lefko ma

Το Καλντερίμι της Σιωπής& η Πόρτα της Ελπίδας

Όποιος θέλει να μεριμνήσει για το μέλλον, πρέπει να δέχεται το παρελθόν με σεβασμό και το μέλλον με καχυποψία .

(Joseph Jourept, ινδός φιλόσοφος, 19ος αιώνας)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Εισαγωγή.............................................................................................................................σελ. 9

2. Λίγα λόγια για την περιβαλλοντική Εκπαίδευση....................................................σελ. 10-14

3. Ηπειρώτικη Αρχιτεκτονική......................................................................................σελ. 15-20

4. Ο Γάκης Βούτσης θυμάται.......................................................................................σελ. 21-23

5. Παραδοσιακά κτίσματα, πετρογέφυρα, νερόμυλοι...............................................σελ. 24-30

6. Χριστιανισμός και Παράδοση...................................................................................σελ. 31-41

7. Η Τέχνη του χτίστη – μάστορα στην κωμόπολη Πλαισίβιτσα (Πλαίσιο) Ηπείρου...................................................................................................σελ. 42-47

8. Κορινθία, Περσία, Θεσπρωτία................................................................................σελ. 48-49

9. Το μπουλούκι..............................................................................................................σελ. 50-51

10. Το Φοινίκι Θεσπρωτίας, η παραδοσιακή προσέγγιση του Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού................................................................................σελ. 52-63

11. Τι μας διδάσκουν οι παραδοσιακοί οικισμοί – κτίσματα και ποια μπορεί να είναι η συμβολή τους στη βιώσιμη ανάπτυξη..................................................σελ. 64-68

12. Δείγματα παραδοσιακών οικισμών και κτισμάτων σε κοντινή απόσταση από το ΚΠΕ Φιλιατών (πεδία δράσης)..................................................................σελ. 69-75

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το βιβλίο αυτό γράφτηκε από τους εκπαιδευτικούς του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαί-δευσης (Κ.Π.Ε.) Φιλιατών , μετά από επιτόπια έρευνα, φωτογραφήσεις, αναζήτηση στοιχείων και συλλογή προσωπικών εμπειριών από κατοίκους των χωριών τα οποία αποτελούν θεματικό άξονα της εργασίας, κατά το σχολικό έτος 2009 – 2010.

Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να υποστηρίξει ένα από τα προγράμματα του Κ Π.Ε. Φι-λιατών «Παραδοσιακοί Οικισμοί, Πετρογέφυρα, Νερόμυλοι…». Το πρόγραμμα σχεδιάστηκε για μαθητές Α/θμιας εκπαίδευσης (μονοήμερο πρόγραμμα) και Β/θμιας εκπαίδευσης (πολυήμερο), για περιβαλλοντικές ομάδες που έχουν επιλέξει συναφή θέματα ή που συμμετέχουν στο εθνικό θεματικό δίκτυο «Παραδοσιακοί Οικισμοί και Φύση» με συντονιστή το Κ.Π.Ε. Κόνιτσας.

Στεκόμαστε λίγο στον υπότιτλο του θεματικού δικτύου «Παραδοσιακοί Οικισμοί και Φύση» ο οποίος είναι «Προσέγγιση των παραδοσιακών πρακτικών διαχείρισης του φυσικού περιβάλ-λοντος στους χώρους μελέτης και προβολή τους στη σημερινή εποχή, με στόχο την ολοκλη-ρωμένη και αξιοβίωτη ανάπτυξη». Στην παράγραφο αυτή αποτυπώνεται η επιδίωξή μας με αυτή τη δράση να βοηθήσουμε πατώντας στα χνάρια των προγόνων μας, βαδίζοντας στη σκιά της βαριάς μας κληρονομιάς. Στόχος μας είναι να κρατήσουμε αναμμένη τη δάδα δίνοντας έτσι στους νέους ορατά (εάν είναι δυνατόν ακόμα) δείγματα, κτίρια, γεφύρια, νερόμυλους κ.α. με την ελπίδα της αναβίωσης των οικισμών (Oπως Ψαράδες Πρεσπών, Νυμφαίο Φλώρινας, Τζουμέρ-κα, Πήλιο, Ζαγοροχώρια κ.λπ.) ως παραδείγματα που θα οδηγήσουν στην αλλαγή της στάσης των ανθρώπων σχετικά με την υπάρχουσα κατάσταση των δικών μας χωριών.

Μέσα από το θεματικό άξονα αυτού του προγράμματος δε στοχεύουμε μόνο σε μια μορφή περιγραφικής έκθεσης ή τουριστικής προβολής. Μπορούμε, σε συνεργασία πάντα με τους μα-θητές «να δούμε», «να βρούμε» και άλλα σωσίβια σωτηρίας αυτού του ξεχασμένου τόπου.

Στο πλαίσιο της εκπαίδευσης, της παροχής γνώσεων και πληροφοριών μέσα από προγράμ-ματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, καλύτερα ίσως της αειφόρου ανάπτυξης, πηγάζουν και λύσεις σωστής αξιοποίησης και ορθολογικής διαχείρισης φυσικών αξιών και πόρων. Οφείλουμε άλλωστε να παραδώσουμε στα παιδιά μας όσο πλουσιότερα γίνεται όσα κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας.

9

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΚΟΣΥπεύθυνος Κ.Π.Ε. Φιλιατών

2. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Το περιβάλλον και ταυτόχρονα κάθε μαθησιακή δραστηριότητα που σχετίζεται με αυτό, αντιμετωπίστηκε για πολλά χρόνια ως ένα θέμα που αφορούσε μόνο μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, τους οποίους μάλιστα ο πολύς κόσμος συνήθιζε (και σε πολλές περιπτώσεις συνη-θίζει ακόμα) να αποκαλεί οικολόγους ή φυσιολάτρες.

Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, όλο και περισσότερο γίνεται αποδεκτό ότι το περιβάλλον και τα περιβαλλοντικά προβλήματα, που έχουν προκύψει ως συνέπεια των ανθρώπινων δρα-στηριοτήτων, είναι μια υπόθεση που μας αφορά όλους. Η ρύπανση του ατμοσφαιρικού αέρα, η ρύπανση των υδάτων και η αλόγιστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων έχουν ήδη οδηγήσει σε σημαντικές αλλαγές στα κλιματικά δεδομένα σε πλανητική κλίμακα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2002).

Παράλληλα, η κατάσταση επιδεινώνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας, την άνοδο της μέσης στάθμης των θαλάσσιων υδάτων, τα ακραία καιρικά φαινόμενα, την εξαφάνιση ειδών χλωρίδας και πανίδας που περιορίζουν αισθητά πλέον το χώρο δράσης και ανάπτυξης (ζωής) του ανθρώπινου είδους.

Η UNESCO έχει μάλιστα αποδεχτεί ότι η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση των πολιτών απο-τελεί λειτουργία με σημαντική κοινωνική διάσταση, καθώς τα σύγχρονα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα σχετίζονται άμεσα και φανερά με τις αλλαγές στο φυσικό περιβάλλον (UNESCO, 1999).

Στη χώρα μας, με το Νόμο 1982/90 άρθρο 11 παρ. 13, η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση απο-τελεί τμήμα των προγραμμάτων των σχολείων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ένα χρόνο αργότερα, ο νόμος επεκτείνεται και στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Σκοπός της Περιβαλλο-ντικής Εκπαίδευσης είναι να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές/τριες τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, να ευαισθητοποιηθούν για τα προβλήματα που συνδέονται με αυτό και να δραστηριοποιηθούν με ειδικά προγράμματα, ώστε να συμβάλουν στη γενικότερη προσπάθεια αντιμετώπισής τους. Στον ίδιο νόμο, προβλέπεται η ίδρυση των Κέντρων Περι-βαλλοντικής Εκπαίδευσης.

10

ΟρισμοίΟι ορισμοί που έχουν δοθεί για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση είναι πολλοί. Ο πλέον απο-

δεκτός και ταυτόχρονα διαδεδομένος ορισμός θεωρείται αυτός που δόθηκε από την UNESCO το 1977, στην Τυφλίδα της Γεωργίας (πρώην Σοβιετικής Ένωσης). Αυτός είναι ο εξής: «η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση προωθεί την ανάπτυξη σαφούς αντίληψης και ενδιαφέροντος για την οικονομική, κοινωνική, πολιτική και οικολογική αλληλεξάρτηση σε αστικές και αγροτικές περιοχές. Παρέχει σε κάθε άτομο δυνατότητα απόκτησης γνώσεων, αξιών, στάσεων, αφοσίω-σης και δεξιοτήτων που χρειάζονται για να προστατεύσει και να καλυτερεύσει το περιβάλλον. Συμβάλλει στη δημιουργία νέων προτύπων συμπεριφοράς, ατόμων, ομάδων, κοινωνιών προς το περιβάλλον».

Το 1992 στο Ρίο της Βραζιλίας, πραγματοποιήθηκε διεθνές συνέδριο της UNESCO για το περιβάλλον και την ανάπτυξη όπου προστίθεται ο όρος «Εκπαίδευση για την Αειφορία» ή «Εκ-παίδευση για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη». Η έννοια της εκπαίδευσης για τη βιωσιμότητα ορίζεται ως εξής: «Η Εκπαίδευση για την Αειφορία είναι μια δια βίου μαθησιακή διαδικασία που οδηγεί στη δημιουργία πληροφορημένων και ενεργών πολιτών, οι οποίοι διαθέτουν τις δεξιότητες της δημιουργικής επίλυσης προβλημάτων, διαθέτουν επιστημονική και κοινωνική παιδεία και αφοσίωση προκειμένου να εμπλακούν σε υπεύθυνες ατομικές και συλλογικές δράσεις. Αυτές οι δράσεις θα βοηθήσουν στην εξασφάλιση ενός περιβαλλοντικά υγιούς και οικονομικά ευημε-ρούντος μέλλοντος».

Στις ημέρες μας βρίσκονται σε παγκόσμιο επίπεδο συζητήσεις για τον ορισμό της αειφορί-ας και της διαφοροποίησης με την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και φαίνεται να υπερισχύει η έννοια της Εκπαίδευσης για την Αειφορία». Αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό αν λάβουμε υπόψη μας πως κάθε έτος της δεκαετίας 2006-2014 διαθέτει θεματικό χαρακτηρισμό με περιεχό-μενο που εντάσσεται στο πλαίσιο του όρου της αειφορίας. Για παράδειγμα έχουν δοθεί θεμα-τικοί χαρακτηρισμοί όπως «Εκπαίδευση και ανθρώπινα δικαιώματα» 2010-2011, «Υγεία και παραγωγικές διαδικασίες» 2011-2012, «Ανθρωπογενές περιβάλλον και αειφόρος διαχείριση» 2012-2013.

Η ανάδειξη της βιώσιμης ανάπτυξης, ως βασικής έννοιας για την αντιμετώπιση της περι-βαλλοντικής κρίσης και η καθιέρωση της εκπαίδευσης ως βασικής συνιστώσας για την επίτευ-ξη ενός βιώσιμου κόσμου, αναγνωρίσθηκαν μέσα από μια σειρά διεθνών διασκέψεων και δια-

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΚΟΣ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣH

11

κηρύξεων (Ρίο 1992, Θεσσαλονίκη 1997, Γιοχάνεσμπουργκ 2002) (UNCED 1992, MIOESCD 1998, UN/DESA 2002) με αποκορύφωμα την υιοθέτηση της «Στρατηγικής για την Εκπαίδευ-ση για την Αειφόρο Ανάπτυξη: 2005-2015» (UN 2005).

Το βασικό ερώτημα σε ότι αφορά την επίτευξη της Αειφόρου Ανάπτυξης δεν είναι πως η εκπαίδευση θα συμβάλλει στη διαμόρφωση μοντέλων βιωσιμότητας, μέσα από τα οποία θα επιχειρηθεί η αλλαγή συμπεριφορών, αλλά πως η εκπαίδευση μαζί με την κοινωνία μπορούν να συμβάλλουν στη διαμόρφωση συμπεριφορών, προσανατολισμένων στην αειφορία. Η απάντηση – πρόκληση στο παραπάνω ερώτημα εντοπίζεται στην Ε.Α.Α. , η οποία προσανατολίζεται σε μια ανοικτή μαθησιακή διαδικασία και στοχεύει στη δια βίου μάθηση των πολιτών, ως μιας εξελισ-σόμενης διαδικασίας κοινωνικής αλληλεπίδρασης η οποία ξεκινά από το άτομο, εμπλέκει τους άλλους και διεξάγεται σε συγκεκριμένο χώρο (Ζαχαρίου Α. - Κατσίκης Α. 2006).

Οι σκοποί και οι στόχοι της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στοχεύει στο να ενεργοποιήσει τα άτομα και να τα καταστή-σει ικανά, όχι μόνο να ανταπεξέλθουν στις διαρκώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές συνθήκες αλλά ταυτόχρονα να βρουν τη δύναμη να τις βελτιώσουν προς όφε-λος του κοινωνικού συνόλου.

Ειδικότερα επιδιώκει: • Να βοηθήσει τα άτομα ώστε να κατανοήσουν την ύπαρξη και τη σπουδαιότητα της κοι-

νωνικό-οικονομικής, πολιτικής και οικολογικής αλληλεξάρτησης στις αστικές αλλά και αγροτι-κές περιοχές.

• Να καταστήσει τα άτομα ενεργούς πολίτες, αποκτώντας γνώσεις, στάσεις, ικανότητες και δεξιότητες καλλιεργώντας ταυτόχρονα την έννοια της ομαδικότητας για την προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος.

• Να βοηθήσει στην ανάπλαση των στάσεων του κοινωνικού συνόλου, της ομάδας και του καθένα μας, σχετικά με τα περιβαλλοντικά προβλήματα – θέματα.

Στη διακήρυξη του Βελιγραδίου το 1975, διευκρινίζονται οι στόχοι της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, οι οποίοι είναι:


12


Συνειδητοποίηση: • να βοηθήσει άτομα και κοινωνικές ομάδες να αποκτήσουν επίγνωση και ευαισθησία σχετικά με το συνολικό περιβάλλον και τα συνδεόμενα με αυτό προβλή-ματα. Γνώση: • να βοηθήσει άτομα και κοινωνικές ομάδες να αποκτήσουν μια βασική γνώση του συνολικού περιβάλλοντος των συνδεόμενων με αυτό προβλημάτων καθώς και τον υπεύ-θυνο ρόλο της ανθρωπότητας.Στάσεις:• να βοηθήσει άτομα και κοινωνικές ομάδες να αποκτήσουν τις κατάλληλες δε-ξιότητες για να επιλύουν περιβαλλοντικά προβλήματα.Ικανότητες:• να βοηθήσει τα άτομα και τις κοινωνικές ομάδες να αποκτήσουν τις κατάλ-ληλες δεξιότητες για να επιλύουν περιβαλλοντικά προβλήματα.Ικανότητα Αξιολόγησης:• να βοηθήσει άτομα και κοινωνικές ομάδες να αξιολογήσουν τα περιβαλλοντικά μέτρα και εκπαιδευτικά προγράμματα, σε σχέση με την οικολογική, πολιτική, οικονομική, κοινωνική, αισθητική και εκπαιδευτική τους διάσταση.

Στόχοι της περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

13

Συμμετοχή: • να βοηθήσει άτομα και κοινωνικές ομάδες να αναπτύξουν την αίσθηση της υπευθυνότητας και του επείγοντος σε σχέση με τα περιβαλλοντικά προβλήματα, προκει-μένου να εξασφαλίσει την κατάλληλη δράση για την επίλυση αυτών των προβλημάτων.

Βιωματική μάθηση – προσέγγιση

Στο χώρο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης με τον όρο βιωματική μάθηση αναφερόμαστε στην οργάνωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας μέσω της εμπειρίας, δηλαδή η ενεργή συμμετο-χή των μαθητών σε δραστηριότητες όπως έρευνα πεδίου, παρατήρηση, καταγραφή, συνεντεύ-ξεις, καλλιτεχνικές δημιουργίες κ.α.

Η θεωρία της βιωματικής μάθησης δίνει έμφαση στην εμπειρία στο πεδίο δράσης, στην ομαδικότητα και στους δεσμούς της σχολικής τάξης βάζοντας σωστές βάσεις μάθησης και κοινωνικών σχέσεων.


14

ΛΑΚΜΕΤΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ

Μέλος της Π.Ο. Κ.Π.Ε. Φιλιατών

3. ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Ο δήμος Φιλιατών , ο μεγαλύτερος σε έκταση δήμος του νομού Θεσπρωτίας, περιβάλλεται

από ορεινούς όγκους, όπως τα όρη των Φιλιατών, το Φαρμακοβούνι και η Μουργκάνα και κα-

ταλαμβάνει το σύνολο σχεδόν της ομώνυμης επαρχίας μεταξύ του ποταμού Καλαμά και των

Ελληνοαλβανικών συνόρων. Ο ποταμός Καλαμάς και ο παραπόταμος του Καλπακιώτικος δημι-

ουργούν κοιλάδες και φυσικά περάσματα. Οι υδάτινοι αυτοί δρόμοι σε συνδυασμό με το έντονο

ανάγλυφο συντελέσαν στην πρώιμη κατοίκιση του από τους προϊστορικούς χρόνους, καθώς

παρείχαν αυτάρκεια και ασφάλεια στους κατοίκους.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο ιδρύονται στις όχθες του Καλαμά κάστρα και οικισμοί. Τον 11ο

αιώνα χτίζεται η ιερά μονή της Πανάγιας του Ραγίου, γνωστή από τα βυζαντινά χρυσόβουλα,

στη δυσπρόσιτη πλαγιά της Μουργκάνας χτίστηκε ο Τσαμαντάς, ενώ το 1300 περίπου ιδρύθη-

κε η Ι. Μ. Γιρομερίου. Οικισμοί της περιοχής, τα ονόματα των οποίων αναφέρονται σε υστε-

ροβυζαντινά έγγραφα διατηρηθήκαν μέχρι τις μέρες μας διατηρώντας αρχιτεκτονικά στοιχειά

από την περίοδο της ακμής τους, όπως η Σίδερη, ο Τσαμαντάς , το Φοινίκι , το Τρικόρυφο ,

το Πλαίσιο.

Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Ηπείρου, παρά τις επιμέρους τοπικές μορφολογικές ιδιαιτερό-

τητες, εμφανίζει κοινά χαρακτηριστικά σε όλες τις ορεινές περιοχές. Οι μορφές των κτιρίων

ενσωματώνονται αρμονικά στο γύρω φυσικό περιβάλλον, ενώ η διάταξή τους στο χώρο, όπως

και η επιλογή της χωροθέτησης των οικισμών, γίνονται με κριτήρια το φυσικό ανάγλυφο, τον

προσανατολισμό, τη θέα και καθοριστικούς κοινωνικούς λόγους (άμυνα, πολιτικοί, θρησκευτι-

κοί, κ.λ.π.).

