaya na üçün galdiyini, haradan galib haraya getdiyini bilınadi. Lakin içinıizda

Allahın verdi yi va bizim arnanat kimi daşıdığımız İlahi zarracik bizi Y aradammıza

istiqamatlandirir, kamillik yohına yönaldir. İnsan manavi-ruhani inkişaf yolunu

78 Şafahat ABDULLAYEVA

keç:mık ruhu vasitGsi ilG Allaha doğru yük:sGlir. TGsGvvüf islam dini zGminindG

yararuruş VG inkişaf etmiş tGlim kimi özündG irfani dGyGrlGri birlGşdirir. Hilmi Ziya

Ülken yazır: "TGsGvvüfiin islam fGlsGfGsi olmaqdan ziyadG eyni zamanda hGqiqGtGn

Quranın hökmlarini va islamın özünü aks etdiran bir tafsir carayanı olduğu natacGsi

hasıl olmuşdur" (9, s.13). Tasgvvüfu geniş va hartamfli tahlil edan Nasib Göyüşöv:

"TGsavvüf öz zanginliyina göra irfan dGyarlarina borcludur" - yazır va irfanı bela

açıqlayır: "İrfan ... mahiyyatca tariqat mahdudluğundan va yalançı ifrat meyllardan

uzaq pak VG işıqlı islam düşüneasi kimi tanınır" (1, s.70).

Tasavvüf ham nazari, ham da arnali talirndir. Irfan onun nazari asaslandır. Yaşar

nuri Öztürk yazır: "Quran insandan israrla amal istayir. Bınali maqsadli faaliyyGt hesab

etmak olar. Insanın inkişafı va kainatın sirdarinin hall edilmasi amalG bağlıdır. Geniş

anlamdaamal var olmaqda iştirakdır" (10, s.20). Tasavvüfün amGli targfi insanın fardi

şakida keçdiyi mistik tGcrübGdir. A.Şirnmel yazır: "Mistik tacrübada iki yanaşma ayırd edilir: 1). İradGni asas götüran mistik-volyuptaristlar, hansı ki, özünü Allahın keyfiy­

yGtlari ila müqaisa edir va öz iradasİ ila Allahın iradasini birlaşdirir; 2). Qnostik tipli

mistiklar, hansı ki, Allahı dGrk etmayG çalışırlar. Onlar, Allahın yaratdıqlarını va Onun

vGhyini başa düşmGya, izah etmaya çalışılarr. Lakin heç vaxt Onun zah haqqınıda söz

demGk iddiasında olmarnışlar(5, s.15). Sufilar asketizmG qarşı çıxaraq Allahı yegana

Reallıq va ya Vahid Reallıq kimi başa düşürdülar va deyirdilar ki, Allah V ahid Reallıq

olduğu halda, neca bu reallıqdan üz çevirmak va gözünü yumub Allalll axtarmaq üçün

zahidlik etmak olar(5, s.22). Sufi Maşuqda öz manini mahv etmalidir (5, s.25). Bütün

islam mistitizmi sonda "Allahdan başqa Tanrı yoxdur VG ancaq Ona ibadat etm;;ık

lazımdır" - HGqiqatini dark etmak üçün gedilan yoldur.

A.Knış yazır: "Sufizirnda maqsad öz nafsi ila daxili sakitlik tampaqdır. Sufilarin

haqiqat axtanşlan sonda onlann daxili sakitlik va xatircamlik alda etmak üçün

özlarini clarketmanin zaruriliyina gatirib çıxanr"( 4, s. 17 6). Maqsad bir olsa da yollar

müxtalifdir. Şams Tabrizi har bir insanı Allaha aparan öz yolunu tapınağa çağınrdı.

Yuxanda tasavvüfu üınumi saciyyalandirandan sonra onu üç istiqamatda nazar­

dGn keçirmak zgrurati yaramr: 1). Tasavvüfda idrak nazariyyasi; 2). Tasavvüfda eşq

nGzGriyyasi; 3). TasavvüfdG V;;ıhdati-vücud.

Bu mGqalada idrak nazariyyasini nazardan keçiracayik ..

Tasavvüfda insanın kamillaşmasinin üç marhalali sxemi malumdur:

1). ŞGriat;

2). TGriqat;

3). HGqiqat.

Tasavviifda idrak nazariyyasi 79

B::)zi m::)nb::)l::)rd::) (4; 5; 12; 16) m::)rif~td::)n aynca bir m::)rh::)l::) kimi danışılır(l).

