TELEFON NƏYƏ XİDMƏT EDİR?

Əlaqəyaratmağa

Başqa hansı əlaqə vasitələrini tanıyırsınız?

Bəs bu şəkildə

gördükləriniz

arasinda var?

Meşə, ağac, yaşıllıq,

maral,çay, su arasında

əlaqə olmasaydı, birləşib

belə gözəl mənzərə

yarana bilərdimi?

Şəkildəki həndəsi fiqurlardan yeni şəkillər

düzəldin.Bunu həm rəngli qələmlər, həm

rəngi kağızlar,həm də kompüter

proqramları vasitəsilə edin.

Birini mən düzəltdim.

Sözlər də belədir. Eyni sözlər müxtəlif

cür əlaqələnərək müxtəlif mənalı söz

birləşmələri və cümlələr əmələ gətirir.

Əlaqələr

Məna əlaqələri Sintaktik əlaqələr

Tabesizlik

əlaqəsiTabelilik

əlaqəsi

Yanaşma

İdarə

Uzlaşma

Öz aralarında bərabərhüquqlu olan vaqonlar paravoza tabedir.

Deməli, paravoz əsas, vaqonlar ondan asılıdır. Vaqonlardan birini

ayırsaq, qatar hərəkətinə davam edər, ancaq paravozu ayırıb

çıxartsaq, vaqonlar yerində dayanar.Vaqonlar da həm öz aralarında,

həm də paravozla bağlıdır.

Tabesizlik əlaqəsi həm bərabərhüquqlu sözlər, həmcins

üzvlər, həm də tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında

olur. Tabesizlik əlaqəsində olan tərəflər ya intonasiya, ya da

intonasiya və tabesizlik bağlayıcıları ilə əlaqələnir.

İkibaşlı oxla göstərilir.

Turalla Banu mehriban və səmimi

bacı-qardaşdırlar.

Turalla Banu bacı-qardaşdırlar

mehriban və səmimi

Tabesizlik əlaqəsi

Pişik siçanı kitabla vurdu,

ancaq siçan ölmədi.

Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında Həmcins üzvlər arasında

Siçan pişiyə tabe olmaq istəmir.

asılıasılı

Asılı tərəf

Əsas tərəf

Cəmiyyətdə insanlar arasında, təbiətdə heyvanlar,bitkilər arasında, hətta

cansız əşyalar da öz aralarında çox müxtəlif əlaqədədirlər. Bundan başqa

insanla heyvanlar,heyvanlarla bitkiər, cansız əşyalar arasında da əlaqələr var.

İnsan demək olar ki, çox şeyi özünə tabe edib. Lakin insanın da tabe

olduqları var. Sözlər də belədir. Həm tabe edirlər, həm də tabe olurlar.

İnsan düşüncəsi, şüuru ilə bütün canlılardan fərqlənir.

fərqlənir.İnsan

şüuru ilə düşüncəsi ilə canlılardan

bütün

Mübtəda ən müstəqil cümlə üzvüdür. Qrammatik cəhətdən heç bir

cümlə üzvündən asili deyil.

Aşağıdakı cümlə üzvləri və birləşmələr arasında olur:

3.Təyin tamamlıq2.Təyin təyin

4.Təyin zərflik 5.Təyin ismi xəbər feli xəbər

Balaca qız dərs oxuya-oxuya yuxulayır.

Kəpənək zərif qanadlarını

yellədir.Kəhər atlı igid meydana

ğəldi.

Pələnğ yırtıcı heyvandır.

6.Təyin

Ağıllı oğlan ol, dərsləri

yaxşı oxu.

Turistlər qədim kənddə

xeyli gəzdilər.

Birinci tərəf asılı, ikinci tərəf əsasdır.

1.Təyin mübtəda

Zərflik

Səbəb

Məqsəd

11.Feli birləşmənin asılı tərəfi ilə əsas tərəfi arasında: sən oxuyanda

Kəmiyyət

feli xəbər arasında

da yanaşma əlaqəsi

olur.

