JPŠ “Šume Republike Srpske” a.d. Sokolac

Pripravnički rad

-Mogućnosti gajenja lavande-

Mentor: Kandidat: Miladin Jeftić Drago Petković

Sadržaj:

Uvod............................................................................................................................................................3

Uopšteno o plantažiranju prave (francuske) lavande – Lavandula angustifolia...........................................4

Upotreba lavande.........................................................................................................................................5

Zasad lavande na lokaciji Grab kod Trebinja..............................................................................................6

Kontrola procenta primanja sadnica........................................................................................................7

Očekivani prinosi........................................................................................................................................8

Ostale mogućnosti zasada lavande na Grabu...............................................................................................9

Zaključak...................................................................................................................................................11

Literatura...................................................................................................................................................12

2

Uvod

Rod lavandi (Lavandula sp.) se koristi već skoro 2000 godina. Izvorno on je potekao iz predjela Mediterana, tačnije iz njegovih zapadnih dijelova: Korzike, Toskane i južnih dijelova Francuske, a vremenom se proširio na cijeli svijet, tako da se danas vrste iz ovoga roda gaje na svim kontinentima i, u manjem ili većem obimu, u skoro svim državama na svijetu. Rod lavandi obuhvata 48 vrsta, od kojih za Evropu, veći značaj imaju samo tri vrste:1. Lavandula angustifolia (vera) – francuska lavanda2.Lavandula x intermedia – lavandin3.Lavanda stoechas – španska lavanda, (Tasić et al. 2011).

To su višegodišnje žbunaste biljke, koje razvijaju snažan korijenov sistem (dubine do 4 metra), a dostižu visinu do 1 metar. Nadzemni dio biljke se sastoji od mnogobrojnih stabljika koje dostižu visinu do 80 cm. Grane su u donjem dijelu odrvenjele, a u gornjem dijelu zeljaste. Lišće je sitno, kožasto i izduženo, a cijela biljka je prekrivena sivo-bijelim maljama. Boja cvijeta je različita, najčeše je ljubičasta (različite nijanse), ali može da bude plava ili čak žuta ili bjeličasta. Biljka odlično podnosi sušu i nisku temperaturu (do -30oC). Nadmorska visina na kojoj raste je do 1200 metara, sa tim što na toj nadmorskoj visin moraju biti ispunjeni još neki uslovi kao što su blizina mora, kvalitet zemljišta i osunčanost (Tasić et al. 2011).

Zadnjih dvadesetak godina u svijetu je došlo do ekspanzije plantažnog uzgoja lavande (mada se lavanda plantažno uzgaja u Francuskoj i Italiji već stotinama godina), i to zbog dobijanja lavandinog cvijeta od kojega se kasnije dobija niz proizvoda od kojih je najvažniji lavandino ulje. Zbog kvaliteta ulja najviše se plantažira prava, odnosno francuska lavanda.

JPŠ “Šume Republike Srpske” su u 2012-oj godini osnovali probni zasad francuske lavande (Lavandula angustifolia) na području Centra za gazdovanje kršom, sa ciljem da se ispitaju mogućnosti plantažiranja ove vrste kod nas, odnosno na području Krša.

3

Uopšteno o plantažiranju prave (francuske) lavande – Lavandula angustifolia

Zemljište – Lavanda nema velike zahtjeve prema zemljištu, uspijeva na gotovo svim zemljištima koja sadrže dovoljno kreča, lošije rezultate pokazuje na kiselim glinovitim zemljištima. Raste i na veoma kamenitim i siromašnim zemljištima. Zbog kvaliteta cvijeta preporučuju se južne ekspozicije i vece nadmorske visine (više od 600 metara). Zemljište bi radi upotrebe mehanizacije trebalo da bude sa malim nagibom (maksimalno 10 %). Dubina oranja zavisi od zemljišta, a najčešće oko 40 cm.