8ks::ır m::)nb::)l::)rd::) is::) m::)ribt aynca bir m~r!ı;;ıla kimi deyil, sonuncu marh::)lad::) ;;ılda

olunan ·natica kimi nazardan keçınlir. H;;ıqiqat axtarmaq üçün Yola çıxan sufi ilk .

önc::) şariat m::)rh::)lasini k~çmalıdir. O, dini qayda va qanunlan mükamm::)l öyranm::)li

va bilın::)lidir. Bu, hala yol deyil. Ancaq bu marh::)lani keçmadan yola çıxmaq, olmaz.

N.Göyüşov deyir: Tas::)vvüfdan islam dinini götürs::)n yerda quru harak::)tlar qalar.

R.Fiş yazır: "Şari::)t marh::)lasinda dini ·qanunlar yerin::) yetirilir. Bu hal::) yol deyil, ona

hazırlıq marh::)lasidir(12, s.136) .

. Ikinci m::)rhala t::)riqatdir. Bu artiq yoldur. H::)r bir yolçu bu m::)rh::)l::)da özünün f::)rdi

mistik, irrasional tacrüb::)sini yaşayır. Bu, müxtalif hal va m::)qarnlar şaklinda baş verir.

M::)qs::)dirniz idrak naz::)riyyasini n::)Z::)rd::)n keçirmak olduğu üçün bu maqal::)d::) hal va

m::)qarnlara toxunmayacağıq. Sad::)ca onu dem::)kl::) kifayatlanac::)yik ki, ancaq fardi

şakilda yaşanan hallar va maqarnlar birbaşa insanın psixologiyası il::) alaqadardır V::)

bunu psixikanın inkişaf dinamikası kimi göstarm::)k mümkündür: R.Fiş deyir: "İkinci marhala - t?riqatdir - bu, yoldur. Birinci ID::)rhal::)' m::)ntiqi idrakdır. Sufil::)r mantiqi

idrakın ::)hariıiyy::)tini azaltınasalar da, onun ID::)hdudluğunu qeyd edirl::)r. M::)ntiqi idrak

tahlil va tarkibdan ibaratdir. Lakin İlahi haqiqat mütlaq olduğu üçün onu t::)hlil V::)

t::)rkib üsulu il::), y::)ni mmtiq vasitasi İl::) dark etm::)k olınaz" (12, s. 136)

Üçüncü marhal::) · - haqiq::)t m::)rh::)l::)sidir. Artıg yolu geçmiş sufi sonda h::)qiqat::)

çatır, V::)hdati-vücud halına çatır. O, mistik tacrüba qazanır, gizli sirrlardan agah olur,

onun b::)sirat gözü açılır, t;;ıcalli olur. Yuxanda göst::)rdiyimiz sab;;ıbdan Vahd;;ıti-vücu­

da da toxunmayacağıq. Onu demakla kifayatlan;;ıc;;ıyik ki, m;;ıhz Vahd;;ıti-Vüvud

halım yaşayandan sonra insan İlahi biliklar;;ı yiyalanir. Bu, marifatdir. R.Fiş bu haqda

deyir: "Üçüncü marhal;;ıda sufil;;ır qavrayışm başqa formasında,n -v;;ıhydan daruşırlar.

Gizli olanlar ancaq vahy ila aşkar olurlar"(12, s.136-137). Qeyd etdiyimiz kimi bu

zaman alınan İlahi biliklar matrfatdir. Könül Bünyadzad;;ınin "Şarq va Q::)rb. Ilahi

vahdatdan kec;;ın özünüdark" kitabında oxuyuruq: " ... marif::)t Allah t;;ır::)fındfan veri­

lan bilikdir .... marif;;ıt insanın mü;;ıyy;;ın ID::)navi inkişafmın, yani fövqalalarnla ünsiy­

y;;ıtinin, yaşadığı hal va m;;ıqarnların naticasidir"(16, s.22, s.26). İrrasional bilik

haqqında bir az sonra daruşacağıq.

Üç m;;ırhalali yol t;;ılimini tasdiq etmak üçün sufilar adat;;ın Mahamm;;ıd peyğarn­

barİn hadisina istinad edir lar: "Şariat man:im sözlarim, t;;ıriqat amalim, haqiq;;ıt · is;;ı

manim daxili ;;ıhvalımdır"(IO, s.13-14).