12.III növ ismi birləşmənin əsas tərəfi ilə tərəflər arasına girmiş söz arasında: mənim ağıllı qızım

Qorxduğu üçün gizləndi Yaşamaq üçün çalışır.

Çox işləyir.

Yavaş sürür.

8.Səbəb zərfliyi xəbər 9.Məqsəd zərfliyi xəbər

Tərzi-hərəkət

10.Tərzi-hərəkət

zərfliyixəbər

7.Kəmiyyət zərfliyi xəbər

Qadın maşını sürür.

--İdarə edən kimdir?

--Qadın

--İdarə olunan nədir?

--Maşın

əsasasılı

Sürücü idarəetməni itirsə nə

baş verər?

--İstiqamətini itirib hara

getdiyini bilməz.

Sözlər bir-birilə idarə əlaqəsi ilə

bağlanmasa nə olar?

--İnsanlar bir-birini başa düşməz.

Çayı Aydan içir, kətəni isə Gülsüm yeyir.

Çay Aydan içir, kətə isə Gülsüm yeyir.

Yeyir və içir sözləri idarə edib, çay və kətə

sözlərinin təsirlik halda olmasını tələb edir.

çayı içir kətəni yeyir

İdarə əlaqəsində əsas tərəf həmişə ikinci tərəf olur.

İdarə əlaqəsinin qrammatik

göstəricisi hal şəkilçiləridir.

İdarə əlaqəsi iki cür olur:

Adlarla idarə

Fellərlə idarə

Gəmini idarə edən

küləkdir, yoxsa gəmiçi?

Fellər adlıq haldan başqa, ismin bütün hallarını idarə edə bilir:

Qurbağaların quruldamağı

sükutu pozurdu.

Qoca qapıdan baxır. Ağacı kəsmək ağıllı fikir

deyil.

Onlar mətbəxdə işləyirlər.

Astronom ulduzlara baxır.

Adlarla idarə

İsimlər isim,sifət, say,əvəzlik, zərf və qoşmalarla idarə oluna bilir.

Qadina məhəbbət Alimdən ağıllı Quşlardan biri

Qapıya qədər Qurbağadan yuxarıdaİdmançının velosipedi

Əsas tərəfin tələbi ilə asılı tərəfin onunla şəxsə və

kəmiyyətə ğörə uyğunlaşmasına uzlaşma əlaqəsi

deyilir.

Uzlaşma əlaqəsi həm mübtəda ilə xəbər

arasında, həm də II və III növ təyini söz

birləşmələrinin tərəfləri arasında olur.

Uzlaşma əlaqəsində əsas söz birinci,

asılı söz ikinci olur.

Uzlaşma əlaqəsinin qrammatik

göstəriciləri II və III növ təyini söz

birləşməsində mənsubiyyət

şəkilçisi,mübtəda ilə xəbər arasında isə

şəxs sonluqları və kəmiyyət

şəkilçisidir.

Uşaq oynayir.

Uşaqlar oynayırlar

əsas

Ayyaqqabı ayağınıza

böyük olsa, özünüzü

necə hiss edərsiniz?

*Xəbərlə mübtəda arasında kəmiyyətə ğörə

uzlaşma pozulduğu halda, şəxsə görə

uzlaşma demək olar ki, pozulmur.

Mən fikirləşirəm Biz fikirləşirik

Sən fikirləşirsən Siz fikirləşirsiniz

O fikirləşir Onlar fikirləşirlər

*III şəxsin cəmində xəbər mübtəda ilə

kəmiyyətə görə uzlaşa da bilər, uzlaşmaya da

bilər.

Çalğıçı musiqi alətində çalır.

Çalğıçılar musiqi alətində çalırlar.

Aşpaz işləyir. Aşpazlar işləyirlər.