Đubrenje – Obzirom da je riječ o višegodišnjoj vrsti, đubrenju treba posvetiti maksimalnu pažnju. Najbolji rezultat se dobije ako se kombinuju organska i mineralna đubriva. Od mineralnih se unose fosforna (300-500 kg∕ha) i azotna (100-200 kg∕ha).

Razmnožavanje – Lavanda se može razmnožavati vegetativno, dijeljenjem starih bokora i reznicama, i generativno, sjetvom sjemena. Kada se lavanda razmnožava sjemenom dobijaju se jedinke neujednačene po izgledu i kvalitetu, pa se u praksi gotovo uvijek koristi razmnožavanje ožiljenim reznicama. Reznice se proizvode tako što se odsijecaju dijelovi grana sa starijih busenova iz proizvodnog zasada, dužine 15-20cm. Odsječeni dijelovi se pikiraju u dobro pripremljeno i poravnato zemljište. Reznice se pripremaju u proljeće, dok biljke još nisu krenule. Pikiranje se izvodi u otvorene brazdice duboke 5-10 cm na rastojanju 10-15cm između redova i između biljaka. Reznice se polažu po jednoj strain brazdice i zatim pokrivaju zemljom. Reznice se redovno plijeve i zalivaju do jeseni, kada se rasađuju.

Sadnja – Moguća je jesenja (oktobar ili novembar) i proljetnja (mart ili april) sadnja. Posebnu pažnju treba obratiti na sistem sadnje. Danas je uobičajno da se lavanda sadi u redove. Od razmaka između i unutar redova zavisi i broj sadnica po 1ha, kao i kasnija upotreba mehanizacije pri okopavanju ili sakupljanju lavandinog cvijeta. Ovo je jedan od važnijih segmenata planiranja plantaže lavande, jer pravilnom procjenom međurednog (i unutarrednog) razmaka mogu da se znatno smanje kasnija ulaganja u zaštitu od korova i da se primjeni mašinsko sakupljanje cvijeta što ima veliki uticaj na ukupna sredsta koja se ulažu u plantažu. Razmak između redova bi trebao da bude 80-100 cm, a razmak između biljaka 60-80 cm (Tasić et al 2011). Curtis Beus (2006) za manje kultivare francuske lavande preporučuje međuredni razmak do 1 m, a za veće (koji će se mehaniči sakupljati) 1,2-1,8 metara, a razmak unutar reda od 35-90 cm. Kod nekih vrsta lavandina ove razmake, takođe prema Curtis Beus (2006), treba množiti sa 1,5 zbog njihovog bujnijeg rasta i većih cvijetnih drški. Kada se ove brojke prevedu na površinu, za jedan hektar je potrebno 10000-20000 sadnica.

Berba – Zavisi od nadmorske visine, od kraja juna, pa do kraja jula. Berba se može obavljati ručni i mašinski. Dalja manipulacija sa lavandom zavisi prije svega od namijene, odnosno da li će se koristiti za dobijanje lavandinog ulja ili za neku drugu namjenu (npr. proizvodnja začina ili suvog cvijeta).

4

Plantaža prave lavande se može rentabilno koristiti maksimalno do 20. godine, sa tim što zadnjih par godina prinos polako opada ( izvor: bosniafarma.ba).

Upotreba lavande

Od lavande se koristi cvijet, mada u nekim zemljama se koriste i stapke od cvijeta i to kao kompost, ali primarni značaj ima cvijet.Najznačajniji proizvod koji se dobije od cvijeta lavande je lavandino ulje, koje ima široku primjenu u kozmetiškoj industriji i u medicini (glavobolja, nesanica, umor, depresija, oboljenja kože, reuma, astma, opekotine, menopauza…).Glavni sastojak lavandinog ulja su linalilacetat i linalol. Osim toga sadrzi tanine, flavonide, fitosterole, kumarine, propionate, valerijante… (Janičić, 2004).Cvijet lavande se još koristi i kao insekticid, osvježivač prostora, u kulinarstvu i u dekorativne svrhe.