T;;ısavvüfd;;ı idrakın strokturunun izahına keçmamişd::)n avval sufi mütaf;;ıkkir­

l;;ırinin idrak, falsafi, mantiqi, ilahi bilikl;;ır haqqında bazi fıkirl;;ırini nazardan keçira!c.

80 Şafalıat ABDULLAYEVA

İbn 8mbi vurğulayır ki, falsafi bilikiar Allahla insan arasında, insanla kainat

arasında, Allahla kainat arasında olan dayişbu va buna g()ra d~ darkdan yayınan

munasibatlari adekvat çatdıra bilmazlar(4, s.l92). Sufilarin idrak konsepsiyasında

ancaq seçilmişlara verilan fövqalhiss, Allahdan verilan bilikiar dayanır. Sufi müallif-'

lari bunu daxili görma - müşahida, ani tacalli - lavakih, gizli biliki-ar - marifat, nur:.

lanma- işrak, tasdiq va s. adlandırırlar(4, s.362). Sufi adabiyyatında an çox işiadilan

ifada "pardanin götürülmasi, basimt gözünün açılması - kaşfdir ki, bu haqda quranda

malumat verilınişdir. (Quran 50:22; 53:57). Parda varlığın malıiyyatini insandan giz­

ladir. Parda qalxdıqca sufiya varlığın an gizli sirlari açılır va bu mantiqi düşünca va

ya ayalarin öymnilmasi va şarlıi ila deyil, intuitiv baş verir. Bu baş veranda mistikin

daha vasitali şakilda bilik alınağa ehtiyacı qalmır, artıq o, birbaşa İlahi bilikiar alır.

Sufilar bela bilikiari Allahın istadiyi bandaya verdiyi işıq adlandırırlar (4).

Sufilara göra kamil insan bilikiara yiyalandikdan sora öz manaviyyatını va hayat

tacrübasini ona uyğunlaşdırmalıdır. Şaxsi manaviyyatdan ayrılmış bilikiar nainki

faydasızdır, hatta zararlidir. Belalikia, sufilar elmla etika, agılla hiss, haqiqatla adalat

arasında asılılıq müayyan etmıişdilar(12, s.139).

ebu Yazid Bistami adi bilikiada İlahi biliklar arasında böyük farq olduğunu ·

yazırdı:" O kaslar ki, insanlara bilik gozü ila baxır, onlar insanlara nifrat edirlar, o

kaslar ki, inslanlara Haqiqi Reallığın (Yaradanın) gözü ilg baxırlar, onlar insanlara

qarşı marhamadi olurlar"(l3, s.l77).

lbn Sina ''Nafs haqqında" asarinda yazır: "Sonradan qazanılmış ağıl metafizik

tafakkürdür. Tafakkür haqqında tafakkürdür .... Qazanılmış ağıl marhalasinda insan

Kainat Loqosu ila vahdatda olur, yani dünyanı idam edan qanunla birlaşir. . .. Bu

prosesda insan ali haqiqatlma çatır va ali xoşbaxtlik va şaxsi ölmazlik qazanır. Lakin

bu, falsafi manada ölmazlikdir, dini manada yox (14, s.l24).

Belalikla, sufilarin idrak haqqında fıkirlari ila tanışlıq onu göstarir ki, onlar

falsafi biliklari, qazanılmış bilikiari, mantiqi düşüncani, fôvqalhissi, Allahdan verilan

bilikiari farqlandirilar va adekvat suratda üç marhalali kamillaşma prosesina uyğun

olaraq idrakın da üç saviyyali modelini taqdirn edirlar va bela stroktur bütün sufi

mütafakkirlarinin asarlarinda öz aksini tapmışdır.:

1). İlın al-yaqin;

2). Ayn al-yaqin;

3). Haqq al-yaqin.

Yolun üç marhalasi sufilarin idrakını üç saviyyasina uyğun galir:

İlın al-yaqin- şübhasiz bilklardir. Bu, saviyya yolun birinci marhalasina uyğun

galir.

Tasavviifda idrak nazariyyasi 81

. Ayn gl-ygqin - şübhgsiz müşahidgdir. Bu sgviyyg ikinci mgrhglgyg - tgriqgt~

uyğun gglir.

Haqq gl-ygqin- hgqiqi biliklgrdir. Bu sgviyyg hgqiqgt mgrhgbsing uyğun gglir.