Στην πλειοψηφία τους οι οικισμοί δεν δημιουργούνται από το μηδέν, αλλά προέρχονται από

τη σταδιακή συνένωση διάσπαρτων οικιστικών μονάδων - η παραδοσιακή κατοικία ήταν μια

μονάδα που στέγαζε την οικογένεια (διευρυμένη οικογένεια) καλύπτοντας ανάγκες στέγης και

εργασίας. Συνήθως οι οικισμοί αποτελούνται από συγγενικές ομάδες, γεωργοκτηνοτροφικές,

οργανωμένες σε μικροκοινωνίες. Υπάρχουν λίγα οργανωμένα τσελιγκάτα τα οποία πλαισιώ-

15

νονται από μικροκτηνοτρόφους, που εξαρτούν από αυτά την επιβίωση και την αναπαραγωγή

τους (Νιτσιάκος 1994). Η μετάβαση στην εξελιγμένη κοινωνική οργάνωση, η οποία προήλθε

από τη συνένωση διαφορετικών οικισμών σε ένα κέντρο - διοικητική μονάδα γίνεται κατά την

Τουρκοκρατία, για λόγους άμυνας, ασφάλειας, επιβίωσης (οι ανάγκες λειτουργίας του οθωμα-

νικού συστήματος υπαγόρευαν επίσης τη σύσταση κοινοτήτων - έλεγχος, είσπραξη φόρων). Η

παραχώρηση προνομίων από τους Τούρκους, εξασφαλίζει την λειτουργία και κοινωνική εξέ-

λιξη των κοινοτήτων. Πιθανά, η πρώτη ενιαία κοινοτική μορφή δημιουργείται τον 17ο αι. Οι

ορεινές κοινότητες αποτελούν και καταφύγιο των διωγμένων από τα πεδινά, οικογενειών (Νι-

τσιάκος 1994). Συχνά, η αυξανόμενη πληθυσμιακή συγκέντρωση δημιουργεί πρόβλημα επιβίω-

σης (ανεπάρκεια φυσικών πόρων) με αποτέλεσμα το πέρασμα στην τεχνική εξειδίκευση. Έτσι

εμφανίζονται ολόκληρα χωριά να εξειδικεύονται σε κάποια τέχνη - οικοδομική, ξυλογλυπτική,

ζωγραφική, με την κτηνοτροφία και γεωργία να αποτελούν συμπληρωματικούς πόρους.

Το σύνολο της ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής φτιάχτηκε από τους λαϊκούς, ανώ-

νυμους αρχιτέκτονες. Αυτοί οι παραδοσιακοί τεχνίτες, οργανωμένοι σε ομάδες, ταξίδευαν από

περιοχή σε περιοχή και έχτιζαν τα κτίρια, τις γέφυρες, τις βρύσες, τους μύλους και κάθε άλλη

κατασκευή των παραδοσιακών οικισμών. Το γεγονός ότι οι ίδιοι άνθρωποι δημιουργούσαν, σε

όλο τον ελληνικό χώρο, εξηγεί, εν μέρει, τα κοινά χαρακτηριστικά τα οποία εμφανίζονται στην

παραδοσιακή αρχιτεκτονική διαφορετικών περιοχών.

Η Ήπειρος είναι κοιτίδα των μαστόρων, οι οποίοι προέρχονται από τρεις περιοχές: τα

χωριά της Κόνιτσας, τα Τζουμέρκα και τους Χουλιαράδες. Τα παλιότερα μαστοροχώρια εί-

ναι η Πυρσόγιαννη και η Βούρμπιανη (Κόνιτσα). Δεν είναι τυχαίο ότι πατρίδα των μαστόρων

αποτελούν τα πιο ορεινά και βραχώδη χωριά, τα οποία δεν έχουν εδάφη κατάλληλα για καλλι-

έργειες, με αποτέλεσμα οι κάτοικοί τους να στρέφονται στην οικοδομική, κυρίως τέχνη (αλλά

και τη ζωγραφική και την ξυλογλυπτική), προκειμένου να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα και να

επιβιώσουν. Αντίθετα, χωριά όπως τα βλαχοχώρια - η Κλεισούρα, η Σαμαρίνα, το Νυμφαίο, το

Μέτσοβο, κ.α. χτισμένα κοντά σε κατάλληλα επιλεγμένα βοσκοτόπια (για τις ανάγκες της κτη-

νοτροφίας) δεν έδωσαν μαστόρους - η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας εξασφάλιζε την επιβίωση

και επομένως δεν γεννούσε την ανάγκη για την ανάπτυξη της οικοδομικής τέχνης.

Υλικά δομής είναι η πέτρα (σχιστολιθική ή ασβεστολιθική) και το ξύλο. Ανάλογα με τα τοπι-

ΛΑΚΜΕΤΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

16


κά φυσικά διαθέσιμα, η χρησιμοποίηση του ξύλου αφθονεί ή όχι. Τα κτίσματα κατασκευάζονται

ολόκληρα από πέτρα (τοιχοποιία), η οποία μένει συνήθως ανεπίχριστη, ενώ το ξύλο χρησιμο-

ποιείται για την κατασκευή κουφωμάτων, δαπέδων, οροφών, χρηστικών αντικειμένων, κ.λπ. Η

επικάλυψη των κτιρίων γίνεται πάντα με στέγη (εξαιτίας των κλιματικών συνθηκών) με ξύλινο

σκελετό (ζευκτά) και σχιστό-

πλακα. Οι Ηπειρώτες εξελίσ-

σονται σε μοναδικούς τεχνίτες

της πέτρας και του ξύλου (μά-

στορες και ξυλογλύπτες), των

οποίων η τέχνη αποτυπώνεται

σε πλήθος έργων τόσο στην

Ήπειρο, όσο και σε πόλεις των

Βαλκανίων και της Ευρώπης.

Είναι αξιοσημείωτη η εξειδί-

κευση ορισμένων χωριών σε μια

τέχνη - οικοδομική, ζωγραφική,

ξυλογλυπτική - η οποία πηγάζει

από την ανάγκη για επιβίωση

και τις δύσκολες συνθήκες του ορεινού τοπίου και ισχυροποιείται μέσα από την οργάνωση των

κατοίκων σε ομάδες - συντεχνίες, την δημιουργία και χρησιμοποίηση μυστικής γλώσσας, τη με-

τάδοση του επαγγέλματος από γενιά

σε γενιά, κ.λ.π.

Τα κτίσματα έχουν αυστηρή γεω-

μετρική μορφή, με λιτούς, καθαρούς

όγκους. Η πρωταρχική μορφή της

Ηπειρώτικης κατοικίας ήταν η μονό-

χωρη, ισόγεια καλύβα, με χωμάτινο

έδαφος και εστία τοποθετημένη στο

κέντρο. Η εστία χρησίμευε για τη

17

θέρμανση και το μαγείρεμα. Στο πέρασμα του χρόνου η τυπολογία της κατοικίας εξελίχθηκε,

σύμφωνα πάντα με τις ανά-

γκες των κατοίκων αλλά και

με βάση την τεχνική εξέλιξη,

για να φτάσει να αποτελεί μια

σύνθεση κτισμάτων, διώρο-

φων ή τριώροφων, τα οποία

περιβάλλονται από περίκλει-

στη αυλή. Ο υπαίθριος χώ-

ρος της αυλής ήταν ζωτικός

για την καθημερινή διαβί-

ωση, αφού μέρος των δρα-

στηριοτήτων γινόταν σ’ αυτή.

Περιβάλλονταν πάντα από ψηλό, πέτρινο τοίχο, ο οποίος προφύλασσε την ιδιωτική ζωή από

το δημόσιο χώρο, ενώ ταυτόχρονα λειτουργούσε προστατευτικά (αμυντικά). Λειτουργικά απο-

τελούσε τον ενδιάμεσο χώρο, την ομαλή μετάβαση από το έξω (δημόσιο) στο μέσα (ιδιωτικό).

Το μέγεθος της αυλής ποικίλει ανάλογα και με το υπόλοιπο σπίτι και την οικονομική κατάσταση

του ιδιοκτήτη.

Στο ισόγειο των σπι-

τιών τοποθετούνται όλοι

οι βοηθητικοί χώροι -

αποθήκες, χώροι για τα

ζώα, κελάρια, μαγειρείο.

Στον όροφο τοποθε-

τούνται οι κύριοι χώροι

διημέρευσης - δωμάτια

(σάλα, δωμάτια ύπνου

καλοκαιρινά και χειμε-

ρινά). Όλη η οικογένεια


18

μοιράζεται τον ίδιο χώρο ύπνου (ένα ή δύο δωμάτια συνήθως). Τα σπίτια είναι απλά λαϊκά ή

πλούσια αρχοντικά, ενδεικτικό της οικονομικής κατάστασης του ιδιοκτήτη. Επιπλέον, οι έμπο-

ροι φέρνουν μαζί τους από τα ταξίδια τους μορφολογικά στοιχεία δανεισμένα από τις χώρες

που επισκέπτονται, τα οποία ενσωματώνουν και στην τοπική αρχιτεκτονική, προσαρμοσμένα

στις ελληνικές συνήθειες και ανάγκες.

Τα έπιπλα του Ηπειρώτικου σπιτιού είναι απλά, λιτά και στην πλειοψηφία τους ακίνητα - εν-

σωματωμένα κατάλληλα σε εσοχές των τοίχων και σε υψομετρικές διαφορές του δαπέδου. Λίγα

είναι τα κινητά έπιπλα, τα οποία περιορίζονται στις κασέλες (αποθήκευση ρούχων) και στα

χαμηλά τραπεζάκια. Τα ακίνητα έπιπλα, κατασκευασμένα όλα από ξύλο, είναι τα κρεβάτια, τα

ερμάρια, οι βιβλιοθήκες, οι ντουλάπες. Τα περισσότερα, ιδιαίτερα στα πλούσια αρχοντικά, απο-

τελούν εξαιρετικά ξυλόγλυπτα έργα, ενώ οι κασέλες και οι ντουλάπες κυρίως, ζωγραφίζονται

με ιδιαίτερο μεράκι. Ενδεικτικό της αγάπης των κατοίκων για την τέχνη και την ομορφιά, τα

ζωγραφικά έργα που απεικονίζονται στις επιφάνειες των επίπλων είναι σκηνές από την καθη-

μερινή ζωή - η δουλειά, τα γλέντια, οι γιορτές, τα έθιμα, αλλά και από τα ταξίδια των μαστόρων

και των εμπόρων. Σημαντικό κομμάτι των έργων αποτελούν και εικόνες από το φυσικό περι-

βάλλον - δάση, βουνά, κ.λ.π., χαρακτηριστικό της αγάπης των κατοίκων για τον τόπο τους.


19

Γλωσσάρι παραδοσιακής αρχιτεκτονικής

Αστρέχα : η προεξοχή της στέγηςΑμπάρι : κιβώτιο ή χώρος αποθήκευσης σιτηρώνΑμπατζάς : φεγγίτης στη στέγηΑναγκαίος : αποχωρητήριοΚεπέγκι : κλειστός εξώστης, τμήμα του ορόφου το οποίο προεξέχει του περιμετρικού : τοίχου του ισογείουΜπαγδατί : εσωτερικός διαχωριστικός τοίχος με πηχάκια καρφωμένα σε ξύλινο σκελετό και επιχρισμένος με σοβάΤσατμάς ή τσιατμάς: ελαφρός τοίχος μικτής κατασκευής - ξύλινος σκελετός καλυμμένος με πέτσωμα από λεπτά οριζόντια σανιδάκια καρφωμένα ανά αποστάσεις τα οποία επιχρίονται με ασβεστοκονίαμα ενισχυμένο με γιδότριχαΓωνιαίο ή κρυφό : χώρος διαμονής στο σπίτιΚαϊτι : διαχωριστικό στοιχείο των τζαμιών σε παράθυροΚάμπος : το φόντο σε μια διακοσμητική σύνθεσηΜπάσι : υπερυψωμένο τμήμα δαπέδου για κάθισμα ή για ύπνοΜπουχαροποδιά : ειδικό υφαντό κρεμαστό στο τζάκιΣαράι : χώρος εισόδου στο σπίτιΧωτζιαρές : καλοκαιρινός χώρος διαμονής στο σπίτιΣοφράς ή σουφράς: ξύλινο χαμηλό τραπέζι φαγητούΣοφάς : υπερυψωμένο τμήμα του δαπέδου για ύπνο, φαγητό ή ανάπαυσηΤάσι : χάλκινο πιάτοΤσούλι : τρίχινο υφαντό δαπέδουΚατώι : ισόγειοΑνώι : όροφοςΟντάς : χειμωνιάτικο καθιστικό στο σπίτι /δωμάτιο που επικοινωνεί με το κρεβάτι και χαρακτηρίζεται ανάλογα με τη χρήσηΚανάτι : συμπαγές παραθυρόφυλλο, πατζούριΚιόσκι : υπερυψωμένο δωμάτιο με συνεχόμενα παράθυραΚονάκι : πλουσιόσπιτο Οθωμανού γαιοκτήμοναΜεσάντρα : ντουλάπα εξωτερική σε όλο το πλάτος του χώρου


20

ΒΟΥΤΣΗΣ ΓΑΚΗΣ

ΦΟΙΝΙΚΙ

4. Ο Γάκης θυμάται…

Το χωριό μου το Φοινίκι χαρακτηρίστηκε από το Υπουργείο πολιτισμού το 1976 ως τοπίο

ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. «Χαρακτηρίζομεν ως τόπον ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους το χω-

ρίον Φοινίκι της επαρχίας Φιλιατών Ν. Θεσπρωτίας και ενδιαφέρον οικιστικόν σύνολον από

απόψεως χωρορρυθμιστικής και αρχιτεκτονικής λόγω των εις καλήν κατάστασιν και άνευ νε-

ωτερικών μετασκευών σωζόμενων οικοδομών του» Φ.Ε.Κ. 672/20-05-1976.

Το χωριό άρχισε να παίρνει τη σημερινή του μορφή το 1800 και μετά με χρήματα των ξε-

νιτεμένων. Από τότε μέχρι σήμερα έγιναν πολλές επεμβάσεις για να εξυπηρετήσουν τις σημε-

ρινές ανάγκες των κατοίκων χωρίς να αλλοιωθούν η δομή και τα στοιχεία του παραδοσιακού

χωριού.

Τα τελευταία καινούρια σπίτια που χτίστηκαν στον οικισμό ήταν στις αρχές του 1930.

Παιδί εγώ τότε δέκα περίπου χρόνων παρακολουθούσα με ενδιαφέρον και περιέργεια την όλη

διαδικασία. Το μπουλούκι* των μαστόρων είχε έρθει και εγκαταστάθηκε στο οίκημα που είχε

το χωριό για κάθε ξένο που θα περνούσε από δω και το ονομάζαμε «αμελικό»**. Είχε φτιαχτεί

επί τουρκοκρατίας για να μένουν εκεί οι τζατριμάδες*** που έρχονταν στο χωριό.

Το μπουλούκι είχε δέκα περίπου νοματαίους, πέντε ήτανε τεχνίτες με τον πρωτομάστορα

και πέντε ήτανε τα τσιράκια****, παιδιά μέχρι δεκαπέντε χρόνων. Μαζί τους είχαν και δέκα

ζώα, αυτά ήταν συνήθως γαϊδούρια που ήτανε τα πιο κατάλληλα για τα μονοπάτια του βουνού

που θα ανεβαίνανε για να κουβαλήσουνε τις πέτρες για να χτιστούν τα σπίτια. Τα γαϊδούρια για

μήνες έκαναν την ίδια δουλειά, έρχονταν από το νταμάρι***** τους ξεφορτώνανε τις πέτρες

και πάλι φεύγανε για το βουνό. Η συνήθειά τους ήταν τέτοια που μετά από καιρό αφού τα ξε-

φόρτωναν ξαναέπαιρναν το δρόμο για το βουνό.

*Μπουλούκι: Ομάδα πλανώδιων επαγγελματιών**Αμελικό: Κοινόχρηστο οίκημα των χωριών, χρησιμοποιούμενο ως ξενώνας επί τουρκοκρατίας, είτε για την προ-σωρινή χρήση από κρατικά όργανα, είτε αργότερα για προσωρινή χρήση πλανόδιων επαγγελματιών. ***Τζατριμάδες: Πλανώδιοι επαγγελματίες****Τσιράκι: Ο μαθητευόμενος σε επαγγελματία*****Νταμάρι: Λατομείο

21

Το φόρτωμα και ξεφόρτωμα των γαϊδουριών ήταν δουλειά των παιδιών. Την επόμενη μέρα

από τον ερχομό, τα παιδιά έπιασαν δουλειά από το πρωί ως το βράδυ, ανεβοκατέβαιναν στο

βουνό, φορτώνοντας πέτρες από το νταμάρι, δουλειά σκληρή και επίπονη. Οι τεχνίτες έπιασαν

δουλειά, καθάρισαν το οικόπεδο και άνοιξαν τα θεμέλια. Τότε μαζεύτηκαν οι νοικοκυραίοι, οι

συγγενείς και ο παπάς. Έθιμο ήταν στο θεμέλιο λίθο να θυσιάσουν κάτι, αυτό ήταν συνήθως

ένας κόκορας. Με τις ευλογίες του παπά έβαζαν το πρώτο αγκωνάρι, τη μεγάλη πέτρα αφού

πρώτα έβαζαν μερικά κέρματα για να είναι το σπίτι σιδερένιο και γερό, επίσης στα θεμέλια

έβαζαν και ένα μπουκαλάκι αγιασμένο νερό από τα Θεοφάνεια και με τις ευχές όλων οι μαστό-

ροι άρχιζαν το χτίσιμο. Η καταγωγή των μαστόρων ήταν από τα μαστοροχώρια της Κόνιτσας,

συνήθως από την Πυρσόγιαννη. Στο χωριό ήταν γνωστοί και ξακουστοί αρχιμάστορες, λέγανε

για κάποιον μαστρο-Θωμά και μαστρο-Χρήστο που με τα μπουλούκια τους έχτισαν το Φοινίκι τα

παλιά χρόνια. Δύο από τους μαστόρους ήταν αυτοί που πελεκούσαν τις πέτρες και οι άλλοι χτί-

ζανε. Οι μαστόροι άρχιζαν δουλειά το Μάρτη και φεύγανε περίπου τον Οκτώβρη, το χειμώνα

κάθονταν στα σπίτια τους. Δουλειά σκληρή από το πρωί ως το βράδυ, ούτε ωράριο ούτε αργίες.