Najveći svjetski proizvođači lavande su Francuska, Italija, Španija, Bugarska, Novi Zeland i SAD. Na prostoru bivše Jugoslavije najviše površina pod zasadom lavande ima Hrvatska, ali to su većinom zasadi takozvanog lavandina (Lavandula x intermedia), čije je ulje lošijeg kvaliteta od ulja prave lavande. I zanimljivo, većina zasada lavande u Hrvatskoj se nalazi u kontinetalnom dijelu, što potvrđuje ideju da lavanda nije samo mediteranska biljka.Kod Bele Palanke, u Srbiji, se nalazi plantaža lavande površine 27 ha, a u blizini Mostara, u BiH, postoji zasad od preko 35 ha.

Slika br. 1.: Plantaža lavande kod Bele Palanke (izvor: www.pressonline.rs)

5

Zasad lavande na lokaciji Grab kod Trebinja

Prvi zasad lavnde u vlasništvu preduzeća “Šume Republike Srpske” je osnovan na području Centra za gazdovanje kršom. Lokacija zasada je GJ “Štirovik - Bijela Gora”, odjel 170, odsjek a. Zasad se nalazi na lokaciji zvanoj Grab, 50-ak metara od magistralnog puta Trebinje – Herceg Novi. Ovaj lokalitet ispunjava gotovo sve uslove neophodne za gajenje lavande ( nadmorska visina, ekspozicija, sastav zemljišta, odsustvo podzemnih voda, broj sunčanih dana 260 godišnje, pristupačnost, mogućnost korištenja mehanizacije…). Jedina nepovoljna okolnost je bila ta, što se na ovome lokalitetu javljaju strujanja istočnih vjetrova (mlade sadnice lavande mogu biti osjetljive), ali kontrolama nakon sadnje utvrđeno je da vjetar nije imao uticaja na mlade biljke.

Podaci o lokalitetu:

PJ “Štirovik – Bijela Gora”Odjel 170 aVeličina zasad: 2,08 ha (pripremljena je bila površina od 2,5 ha, ali je dio ostao nezasađen zbog sistema sadnje)Nadmorska visina: 680 mEkspozicija: vecinom ravno, mali dio ima JZ ekspozicijuNagib terena: 0%, u malom dijelu 1-2%Podloga: krečnjakZemljište: plitka krečnjačka zemljišta, sa crvenicom i sporadično rendzinom, znatna kamenitost (do 40%), veličina kamenja obično ne prelazi 5 cm.

Ovaj lokalitet je izabran od nekoliko ponuđenih, koji su imali iste ili možda čak i bolje osnovne uslove, zbog svoga ravnoga terena, što omogućava primjenu mehanizacije, a samim tim se vrše znatne uštede u pogledu radne snage.

Ukupan broj sadnica koje su zasađene je 25000. Sistem sadnje bio je redni, razmak unutar reda je 60 cm, a razmak između redova je 1,5 m. Postojali su prijedlozi da se sadi sa većim ili manjim razmakom (1m x 1m ili 0,7m x 1,2m), ali je zbog mogućeg uticaja korova na mlade sadnice ipak odlučeno da se sadi 0,6m x 1,5m. Naime, ovim razmakom se omogućava da sadnice unutar reda vrlo brzo pokriju zemljište, što onemogućuje rast korova, a razmak od 1,5m (koji ce kasnije zbog rasta žbunova lavande biti 70-80 cm) omogućuje mehanički vid borbe protiv korova, tj. frezanje.

Prije sadnje izvršeni su obilasci privatnih zasada lavande u Popovom Polju i Ljubinju, i konsultacije sa vlasnicima tih zasada oko mogućih grešaka prilikom obrade zemljišta, sadnje, orezivanja, održavanja i zaštite. Takođe stručnu pomoć je pružila i agronom Slobodanka Čomić, kojoj je plantažiranje ljekovitog i aromatičnog bilja uža specijalnost.

Obrada zemljišta je vršena oranjem na dubino od 40 cm, a zatim i frezanjem, kako bi se dobio sto rastresitiji površinski sloj i kako bi se stvorile mikropore koje će duže vremena zadržati vlagu. Potom je cijela površina ograđene sa četiri reda žice.