Annemari Şimmel göstgrir ki, ikinci sgviyyg qnostildgrin dayanacağıdır. Haqq

gl-ygqin isg Allah aşıqlgrinin çatdığı mgqamdır vg ona fgna halında çatırlar.

idrakın strukturunu izah edgn R.Fiş sufı.lgrin müqyisgsini tgsvir edir: "Birincisi,

şübhgsiz biliklgrdir. Sufılgr bunu belg müqaisg edirlgr: mgng dgfglgrlg sübut ediblgr

vg bunu dgqiq bilirgm ki, zghgr zghgrlgyir, od yandırır. Ancaq bunu heç vaxt tgcrü­

bgdgn keçirmgmişGm- bu, adi mgntiqi idrakdır.

Ikincisi, şübhGsiz müşahidGdir: mgn öz gözlgrimlg görmüşGm ki, zghgr zghgr­

lgyir, od yandırır- bu, tgcrübi bilikdir.

Üçüncüsü, hgqiqi ygginlikdir: mGn zghgri qGbul etdim, onun zghgrlgyici tGsirini

gördüm, odda yandım vg belGlildg, zghgrin zghgrlgyici, odun yandıncı xüsusiyygtlgri­

nG gmin oldum. Bu mGrhglgdg sufılgrg görg subyektlg subyektin, muşahidG edGnlG

müşahidg edglgnin vGhdGti, birincinin sonuncuda itirilmGsı baş verir. DemGli idrakın

üç mgrhglgsi: bilmGk, görmgk ,olmaq- feillgri ilG verilir (ı2).

Sufılgrlıi. Yolun sonunda gldG etmGk ristgdiklgri Haqq gl-ygqin HGqiqi biliklgrdir.

Frans Rouzental yazır: ''Y Gginlik - elg bilikdir ki, onun sahibini heç v~ şübhG bürürnür. 1 '

Bs-Salami deyirdi: Bu elg biliklgrdir ki, heç vaxt şübhGnin qurbanı olmurlar. Bbu Abdullah

gl-Antiki isG belg deyirdi: Y Gginlik Allahın bGndGsiniıi ürnying qoyduğu elG işıqdir ki, onun

vasitGsi İlG ~an o biri dünya haqqında bilir. Kuşayri yazırdı: zgrm qgdgr ygginlik fugkdGn

bütün şübhglgri silir, ZGrm qgdgr şübhG isG fugkdgn bütün ygginliyi silir. Y gginlik ürGkdG

olan ·biliklgrdir, ygni onlar qazanılınır. Sularni isg: Y gginliklg birlikdG bu biliklgr hGr cür

şübhGdGn azaddırlar, - deyirdi." (13, .s. ı 72- ı 72).

DemGli, biliklGr qazanılır. Sufılgrin yolun ilk mGrhglgsindG Gld;ı etdiklgri biliklGr bu , r

qisimdgndir. y gginlik İsg sufılgrg intuitiv gglir VG onlar buna yolun sonunda nail olurlar.

BelgliklG, tgsgvvüfdG idrakın intellektual ygqinlik, hissi ygqinlik vg hgqiqi

ygqinlik sGviyyglgri vardır VG Gsas diqqGt hGqiqi ygqiııliyg cglb olunur.(ı5, s.49).

BelglildG, ay<;Jın olur ki, ygqin biliklGr Haqq Gl-ygqin sgviyyGsindg gldg olunur VG

bu biliklgr mGntiqdgn uzaq, qeyri-intellektual - irrasional biliklgrdir. Onda zgruri

oıaraq sual yaranır ki, irrasional bilik ngdir?

AZGrbaycanda irrasional biliyin mdqiqing hGsr olunmuş yeganG VG saınballı gsgr Könül

Bünyadzadgyg mgxsusdur. O, "Şgrq VG QGrb. İlahi vghdgtdgn keçgn özünüdgrk'' kitabında

bir sıra başqa fundaınental mGsGlglgrlg yanaşı irrasional biliyin mahiyygtini, özünüdGrk

prosesindG onun rolunu VG GhGrniyygtini hGftGrgfli izah etmişdir: K.Bünyadzadg yazır:

"Şgrq fg}sgfgsİndg mgrifgt İrrasional bilik . kimi mglumdur. 8dGbİyyata ilk dgfg Sufi