Εγώ θα σταθώ σε αυτά τα παιδιά, τα μαθητούδια που ακόμα και μετά από ογδόντα χρόνια τα

έχω μπροστά μου. Με γέλια και τραγούδια ανεβοκατεβαίνανε στο βουνό φορτώνοντας μεγά-

λες και μικρές πέτρες. Στο μπουλούκι ήταν βέβαια τα παιδιά για να μάθουν τη τέχνη αλλά η

πρώτη τους δουλειά ήταν να συνοδεύουν τα γαϊδούρια στο βουνό που κουβαλούσαν πέτρες και

με χαρά το κάνανε. Θυμάμαι τα παπούτσια που φορούσανε φτιαγμένα από τούμαρι* από βόδια,

τα εφάρμοζαν στα πόδια, τα γυρνούσαν στο κότσι επάνω και με κορδόνια τα δένανε καλά. Τα

παπούτσια αυτά τα λέγανε πίγκες**. Ελαφριά όπως ήτανε, τα βόλευε να ανεβοκατεβαίνουν στο

βουνό. Εμείς, τα παιδιά του χωριού τα χαιρόμασταν αυτά τα παιδιά για τη σβελτάδα τους και

την προσφορά τους και αυτά όπως μας έλεγαν ζηλεύανε που πηγαίναμε σχολείο και μαθαίναμε

γράμματα. Στη σχόλη τους κάναμε παρέα και μας ρωτούσαν τι μάθημα κάναμε σήμερα και με

ενδιαφέρον άκουγαν ότι τους λέγαμε για τα μαθήματα. Πιστεύω ότι αυτά τα παιδιά θα έγιναν

άριστοι τεχνίτες.

Το Φοινίκι είναι χτισμένο στην πλαγιά του βουνού, όλο χτισμένο με πέτρα, ψηλά σπίτια λόγω

*Τούμαρι: Το δέρμα ζώου, τομάρι.**Πίγκες: Πρόχειρα δερμάτινα υποδήματα, δενόμενα με δερμάτινες λωρίδες

ΒΟΥΤΣΗΣ ΓΑΚΗΣ ΦΟΙΝΙΚΙ - Ο ΓΑΚΗΣ ΘΥΜΑΤΑΙ...

22

της κλίσης του εδάφους. Γωνίες στα σπίτια πελεκημένες, αυλόπορτες τοξωτές, μεγάλες, όλες

φτιαγμένες με πολύ μεράκι, οβορούς* χτισμένους μεγάλους για ασφάλεια, πεζούλια για να κρα-

τηθούν τα χώματα, για να δημιουργηθούν κήποι για τις ανάγκες της οικογένειας. Καλντερίμια,

με πέτρα τα σοκάκια και τα δρομάκια του χωριού. Πέτρα, πολύ δουλειά, πολύ χρήμα όλο φερ-

μένο από την πικρή την ξενιτιά.

Όταν τελειώνανε το χτίσιμο της οικοδομής ερχόταν οι τεχνίτες μαραγκοί να φτιάξουν τη

στέγη του σπιτιού. Αφού έβαζαν τις γρεντές** άρχιζαν το τσιατί*** . Στην κορυφή της στέγης

έβαζαν μια σημαία. Τότε το έθιμο ήταν οι οικείοι συγγενείς και χωριανοί να κάνουν δώρα στους

μαστόρους. Μαζί με καμιά πίτα και τηγανήτες τους πήγαιναν πετσέτες προσώπου, μαντήλια για

αυτούς και τις γυναίκες τους καθώς και άλλα μικροπράγματα. Όποιος τους πήγαινε δώρο, ένας

μάστορας ανέβαινε στην κορυφή της στέγης και βάζοντας τα δυό του χέρια στο στόμα για να

ακουστεί σε όλο το χωριό άρχιζε να λέει «κα-λω-σόοο-ρισε το δώρο του κυρ-Χρήηηηηστου»,

«του κυρ-Παναγιώωωωωτη» αναφέροντας όλα τα ονόματα αυτών που κάνανε δώρα.

Αυτά θυμάμαι από τη ζωή μου με τους μαστόρους στο χωριό.

*Οβορός: Η αυλή, ο αυλόγυρος**Γρεντά: Δοκάρι ξύλινο για τη στήριξη στέγης ή πατώματος***Τσιατί: Η στέγη

ΒΟΥΤΣΗΣ ΓΑΚΗΣ ΦΟΙΝΙΚΙ - Ο ΓΑΚΗΣ ΘΥΜΑΤΑΙ...

23

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΚΟΣ

Υπεύθυνος Κ.Π.Ε. Φιλιατών

5. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ, ΠΕΤΡΟΓΕΦΥΡΑ, ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ …

Τους χαμένους κρίκους που συνδέουν έννοιες όπως ευημερία, ήπια ανάπτυξη, ορθολογική

διαχείριση περιβάλλοντος, αειφορία, πολιτισμός και ποιότητα ζωής, κάποιοι σήμερα πιστεύουν

πως θα τους βρουν κλεισμένοι σ΄ ένα γραφείο ψάχνοντας σε αρχεία υπολογιστών και στο δι-

αδίκτυο. Ίσως νομίζουν πως τα θαυμαστά κτίσματα, τα τοξωτά γεφύρια, οι νερόμυλοι - νερο-

τριβές, οι πέτρινες βρύσες, οι περίτεχνες εκκλησίες, τα καλντερίμια, αποτελούν νεκρά μνημεία

χρήσιμα μόνο για ενδιαφέρον φόντο σε αναμνηστικές φωτογραφίες. Και όμως, στα «ζωντανά»

ερείπια των μικρών κοινωνιών του παρελθόντος είναι ακόμα κρυμμένες πολλές αλήθειες…

Εκεί βρίσκονται θαμμένες οι ρίζες της παράδοσης και του πολιτισμού μας, η προέλευση και

η ταυτότητά μας!!!

Γεφύρι στο Πουσί – Φοινίκι

Σε απόσταση 4Km από την πόλη των Φιλιατών, στο ρέμα που έρχεται από Δάφνη και Κόκ-

κινο Λιθάρι και ονομάζεται Μπογαζιώτικο, βρίσκεται ένα μονότοξο γεφύρι (τώρα πια εκτός

κοίτης, δίπλα από την είσοδο ενός σπιτιού).

Σύμφωνα με αναφορά του Γ. Βούτση το γεφύρι χτίστηκε με δαπάνη ενός κοντοχωριανού,

του Μπενέκου από τη Σίδερη. Σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό επιχωματωμένο. (Ύψος: 1,80μ,

Πλάτος: 2,70μ, Μήκος 11,70μ Άνοιγμα τόξου: 6,00μ).

Καλπακιώτικο Γεφύρι

Πήρε το όνομά του από

το χωριό που βρίσκεται

δίπλα του που ονομαζόταν

Καλπάκι (σημερινή Ελαία).

Τη δαπάνη για την κατα-

σκευή του όπως και του

γεφυριού της Φανερωμένης

ανέλαβε ο Ν. Μπενέκος

από τη Σίδερη τον 19ο αι-

ώνα.

Ύψος 4,50μ, πλάτος

2,70μ, μήκος 17,00μ ωφέ-

λιμο πλάτος 2,20μ, άνοιγμα τόξου 10,50μ )

Διαφορά ωφέλιμου πλατους με πλάτος λόγω του προστατευτικού τοιχίου στις άκρες του

γεφυριού (στηθαίο).

Στα παραπάνω δύο γεφύρια, αξίξει να αναφερθεί το όνομα του Ν.Μπενέκου ως χορηγός της

δαπάνης κατασκευής.

Ο κ. Γ. Βούτσης στο βιβλίο του «Το χωριό μου το Φοινίκι» σελ. 92 αναφέρει συγκεκριμένα

«πριν 200 περίπου χρόνια ένας Σιδερίτης ονομαζόμενος Νικόλαος Μπενέκος είχε στην πόλη

ένα μεγάλο χάνι. Σ΄αυτό σταματούσανε τα καραβάνια που έρχονταν από την Ανατολή φορ-

τωμένα με πραμάτεια. Κάποιο βράδυ εκεί που έβαζε τις καμήλες στο χάνι, διαπίστωσε ότι οι

νυμπέδες ήταν γεμάτες χρυσάφι. Εκεί η απληστία του τον έβαλε να το κάνει δικό του και τα

κατάφερε, αλλά την τελευταία στιγμή τον είδε κάποιος υπάλληλός του και για να μη το μαρτυ-

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΚΟΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ, ΠΕΤΡΟΓΕΦΥΡΑ, ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ …

25

ρήσει, όπως λέγανε, τον έρξε στον φούρνο και τον έκαψε ζωντανό. Πέρασαν κάποια χρόνια

χαιρόμενος τα πλούτη και τα καλά του. Αλλά κάποια στιγμή δε μπορούσε άλλο να κρατήσει ένα

τόσο μεγάλο βάρος και πήγε να ξομολογηθεί. Του είπε ο παπάς: Το αμάρτημά σου είναι μεγάλο

και δε βρίσκεις εύκολα συγχώρεση, αλλά θα μετριαστεί το κακό αν κάνεις μεγάλα καλά, κάλιο

είναι να χτίσεις τρία γεφύρια και ο κόσμος θα συγχωρήσει την ψυχή σου. Ήρθε λοιπόν από

την πόλη κι΄έφτιαξε τρία γεφύρια. Το ένα είναι το δικό μας στον κάμπο, το ένα αυτό που είναι

απέναντι ακριβώς από το χωριό Καλπάκι, την Ελαία σήμερα, κι εξυπηρετούσε τα χωριά που

πήγαιναν στο Φιλιάτι, γιατί ο δρόμος πήγαινε από κει πριν γίνει ο δημόσιος δρόμος που υπάρχει

σήμερα και το τρίτο γεφύρι ένωνε το Γηρομέρι με τη Φανερωμένη, ήταν πέτρινο και σήμερα

βρίσκεται γκρεμισμένο».

Γεφύρι της Γκούμανης

Βρίσκεται στον παραπό-

ταμο του Καλαμά Καλπακιώ-

τικο, σε κοντινή απόσταση με

τον αρχαιολογικό χώρο της

Γιτάνης (σύμφωνα με νεότε-

ρη έρευνα της αρχαιολογίας

ίσως «Γιτάνων»). Η ένωσή

του παραπόταμου Καλπακιώ-

τικου με τον Καλαμά, πραγ-

ματοποιείται σε απόσταση

περίπου 700μ από το φράγμα

του. Πηρε το όνομά του, από

παλιό οικισμό της περιοχής, που στη συνέχεια έδωσε το όνομά του στην πρωτεύουσα του Ν.

Θεσπρωτίας Ηγουμενίτσα. Αρχικά το όνομα ήταν Γκούμανη, στην περίοδο της ενετοκρατίας

GUMENICA και αργότερα Ηγουμενίτσα. Από το φράγμα που αναφέρθηκε παραπάνω δημιουρ-

γήθηκε λεκάνη απορροής με αποτέλεσμα να έχει βυθιστεί μεγάλο τμήμα του γεφυριού καθώς

και πολλά άλλα αξιόλογα μνημεία. Φωτογραφία του 1913 του F. Boissonas μαρτυρεί το μεγάλο


26

μέγεθος του γεφυριού. Τώρα μικρό τμήμα του βρίσκε-

ται εκτός υδάτων. (Ύψος 0,90μ, Πλάτος 2,65μ, Μήκος

8,80μ , Άνοιγμα τόξου 6,40μ Σύμφωνα με μετρήσεις κατά

τη χειμερινή περίοδο Φεβρουάριος 2010 μετά από συνε-

χείς βροχοπτώσεις).

Γεφύρι της Μενίνας

Εξαιτίας των εναπομεινάντων στοι-

χείων, ένα τόξο ανοίγματος 10,60μ και

απέναντι βάση – τμήμα πεσμένου τόξου

με συνολικό μεταξύ τους μήκος 39,00

μέτρα, με εναρκτήριο ύψος στο πρώτο

τόξο πάνω από τέσσερα μέτρα, σε συνδυ-

ασμό με τη θέση του γεφυριού μας οδηγεί

στο συμπέρασμα ότι στο παρελθόν πιθα-

νόν να ήταν το μεγαλύτερο πετρόχτιστο

γεφύρι του νομού. Βρίσκεται στο χωριό της Νεραϊδας (Μενίνα) σε απόσταση 15χιλ. από τους

Φιλιάτες.

Γεφύρι της Καβάλας

Στη διαδρομή για Μουργκάνα, στο μέσο

σχεδόν του χωριού Άγιοι Πάντες και 200μ

πριν το Δημοτικό σχολείο βρίσκεται το γε-

φύρι στο λάκκο της Καβάλας. Σε αρκετά

καλή κατάσταση με στηθαίο ίσως πρόσφατα

προσεκτικά ανακαινισμένο. (Ύψος 4,50μ,

πλάτος 2,00, μήκος 13,00, ωφέλιμο πλά-

τος 1,40, άνοιγμα τόξου 10,50).


27

Νερόμυλος, Αβαρίτσα Δ. Φιλιατών

Νερόμυλος, Δάφνη «Τζούμα», Δ. Φιλιατών


28

ΡΟΟΚΡΗΝΕΣ

Κεραμίτσα Παραμμυθιά

Πλαίσιο Γηρομέρι

Λιθανάγλυφο Παραμμυθιάς σε κτίριο έναντι «Αρχοντικού Ρίγγα»


29

Λιοτρίβι, Πλαίσιο

Καμίνι, Παλαιό Γραικοχώρι - Ηγουμενίτσα


30

Αρχιμ. Μεθόδιος Ντελής

Ηγούμενος της Ι.Μ. Γηρομερίου

6. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Το ρήμα παραδίδω κυριολεκτικά σημαίνει μεταβιβάζω κάτι σε κάποιον άλλον.

Το παράγωγο ουσιαστικό είναι η παράδοση. Σε σχέση με κάποια εθνότητα, χρησιμοποιώ-

ντας τη λέξη παράδοση αναφερόμαστε σε όλα τα εθνικά χαρακτηριστικά και τα πολιτισμικά της

επιτεύγματα, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους αυτά μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά.

Η παράδοση αφορά συνολικά στον τρόπο της ζωής, τα ήθη, τα έθιμα και τις αξίες. Η παράδοση

διακρίνεται σε προφορική, όπως οι μύθοι και τα τραγούδια, και σε γραπτή, όπως η τέχνη, η

φιλοσοφία και οι επιστήμες. Κάθε γεωγραφικός χώρος, αλλά και κάθε εθνική οντότητα έχει

τη δική της παράδοση, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του

χρόνου, που ταυτόχρονα αποτελεί βασικό στοιχείο της ιδιοπροσωπίας της.

Ερευνώντας την ιστορία, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς, ότι στην μετακλασική Ελ-

λάδα βασικό ρόλο στη διαμόρφωση της δικής της παράδοσης έπαιξε η χριστιανική πίστη, την

οποία πριν από κάθε άλλο λαό του ευρωπαϊκού χώρου αποδέχθηκαν οι Έλληνες. Και δεν είναι

καθόλου τυχαία αυτή η αποδοχή, αφού η φιλοσοφική σκέψη και η παιδεία των αρχαίων Ελλήνων,

βρήκε την ολοκλήρωσή της και ανανοηματοδοτήθηκε από το κήρυγμα και τις επαγγελίες του

Χριστιανισμού. Προετοιμασμένος γι’ αυτό, ο χαρακτηριζόμενος από ιδιαίτερα έντονη θρησκευ-

τικότητα και θεοσέβεια ελληνισμός, εγκολπώθηκε τη χριστιανική πίστη, την αφομοίωσε και με

τη δική του οικουμενική διάσταση την προσέφερε σε όλο τον κόσμο βάζοντας τη βάση του νέου

πολιτισμού, που, όπως επικράτησε, ονομάζεται ελληνοχριστιανικός. Στη μίξη ελληνισμού και

χριστιανισμού βασίζεται και η δική μας παράδοση, που φθάνει έως και σήμερα, αγκαλιάζοντας

δημιουργικά και γόνιμα όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητας. Τέχνη και

πολιτισμός, έργα λογοτεχνίας σε πεζό και ποιητικό λόγο, ζωγραφική, αρχιτεκτονική, μουσική,

31

λαογραφία, όλα σε χαρακτηριστική αρμονία, με βασικό φορέα την ελληνική γλώσσα, συνθέτουν

την παράδοση των Ελλήνων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας.

Παρά τις περί του αντιθέτου απόψεις, που διατυπώνονται κατά καιρούς, είναι ιστορικά απο-

δεδειγμένο, ότι ο ελληνισμός υιοθετώντας τη χριστιανική πίστη διασώθηκε τόσο πολιτιστικά,

όσο και εθνολογικά. Αρκεί μόνο μια μικρή ιστορική αναδίφηση για να επιβεβαιώσει την αλήθεια

των αναγραφομένων. Αναντίρρητα, η συντριπτική πλειοψηφία των μνημείων του παρελθόντος

είναι θρησκευτικά μνημεία, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος της γνώσεως για τη ζωή και τον

πολιτισμό της προχριστιανικής εποχής φέρει τη σφραγίδα του χριστιανισμού. Επιπλέον, είναι

τραγικά επιβεβαιωμένο από την ιστορική μας πορεία ως έθνος, ότι κατά κανόνα η απώλεια της

χριστιανικής θρησκευτικής ταυτότητας, είχε ως άμεση συνέπεια και την απώλεια της ελληνι-

κής εθνικής συνείδησης, ιδιαίτερα σε χρόνια δύσκολα και σκοτεινά, όπως π.χ. συνέβαινε στην

εποχή της τουρκοκρατίας.

Η περιοχή της Ηπείρου, παρουσιάζει τις δικές της - τραχιές κατά κύριο λόγο - γεωμορφο-

λογικές ιδιαιτερότητες, που αποτέλεσαν τον καθοριστικό παράγοντα για τη χαρακτηριστική της

απομόνωση από τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. Αυτό συνετέλεσε καταλυτικά στη διαμόρφωση

του ηπειρώτικου ανθρωπολογικού και πολιτιστικού τοπίου, το οποίο ωστόσο διασώζει όλα τα

βασικά δεδομένα του ελληνισμού, αφού αποδεδειγμένα αποτελεί πανάρχαια κοιτίδα της ελλη-

νικής φυλής.

Η σημερινή εικόνα του ηπειρώτικου χώρου και της Θεσπρωτίας ειδικότερα, διασώζει όλη

σχεδόν την αλληλουχία της ιστορικής της συνέχειας από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τα νεώ-

τερα χρόνια. Χάρη στην ιστορική έρευνα και στην ανασκαφική δραστηριότητα του περασμένου,

εικοστού αιώνα, έχουμε πληρέστερη εικόνα του παρελθόντος, όπως αποκαλύφθηκε μέσα από

τα ερείπια των αρχαίων μνημείων και οικισμών, που έκρυβε μέσα της η θεσπρωτική γη.

Αυτό όμως, που χαρακτηρίζει τη ζωντανή παράδοση του τόπου είναι τα θρησκευτικά χρι-

στιανικά μνημεία, τα οποία είναι διάσπαρτα παντού και δίνουν το δικό τους στίγμα στη συνολική

παρουσία της.