Üzgüçü suyun dibinə enir.

Üzgüçülər suyun dibinə enirlər.

Pişik topla oynayır.

Pişiklər topla oynayırlar.

Pişiklər topla oynayır.

Quş uçur.

Quşlar uçurlar.

Quşlar uçur.

Meymun qorxur.

Meymunlar qorxurlar.

Meymunlar qorxur.

Cəmdə olan mübtəda cansız varlıqlarla ifadə

olunduqda xəbər əksərən təkdə olur:

Yazda ağac yaşıllaşır.

Bu zaman kəmiyyətə görə uzlaşma əlaqəsinin pozulması qrammatik

normanın pozulması hesab edilmir.

Yağışdan sonra

göbələk çıxır.

Bir manqada olan 9 əsgər öz aralarında

bərabərhüquqludur, Hamısı bir yerdə manqa

komandirinə tabedir.

Bir taqımda olan 3 manqa əsgər və

komandirləri ilə birlikdə taqım komandirinə

tabedir.

3 taqım 1 bölükdür ki, bunlar da tabor,

sonra briqada, nəhayət, korpus komandirinə

tabedir. Korpus komandiri isə müdafiə

nazirinə tabedir. Bəs müdafiə naziri kimə

tabedir?

Ali baş komandana

Öz aralarında bərabərhüquqlu olan şagirdlər müəllimə tabedirlər. Bəs öz aralarında bərabərhüquqlu olan müəllimlər kimə tabedirlər?

Öz aralarında bərabərhüquqlu

olan işçilər müdirə tabedirlər .

Bəs müdirlər kimə tabedirlər? Sual:

İbtidai icma quruluşunda hamı bərabər olub Quldarlıq

quruluşunda qul və quldar münasibətləri yaranıb.

Feodalizm quruluşunda feodal və asılı kəndli, kapitalizm

quruluşunda isə burjuaziya və fəhlə sinfi formalaşıb. Deməli,

ibtidai icma quruluşundan sonra həmişə tabe edən və tabe

olanlar olub.

Debat:

Sintaktik

əlaqələr

Tabesizlik

əlaqəsi

Tabelilik

əlaqəsi

Tərəflər

bərabərhüquq

lu olur

Həmcins üzvlər və

tabesiz mürəkkəb

cümlənin tərəfləri

arasında olur

Bir tərəf əsas,

digər tərəf asılı

olur

Əsas tərəf tabe edən,

asılı tərəf tabe olan

tərəfdir

Sözlər və

cümlələr arasında

olur

İntonasiya və

bağlayıcı

vasitəsilə

əlaqələnir

Üç növü

var:yanaşma,idarə

uzlaşma

Açar söz sintaktik əlaqələrlə venn diaqramına daxil olun

İkibaşlı

oxla

göstərilir

-baş cümlənin

-budaq cümlənin

işarəsidir

Baykal göldür, qalanları dəniz

III qrup:

Ay peykdir, qalanları planet

Iqrup: II qrup

5.Ancaq yay sözündən istifadə etməklə cümlə qurun. Sözə həm

leksik, həm də qrammatik şəkilçilər artırmaq olar.

Yayı yaylaqda yayla,yayı yaylaqda yaylasan,yaydan yayınarsan.

3.4 cökə ağacı var. Hər ağacda 4 böyük budaq var. Hər böyük budağın 4

balaca budağı var. Hər balaca budaqda 4 alma var. Ağacların hamısında

cəmi neçə alma var?

Cökə ağacında alma bitmir.

4.Boş xanaya hansı

hərf yazılmalıdır?A z A D L I QQ I Z A L D

CAVABI BİLMƏK ÜÇÜN TIKLA

CAVABI BİLMƏK ÜÇÜN TIKLA

Hər sözüm bir pəhləvandır kim, bulub

təyidi-həqq,

Əzm qıldıqda tutar tədric ilə bəhrü bəri.

M.Füzuli

SON