82 Şafal1ôt ABDULLAYEVA

müt;:)f;:}kkiri Zun-Nun Misri t;:}mfind;:}n g;:}tiril;:}n ffi;:}rif;:)t termini yalnız bilik gldgetm;:} deyil, hgm d;} irfan (batini m;:}na), k;:}şf, ilham, intuisiya kimi anlayışlan özündg c;:}ml;:}ş<limn bir anlamdır. M;:)zrnununa görg ffi;:}rif;:}ti iki yer;} ayiraraq yazırlar: "Haqqın ffi;:}rifgti - Onun vahidliyinin bilinib, ad V;} sifgtlgrinin açıqlanrnasıdır. Hgqiqgtin mgrif;:)tin;:} isg yol yoxdur,

cünki O, ;:}lçatmazdır''( 16, s.21). Qeyd edgk ki, irrasional biliyin tghliling hgsr olunmuş monoqrafiyada müllif döng-döng irrasional biliyin rasional bilikl;:}rin ÜZ;:}rind;:} V;} ondan

sonra ggldiyini vurğulayır(l6, s.25, s.27, s.49, s.54). "İnsanın irrasional bilik aldığı proses, y;:}ni onun m;:)n;:}vi t::ıcrüb::ısi rasional bilik üz::ırindgn başlayır"(ı6, s.25). Vg ya: ''İrrasional bilik ... gsasında m::ıngvi t;:}crüb::ı il;} yanaşı rasional biliklgr durur"( I 6, s.27). başqa bir yerdg : "İrrasional bilik insanın Mütl::ıq Hgqiqgti d;:}rketm;:} prosesindg rasional biliyi tamamlayan ... bilik fom1asıdır"(ı6, s.27). irrasional biliyi mistik tgcrüb;:} ilg müqayisg edgn mügllif göst;:}rir ki, irrasional bilik özü mistik bilik olsa da, heç dg hgr _cür mistik bilik irrsional bilik deyil. "İrrasional biik mistil biliyi ehtiva ed;:}n daha geniş mgfhurndur"(ı6, s.28). Bu müqayis::ıd;:} K.Bünyadzadg meyar kimi şüunı götürür. İrrasional şüur m::ıhz şüur

s;:}viyy;:}sin::ı v::ı ;:}xlaqa malik olan Ş;:}XSlgr::ı verilir. Çüki ıuhani varlıq olan insan öz inlkanlarından, şüur inlkanlarından istifadg ed;:}mk irrasional biliklgr qazanır. İrrasional bilikl;:}e seçilmişlgr;:} verilir V;} onu ver::ın yalnız Allahdır( 16, s.27).

Tgbi;:}t, İlahi al;:}m V;} inasan irrasional biliyin mgnb;:}lgri kimi göstgrilir(ı6, sJı). Dem;:} li, insan t::ıbi::ıti m::ıntiqi -rasional biliklgrlg, ilahi algmi irrasional biliklg'rlg qavrayır. (Qeyd ed;:}k ki, bel;} sanballı gsgrdg insan, onun qavranılınası açıq qalrnışdır). Bu bilikigri o,rulı vasitgsi il::ı ::ılda edir, belgki; "ruh -irrasional idrakın subyektidir. . .. Allahla insan arasında vasit::ısiz ;:}laq::ı Ruh vasıt;:}sil::ıdir" (1 6, s.S0-5 ı). V g "irrasional idrakın asas m::ıqs::ıdi Mütl::ıq Hgqiqgti d;:}rk etmgkdir" (16, s.55). Müglliffikirlgrini belg yekuhlaşdıtır ki, "ittasional düşünıng ruhun düşünmgsidir".(s.49). Onda bela düşünm;:}k olar ki,

rasional düşünın::ı b::ıd::ınin düşünmgsidir, ağıl, şüur da badang xas keyfiyygtlgrdır.

8slind;:} ham rasional, h;:}m da irrasional xüsusiyygtl;:}r ruha xas keyfiyygtlgrdir. Fikrimizc::ı, bel;} dem;:}k daha düzgün olardı: Allahın sifgtlarini d;:}rk etmgk -irrasionaldır, Allahı q;:}lbind;:} duymaq, hiss etmak -su:fiJ;:}r buna mistik tacrüba deyirlar- irrasionaldır.