ΑΡΧΙΜ. ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΝΤΕΛΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

32

Από τα βουνά της Μουργκάνας μέχρι τον Αχέροντα, συναντά κανείς ένα σημαντικό αριθμό

χριστιανικών μνημείων, απλά και ταπεινά εξωκκλήσια, δυσπρόσιτα ασκητήρια, σημαντικά μο-

ναστήρια και ναοί, έργα ντόπιων και άλλων μαστόρων, που δημιουργήθηκαν για τις λατρευτικές

ανάγκες των ανθρώπων προς το «θείο», και μέχρι σήμερα, τα πιο πολλά, αποτελούν ζωντα-

νούς φορείς της τοπικής παράδοσης.

Το σημαντικότερο και το πλέον επισκέψιμο θρησκευτικό μνημείο της Θεσπρωτίας, βρίσκε-

ται στην περιοχή των Φιλιατών, 23 χλμ. από την Ηγουμενίτσα. Πρόκειται για τη Μονή Γηρο-

μερίου, κτίσμα των αρχών του 14ου αιώνα, ένα από τα σημαντικότερα μοναστικά κέντρα στην

Ήπειρο.

Χρημάτισε έδρα Πατριαρχικής Εξαρχίας και Επισκοπής μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα,

με σημαντικότατη προσφορά στον ελληνισμό μέσα στα δύσκολα χρόνια της μακραίωνης σκλα-


33

βιάς. Το Καθολικό της, κτισμένο τον 14ο αιώνα και ανακαινισμένο το 1568, είναι ένα από τα

σπουδαιότερα μνημεία της βυζαντινής τέχνης, καθώς κοσμείται κατά το μεγαλύτερο μέρος, με

άριστες τοιχογραφίες του 16ου και 17ου αιώνα. Το δεύτερο στρώμα των τοιχογραφιών (1679)

είναι λαϊκής τεχνοτροπίας της εποχής εκείνης ενώ το πρώτο, του 16ου αιώνα (1568-1590),

είναι βυζαντινής τεχνοτροπίας – μοναδικό ανάμεσα στα μνημεία της Ηπείρου - και παρουσιάζει

έναν σπάνιο συνδυασμό Κρητικής Σχολής, με στοιχεία της Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας

και επιρροές από τη Δύση. Ο εμπνευσμένος αγιογράφος, δυστυχώς, μέχρι σήμερα είναι άγνω-

στος. Σώζονται ακόμη σε καλή κατάσταση, το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1824 και αρκετά ακόμη

κειμήλια μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας, ενώ το αρχείο της είναι μία από τις πιο σημαντικές

πηγές πληροφοριών για την τοπική ιστορία.

Η προσφορά της Μονής στην περιοχή της Θεσπρωτίας ήταν μεγάλη σε όλη τη μακραίωνη

ιστορία της, συμβάλλοντας στη διατήρηση της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης των κα-

τοίκων. Απόδειξη γι’ αυτό είναι η λειτουργία του Κρυφού Σχολειού και της Ιερατικής Σχολής,

μέσα στο χώρο της Μονής. Ακόμη, με ενέργειες κάποιων φωτισμένων Ηγουμένων και με έξοδα

της Μονής λειτουργούσαν σχολεία σε χωριά της περιοχής.

Απέναντι από τη Μονή Γηρομερίου κοντά στο χωριό Γηρομέρι, επάνω από τον δρόμο που

οδηγεί από Φιλιάτες προς Τσαμαντά, βρίσκεται το Ασκητήριο του Οσίου Νείλου. Πρόκειται για

ογκώδη βράχο, που οι σπηλιές του χρησίμευσαν στον Όσιο και τους συνασκητές του ως κατοι-

κία μέχρι να ιδρυθεί η Μονή. Στην εξωτερική πλευρά του τοίχου που βρίσκεται στην είσοδο

της σπηλιάς σώζεται τοιχογραφία Αρχαγγέλου, 14ου αιώνα, ενώ στο εσωτερικό της διατηρού-

νται ακόμη μία του Χριστού και μία της Θεοτό-

κου. Ο σπηλαιώδης ναός, στη βάση του βράχου,

είναι εύκολα προσβάσιμος για τους επισκέπτες.

Σε κοντινή απόσταση, στον δρόμο που ενώνει

τους Φιλιάτες με τα Ιωάννινα, μέσω Κεραμίτσας

και Βροσίνας, μέσα στο χωριό Κοκκινολιθάρι,

βρίσκεται και ο Άγιος Μηνάς, το Μετέωρο της


34

Ηπείρου, ένα από τα πλέον γραφικά αξιοθέατα του νομού Θεσπρωτίας.

Η ιστορία του χάνεται στα βάθη των αιώνων και καλύπτεται με ένα μεγάλο πλήθος θρύλων

και παραδόσεων, που διατηρήθηκαν από γενιά σε γενιά ως τις μέρες μας. Λέγεται, ότι η αρχική

του ονομασία ήταν Εικονολιθάρι, επειδή κάποτε - άδηλο πότε - βρέθηκε η εικόνα του Αγίου

Μηνά επάνω στον βράχο και κατόπιν κτίστηκε ο Ναός στο όνομα του Αγίου. Άλλη εκδοχή λέει

ότι ο βράχος όπου βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Μηνά βρισκόταν κάπου ψηλότερα.

Κάποτε κύλισε από την αρχική του θέση και στάθηκε στο μέρος που είναι τώρα, με τα κτί-

σματα επάνω του, χωρίς να πάθει τίποτε. Άλλη παραλλαγή της αναφέρει, ότι όλος ο τόπος

γύρω από τον Άγιο Μηνά, βούλιαξε κάποτε και έμεινε μόνο ο βράχος να ορθώνεται, με το Ναό

στην κορυφή του.

Τα ιστορικά στοιχεία που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, μας πληροφορούν ότι ο Άγιος Μηνάς

ήταν ένα από τα παλαιότερα Μετόχια, δηλαδή ανήκε στην δικαιοδοσία της Μονής Γηρομερίου,

τουλάχιστον από το 1667, όπως αποδεικνύεται από πατριαρχικό σιγίλιο. Μέχρι πρόσφατα,

είχε δικά του κτήματα καθώς και κοπάδια με ζώα. Παράλληλα αποτελούσε σημαντικό προσκύ-

νημα για τους κατοίκους της περιοχής, καθώς είχε περιβληθεί από νωρίς με τη φήμη των θαυ-

μάτων, τα οποία οι κάτοικοι διηγούνται

μέχρι σήμερα με περισσή ευλάβεια.

Ανηφορίζοντας για τον Τσαμαντά,

συναντούμε τη Μονή Αγίου Γεωργίου

Καμύτσιανης. Από επιγραφές πληροφο-

ρούμαστε, ότι η ανοικοδόμησή της άρχι-

σε το έτος 1758 και ολοκληρώθηκε το

1773 από τον κτiτορα Πaϊσιο ιερομό-

ναχο επί των ερειπίων προϋπάρχουσας

Μονής, την οποία βρήκε ερειπωμένη.

Υπήρξε πλούσια κοινοβιακή Μονή, με μεγάλη περιουσία και αρκετούς Μοναχούς. Μαρτυρείται

ακόμη και η ύπαρξη σπουδαία βιβλιοθήκης.

Σήμερα σώζεται μόνο το Καθολικό, που ανήκει στο ρυθμό των τετρακιονίων σταυροειδών


35

μετά τρούλου. Οι τοιχογραφίες, έργα ηπειρωτών καλλιτεχνών, φιλοτεχνήθηκαν το 1789, και

είναι ένα υπέροχο αγιογραφικό σύνολο, ίσως το μοναδικό που διατηρείται σε όλη τη Θεσπρω-

τία. Τα ξυλόγλυπτα χρονολογούνται και αυτά στην εποχή της ανακαινίσεως (18ος αιώνας).

Λίγο πιο πέρα, κάτω από το χωριό Βαβούρι, κτισμένη επάνω σε ένα καταπράσινο χαμηλό

λόφο, βρίσκεται η Μονή Αγίου Αθανασίου. Αν και δεν είναι γνωστή η εποχή της ιδρύσεώς της,

πιθανότατα δεν είναι παλαιότερο του 17ου ή 18ου αιώνα, ενώ δεν φαίνεται να είχε μεγάλο

αριθμό μοναχών.

Στα χρόνια του 2ου παγκοσμίου πολέμου πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς, ως κρησφύγε-

το των αγωνιστών της Αντίστασης. Σήμερα σώζεται το ανακαινισμένο Καθολικό, το Κωδωνο-

στάσιο στην πύλη της Μονής καθώς και ελάχιστα κτίσματα.

Ανάμεσα στα χωριά Λεπτοκαρυά και Χαραυγή των Φιλιατών, κοντά στη Λαγκάβιτσα, ένα από

τους παραποτάμους του Καλαμά, βρίσκεται η Μονή Αγίας Μαρίνας Λύκου. Όπως αποδεικνύε-

ται από σωζόμενη σφραγίδα του 1731, η Μονή προϋπήρχε ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα

τουλάχιστον. Το σημερινό Καθολικό κτίστηκε, σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή, το 1827.

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, οι κτίτορες του Καθολικού, ο Πριμηκύρης και η σύζυγός

του Μαρίνα, οι οποίοι παλαιότερα ζούσαν στα μέρη της Βλαχίας και ήταν αρκετά πλούσιοι,

ακολούθησαν τη μοναχική ζωή και μόνασαν εκεί. Η Μονή διατηρήθηκε σε ακμή όσο ζούσαν οι

κτίτορες, αλλά μετά τον θάνατό τους περιήλθε σε παρακμή, ώσπου διαλύθηκε οριστικά.

Σήμερα σώζεται σε καλή κατάσταση το ευρύχωρο μονόκλιτο Καθολικό με το θαυμάσιο ξυλό-

γλυπτο τέμπλο, ενώ το υπόλοιπο κτιριακό συγκρότημα είναι ερειπωμένο.

Νοτιότερα από τον ορεινό όγκο της Μουργκάνας, σε πιο ήπια εδάφη, κτισμένη στα αριστερά

του δρόμου της Ηγουμενίτσας προς Σαγιάδα, επάνω σε λόφο με ελαιόδεντρα και θέα προς τη

θάλασσα, βρίσκεται η Μονή Ραγίου.

Είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και η ίδρυσή της ανάγεται στον 12ο ή 13ο

αιώνα, χωρίς όμως αυτό να είναι απόλυτα τεκμηριωμένο.

Σύμφωνα με διάφορες εκδοχές, η ονομασία της Μονής προέρχεται πιθανώς από τις λέξεις

ιερό και άγιο (ιεράγιο - Ράγιο) ή από την τουρκική λέξη ράγι – ράι, που σημαίνει φόρος ή ακόμη

και από την βλαχικής προελεύσεως λέξη ράι, που σημαίνει παράδεισος.


36

Λέγεται ότι, λόγω της θέσεώς της λεηλατήθηκε πολλές φορές. Η μεγαλύτερη καταστροφή

όμως, συνέβη κατά τον 18ο αιώνα, εποχή κατά την οποία λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε οι

δε μοναχοί σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους. Η κατεστραμμένη Μονή ανακαινίσθηκε το 1865

από τον Ηγούμενο της κοντινής Μονής Σούβλιασης Αρχιμανδρίτη Ναθαναήλ, μετέπειτα Μη-

τροπολίτη Προύσης. Επί των ημερών της ηγουμενίας του η Μονή έφθασε σε μεγάλη ακμή και

απέκτησε μεγάλη περιουσία. Το 1924 όμως διαλύθηκε και υπήχθη στη Μονή Γηρομερίου, ως

Μετόχι.

Σήμερα σώζεται το Καθολικό ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού τύπου, με πρόναο, τρούλο και χο-

ρούς στο Κυρίως Ναό, δύο προεκτάσεις στα νότια του ιερού σαν παρεκκλήσι και σκευοφυλάκιο,

κατάγραφο από τοιχογραφίες, δυστυχώς κατεστραμμένες σε μεγάλο βαθμό. Διατηρούνται ακό-

μη ένα τμήμα της πτέρυγας των κελιών και μια δεξαμενή όμβριων υδάτων.

Σε μια ειδυλλιακή τοποθεσία, κοντά στο χωριό Πέρδικα, βρίσκεται η Μονή του Αγίου Αθα-

νασίου. Οι ελάχιστες πληροφορίες που διασώθηκαν δεν μας διαφωτίζουν επαρκώς σχετικά

με την ιστορική της πορεία. Σώζεται σε καλή κατάσταση το Καθολικό της Μονής και το μικρό

κτιριακό συγκρότημα.

Στην είσοδο του κόλπου της Ηγουμενίτσας, βρίσκεται το Αγιονήσι, μια κατάφυτη νησίδα,

όπου βρίσκεται η Μονή της Πα-

ναγίας. Δεν είναι γνωστό πότε

ιδρύθηκε, αλλά σύμφωνα με βε-

νετσιάνικο χάρτη, υφίσταται του-

λάχιστο από το 1654. Εξ αιτίας

της θέσεως του νησιού, πιθανό

να λεηλατήθηκε και καταστράφη-

κε. Σήμερα σώζεται το μονόχω-

ρο Καθολικό, ένα πηγάδι, καθώς

και κάποια ερείπια των κτιριακών


37

εγκαταστάσεων.

Στην περιοχή της Παραμυθιάς, κοντά στο χωριό Καλλιθέα, και σε πανοραμική τοποθεσία,

βρίσκεται κτισμένη από το 1652 η Μονή Παγανιών, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου.

Πιθανώς η ονομασία της προέρχεται από τη διαδικασία του οργανωμένου κυνηγιού (παγάνα-

παγανιά). Ιδρυτής της ήταν ο ιερομόναχος Ιωακείμ και υπήρξε πλούσια Μονή με σημαντική

δράση και προσφορά. Σήμερα διατηρείται σε καλή κατάσταση το μονόχωρο Καθολικό της, αγι-

ογραφημένο την εποχή της ιδρύσεως, ενώ το υπόλοιπο κτιριακό συγκρότημα είναι πρόσφατα

ανακαινισμένο.

Από τη Μονή της Παναγίας Παραμυθίας, πήρε πιθανώς το όνομά της η πόλη της Παρα-

μυθιάς. Κτίστηκε στο β’ μισό του 13ου αιώνος, νοτιοδυτικά της πόλεως και το Καθολικό της

ανήκει στον τύπο του δίστηλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με νάρθηκα και αντί τρούλου στη

διασταύρωση των κεραιών υψώνεται καμάρα. Δεν διασώθηκαν πολλές πληροφορίες σχετικά με

την ιστορική πορεία της Μονής. Κατά την παράδοση, στο Καθολικό της Μονής διαφυλάχθηκαν

για λίγο διάστημα, τα λείψανα του Αγίου Σπυρίδωνος και της Αγίας Θεοδώρας της Αυγούστας,

κατά τη διαδρομή τους από την Κωνσταντινούπολη στη Κέρκυρα. Εκεί επίσης, σύμφωνα με τις

μαρτυρίες, ετάφη το λείψανο του Αγίου Νεομάρτυρος Αναστασίου του εκ Παραμυθίας. Ένα

από τα πιο αξιόλογα σωζόμενα κειμήλια είναι ο χρυσοκέντητος Επιτάφιος του 1587, έργο του

Μοναχού Αρσενίου από τα Μετέ-

ωρα.

Το θρησκευτικό πλούτο της

περιοχής συμπληρώνουν αρκετά

ακόμη μνημεία, που βρίσκονται

διάσπαρτα σε όλη τη θεσπρω-

τική γη. Η Αγία Παρασκευή του

Κουγκίου, αλλά και οι άλλοι Ναοί

στο ξακουστό Σούλι, οι ναοί στον

ιστορικό οικισμό της Οσδίνας, η


38

μεσοβυζαντινή βασιλική της Γλυκής, η Μονή Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στη Βέλλιανη, η

Αγία Κυριακή στο Γαρδίκι, που σώζεται από τον 14ο αιώνα, ο Άγιος Δημήτριος στο Γαρδίκι,

από τον 13ο αιώνα, η Μονή Μεταμορφώσεως της Πλακωτής, από τον 14ο αιώνα και η Μονή

της Παναγίας στη Μίχλα, είναι κάποια από αυτά. Αξιόλογα επίσης είναι και τα δύο ασκητήρια

του Αγίου Αρσενίου στη Βέλλιανη και στο Μορφάτι.

Σημαντικό μέρος της θρησκευτικής παραδόσεως στο θεσπρωτικό χάρτη των μνημείων,

εκτός των μοναστηριών διασώζουν και οι εκκλησίες των χωριών, οι οποίες κτίστηκαν από τους

παλαιούς κατοίκους αυτής της γης, για να λατρέψουν το Θεό στα πλαίσια της ενορίας και απο-

τελούσαν το κέντρο της καθημερινής τους ζωής. Όλα τα διατηρημένα παραδοσιακά χωριά της

επαρχίας Φιλιατών, αλλά και σε διάφορα άλλα στην υπόλοιπη Θεσπρωτία, υπάρχουν ναοί, που

διασώζουν αρκετά στοιχεία της τοπικής εκκλησιαστικής παράδοσης και συμπληρώνουν αυτό

το χάρτη. Όμως, σχεδόν παντού υπάρχουν έντονα τα σημάδια της αλλοίωσης, που σημαδεύουν

ανεπανόρθωτα την εικόνα της παράδοσης.