6

Sadnju je izvršena 26. aprila 2012. Godine. Pripremne radnje i sadnju su sproveli radnici Centra za gazdovanje kršom, a bili je angažovani i dodatna radna snaga.

Sadnice su kupljene od firme “Rico a.d. holding co” iz Beograda, tačnije od njene kćerke firme “Ljekobilje” Ljubinje. Sadnice su bile stare tri godine (3+0). Glavni razlog zašto su sadnice kupljene u Ljubinju, pored kvaliteta, je taj što je Ljubinje udaljeno od mjesta sadnje oko 70 km, pa je stres prilikom transporta (na šta su sadnice lavande veoma osjetljive) sveden na minimum.

Slike br. 2 i 3: Radovi prilikom podizanja zasada lavande kod Trebinja (Jović, N. 2012)

Prilikom sadnje je vršeno i zalijevanje sadnica, za šta je bilo angažovana i vatrogasna cisterna.Određeni broj sadnica (> 2%), bio je u lošem stanju, ali su i one unošene u zasad, jedino su izostavljene potpuno suve sadnice kojih je bio zanemarivo mali broj.

Kontrola procenta primanja sadnica

Za potrebe ovoga rada izvršene su tri provjere zasada, sa ciljem da se utvrdi koliki se procenat sadnica primio. Provjer su vršene 20. maja, 26 juna i 1. avgusta. Pošto je na plantaži veliki broj sadnica, provjera se vršila na osnovu uzorka. Uzorak se uzimao na taj način što su se provjeravale sadnice svakoga petog reda ili što bi se uzimalo više probnih površina od 100 m2. Uslovi na plantaži su dosta jednolični, pa se ovaj metod može smatrati prilično tačnim. Jedina uočena razlika je u kamenitosti tla (sa više ili manje kamnje do 5 cm), ali to ne bi trebali da utiče na procenat primanja biljaka, mada je uzorak bio ravnomjerno uziman i sa tih površina. Na prvoj provjeri procenat primanja je bio skoro 95 %. Ovaj procenat je manje-više ostao nepromijenjen i u naredna dva pregleda, sa tim da su par sadnica koje su na prvom pregledu bile gotovo suve, u narednim pregledima pokazale znake podmlađivanja. U Trebinju je mjesec jul po temperaturi bio iznad višegodišnjeg prosjeka, sa veoma malo padavina, ali to lavandi nije nanijelo štetu.

7

Ovo su podaci prikupljeni za ovaj rad, a tačne podatke (totalno brojanje) će dati inženjeri Centra za gazdovanje kršom.Visok procenat primljenih sadnica pokazuje da je izbor lokacije i sadnica bio opravdan, i da je sam proces sadnje obavljen na visokom nivou.

Slike br. 4, 5 i 6: Zasad lavande kod Trebinja, slikano 26. juna i 1. avgusta (Petković, D. 2012)

Očekivani prinosi

Prema podacima koji koji se nalaze na sajtu www.bosniafarma.ba i prema iskustvima privathih uzgajivača prinos u prvoj godini je neznatan, a onda se, uz pravilne agro-tehničke mjere, polako povećava, da bi u šestoj godini dostigao otprilike 3 t/ha lavandinog cvijeta (ovdje je riječ o sviježem cvijetu, prinos suvog cvijeta je maksimalno do 800kg/ha), i taj prinos se zadržava narednih 10-11 godina, da bi poslednje 3-4 godine bio u znatnom padu (vijek zasada lavande je oko 20 godina). Međutim ima primjera da se uz pravilno održavanje, vijek, a tako i prinos, produže za još par godina.