K.Bünyadzada sufi mütgf;:}kkirl~rinin asgrlgrini tahlil edgrak irrasional idrakın aşağıdakı ın::ırh;:}l;:}l::ırini göstgrir: 1 ). Şüurüstünün aktivlgşmgsi -sezmg, duyma, bu, İlahi Qüdr::ıtin t;:}siri ilg baş verir; 2). İlahi Qüdratla glaq;:}y;:} girıng vg Ondan bilik alına; 3). İlahi Qüdr;:}tla Vghdgtdg olma -darketmgni göstgrir(l6, s.56-57).

K.Bünyadzad;:}nin göstardiyi bu ffi;:}fh;:}lglar sufı gdgbiyyatında ~anda haqqın­Cla danışdığunız idrak modelina uyğun gglir. Maraqlıdır ki, mügllif ikinci mgrhglgnin özünü d::ı üç h;:}ssayg b ölür: ı). İlahi Qüdratg qadgr yüks;:}lma; 2). Kulminasi ya anı;

3). Geri dönın::ı(16, s.60).

Tasavviifda idrak nazariyyasi 83

Insan b;:ısir;:ıt gözünü açılınası il;:ı aldığı bilikl;:ırl;:ı İlahi al;:ım;:ı yi.ik:s;:ılir v;:ı kulıninasiya anını -V;:ıhd;:ıt halını yaşayır v;:ı "f;:ırqli t;:ıf;:ı~l;:ı, baxış prizması il;:ı" geri dönür v;:ı bu, sununcu m;:ırh;:ıl;:ıni t;:ışkil ed;:ın "ilk v;:ı sonun birl;:ışm;:ısi insanın Ali Varlıqla vahd;:ıtd;:ı olan mahiyy;:ıtin;:ı dönm;:ısidir"(16, s.62). 8slind;:ı mü;:ıllifin t;:ısvir etdiyi bu proses insanın içind;:ı ;:ıman;:ıt kimi daşıdığı İlahi z;:ırraciyin öz Y aradanı ıl;:ı kontakt -ünsiyy;:ıt yaratması prosesidir ki, bunun üçün insan Allah t;:ır;:ıfind;:ın ancaq ona veril;:ın v;:ı onu başqa canlılardan f;:ırql;:ındir;:ın şüurun n;:ızar;:ıtind;:ın çıxmağı bacarmalıdır ki, bu ;:ıkslikl;:ır, cütl;:ır dünyasından, zaman-m::ıkan, s;:ıb;:ıb-n;:ıtic;:ı dünyasından bir anlıq olsa da ayrıla bilsin. Lakin bu, h;:ır cür ayrılma olmayı b, yi.ik:s;:ık m;:ın;:ıvi-ruhi inkişafin n;:ıtic;:ısind;:ı baş ver;:ın ayrılma olmalıdır. Bel;:ı kontakta nail olan insan İlahi Qüdr;:ıtl;:ı V;:ıhd;:ıti-vücud anını

yaşayır v;:ı böyük eneıji qazanır. Bu prosesd;:ı şüur iştirak etm;:ıdiyi üçün geri dön;:ıııl;:ır bu haqda heç n;:ı danışa bilınirl;:ır. Şüur m;:ıhz sonrakı prosesd;:ı - dönüşd;:ın sonra baş ver;:ın d;:ıyişiklikl;:ıri m;:ınalandırınaq üçün lazım olur. Müallif bu prosesi çevr;:ı il;:ı izah edir. 8vval İlahi Qüdratdan -zirvad;:ıki nöqtad;:ın insana bir nur zolağı açılır. Va durduğıi nöqtad;:ın h;:ır;:ık;?t:ı başlayan insan (subyekt) c;:ızb olunduğıi obyekt;:ı -İlahi Qüdr;:ıt;:ı tamf qövs boyuiıca har;:ık;:ıt;:ı başlayır va Nurun açıldığı nöqt;:ıy;:ı qadar yi.ik:salir. H;:ımin

yi.ik:salişd;:ı (nöqtad;:ı) V;:ıhdat halını yaşayır, amma h;:ıla bunu dark etmir (çünki burada şüur iştirak etm;:ımişdir) va yen;:ı da qövs boyunca geri dön;:ın insan sonda har;:ık;:ıt;:ı