Το τελευταίο μισό του εικοστού αιώνα στην Ελλάδα, χαρακτηρίστηκε από τη μαζική εγκατά-

λειψη της υπαίθρου και τη μετανάστευση, που έφερε την ερήμωση στα χωριά και ιδιαίτερα στις

ορεινές περιοχές, όπως η Ήπειρος. Η εργασία και η οικονομική πρόοδος των ξενιτεμένων,

δεν άφησε ανέγγιχτα τα χωριά, αφού οι περισσότεροι, αν και ζούσαν μακριά, δεν έκοψαν την

επαφή τους με τις πατρογονικές τους ρίζες. Έτσι, ήδη από τη δεκαετία του 1960, και κυρίως

με χρήματα των μεταναστών, άρχισαν να εκτελούνται εργασίες ανάπλασης και ανακαίνισης

τόσο των σπιτιών, όσο και των λοιπών χώρων και κτισμάτων. Μέσα σ’ αυτές τις διαδικασίες

ανακαίνισης όμως, κυριάρχησε ένα πνεύμα αντιπάθειας για κάθε τι παλαιό, το οποίο σε πολλές

περιπτώσεις σάρωσε τα πάντα στο πέρασμά του, σε σημείο ώστε σήμερα μόλις και μετά βίας

να μπορεί κανείς να διακρίνει κάποια ελάχιστα στοιχεία παράδοσης σε χώρους, που μέχρι

τότε διέσωζαν ανόθευτη την ιστορική τους πορεία. Χωριά ολόκληρα, με σπίτια κτισμένα με

καλοδουλεμένη πέτρα και στεγασμένα με ντόπιας προέλευσης πλάκα, αντικαταστάθηκαν με

σύγχρονες οικοδομές χτισμένες με τούβλα και τσιμέντο. Όσο για τις στέγες, στην καλύτερη

περίπτωση χρησιμοποιήθηκαν κεραμίδια. Άλλωστε, κανένας τεχνίτης δεν δούλευε πλέον την

πέτρα και την πλάκα. Οι πλατείες καλύφθηκαν με τσιμεντόπλακες, τα λιθόστρωτα καλντερίμια


39

σκεπάστηκαν με τσιμέντο, οι πέτρινες καμάρες αντικαταστάθηκαν με οπλισμένο μπετόν, οι

βρύσες εγκαταλείφθηκαν…

Από τους πρώτους χώρους, που εφαρμόστηκαν αυτές οι δραστηριότητες ήταν οι εκκλησίες,

οι οποίες λόγω του ισχυρού θρησκευτικού συναισθήματος των ανθρώπων, είχαν την τιμητική

τους. Μη εκτιμώντας την αξία της δημιουργίας των παλαιοτέρων καλλιτεχνών, κυριάρχησε

το σύνθημα «να φτιάξουμε τα παλιά», πράγμα που σε πολλές περιπτώσεις έφτασε στο σημείο

της εκ θεμελίων κατεδάφισης των παλαιών ναών και της αντικαταστάσεώς τους με νεώτερες

κατασκευές. Οι ναοί που δεν ανακαινίστηκαν εξ ολοκλήρου υπέστησαν τεράστιες επεμβάσεις,

οι οποίες άλλαξαν εντελώς την μέχρι τότε όψη τους εσωτερικά και εξωτερικά. Οι τοιχοποιίες

καλύφθηκαν με σοβά και βάφτηκαν, τα πλακόστρωτα δάπεδα αντικαταστάθηκαν με μωσαϊκά ή

ακόμη και με τα συνηθισμένα πλακάκια, παλαιά τέμπλα και εικόνες αλλάχτηκαν και αχρηστεύ-

θηκαν, γυάλινα φωτιστικά μπήκαν στη θέση των μπρούτζινων πολυελαίων, ενώ ακόμη και τα

- πολλές φορές - μεγάλης αξίας ασημένια ιερά σκεύη (δισκοπότηρα, θυμιατήρια, εξαπτέρυγα,

σταυροί κ.ά.) παραμερίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από τα ευτελή κράματα μετάλλου, που

γυαλίζουν περισσότερο…

Όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, συνέβησαν όχι με κακή αλλά με καλή πρόθεση και μάλι-

στα με την καταβολή μεγάλων χρηματικών ποσών. Συνέβησαν όμως, σε συνδυασμό με μεγάλη

δόση άγνοιας, η οποία δεν είχε να κάνει μόνο με την επαρχία και τα χωριά και τους κατοίκους

της. Ας μη λησμονούμε, πως την ίδια περίοδο, καταστράφηκε από την τσιμεντοποίηση και την

άναρχη, άκρατη και εντελώς ακαλαίσθητη δόμηση η ιστορική και μέχρι τότε κομψή και υγιεινή

πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους μας, η Αθήνα. Θα ήταν μάλλον ρομαντισμός και στην

πράξη ακατόρθωτο να διαφύγει από την ίδια μοίρα η επαρχία. Όμως, το ρολόι του χρόνου

δυστυχώς, δεν γυρίζει πίσω. /Ό γέγονε γέγονε./ Το ζητούμενο είναι εμείς, οι οποίοι έχουμε

σήμερα στα χέρια μας την ευθύνη της διαχείρισης της ζωής μας, να αντιληφθούμε το δικό μας

χρέος και με θετικό τρόπο να βαδίσουμε την πορεία μας στο χρόνο.

Ο πολιτισμός δεν είναι υπόθεση μόνο της ιστορικής έρευνας και ούτε εξαντλείται στις προ-


40

θήκες των μουσείων. Είναι στοιχείο της καθημερινότητάς μας και ουσιαστικά είναι η ίδια μας

η ζωή. Είναι η δημιουργία αλλά και η απόλαυση μέσα στην ανθρώπινη ζωή και δραστηριότητα.

Ιδιαίτερα σήμερα, που μετά από την απαξίωση δεκαετιών, το γνήσιο και το παραδοσιακό επα-

νέρχονται πάλι στη ζωή μας και αναγνωρίζεται η αξία τους και η διαχρονικότητά τους. Σήμερα

είναι ευκαιρία, που η παράδοση όχι μόνο αναγνωρίζεται, αλλά προστατεύεται και χρηματοδο-

τείται, να περισώσουμε και να αναδείξουμε, ότι κατόρθωσε να μείνει ανέπαφο. Προσπαθώντας

ακόμη περισσότερο, ίσως πετύχουμε να αποκαταστήσουμε και εκείνα, που τα σφάλματα του

παρελθόντος αλλοίωσαν σε μεγάλο βαθμό. Η χριστιανική παράδοση άλλωστε, φέρει μέσα της

τη δική της δυναμική, που δοκιμάστηκε στο χρόνο και μπορεί να δώσει ολοκληρωμένες απαντή-

σεις στα αναπάντητα ερωτήματα του ανθρώπου και λύσεις στα σημερινά του αδιέξοδα.

Κάθε ανθρώπινη γενιά, αφήνει τα δικά της σημάδια στο χρόνο που περνάει και κρίνεται

για τις επιλογές της. Κάθε νεώτερη γενιά επίσης διεκδικεί για τον εαυτό της τα καλύτερα και

κυρίως την πρόοδο του πολιτισμού, σε σχέση με τις προηγούμενες. Ένα στοιχείο που κρίνει σε

μεγάλο βαθμό την επιτυχία του αγώνα και των προσπαθειών της καθεμιάς είναι η σχέση τους

με το παρελθόν. Κατά πόσο δηλαδή, χρησιμοποιεί και στηρίζεται στα επιτεύγματα των παλαιο-

τέρων, αλλά και διδάσκεται από τα σφάλματα και τις αποτυχίες τους. Σήμερα, το ερώτημα αυτό

απευθύνεται σε μας και το βάρος της απάντησης πέφτει στη δική μας γενιά. Ποια θα είναι η

απάντηση, ο χρόνος θα δείξει.


41

ΣΚΑΓΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

ΠΛΑΙΣΙΟ

7. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΧΤΙΣΤΗ – ΜΑΣΤΟΡΑ

ΣΤΗΝ ΚΩΜΟΠΟΛΗ ΠΛΑΙΣΙΒΙΤΣΑ (ΠΛΑΙΣΙΟ) ΗΠΕΙΡΟΥ

Ένα από τα βασικότερα επαγγέλματα των κατοίκων της κωμοπόλεως Πλεσίβιτσας (Πλαί-

σιον), ήτανε το επάγγελμα της τέχνης του χτίστη (μάστορα), επάγγελμα που ήτανε στην πρώτη

σειρά της καθημερινότητας της ζωής.

Από τους παλαιότερους χρόνους το επάγγελμα αυτό, ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένο και εκπαι-

δεύονταν σε αυτό πολλοί κάτοικοι από γενιά σε γενιά. Απασχολούσε πολλούς κατοίκους σαν

τεχνίτες, χτίστες, εργάτες και βοηθούς.

Η καλύβα στην αρχή, η στέγη και το στέγασμα, ήταν η πρώτη ανάγκη και από εκεί προχω-

ρούσανε όλα τα άλλα. Έμεινε από τότε το λεγόμενο «μια τρυπούλα,ένα στέγαστρο να σκεπά-

σουμε το κεφάλι».

Τα τόσα σπίτια, τα τόσα κτίρια, οικήματα διάφορα, μαγαζιά και τόσα άλλα που σχηματίζουνε

συνοικισμό ή πόλη χτιστήκανε από μαστόρους. Η τέχνη αυτή ήτανε συνδεδεμένη και με την

τέχνη του μαραγκού – ξυλουργού και όπως λέγανε στην Πλεσίβιτσα του ταβατζή*. Μετά το

κατασκεύασμα της τοιχοποιϊας του κτιρίου συνεχίζονταν η στέγη. Παλαιότερα το σκέπασμά

της γινόταν με πλάκες, αργότερα με κεραμίδια.

Όπως μολογούσαν οι παλαιότεροι, ένας τεχνίτης καλός και έμπειρος μάστορας, από τους

λίγους στην εποχή του, ήτανε ο Δήμο-Μπότσιος. Έργα του οικοδομικά και τοιχοποιϊας σώζο-

νται και διατηρούνται μέχρι σήμερα σε καλή κατάσταση (εδώ και 150 χρόνια). Λέγανε «εκεί που έβαζε την πείρα ο Δήμος, ήτανε σταθερή και έπιανε τόπο». Έμπειρος και ειδικευμένος

στην τέχνη. Συνέδεε σταυρωτά τις πέτρες μέσα και έξω στον τοίχο, τις γωνίες των σπιτιών

τις σταύρωνε και από μέσα και από έξω, δεξιά και ζερβά και με ζωνάρια δρύινα, γινόταν η οι-

κοδομή ασάλευτη. Οι συντεχνίτες του τον παραδέχονταν για πρωτομάστορα και έλεγαν «στην ξηρολιθιά δεν του βγαίνει κανένας, πολύ δε περισσότερο στο ασβεστόχτιστο». Σύμφωνα με

την παράδοση, ο πατέρας του Δήμου-Μπότιου, ο Γιόρη-Μπότσιος, όταν χτίζανε την κεντρική

*Ταβαντζής: ο μαραγκός

42

εκκλησία της Πλεσίβιτσας, τον προφήτη Ηλία, στο μέρος και το υψωματάκι που ήταν η παλαι-

ότερη εκκλησία, δούλευε στο τακίμι* των μαστόρων στα μέσα του 19ου αιώνα. Τα παιδιά του,

ο Βαγγέλης και ο Σπύρος τον διαδέχτηκαν στην τέχνη. Άλλοι μαστόροι και τεχνίτες ήτανε ο

Βασίλης Σκάγιας και το παιδί του ο Μίχος, που κατασκευάζανε και μύλους, αλευρόμυλους και

μαντάνια**. Ο Κώστας Σκάγιας του Ηλία, ο Δήμος Σκάγιας του Αγγέλη και τα παιδιά του Πέ-

τρος και Κωσταντής και όλοι αυτοί κατασκευάζανε αλευρόμυλους.

Ο Μηνά-Ταβατζής και τα παιδιά του Κώστας και Βενέτης που έκαναν και τον ξυλουργό και

άλλοι πολλοί που συνέχιζαν την τέχνη. Στα χρόνια μας, μαστόροι ήτανε ο Χρήστος Γιοβάνης

που είχε προπολεμικά μαθητεύσει ως βοηθός στο συνεργείο του Λεωνίδα Παππά από το Ξέ-

ΣΚΑΓΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΧΤΙΣΤΗ - ΜΑΣΤΟΡΑ ΣΤΗΝ ΚΩΜΟΠΟΛΗ ΠΛΑΙΒΙΤΣΑ ΗΠΕΙΡΟΥ

*Τακίμι: ομάδα**Μαντάνι: Η νεροτριβή. Κατασκευή από ξύλα βαριά που κινούνται με τεχνιτό καταρράκτη νερού για την επεξεργα-σία αλλά και το πλύσιμο μάλινων κυρίως υφασμάτων, κουβερτών, βελεντζών κ.λπ.).

43

χωρο, ο Τσιέλη Στέργιος του Χρήστου, ο Σωτήρης Μαντέλος, ο Γιόρη-Πατσιάς που εργάστη-

καν όλοι τους και στα νησιά Κεφαλλονιά και Ζάκυνθο κατά την εποχή των σεισμών. Ο Δήμος

Χρυσικός, ο Λάζαρος Αργύρης και κοντά σε αυτούς πολλοί από τους κατοίκους και με συνερ-

γεία μαστόρων εκτός Πλαισίου εργάστηκαν για την αποκατάσταση των ζημιών των κτιρίων και

οικοδομών που προήλθανε από το κάψιμο την περίοδο της κατοχής.

Οι τεχνίτες αυτοί δεν ήταν περιορισμένοι μέσα στην κωμόπολη αλλά τους καλούσαν και στα

γύρω χωριά που είχανε πολλές ανάγκες και πολλά από αυτά δεν είχανε τέτοιους τεχνίτες.

Ήτανε γνώριμοι σε όλα τα γύρω χωριά διότι ήτανε η καθημερινή ζωή και το αλισβερίσι*. Όταν

ήτανε για ολόκληρη οικοδομή την αναλαμβάνανε τα συνεργεία τους και την τελειώνανε, για άλ-

λες εργασίες δουλεύανε μεμονωμένα ή οικογενειακά. Ποτέ δεν τους έλλειπε το μεροκάματο, η

ποικιλία στην εργασία και η προθυμία ήτανε συνδεδεμένα.

Γυρίσματα σπιτιών που ήταν κατασκευασμένα και σκεπασμένα με πλάκες και άλλα με κερα-

μίδια, διορθώσεις στις στέγες, άλλοτε ολόκληρη τη στέγη και άλλοτε αντικατάσταση και αλλαγή

στα αγκωνάρια και τις ψαλίδες και στο καβαλάρι, στρωσίματα στις αυλές, φούρνους, πλακό-

στρωτα, γκαλντερίμια, σκάλες με πλατιά και στενά σκαλοπάτια, περιφράγματα και χωρίσματα

στα οικήματα, μαντρότοιχους, στάβλους, σοβατίσματα και άλλες πολλές εργασίες που συγγέ-

νευαν με την τέχνη. Πολλοί από αυτούς τους τεχνίτες – μαστόρους έκαναν και προσπάθειες

καλύτερης απόδοσης στη δουλειά τους, έκαναν ακόμα και εργασία πέρα του ορίου. Ήτανε και

εποχές με λιγοστές και περιορισμένες εργασίες, οι σοδειές δεν πήγαιναν καλά, χειμώνες με

βροχές πολλές και κρύα, πάγοι και χιόνια και στους νοικοκυραίους που δουλεύανε φροντίζανε

πάντοτε να μένουν ευχαριστημένοι από την προσφορά και την εργασία τους και ικανοποιημένα

τα αφεντικά να τους προτιμάνε και για άλλες εργασίες και για άλλη φορά στο σπιτικό τους.

Τα υλικά

Οι μαστόροι εξερευνούσαν την περιοχή, για την ανεύρεση υλικών (της καλής πλακαριάς**

και το καλό νταμάρι) που χρειαζότανε, ώστε να βγούνε πέτρες για τις γωνιές, στύλους, πρέκια

και καλή τοιχοποιϊα καθώς και πλάκες για στέγες και πλακοστρωσιές.

Το άλλο κυριότερο υλικό ήταν ο ασβέστης. Τα συνεργεία που έκαναν τα ασβεστοκάμινα που


*Αλησβερίσι: Εμπορική συναλλαγή, δοσοληψία.**Πλακαριά: Καλή πλάκα

44

γύριζαν από περιοχή σε περιοχή προμήθευαν τους ενδιαφερόμενους. Τον ασβέστη τον σβήνανε

στη σκάφη με νερό από τις βρύσες ή από πηγάδια. Τον βάζανε σε γούρνες, στη συνέχεια τον

σκέπαζαν με χώμα ενώ έπρεπε να περάσει ένα διάστημα για να «σαρκώσει» όπως λέγανε και

ύστερα να χρησιμοποιηθεί. Άλλο υλικό ήταν η άμμος «σιούρι» που συλλέγονταν στις ρεματιές

και στους λάκκους.

Οι παλιοί μαστόροι και τεχνίτες όπως μαρτυρεί το έργο που άφησαν πίσω τους, όταν συνδέ-

ανε τις πέτρες στους σκουμπέδες*, στις εξώπορτες με τις καμάρες, στους στύλους, τις γωνίες

των κτιρίων κάνανε μια ιδιαίτερη λάσπη. Σε σκάφη κοσκινίζανε άμμο σε ψιλή σίτα και πλυμένη,

βάζανε τον ανάλογο ασβέστη και τα ανακατεύανε καλά. Στη συνέχεια ρίχνανε ασπράδια αυγών

και ανακατεύανε ξανά μέχρι να γίνει σαν αλοιφή. Στο χτίσιμο, επίστρωναν τις πέτρες και συν-

δέανε τα γεφυρώματα στις πόρτες και γωνίες των οικοδομών. Το χαρμάνι αυτό συνέδεε τις

πέτρες και γινόταν σαν «ένα σώμα». Με τέτοιο χαρμάνι λάσπης συνδέανε επίσης τις πλάκες

και τα κατασκευασμένα λούκια που μετέφεραν το πόσιμο νερό από την πηγή στο κατοικήσιμο

μέρος.

Κατά την εποχή της σκλαβιάς ένα συνεργείο που αποτελούνταν από μαστόρους της ίδιας

οικογενείας ανέλαβαν να κατασκευάσουνε μια δημοπρατούμενη γέφυρα, το «Γιοφύρι της Μπρά-

νας» στη Λαγκάβιστα (περιοχή χωριών Λύκου – Βορτόπια).

Συμφώνησαν με τις αρχές του τόπου να την παραδώσουνε σε συγκεκριμένο χρόνο. Προμη-

θευτήκανε τα υλικά, ξυλεία, αγκωνάρια, ασβέστη, άμμο, πέτρες κλειδόπετρες (πολλά από αυτά

τα είχε ο τόπος), θεμελιώσανε, χτίζανε και προχωρούσε το έργο. Ο καιρός ξαφνικά άλλαξε,

έπιασε κακοκαιρία και νεροποντές, βγήκε το ποτάμι και παρέσυρε τα στοιβαγμένα υλικά με

αποτέλεσμα να ματαιωθεί το έργο. Αυτή ήταν η αποτυχία τους. Το υλικό ήταν χρεωμένο στον

πρώτο του συνεργείου ο οποίος αναγκάστηκε να πουλήσει κάποιο κτήμα – ελαιοπερίβολο για

να ξεχρεώσει, να πληρώσει και τους εργάτες. Το έργο έμεινε για άλλη χρονιά που ανέλαβαν

άλλοι τεχνίτες από άλλα μέρη.

Το παιχνίδι του «μάστορα»

Από την παλαιότερη εποχή, συνεχίζονταν και στα νεότερα χρόνια μια εντυπωσιακή απασχό-

*Σκουμπέδες: στοά σε μορφή καμάρας


45

ληση πολλών μικρών παιδιών με τα καθημερινά παιχνίδια.

Σε μερικές γειτονιές τα παιδάκια συλλέγανε μικρές πετρούλες, μικρές πλάκες, σπασμένα

κεραμιδάκια, χαλικάκια, κομματάκια από ξύλο και ασχολούνταν με την τέχνη του μάστορα (λες

και το είχανε μέσα τους, μέσα στο αίμα τους σαν κληρονομικό). Φτιάχνανε λάσπες με χώμα και

χτίζανε σπιτάκια, τοιχάκια, φούρνους, κοτέτσια, καλυβάκια, μικρούς σταύλους, άλλοτε πάλι

ένα μικρό μαντρί για υποτιθέμενα γιδοπρόβατα, ένα μικρό περιμάντρωμα για στρούγκα, ένα

μικρό χαγιάτι για το σκύλο, στρώσεις με πλακάκια σαν πλαταιούλες, ένα γκαλντερίμι, ένα σού-

γιαλο* για τα νερά, ένα κτίριο με παραθυράκια, με χώρισμα, με πορτούλα και διάφορα άλλα

σχέδια ως παιχνίδια.