8

Grafikon br. 1: Projektovani prinos lavande (izvor: www.bosniafarma.ba, uredio Petković D. 2012)

Ostale mogućnosti zasada lavande na Grabu

Pored već pometunih potencijala u proizvodnji cvijeta lavande, ovaj zasad bi mogao da ima i još neke izvore prihoda. To se prije svege misli na turističke potencijale, proizvodnju meda i možda najvažnije proizvodnju sadnog materijala.Područje krša zbog svojih poznatih karakteristika i zbog neodgovarajućeg sadnog materijala ima velike probleme sa pošumljavanjem terena. Jedna od mogućnosti je „pošumljavanje“ lavandom. Naime, to ne bi bilo pošumljavanje u klasičnom smislu, već bi se sadnjom lavande stvorila zelena površina koja bi smanjila dalje erodiranje zemljišta, smanjila bi temperatur zagrijavanja zemljišta, imala bi pozitivan vizuelni efekat itd. Naravno, sadnja ne bi bila plantažnog tipa, već bi se sadilo na odgovarajućim terenima koji imaju minimum uslova koje lavanda zahtijeva. Nešto slično se radi u na ostrvu Hvaru u Hrvatskoj, a koji ima još surovije ljetne klimatske uslove od Trebinja. Na Hvaru se uzgajaju zasadi prave lavnde i hibrida lavandina.

9

Slika br. 7: Zasadi lavande na Hvaru (izvor: www.wikimedi.org)

Lavanda je veoma medonosna biljka (nektarnost je 6), a sa jednog hektara se može dobiti oko 500 kg meda. (medvisegrad.com)Turistički potencijali ovoga zasada bi mogli da se iskoriste jer se nalazi u blizini magistralnog puta Trebinje-Herceg Novi, kojim prolaze brojni turisti. Sličnih „farmi lavande“ ima u cijelom svijetu, ali ih gotovo i nema u Crnoj Gori i dubrovačkom zaleđu, pa bi nešto ovako predstavljalo turističku atrakciju. Njihov cilj je da privuku turiste prodajom suvenira, lavandinog cvijeta, ulja, meda, kulinarskih specijaliteta, organizacijom manifestacija branja lavande... Da bi se ovaj zasad mogao nazvati „farmom lavande“ moraju da budu ispunjeni i određeni infrastrukturni uslovi.

10

Zaključak

U ovome radu nisu analizirani finansijski detalji (cijena sadnice lavande, cijena obrade zemljišta, cijena radne snage, cijena cvijeta ili ulja lavande...), kao ni neki tehnički detalji koji će sprovoditi u kasnijim godinama (tehnike i sredstva branja, mogćnosti destilacije...), već je predstavljena lavanda kao jedna relativno nova kultura na našem području i opisan je probni zasad lavande u blizini Trebinja.Za Centar za gazdovanje Kršom, lavanda bi mogla u budućnosti da predstavlja jedan od izvora prihoda i sredstvo za pošumljavanje teških terena.Međutim, bilo kakve dublje ocijene i analize se mogu davati tek na proljeće naredne godine, kada zasad lavande prođe kroz sva četiri godišnja doba. Na osnovu stanja lavande u aprilu naredne godine, moćiće se ocijeniti da li ta biljka ima perspektivu na području Hercegovine.

11

Literatura

Anonimus (2009): Lavanda (online), dostupna na: http://www.bosniafarma.ba/dokumenti/sektorski-dokumenti/ljekobilje-i-med/

Beus, Curtis (2006): Growing and marketing lavender, Washington State University, College of Agricultural, Human, and Natural Resource Sciences.

Tasić S., Čomić S. (2012): Priručnik za skupljanje i gajenje ljekovitog bilja i šumskih plodova, skripta, Trebinje 2012.

Grlić, Lj. (1986): Enciklopedija samoniklog ljekovitog bilja, August Cesarec, Zagreb.

Jančić, R. (2004): Botanika farmaceutika, Službeni list SCG, Beograd

Gostuški, P. (1970): Lečenje lekovitim biljem, Narodna knjiga, Beograd

Fotografije:

www.pressonline.rswww.wikimedia.orgJović Neđo, diplomirani inženjer šumarstvaPetković Drago, diplomirani inženjer šumarstva

12