başladığı nöqtaya g;:ılib çıxır -son başlanğıçla birl;:ışir, çevra qapanır. İlahi tasirl;:ı İlahi Qüdr;:ıta qad;:ır yüksalan insan yen;:ı da özün;:ı dönür, lakin bu, avv;:ılki insan deyil, bu, ruhi-m;:ınavi inkişaf keçmiş, İlahi Qüdr;:ıta q;:ıd;:ır yi.ik:salmiş, sirli biliklar alınış, mistik t;:ıcrüba yaşamış insandır. Mü;:ıllifin da qeyd etdiyi kimi Allah bu vahdatin fövqündadir, insan ancaq onun marh;:ımat etdiyi nöqt;:ıya q;:ıd;:ır yük:s;:ıl;:ı bil;:ır. Bu nöqt;:ınin s;:ırh;:ıdlari yoxdur, çünki Allah sonsuzdur, ;:ıbadidir, ;:ız;:ılidir! Insanın d;:ırk etdiyi özünün durduğıi nöqt;:ı ila zirvadaki nöqt;:ıni birlaşdiran, V ahd;:ıti yaradan düz x;:ıtt -diaqonaldır, nur zolağıdır(16, s.64, s.79). Bel;:ılikla, Mütl;:ıq H;:ıqiq;:ıt axtarışma çıxan insan İlahi v;:ıhd;:ıtdan keçarak özüna qayıdır, özünü dark edir, demali, mütl;:ıq haqiqat insanın özü imiş, va "Allaha mütlaq h;:ıqiqat demak düzgen deyil", "Mütl;:ıq haqiqat ilahilaşmiş, cisınind;:ı

Allahın tacalli etdiyi insandır"(16, s.8 1 ). Su:fi adabiyyatında Mütlaq haqiqat axtarışma çıxan yolçunun irrasional bilik alma

prosesinda iki güclü silah -ag;:ır oııları bela adlandırmaq mümküns;:ı - iman v;:ı m;:ıh;:ıbbat göst;:ırilir. İrrasional biliyin vasit;:ıl;:ıri - v;:ıhy, vacd va ilhamdır. İrrasional idrakın zahiri metodları - ibad;:ıt, musiqi, kalam; batini metodları isa dua, zikr, misiqi, t;:ıcrübadir(l 6, s.64). Bu mas;:ılalar tasaffiifün başqa aspektlard;:ın -eşq, Vahdati-vücud aspektlarind;:ın tahlilini z;:ıruri edir ki, bu da maqal;:ıd;:ı qarşıya qoyulan maqs;:ıd çarçivasina daxil deyildir.

84 Şafahat ABDULLAYEVA

8D8BİYYAT

1. · Göyüşov N. Quran vg irfan İşığında. Bakı, "İqtusad Uııiversiteti" ngşriyyatı,

2004, - 288 s. 2. lleTOpiDI A3ep6a:fi,z:pKaHcKoii cpHJiococpmı:. T.I, :Eaey, 2007,- 640·c. 3. Xglılov S. İşraqilik vg müasir fglsgfı tglimlgr. Bakı, "Azgrbaycan Uııiversiteti"

ngşriyyatı, 2005,- 100 s. 4. Kımın A. MycyJThMaHcK.IIiİ MHCT.HI(H3M. MocKBa- CI16, «,IJ;HIDI»,- 464 c. 5. I.liHMMeJTh A. MHp HcJıaMcKoro MHCT.HI(H3Ma. llep. c aHr. , H3.rı;. 2-e, MocKBa,

«AlreTeH», 2000,- 416c. 6. TpHMHHreM ,[QK. CycpHiicKHe opnemı B HcnaMe. llep. c aHr. O.<P . .AKHMyıı:rım-

Ha, MocKBa, «HaYKa», rnaBHaH pe.zı;aıcc.nrn BOCTOlffiOll nHTepazypoi, 1989, -328 C. 7. 8bu Hgnıid 81-Qgzali. Kimyayi sgadgt (Sgadgt kimyası). I cild, Bakı, 2013, -646 s. 8. 8bu Hgnıid 81-Qgzali. Kimyayi sgadgt (Sgadgt kimyası). II cild, Bakı, 2013,- 688 s.