Τα χτίζανε, τα χαλούσανε, τα ξαναφτιάχνανε και πάλι από την αρχή. Αυτά γινότανε σε πολ-

λές γειτονιές και τα παιδιά της μιας γειτονιάς συναγωνιζότανε με τα παιδιά της άλλης για το

ποια θα φτιάξει τα καλύτερα (τα πιο ορατά και τα πιο πετυχημένα).

Τα παιδιά αυτά βλέπανε τους χτιστάδες στις οικοδομές και τις άλλες εργασίες και προσπα-

θούσαν να τους μιμηθούν. Σαν παιχνίδι ξεκινούσε αλλά μέσα τους με τον καιρό εμφυτεύονταν η

τέχνη του μάστορα., του χτίστη. Μεγαλώνοντας όσα από αυτά ακολουθούσαν την τέχνη, η παι-

δική εξάσκηση τους βοηθούσε στο επάγγελμα αφού αποκτούσαν με τον τρόπο αυτό εμπειρία.

Όμως και άλλα παιδιά που μεγαλώνοντας ακολουθούσανε το επάγγελμα του γεωργού ή του

κτηνοτρόφου, κατάφερναν να φτιάξουν και πετούλες στα κτήματα και τοιχοποιίες, περιμα-

ντρώματα και μαντριά, «τους έπιανε το χέρι» όπως λέγανε. Η απασχόληση και η εμπειρία από

τα παιδικά χρόνια κάπως βοηθούσε και σε αυτό.

Η απασχόληση των μικρών παιδιών δε φαινότανε να μένει απαρατήρητη από τους μεγά-

λους και τους γέροντες. Ως παραδοσιακό αναφερόταν το γνωμικό «μάθε τέχνη κι άφηνέ τη

και πραμάτιες ν΄αρχοντέψεις» καθώς και το άλλο που το επιβεβαίωνε η εμπειρία «ακόμη και

στις δύσκολες εποχές ένας τεχνίτης δεν πεινάει, μα λίγο μα πολύ ποτέ δε μένει νηστικός, ένα

κομμάτι ψωμί πάντοτε το κονομάει».

Οι άνθρωποι της εποχής εκείνης θεωρούσε πολύ σημαντική τη γνώση μιας τέχνης και από

μικρά παρακινούσαν τα παιδιά προς τούτο.

Κατά τις αρχές της δεκαετίας του ΄30 και λίγο πριν από αυτή, ένα συνεργείο από την

*Σούγελο: Αυλάκι


46

Κόνιτσα ανέλαβε το περιτοίχισμα του περίβολου του νεκροταφείου της Κωμοπόλεως Άγιος

Ιωάννης, περίβολο περίπου μήκους διακοσίων πενήντα (250) μέτρων και που συνολικά με τις

βαθμίδες φτάνει τα εξακόσια (600). Ήτανε πολύ καταρτισμένο και αναλάμβανε μεγάλες εργα-

σίες και οικοδομές. Είχε σκαλιστάδες, καλό κουμάντο στην εργασία, πολύ προσωπικό και δικά

τους μουλάρια για τις μεταφορές των υλικών και τις μετακινήσεις τους.

Τα καπάκια, πλάκες μεγάλες που είναι τοποθετημένες πάνω στην τοιχοποιία, τις μεταφέρα-

νε με τα μουλάρια τους από ένα σημείο που λεγότανε καγκέλια (τοποθεσία Αγίας Παρασκευ-

ής). Εκεί βρέθηκε το καταλληλότερο νταμάρι με καλές πέτρες και μεγάλες πλάκες και μέχρι

σήμερα το έργο αυτό διατηρείται ανέπαφο, σα να είναι φτιαγμένο πριν λίγα χρόνια. Οι σκαλιστές

γωνίες της εξώπορτας παρουσιάζουνε την τεχνική τους σφραγίδα.

Ρωτήθηκε πρόσφατα ένας από τους μαστόρους – τεχνίτες που αναστηλώνανε μια παλιά οι-

κοδομή που είχε καταστραφεί από πυρπόληση κατά τη γερμανική κατοχή .

- Τί λέτε για αυτούς τους τεχνίτες;Και η απάντηση

- Δεν τους φτάνουμε αυτούς εμείς σήμεραΕίναι γεγονός, ότι κάτι το παλαιό, μοιάζει με καλλιτέχνημα είναι αντίκα, είναι φτιαγμένο με

μεράκι, σου μιλάει το ίδιο και αν του μιλήσεις απολογιέται «κράτησε με όσο ζεις, διατήρησε με, στήριξε με, φρόντισε με, κράτησε με όρθιο όσο δύνασαι, όσο μπορείς».

Είναι γεγονός ότι τα έργα αυτά κρύβουνε ιστορία.


47



8. ΚΟΡΙΝΘΙΑ – ΠΕΡΣΙΑ – ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ

Πολλές περιπτώσεις μαστόρων – βοηθών αλλά και αρχιμαστόρων παρέμειναν στους τόπους

εργασίας (ιδιαίτερα συχνό φαινόμενο στον τόπο μας), για μια ζωή. Χαρακτηριστική περίπτωση,

ο Νίκος Κούπης (1908-1993). Σε απομαγνητοφώνηση στον κύριο Βασίλη Παπαγεωργίου που

χωρίς καμία παρέμβαση ή περικοπή (όπως αναφέρει και ο ίδιος) συμπεριλήφθηκε στην έκδοση

του Κέντρου Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών με τίτλο «Μαστόροι και Γεφύρια». Κρίνεται έτσι

επιβεβλημένη μια ακόμα επανάληψη:

Είμαι γεννημένος στην Πυρσόγιαννη το 1908, επι Τουρκίας. Οι μάστοροι από το σόι μου ανέκαθεν ταξίδευαν στην Πάτρα, Παλιά Ελλάδα. Ο προπάππος μου ο Ρίζο Κούπης ήταν ικανός τεχνίτης κι έκανε γερό κομπόδεμα . Το αριστερό καμπαναριό του Αγιώργη, αυτό που κοιτάει το σχολείο, είναι δωρεά του Ρίζου.

Ο πάππος μου ο Λάμπρος δούλεψε στο Βόλο, Πάτρα, Αίγιο, Καλάβρυτα, Μεσολόγγι, Κόρινθο κι έκανε δουλειές με το Νικόλα Χρυσάφη, το Γιούκούλη ακι τον Γιάννη Νίτσο, το Δέδο. Ήταν μαζί και δύο Πληκαδίτες, ο Στέργιος ο Κολιγιαννης, ο Μήτσος ο Τάττης κι ένας Καστανιανίτης ο Μήτσος ο Κουκουλης . Να πας να δεις ένα έργο τους το φάρο στο Λουτράκι. Εκεί να δεις πελεκήματα και αγκωνάρια, κεμέρια και λαμπαδιά. Πρωτοταξίδεψα με τον πατέρα μου στην περιοχή Κορινθίας. Τη θεσπρωτία , το παλιό Τσιαμ’ κο, τούχαν οι Πυρσογιανίτες τσιφλίκι απ΄το καιρό του Κουρτ Πασά. Αφού πολλοί μάστοροι είχαν μάθει τ΄αρβανίτ’κα. Οι Βαγγελάδες στη Σπλάντζα και στη Βέλιανη της Παραμυθιάς, οι Πετσιναίοι κι Μογγόλοι Πάργα και Πλε-σίβιτσα, οι Ματαράδες Παλιά Σαγίαδα, Λιόφι, οι Λινδάδες στους Φιλιάτες, Πόβλα, Μουρσί , Κονισπόλη, οι Καλιναίοι στο Μαργαρίτη, Μπαμπούρια , Τσιαμαντά, οι Μπαζιουκάδες κι οι Πε-ρωνάδες Γκρόπα, Σκορπίωνα, Μαργαρίτη, Καστρί, Πλαταριά, Γρεκοχώρι. ΟΙ Καραγκιοζαίοι έκαναν στην Παραμυθιά τα σεράγια, Τα Προνιάτικα και το σπίτι του μεγαλέμπορα Ρίγγα, στο Καρβουνάρι το σπίτι του Μπέη Αγους Μουχάμετ καιτου Τεφίκ Κεμάλ, οι Γαλαναίοι στο Πε-τσάρι το σπίτι του Αγα Τζαφερή. Όλους τους μύλους και τα Λιοτρίβια από Πέρδικα Σιαράτι, Γρεκοχώριι, Σπλάνζα, Πλαταριά, όλοι είναι γινομένοι από τους Κακαγιωτασίους και το Γιάννη

48

Νούκο. Έκαναν το μύλο, τις ξυλοβίδες ακόμα. Ξεχνάω μωρέ παιδί μου που να τα θυμηθώ όλα…Δύο τζαμιά ωραία έχει καμωμένα ο Κύρκα Πούρτσιος με το γαμπρό τ΄, το Νικολάκι Τζιαμπο-λώλη, στη Γιάναρη και στην Κώστικα . Το 1935 ταξίδεψα στην Περσία, δούλεψα, γύρισα με το καλό το 1945 κι έκατσα εδώ που με βλέπεις.

Φωτογραφικό Αρχείο Μιχάλη Κούπη

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΚΟΣ ΚΟΡΙΝΘΙΑ – ΠΕΡΣΙΑ – ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ

49



9. ΤΟ ΜΠΟΥΛΟΥΚΙ

Οι μαστόροι ήταν συγκροτημένοι σε μπουλούκια – ομάδες. Αρχηγός της ομάδας ήταν ο πρω-

τομάστορας. Κάθε ομάδα είχε πέντε – έξι μαστόρους και κάθε μάστορας είχε μαζί του ένα παιδί

για βοηθό κι ένα άλογο ή μουλάρι. Πολλές ομάδες είχαν μαζί τους και τον νταμαρτζή (αυτός

που έβγαζε την πέτρα από τα νταμάρια). Οι βοηθοί έκαναν τη λάσπη και κουβαλούσαν την

πέτρα. Ο αρχιμάστορας, έκλεινε τις δουλειές, ερχόταν σε συνεννόηση για τις χρηματικές υπο-

θέσεις με τους ιδιοκτήτες. Ο κάθε αρχιμάστορας είχε τη δική του περιοχή, συνήθως μερικά

χωριά όπου πήγαινε για κλείσιμο συμφωνιών.

Οι ομάδες συναγωνίζονταν μεταξύ τους, για το ποια θα είναι καλύτερη. Ο συναγωνισμός

αυτός υπήρχε και μεταξύ των μαστόρων της ίδιας ομάδας.

Το ξεκίνημα για δουλειά και η επιστροφή των μαστόρων

Η προετοιμασία για την πολυήμερη απουσία ξεκινούσε τέλη Φλεβάρη. Την τελευταία μέρα

τρώγανε «γιαπράκι» πρωί πρωί φορτώνανε τα πράγματα στα μουλάρια και φεύγανε. Στην εξώ-

πορτα οι γυναίκες είχαν βάλει ένα γκιούμι με νερό, κράνια και θυμίαμα.

Μόλις ο μάστορας έφτανε στην πόρτα κλωτσούσε το γκιούμι, ώστε «έτσι γρήγορα που χύ-νεται το νερό, να γυρίσει κι αυτός γρήγορα». Η κρανιά συμβόλιζε τη δύναμη, δηλαδή «για να μένουν γεροί στην ξενιτιά». Το θυμιατό αποτελούσε θρησκευτικό – λατρευτικό στοιχείο άμυνας

απέναντι στις δυσκολίες – εμπόδια της απομάκρυνσης από το σπίτι, από το σίγουρο.

Η οικογένεια και οι συγγενείς τους συνόδευαν μέχρι το «κλαψόδεντρο». Αυτό ήταν ένα με-

γάλο δέντρο, όπου χώριζαν κλαίγοντας. Στο κλαψόδεντρο οι μάνες κερνούσαν στα μαστορούλια

καμιά δραχμή. Τις δραχμές τις έριχναν κάτω στα χορτάρια για να «αυγατίσουν σαν τα χορτά-ρια». Οι νιόπαντροι έρχονταν γύρω από το δέντρο για να αποχαιρετίσουν τις γυναίκες τους,

αφού ντρεπόταν τους μεγαλύτερους.

50

Στα ξένα έμεναν μέχρι τις αρχές του χειμώνα, ανάλογα με τον καιρό. Όταν οι δουλειές δεν

πήγαιναν καλά έμεναν στα ξένα και το χειμώνα. Επέστρεφαν κατά τον Οκτώβρη. Έθιμο ήταν

το «τσιμπούσι» στο σπίτι του μάστορα, φαγοπότι για συγγενείς και συναδέλφους για το καλό

του γυρισμού. Εκεί κάποιος από τους παρεβρισκόμενους φώναζε στη γυναίκα του μάστορα

«Φερ΄τουν κλόστ΄κι του ταψί να τουν τνάξουμι να πεσ΄ν οι λίρις…»

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΚΟΣ TO ΜΠΟΥΛΟΥΚΙ

51

ΑΝΝΑ ΔΗΜΑ

Πολιτικός Μηχανικός

Msc Περιβαλλοντικό Σχεδιασμό

10. ΤΟ ΦΟΙΝΙΚΙ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ

Η παραδοσιακή προσέγγιση του Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού

Ιστορική Ανάλυση

Το Φοινίκι είναι ένας παραδοσιακός οικισμός χωροθετημένος στο ΒΔ άκρο της Θεσπρω-

τικής γης και ενσωματωμένος στο άγριο ορεινό Ηπειρώτικο περιβάλλον ερχόμενος σε πλήρη

εναρμόνιση με τα στοιχεία που αυτό παρουσιάζει.

Το Φοινίκι άρχισε να κτίζεται μετά το 1450. Οι κάτοικοί του ξεκίνησαν πολύ παλιότερα από

την Β. Ήπειρο από την περιοχή της παλιάς πόλης Φοινίκης της Χοανίας Β. Ηπείρου κοντά στο

Δέλβινο όπου ακόμη και σήμερα σώζεται χωριό με αυτή την ονομασία. Αρχικά εγκαταστάθηκαν

στους πρόποδες του βουνού της Σίδερης σε μια περιοχή ιδανική για την ανάπτυξη της γεωρ-

γίας και της κτηνοτροφίας. Το μέρος ήταν απάγκιο χωρίς βαρυχειμωνιές με λιβάδια, νερά ,

52

λίμνη, κάμπο και βουνοπλαγιά κατάλληλη για βοσκή. Στον παλιό οικισμό σήμερα σώζονται μόνο

κάποιες καλύβες κτηνοτρόφων (κονάκια ), και τρία εκκλησάκια.

Ο οικισμός αυτός καταστράφηκε από τους Τούρκους μετά την μάχη με τους Ενετούς

περί το 1450, των οποίων οι Φοινικιώτες υπήρξαν σύμμαχοι. Έτσι οι κάτοικοι αναγκάστηκαν

να αναζητήσουν νέα εδάφη για να μετοικήσουν με τις οικογένειές τους, επιλέγοντας μια από-

κρημνη πλαγιά Νότιου προσανατολισμού που ικανοποιεί τη βασική ανάγκη της ασφάλειας ενώ

είναι κοντά σε παραγωγικό έδαφος. Όπως λοιπόν και στους περισσότερους οικισμούς που

αναπτύχθηκαν στον Ελληνικό χώρο εκείνη την εποχή πρωταρχικό κριτήριο χωροθέτησης ήταν

η προστασία από εξωτερικές απειλές.

Το χωριό λοιπόν κτίστηκε σε υψόμετρο 300μ στους πρόποδες του Φαρμακοβουνίου (1253μ)

και σε απόσταση 6 χιλ. ΒΑ από την πόλη των Φιλιατών. Το μέρος μπορούσε να φυλάσσεται εύ-

κολα. Το έδαφος ήταν βραχώδες με μεγάλη κλίση πυκνή βλάστηση και σχημάτιζε σπηλαιώσεις.

Μέσα σε αυτές τις σπηλιές αναζήτησαν καταφύγιο αρχικά οι κάτοικοι προκειμένου να προφυ-

λαχτούν από τον εχθρό και τις καιρικές συνθήκες. Σιγά σιγά άρχισαν να χτίζονται οι πρώτες

καλύβες και στην συνέχεια τα πρώτα σπίτια με Ξιρολιθιά. Ο πληθυσμός αυξήθηκε και σύντομα

άρχισαν να χτίζονται τα σπίτια με τη σημερινή τους μορφή.

Ήδη από τον 18ο αι. οι κάτοικοι είχαν ξεκινήσει να ταξιδεύουν επιζητώντας οικονομι-

κές διεξόδους σε χώρες όπως η Ρουμανία, η Βουλγαρία αλλά και η Κων/πολη και αργότερα η

Αμερική. Η δραστηριοποίηση στο εμπόριο αλλά και η επαφή με άλλους λαούς και πολιτισμούς

έφερε στην περιοχή όχι μόνο οικονομική άνθηση αλλά και έντονες πολιτιστικές επιρροές. Η

περίοδος αυτή αποτέλεσε και την περίοδο ακμής του οικισμού και τότε χτίστηκαν τα αρχοντικά

του ενώ η ανάγκη επικοινωνίας με τους ξενιτεμένους δια της γραφής συντέλεσε στο να μην

υπάρχουν αναλφάβητοι.

Το χωριό είχε το 1831 45 σπίτια και 225 κατοίκους. Το 1880 450 κατοίκους και το

1913 395 κατοίκους. Το 1940 είχαμε περίπου 400 άτομα. Κρίσιμη καμπή υπήρξαν τα μεταπο-

λεμικά χρόνια οπότε και είχαμε μαζική εγκατάλειψή του που οφείλονταν στο μεγάλο κύμα ξενι-

τεμένων που ήταν ιδιαίτερα έντονο σε όλη την Ελλάδα εκείνη την εποχή λόγω της διόγκωσης

των αστικών κέντρων και τον παραγκωνισμό της υπαίθρου.

ΑΝΝΑ ΔΗΜΑ ΤΟ ΦΟΙΝΙΚΙ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ

53

Σχέση οικισμού με τον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο

Σημαντικό ρόλο στην επιλογή της θέσης χωροθέτησης του οικισμού, εκτός από την αμυ-

ντική προστασία που προσέφερε, έπαιξαν και τα στοιχεία του περιβάλλοντος όπως το νερό, ο

αέρας , ο ήλιος και το έδαφος.

Ο οικισμός κτίστηκε στις υπώρειες ενός ορεινού όγκου έχοντας Νότιο προσανατολισμό

εξασφαλίζοντας έτσι τον απρόσκοπτο ηλιασμό κατά την διάρκεια των περισσότερων ωρών

της ημέρας καθώς και την προστασία από τους Βόρειους ανέμους. Η επιλογή της θέσης ήταν

αποτέλεσμα συνδυασμού των λειτουργικών αναγκών για την επιβίωση των κατοίκων και των

αμυντικών αναγκών.

Το υδρολογικό στοιχείο δεν παρουσιάζεται έντονο στην περιοχή του οικισμού. Δεν υπήρχε

πηγή μέσα στα όρια του οικισμού. Το πιο κοντινό σημείο υδροληψίας ήταν ένα πηγάδι σε από-

σταση 30 λεπτών από το χωριό πάνω στο δρόμο Φιλιατών-Κεραμίτσας καθώς και μία δυτικά

του οικισμού από όπου υδρεύεται σήμερα το Φιλιάτι. Η πηγή αυτή είχε νερό ακόμη και τους θε-

ρινούς μήνες που οι άλλες πηγές στέρευαν. Το 1860-1870 ανακαλύφθηκε ακόμη μια πηγή μέσα

στον οικισμό της οποίας η παροχή επαρκούσε να καλύψει τις ανάγκες κατά τους χειμερινούς

μήνες. Ανατολικά του οικισμού και σε απόσταση περί τα 3 χιλ. από αυτόν βρίσκεται ο ποταμός

Καλαμάς με μεγάλο υδάτινο δυναμικό. Στην ύπαρξη του ποταμού όφειλαν την επιβίωσή τους

πολλοί από τους οικισμούς της περιοχής καθώς γύρω από αυτόν υπάρχει παραγωγική γη και

επιδόθηκαν στην καλλιέργειά της.

Μεγάλη έκταση από την γη αυτή και περί τα 700 στρέμματα ανήκε στους κατοίκους του

Φοινικίου (ο Φοινικιώτικος κάμπος) . Η έκταση αυτή βρισκόταν σε μικρή σχετικά απόσταση

από το χωριό και κοντά στο παλιό χωριό. Οι κάτοικοι εκτός από την καλλιέργεια του κάμπου

ασχολούνταν και με την καλλιέργεια σε λαχανόκηπους. Λόγω της κλίσης και του βραχώδους

του εδάφους δεν υπήρχε καθόλου καλλιεργήσιμη γη. Έτσι προκειμένου να διαμορφώσουν τους

κήπους τους, μετέφεραν χώμα και διαμόρφωσαν πεζούλες με τοιχοποιίες που έφταναν μέχρι

και τα 5μ ύψος. Αποψίλωσαν δέντρα και θάμνους σε περιοχή μπροστά από το χωριό προκειμέ-

νου να την μετατρέψουν σε καλλιεργήσιμη έκταση, όπου καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι, βρώμη,

αμπέλια και ελιές. Από καρποφόρα δέντρα το χωριό διέθετε μόνο λίγες πορτοκαλιές και πολ-

λές συκιές αμπέλια κορομηλιές, ροδιές και αχλαδιές.


54

Η πανίδα της περιοχής του βουνού είχε να παρουσιάσει πολλούς λαγούς , αλεπούδες,

πέρδικες και λίγους λύκους και αγριογούρουνα. Γενικά το τοπίο είχε άγρια όψη. Το βουνό με

την απότομη κλίση του παλιότερα ήταν δάσος με πλούσια ξυλεία χρήσιμη για την κατασκευή

των κατοικιών και των εργαλείων. Εμφάνιζε επίσης και μεγάλη βλάστηση σε σπάρτα που χρη-

σίμευαν για την παραγωγή υφασμάτων από τις γυναίκες του χωριού. Με τον καιρό όμως και με

την χρήση της ξυλείας και τις φωτιές των κτηνοτρόφων το Φαρμακοβούνι αποψιλώθηκε και

έτσι σήμερα εκτός από λίγα δέντρα κοντά στην κορυφογραμμή είναι γυμνό και καλύπτεται από

ασφάκες.

Το έδαφος της περιοχής είναι βραχώδες και στέρεο για την θεμελίωση των κατοικιών

ενώ εμφανίζει έντονες υψομετρικές διαφορές χωρίς να σχηματίζει σχεδόν καθόλου επίπεδες

επιφάνειες. Μέσα στα όρια του οικισμού δεν σχηματίζονται χείμαρροι. Η πέτρα του βουνού

είναι κατάλληλη για χτίσιμο και πλακοστρώσεις και η ευρύτερη περιοχή έχει αρκετό πηλό που

χρησίμευε για την κατασκευή κεραμιδιών στο εργαστήριο του οικισμού. Από άποψη σεισμικού

κινδύνου η περιοχή ανήκει στην ζώνη ΙΙ παρουσιάζοντας αρκετά συχνούς σεισμούς όχι ιδιαί-

τερα μεγάλης έντασης.

Το κλίμα είναι μεσογειακό. Το ετήσιο ύψος των βροχοπτώσεων είναι αρκετά μεγάλο και

το ετήσιο θερμοκρασιακό εύρος φτάνει τους 16,8ο C. Έχουμε δηλαδή ήπια και βροχερή χει-

μερινή περίοδο με λίγες χιονοπτώσεις και συννεφιές με αρκετή διαύγεια και θερμή και ξηρή

θερινή περίοδο με καθαρούς

ουρανούς και σπάνια κύματα

καύσωνα.

Η ενασχόληση των κατοί-

κων ήταν στον πρωτογενή

τομέα. Επιδίδονταν όπως εί-

παμε στην καλλιέργεια της

γης και το χωριό παλιότερα

διέθετε τρία ελαιοτριβεία ενώ

ο κάμπος διέθετε και αλώνια.

Σήμερα σώζεται ένα ελαιοτρι-


55

βείο στην περιοχή της εκκλησίας καθώς και ένα από τα αλώνια. Πολλοί από τους κατοίκους

ασχολούνταν επίσης με την κτηνοτροφία και είχαν στην κατοχή τους αιγοπρόβατα που το κα-

λοκαίρι τα μετέφεραν στα χωριά του Ζαγορίου. Πολλοί κάτοικοι ήταν καλαντζήδες ενώ άλλοι

ασχολούνταν με το εμπόριο και ταξίδευαν στην Πόλη, σε Βουλγαρία και Ρουμανία.

Οι παραγωγικές δραστηριότητες της ευρύτερης περιοχής έχουν να κάνουν αποκλειστικά με

τον πρωτογενή τομέα και ιδιαίτερα με την καλλιέργεια του κάμπου και την κτηνοτροφία.

Βασικός άξονας επικοινωνίας για τον οικισμό ήταν ο δρόμος που συνέδεε την Σαγιάδα και

το Φιλιάτι με τα Ιωάννινα και που περνούσε σε μικρή απόσταση.

Συνοικίες του οικισμού

Η δομή του οικισμού φαίνεται ότι καθορίζεται από τη διαμόρφωση του εδάφους που παρου-

σιάζει μια ενιαία κλίση σε όλη την έκταση των ορίων του. Το γεγονός αυτό σε συνεργασία με το

μέγεθός του δεν επέτρεψαν τον καθαρό διαχωρισμό του σε επί μέρους συνοικίες (οικοδομικές

νησίδες). Δεν υπάρχουν δηλαδή μεμονωμένοι πυρήνες αλλά δημιουργείται ένα συνεκτικό και

ανομοιόμορφο πλέγμα που μοιάζει να αναπτύχθηκε τυχαία χωρία καμία οργάνωση. Ο μόνος γε-

ωγραφικός μάλλον παρά ουσιαστικός διαχωρισμός θα μπορούσε να θεωρηθεί ο πάνω, ό κάτω,

ο ανατολικός και ο δυτικός μαχαλάς. Ιδιαίτερα φυσικά στοιχεία που να διαχωρίζουν τους μα-

χαλάδες δεν υπάρχουν αλλά ο προσδιορισμός τους γίνεται με βάση τη θέση τους στην πλαγιά.

Οι συνοικίες αυτές δεν αποτελούν ανεξάρτητες οικοδομικές νησίδες.

Χώροι για την δημιουργία πλατειών δεν προσφέρονταν έτσι στον κάτω υπάρχει μόνο μια

μικρή πλατεία με πλάτανο που είναι και η κεντρική πλατεία του χωριού.

Ο Παραδοσιακός Πολεοδομικός ιστός

Η γνώση του φυσικού περιβάλλοντος συνέβαλε αποφασιστικά στον πολεοδομικό και αρχιτε-

κτονικό σχεδιασμό του οικισμού, που η απόλυτη ενσωμάτωσή του στον φυσικό χώρο αποτέλεσε

ένα από τα πρωταρχικά χαρακτηριστικά του. Η αρχιτεκτονική και η πολεοδόμηση είχαν στόχο

την ένταξη στο ανάγλυφο του εδάφους αλλά και την προσαρμογή στους κλιματικούς παράγο-

ντες. Έγινε χρήση των φυσικών διαθέσιμων υλικών (πέτρα και ξύλο), χωρίς ιδιαίτερη επεξερ-

γασία και ο οικισμός μοιάζει να αναδύεται από το περιβάλλον παρουσιάζοντας ένα οικιστικό


56

σύνολο με συνάφεια και ενότητα.

Διαδρομές

Ο οικιστικός χώρος ενοποιείται μέσα από τις διαδρομές που στην αρχική μορφή τους ήταν

τα περίτεχνα πλακοστρωμένα καλντερίμια με τοπική πέτρα διατηρώντας μια ακανόνιστη γε-

ωμετρική οργάνωση με ορισμένες ωστόσο κυρίαρχες διαδρομές. Η διευθέτηση των διαδρο-

μών έχει άμεση σχέση και προσαρμογή στο ανάγλυφο του εδάφους καθώς ακολουθούνται οι

ισοϋψείς καμπύλες και τα φυσικά περάσματα. Όπου απαιτείται κάθετη προς την κλίση κίνηση

δημιουργούνται καμπυλόμορφες διαδρομές και αναβαθμοί. Οι μαντρότοιχοι των κατοικιών δι-

ατάσσονται κατά μήκος των διαδρομών. Το πλάτος των καλντεριμιών είναι σε πολλές περι-

πτώσεις εξαιρετικά μικρό ώστε δεν επιτρέπουν την κίνηση των οχημάτων. Στο σύνολό τους

παρουσιάζουν μια δαιδαλώδη μορφή και ο επισκέπτης είναι δύσκολο να βρει τον προορισμό του

διατηρώντας τον προσανατολισμό του μόνο χάρη στην κλίση του εδάφους που προσφέρει συνέ-

χεια ορατότητα προς την θέα. Οι δευτερεύουσες διαδρομές έχουν συχνά την χαρακτηριστική

μορφή αδιεξόδων καταλήγοντας σε επιβλητικές αυλόπορτες. Η μεγάλη κλίση του εδάφους και

το πετρώδες έκαναν δύσκολη την κατασκευή τους.

Πολλά από τα καλντερίμια κατά την δεκαετία του 60 ακολουθώντας την <<εκσυγχρονιστι-

κή>> τάση της εποχής στρώθηκαν με τσιμέντο χάνοντας τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα.

Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα λόγω της κλίσης του εδάφους σε έντονη βροχόπτωση να μετα-

τρέπονται σε μικρούς χείμαρρους. Σήμερα έχει γίνει μια αξιόλογη προσπάθεια να επανέλθουν

στην αρχική τους μορφή και πολύ λίγα από αυτά έχουν παραμείνει τσιμεντοστρωμάνα.

Οικόπεδα

Η μορφή των οικοπέδων διαφέρει αισθητά από τα σημερινά ορθογωνικά πρότυπα και το

μέγεθός τους καθορίζεται από τα γεωμορφολογικά δεδομένα. Οι κατοικίες είναι κτισμένες

σε ασυνεχές σύστημα δόμησης με εσωτερικές αυτοτελείς αυλές που ως επί το πλείστον έχουν

κοινό μαντρότοιχο και που γίνονται απροσπέλαστες ακόμη και δύσκολα ορατές αποτελώντας

ένα οχυρό ως προς τον εξωτερικό χώρο κλείνοντας με γερές δίφυλλες θύρες περίτεχνα φτιαγ-

μένες με καμάρες από πελεκητή πέτρα της περιοχής. Σε πολλές περιπτώσεις στην ίδια αυλή

υπήρχαν περισσότερες της μίας κατοικίες που ανήκαν σε μέλη της ίδιας οικογένειας. Λόγω της


57

ιδιαίτερα πυκνής δόμησης σε αρκετές περιπτώσεις γειτονικές κατοικίες εφάπτονται έχοντας

όμως χωριστές αυλές ενώ σε άλλες οι αυλόπορτες βρίσκονται η μία κοντά στην άλλη. Τα αδό-

μητα τμήματα του οικισμού καλύπτονται ως επί το πλείστον από τις αυλές και τα πλακόστρω-

τα.

Ελεύθεροι Χώροι

Οι ελεύθεροι , αδόμητοι χώροι είναι

άμεσα συναρτημένοι με τους κτισμένους

χώρους. Το κοινωνικό κέντρο , η πλα-

τεία είναι κατασκευασμένη σε θέση που

προσφέρει θέα προς τους φιλιάτες και

τον Φιλιακιώτικο κάμπο.

Άλλοι ελεύθεροι χώροι δεν υπάρ-

χουν εκτός από λίγα μικρά πλατώματα

που όμως δεν έχουν συγκεκριμένη χρή-

ση. Κατά τα λοιπά η δόμηση είναι τόσο πυκνή ώστε ακόμη και τα σοκάκια που σχηματίζονται

ανάμεσα στους μαντρότοιχους των σπιτιών είναι τόσο στενά ώστε δεν επιτρέπουν σε πολλές

περιπτώσεις την κίνηση των οχημάτων.

Μοναδικά Στοιχεία - Τοπόσημα

Μέσα στον οικισμό δεν υπήρχε κατάλλη-

λος χώρος για την κατασκευή εκκλησίας και

νεκροταφείου. Η κεντρική εκκλησία της Με-

ταμόρφωσης του Σωτήρος βρίσκεται μαζί με

το νεκροταφείο απέναντι από τον οικισμό σε

περίοπτη θέση χωρίς να εφάπτεται σε κανένα

άλλο κτίσμα. Η εκκλησία υπολογίζεται ότι κα-

τασκευάστηκε περί το 1450-1500 και η ανα-

καίνιση της έγινε το 1712. Διαθέτει χαγιάτι


με καμάρες και κολώνες από πελεκητή πέτρα. Οι πίσω κολώνες είναι ελαφρώς πιο χαμηλές

από τις μπροστινές ώστε να εμφανίζει αρμονική προοπτική. Είναι ρυθμού βασιλικής και περι-

βάλλεται μαζί με το νεκροταφείο από μαντρότοιχο.

Το χωριό διέθετε σχολείο που χτίσθηκε το 1777 και που το 1930-1940 φιλοξενούσε 70

παιδιά. Διαθέτει μια μεγάλη φωτεινή αίθουσα με πολλά παράθυρα και ένα γραφείο. Το σχο-

λείο έκλεισε το 1970. Δίπλα στο σχολείο είναι η πλατεία του χωριού με έναν πλάτανο από το

1936.

Άλλο χαρακτηριστικό κτίριο είναι το Αμελικό που είναι κάτω από την πλατεία του χωριού

είναι ένα σπίτι με δύο δωμάτια και κατώγια όπου έμεναν οι Τούρκοι χωροφύλακες και οι Κονι-

τσιώτες μάστοροι που έφτιαχναν τα σπίτια του χωριού, οι καλαντζήδες και οι άλλοι περαστικοί.

Εκεί στεγάζεται σήμερα το λαογραφικό Μουσείο του Φοινικίου.

Η κατοικία και η προσαρμογή της στο περιβάλλον

Αρχιτεκτονική και υλικά κατασκευής

Αναλύοντας τα τυπολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία της κατοικίας, θα δούμε πως αυτή

προσαρμόζεται και ενσωματώνεται στο περιβάλλον. Η τυπολογία της διαμορφώνεται σύμφωνα

με τον προσανατολισμό στην θέα, τον ήλιο, την βροχή, τον άνεμο, τον αερισμό και τη διάκριση

των χώρων για τον χειμώνα και

το καλοκαίρι.

Τα σπίτια είναι γενικά απλά

και λιτά στην σύλληψή τους

έχοντας μερικά από τα γνωρί-

σματα του οχυρωμένου σπιτιού

με μικρά ανοίγματα, παράθυρα

μόνο στον όροφο και ψηλούς μα-

ντρότοιχους που τα κάνουν να

μην είναι ορατά από τον δρόμο.

Συνηθέστερος τύπος κατοικίας

είναι τα κιβωτιόσχημα κτίρια


59

αλλά και ο πλατυμέτωπος τύπος. Υπάρχουν κάποιες παραλλαγές στην εσωτερική διαρρύθμιση

και στην μορφολογία των εξω-

τερικών όψεων των κατοικιών

ανάλογα με την οικονομική κατά-

σταση του ιδιοκτήτη και την επο-

χή στην οποία κατασκευάστηκε.

Τα κτίρια είναι συνήθως διώ-

ροφα με τα κατώγια για τα ζώα

και τον πάνω όροφο που ήταν η

κατοικία της οικογένειας. Σχε-

δόν όλα διέθεταν από δύο κύρια

δωμάτια και ένα μικρό που είναι συνήθως το μαγειρειό και που είχε μέσα απαραίτητα τον φούρ-

νο καθώς και τον χώρο υποδοχής. Περισσότερα δωμάτια είχαν συνήθως τα αρχοντόσπιτα.

Από τα δύο δωμάτια το μπροστινό με τα πολλά παράθυρα είναι ο οντάς – δωμάτιο υποδοχής και

υπνοδωμάτιο. Ο οντάς ήταν ιδιαίτερα μεγάλο δωμάτιο με πέντε τουλάχιστον ανοίγματα προς

τον Νότο. Στην πρόσοψη υπήρχε ή διαμορφώθηκε σε πολλές περιπτώσεις μπαλκονόπορτα με

μικρό εξώστη. Ο εξοπλισμός του χώρου ήταν λιτός και περιλάμβανε εντοιχισμένες ντουλάπες

και ελάχιστα κινητά έπιπλα. Το άλλο το πιο σκοτεινό λέγονταν μεσιό, που είχε το τζάκι και

ήταν το χειμωνιάτικο. Αυτό ήταν συνήθως το καθιστικό και ο χώρος φαγητού του σπιτιού. Για

τραπέζι υπήρχε ο σοφράς όπου όλοι έτρωγαν καθισμένοι κάτω από το ταψί. Το μεσιό βρισκό-

ταν πίσω από τον οντά (Βορινό) και δεν είχε καθόλου ανοίγματα. Φωτίζονταν μόνο από έναν μη

ανοιγόμενο φεγγίτη που ήταν τοποθετημένος στην στέγη και που είχε σχήμα πυραμοειδές ώστε

να διαχέει το φως στο εσωτερικό του δωματίου, καθώς και από μικρά εσωτερικά παραθυράκια

που επικοινωνούσαν με το μαγειρείο και τον χώρο υποδοχής. Τα δωμάτια είχαν πατώματα από

σανίδια και ξύλινη κεραμοσκεπή συνήθως τετράριχτη. Ανάλογα με την οικονομική κατάσταση

του ιδιοκτήτη η ξυλεία της στέγης είναι εμφανής ή καλύπτονταν από ξύλινο ταβάνι. Διακοσμη-

μένα ταβάνια είχαν τα αρχοντικά.