9. Hilmi Ziya Ülken. İslam düşüncgsi. I cild. İstanbul, 1954, -345 s. ıo. Rüstgmov Y. Mövlana Cglalgddin Ruminin sufılik fglsgfgsi. Bakı, "Azgrbaycan

Uııiversiteti" ngşriyyatı, 2002, - 235 s. 1 1. Yaşar Nuri Öztürk. Kuran vg sunnate göre tasavvııf. İstanbul, ı 964, - 348 s. 12. <I>nm.P. ,ı:ı;)J(anana.ı:ı;,ı:ı;HH PyMH. H3.rı;. 3-e, MocKBa, rnaBHaH pe.ı:ı;a:ıa:ı;ruı: BOCTOlffiOll

nnTepaTypoi, «HaYKa», ı987,- 267 c. ı3. Poy3eHTano <I>. Tüp)J(eCTBp 3Hamili. MocKBa, rnaBHaH pe.ı:ı;a:ıa:ı;ruı: BOCTOlffiOll nH­

TepaTypoi, <<HaYKa», ı978,- 372 c. ı4. Cara.ı:ı;eeB AB. H6H-CHHa (Amm;eHHa). 2-e H3.ı:ı;., MocKBa, <<Mnıc1Th»,l985,- 222 c. ı5. A6y XaMH.rı; ano-ra3ann. BocKpemeHHe HaYK o Bepe. II36paHHiııe rnaBoi. llep. c

apa6. B.Hayıvııama, MocKBa, rnaBHaH pe.ı:ı;a:ıa:ı;ruı: BOCTOlffiOll nHTepazypoi, «HaYKa», ı980,- 375 c.

ı6. Bünyadzadg K. .Şgrq vg Qgrb. İlahi vghdgtdgn keçgn özünüdgrk. Bakı, ''Nurlan", 2006, - 242 s.

ı 7. İslam gxlaqı. Bakı, 20 ı O, - 2 ı O s. ı8. Xglilov S. İşraqik vg müasir fglsgfı tglimlgr. Bakı, "Azgrbaycan Unuversuteti"

Ngşriyyatı, ıo05,- lOOs.

Tasavvüfda idrak nazariyyasi 85

XÜLASa

M::ıqal::ı t::ıs::ıVViifd::ı idrale n::ız::ıriyy::ısının t::ıhlilın::ı h::ısr olunmuşdur. Sufı

::ıd::ıbiyyatını t::ıhlil ed::ın i:nü::ıllif insanın kamill::ışm::ısi m::ırh::ıl::ıl::ırini göst:;ırmiş, daha sonra idrak prosesinin strukturunu vermiş v::ı göst::ırmişdir ki, idrakııi üç pill::ıli modeli bütün sufı müt::ıf::ıkkirl::ıri t::ır::ıfınd::ın q::ıbul edilir. M::ıql::ıd::ı irrasional idrak, onun · mahiyy::ıti, mistik t::ıcrüb::ı il::ı f::ırqi, İlahi bilikl::ırin Allah t::ır::ıfınd::ın verilm::ısi, sufıl::ırin h::ıqiq::ıt axtanşlan n::ıtic::ısind::ı sonda özqnüd::ırk::ı g::ılm::ıl::ıri v::ı s. m::ıs::ıl::ıl::ır

öz ::ıksini tapmışdır.

PE310ME

B eTaThe aHamı3HpyeTCH cyğnrncKM TeopHH II03HaHHH. IIocne o63opa cyğnrn­CKoii JIHTepazyp:&I -aBTOp paCCMaTPHBaeT 3Ta!Ibi COBepmeHCTBOBaHHH tieJIOBeKa H,

a,ı:ı;eKBaTHO HM, TPexqacnryıo CTPYKTYPY II03HaHHH. B eTaThe aHaJUI3HpyeTCH cyn HppaJUIOHaJibHOrO II03HaHHH, IIOKa3biBaeTbCH pa3JIHIIHe Me:JK,Jzy HppaJUIOHaJibHOH II03HanneH: H MHCTHIIecKHM OIIbiTOM. KpoMe 3Toro aHamı3HpyeTcH CYTh Eo)KeCTBeH­mıx 3HaHHif, cy<i>HifcKHe HCKaHHH HCTHHbi H BOIIpOCbi CaMOII03HaHHH.

SUMMARY

Sufı Theory of Cognition The article analyzes the Sufı theory of cognition. After a review of Sufı litera­

ture, the author examines the stages of human improvement and shows the adequate acceptance of their three-part structure by all Sufı thinkers. The article eJFamines the nature of irrational cognition and shows the difference between irrational cognition and mystical experience. In addition it analyzes divine knowledge, Sufı search for truth and self-cognition questions.

Çapa tövsiya etdi: p.e.d. G.Qurbanova