Τα κατώγια χρησίμευαν σαν αποθήκες και για τα ζώα. Λόγω της κλίσης του εδάφους μπο-

ρούσαν να έχουν ανεξάρτητη από την κύρια είσοδο και έτσι τα σπίτια δεν διέθεταν εσωτερικές


60

σκάλες. Πολλά από αυτά ήταν θολωτές κατασκευές προκειμένου να δέχονται την φόρτιση του

υπερκείμενου κτιρίου. Οι Κονιτσιώτες μάστοροι που τα κατασκεύαζαν ήταν ιδιαίτερα έμπειροι

στις κατασκευές αυτού του είδους αφού είναι γνωστά τα τοξωτά γεφύρια της περιοχής τους.

Ένας άλλος λόγος για τον οποίο προτιμούσαν τη θολωτή κατασκευή ήταν το γεγονός ότι στην

περιοχή ήταν δύσκολη η εύρεση κορμών ικανού μεγέθους ώστε να παίξουν το ρόλο δοκαριών

και υποστηλωμάτων.

Τα σπίτια τα πρώτα χρόνια είχαν παντζούρια με μικρές οπές. Τα τζαμιλίκια εμφανίζονται

τον 18ο αι. και τα φέρνουν από την πόλη ή την Βουλγαρία. Στηρίζονται εσωτερικά στην κάσα

ενώ εξωτερικά υπάρχουν παντζούρια που ανοίγουν προς τα έξω. Τα παράθυρα διέθεταν σιδε-

ριές για λόγους ασφαλείας. Οι σιδεριές ήταν προσαρμοσμένες στο κάσωμα του παραθύρου. Η

θέση και οι διαστάσεις των ανοιγμάτων επιλέγεται με κριτήρια την ασφάλεια, τον καλό προσα-

νατολισμό και τη θέα. Έτσι το άνοιγμά τους δεν είναι μεγάλο. Το εμβαδόν τους ήταν σε τέτοιο

ποσοστό του εμβαδού της όψης έτσι ώστε να μην μειώνεται η θερμοχωρητικότητα και να μην

αυξάνονται οι θερμικές απώλειες. αλλά και να εξασφαλίζεται επαρκής φωτισμός και ηλιασμός

του χώρου. Τα ανοίγματα είναι σε ορισμένες περιπτώσεις τοξωτά αλλά στην πλειοψηφία τους

είναι παραλληλόγραμμα με ανακουφιστικά τόξα από την εσωτερική πλευρά.

Τα σπίτια δεν διέθεταν χαγιάτια εκτός από κάποιες περιπτώσεις, που το μέγεθός τους

όμως δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλο.

Τα σπίτια είναι όλα πέτρινα με πελεκητές γωνίες (αγκωνάρια) ωραίες καμινάδες και χαρα-

κτηριστικές επιβλητικές αυλόπορτες από πελεκητή πέτρα και πλακόστρωτες αυλές. Οι μεγά-

λες αυλές περιβάλλονταν με μαντρότοιχο έτσι οι κατοικίες οριοθετούνται από το δρόμο και τα

όρια με τους γείτονες. Οι αυλές βοηθούν στον έλεγχο του μικροκλίματος παρέχοντας σκιασμό

και προστασία από τον άνεμο και είναι πλακοστρωμένες από πέτρα της περιοχής. Οι βαριές

ξύλινες εξώθυρες καρφωμένες με γυφτόκαρφα και ενισχυμένες με αμπάρες είναι το μοναδικό

άνοιγμα της κατοικίας προς το δρόμο. Οι αυλόθυρες είχαν όλες το στέγαστρό τους. Μέσα στην

ίδια αυλή μπορούσαν να βρίσκονται και περισσότερες της μίας κατοικίες για όλα τα μέλη της

οικογένειας. Το αποχωρητήριο του σπιτιού βρισκόταν σε ένα κτίσμα έξω από το σπίτι λόγω

της έλλειψης νερού.

Η απόλυτη προσαρμογή στο περιβάλλον χαρακτηρίζει την κατασκευή των κατοικιών καθώς


61

όλα τα υλικά είναι τοπικά και χρησιμοποιούνται στην αρχική τους μορφή ή με ελάχιστη κατερ-

γασία. Αυτά είναι η τοπική πέτρα με την οποία κατασκευάζονται τα κτίρια. Για τις ξυλοκατα-

σκευές χρησιμοποιούνταν ξυλεία της περιοχής. Τα κεραμίδια κατασκευάζονταν σε εργαστήριο

του οικισμού με ψημένο πηλό που έβρισκαν στην ευρύτερη περιοχή.

Τα περισσότερα σπίτια ήταν επιχρισμένα με επιχρίσματα που γινόταν από άμμο ή και

ασβέστη ενισχυμένα με άχυρο ή τρίχες αιγός. Τα υλικά αυτά βρίσκονταν άφθονα στο τοπίο και

εξασφαλίζονταν η εύκολη μεταφορά τους και η ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας. Οι κατοικίες

είναι απόλυτα ενταγμένες στην υφή και την χρωματική οργάνωση του περιβάλλοντος.

Ο σεισμικός κίνδυνος αποτέλεσε βασικό στοιχείο τόσο των μορφολογικών όσο και των κα-

τασκευαστικών στοιχείων των κατοικιών. Έτσι στο εσωτερικό των κατοικιών οι διατάξεις ορι-

σμένων στοιχείων όπως οι δοκίδες του πατώματος γεφυρώνουν την μεγαλύτερη διάσταση του

ανοίγματος και έτσι λειτουργούν ως οριζόντια διαφράγματα συνδέοντας πληρέστερα δύο ανε-

ξάρτητους όγκους του κτίσματος. Για αντισεισμική θωράκιση χρησιμοποιούνταν ξυλοδεσιές,

ελκυστήρες, αντηρίδες μέσα στους τοίχους στο ύψος των πατωμάτων ενώ γινόταν υποβίβαση

του κέντρου βάρους της οικοδομής με πιο λεπτούς τοίχους και ξύλινες ελαφριές κατασκευές

στον πάνω όροφο. Η στέγη στηρίζονταν σε ξύλινους στρωτήρες. Στα ανοίγματα κατασκευάζο-

νταν ανακουφιστικά τόξα και ολόσωμα πλαίσια.

Το πάχος της τοιχοποιίας ήταν για τα ισόγεια περί τα 60 με 70 εκ και μειώνονταν στον

όροφο στα 50. Το εξωτερικό αυτό περίβλημα των κατοικιών εξασφαλίζει ικανή θερμική αδρά-

νεια. Οι εσωτερικοί τοίχοι του ορόφου είναι κατασκευασμένοι από ξύλινους πήχεις.

Πορεία και μελλοντικές προοπτικές του οικισμού

Το Φοινίκι αποτελούσε και αποτελεί οικισμό μικρής κλίμακας χωρίς αστικό χαρακτήρα. Η

διαχρονική του εξέλιξη δεν περιλαμβάνει μετάβαση σε σύγχρονη φάση ανάπτυξης αλλά διατή-

ρηση του παραδοσιακού του χαρακτήρα, πράγμα που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην απόφαση

χαρακτηρισμού του χωριού ως ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (ΦΕΚ 672/20-5-1976). Η απόφαση

υπήρξε καθοριστική για την σωτηρία του χωριού από μετασκευές. Πολλά σπίτια ανακατασκευ-

άστηκαν και με τον τρόπο αυτό διασώθηκαν από την καταστροφή. Το χωριό έχει σήμερα 70

σπίτια πολύ καλά διατηρημένα. Παρόλα αυτά όμως δεν ήταν δυνατό να αποφευχθούν και κά-

ποιες κακότεχνες επεμβάσεις που ευτυχώς δεν παρουσιάζονται σε ανησυχητικό βαθμό.


62

Έτσι ο οικισμός διατήρησε μεν την παραδοσιακή μορφή των δομικών στοιχείων του , ακο-

λούθησε όμως την μοίρα των περισσότερων οικισμών της Ηπειρώτικης υπαίθρου που ήταν η

μαζική εγκατάλειψη και ερήμωση.

Οι ξενιτεμένοι που έχουν σήμερα ανακαινίσει τα σπίτια τους επιστρέφουν για τις διακο-

πές τους και δίνουν ζωή στο έρημο τοπίο . Περίπου 100 Φοινικιώτες ζουν στο Φιλιάτι , πολλοί

στην Αθήνα λίγοι είναι ακόμη στην Αμερική και άλλοι είναι σκορπισμένοι σε διάφορες Ελληνικές

πόλεις.

Παρόλο που το χωριό απέκτησε ηλεκτρικό ρεύμα, υδρεύτηκε από δεξαμενή και δια-

θέτει σχετικά καλή οδική σύνδεση και αυτόματα τηλέφωνα, είναι σήμερα καταδικασμένο στην

πλήρη εγκατάλειψη από μόνιμα εγκατεστημένο πληθυσμό και στην παντελή έλλειψη ευοίωνων

προοπτικών για το μέλλον.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αμούργης, Γιαννάς, Ευαγγελινός, Καλογεράς, Καλογήρου, Helmle., (2001) Περιβαλλοντικός

σχεδιασμός Πόλεων και ανοικτών χώρων, Περιβαλλοντική Τεχνολογία, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα

2. Beckman, Δημούδη, Κομνίτσας, Κοσμάκη, Μπελαβέλας, Πολύζος, (2001) Βιοκλιματικός Σχε-

διασμός κτιρίων και περιβάλλοντος χώρου. Προβλήματα αποκατάστασης στη μικρή κλίμακα του Αστικού

χώρου, Βιοκλιματικός σχεδιασμός υπαίθριων χώρων, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα

3. Βιβλίο Ιεράς μονής Γηρομερίου

4. Γάκης Δ. Βούτσης. (1999), Το χωριό μου το Φοινίκι, Φοινίκι


63



11. TΙ ΜΑΣ ΔΙΔΑΣΚΟΥΝ ΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΚΤΙΣΜΑΤΑ

ΚΑΙ ΠΟΙΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΕ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Αν επισκεφθεί κανείς κάποιον παραδοσιακό οικισμό από τους τόσους που διαθέτει η χώρα

μας, μπορεί εύκολα να διαπιστώσει πως πέραν της φυσικής ομορφιάς του τοπίου υπάρχουν

πλήθος στοιχείων που υπακούουν στις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης. Συγκεκριμένα:

• Οικονομία υλικών. Έχουν χτιστεί με ντόπια υλικά, υλικά στα οποία οι τεχνίτες είχαν

εύκολη πρόσβαση και ήταν σε αφθονία (πέτρα, ξύλο).

• Οικονομία εκφραστικών μέσων. Απλότητα.

• Σεβασμός στις κλιματικές συνθήκες – Βιοκλιματικό ένστικτο. Τα σπίτια άλλοτε διαθέ-

τουν μικρά και άλλοτε καθόλου παράθυρα προς το βορρά, ενώ σε άλλες περιπτώσεις έχουν

μικρό φεγγίτη για ρεύμα το καλοκαίρι.

• Προσαρμογή στο τοπίο. Οι μαστόροι ήξεραν πως να «χωνεύουν», να προσαρμόζουν το

κάθε κτίσμα, τη μορφή του, στο τοπίο. Με τον τρόπο αυτό, εκτός από το γεγονός ότι έδειχναν

σεβασμό στον τόπο τους, έλυναν και πρακτικά ζητήματα. Για παράδειγμα, έχοντας το κατώι

μισοχωμένο στο έδαφος (ημιυπόγειο), διατηρούσαν χαμηλή τη θερμοκρασία στους αποθηκευτι-

κούς χώρους ενώ δε χρειαζόταν θεμέλιες βάσεις – κολώνες για τη στήριξη του κτιρίου.

Οι παραδοσιακοί οικισμοί είναι βασικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, αποτελούν

εντυπωσιακά αξιοθέατα της χώρας μας (π.χ. Πήλιο, Ζαγοροχώρια, Μάνη κ.λπ.) και προσδί-

δουν θετικά στοιχεία στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της. Στους χώρους αυτούς αποτυπώ-

νονται και εκφράζονται τρόποι ζωής, τεχνικές, αισθητικές προτιμήσεις, κοινωνικές σχέσεις

που διαμορφώθηκαν στην πολυκύμαντη ιστορική εξέλιξη.

Ο πλούτος και η ποικιλομορφία της ελληνικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς αναδεικνύ-

ονται σε περισσότερους από 650 διατηρητέους – χαρακτηρισμένους παραδοσιακούς οικισμούς

και σε χιλιάδες διατηρητέα κτίρια, που κοσμούν την ελληνική ύπαιθρο, στα παράλια ή σε ορει-

64

νές περιοχές καθώς και σε αστικά κέντρα.

Με κύρια ίσως μορφή εισροής κέρδους τον τουρισμό και την παροχή μεγάλου αριθμού

θέσεων εργασίας σε αυτόν τον τομέα, μέσα από πλέον καινούριες, ειδικές μορφές τουρισμού

και προγράμματα εξειδικευμένων δράσεων, όπως ο θεραπευτικός – ιαματικός τουρισμός, ο

θρησκευτικός, ο οικολογικός, ο αθλητικός τουρισμός κ.α. έχουμε ήπια μορφή ανάπτυξης.

Στο νομό θεσπρωτίας υπάρχουν πολλές επιλογές, ώστε να καλύπτουν τις απαιτήσεις των

επισκεπτών σε διαφορετικά επίπεδα. Για παράδειγμα στην περιοχή της Σαγιάδας υπάρχει το

σύγχρονο κέντρο λασποθεραπείας όπου δέχεται πλήθος κόσμου που επιθυμεί να κάνει χρήση

των θεραπευτικών ιδιοτήτων του. Η Ιερά Μονή Γηρομερίου αποτελεί προορισμό χιλιάδων επι-

σκεπτών-προσκυνητών κάθε χρόνο. Επιπλέον στις περιοχές Μουργκάνας και Φαρμακοβουνίου

καταφεύγουν πολλοί άνθρωποι προκειμένου να συλλέξουν τσάι, ρίγανη, φασκόμηλο και άλλα

βότανα. Τέλος τα μεγάλα στενά του ποταμού Καλαμά προσφέρουν πλήθος οικολογικών δια-

δρομών, ενώ στη Γλυκή δίνεται η δυνατότητα στους επισκέπτες να συμμετάσχουν σε διάφορες

αθλητικές δραστηριότητες όπως rafting, πεζοπορία, ιππασία κ.α. Όλες οι παραπάνω δραστη-

ριότητες συνδέονται αρμονικά με τις υπάρχουσες δομές (εστίες διαμονής και σίτισης).

Θα πρέπει ωστόσο να αναφέρουμε πως σε πολλές περιπτώσεις είναι εμφανής η εικόνα της

εγκατάλειψης. Γεγονότα όπως ο εμφύλιος πόλεμος, ο ξενιτεμός και η τάση αστυφιλίας των

κατοίκων, είχαν ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη των τόπων αυτών. Οι φυσιολογικές από την

πάροδο του χρόνου φθορές αλλά και τα καιρικά φαινόμενα συχνά οδηγούν τα κτίσματα αυτά

στην καταστροφή (φθορές σε παράθυρα, εξώπορτες, κεραμίδια και πλάκες δημιουργούν εισρο-

ές νερού και αέρα με αποτέλεσμα τη διάβρωση και την τελική πτώση των κτισμάτων.

Σε όλα αυτά έρχεται να προστεθεί η αδιαφορία των ανθρώπων, οι οποίοι μη φροντίζοντας

για τη συντήρηση των παραπάνω κτισμάτων, στην ουσία οδηγούν ένα μεγάλο μέρος της πολιτι-

στικής τους κληρονομιάς σε σταδιακή εξαφάνιση.

Η χώρα μας διαθέτει μεγάλο πολιτιστικό πλούτο, στο χέρι μας είναι να βρούμε τρόπους

ώστε να τον αξιοποιήσουμε σε βιώσιμη ανάπτυξη

Παραθέτουμε βασικές νομοθετικές διατάξεις σχετικά με την προστασία της πολιτιστικής

κληρονομιάς.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΚΟΣ TΙ ΜΑΣ ΔΙΔΑΣΚΟΥΝ ΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ...

65

ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ

H προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς με τη Σύμβαση της Γρανάδας Με το Ν. 2039/ 1992 «Κύρωση της Σύμβασης για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς

της Ευρώπης» κυρώθηκε η Σύμβαση της Γρανάδας που υπεγράφη από τα κράτη – μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Αυτή η διεθνής σύμβαση περιέχει έναν ευρύ ορισμό της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, η οποία περιλαμβάνει μια τριάδα κατηγοριών από ακίνητα αγαθά.

Ειδικότερα, ως μνημείο νοείται κάθε κατασκευή ιδιαίτερα σημαντική λόγω του ιστορικού, αρχαιολο-γικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού ενδιαφέροντος συμπεριλαμβανομένων των εγκαταστάσεων ή διακοσμητικών στοιχείων, που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα τους. Ως αρχιτεκτονι-κά σύνολα ορίζονται ομοιογενή σύνολα αστικών ή αγροτικών κατασκευών, σημαντικών λόγω του ιστορι-κού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού τους ενδιαφέροντος, συναφή μεταξύ τους, ώστε να σχηματίζουν ενότητες που να μπορούν να οροθετηθούν τοπογραφικά. Τέλος, ως τόποι νοούνται σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης εν μέρει κτισμένα, τα οποία αποτελούν εκτάσεις τόσο χαρακτηριστικές και ομοιογενείς, ώστε να μπορούν να οριοθετηθούν τοπογραφικά και τα οποία είναι σημαντικά λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού τους ενδιαφέροντος.

Νόμος Υπ΄Αρίθ.3028 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρο-νομιάς

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟΒΑΣΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ

Άρθρο 1Αντικείμενο

1. Στην προστασία που παρέχεται με τις διατάξεις του παρόντος νόμου υπάγεται η πολιτιστική κληρονομιά της Χώρας από τους αρχαιοτάτους χρόνους μέχρι σήμερα. Η προστασία αυτή έχει ως σκοπό τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης χάριν της παρούσας και των μελλοντικών γενεών και την αναβάθμιση του πολιτιστικού περιβάλλοντος

Άρθρο 2Έννοια όρων

Για την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος νόμου:α) Ως πολιτιστικά αγαθά νοούνται οι μαρτυρίες της ύπαρξης και συλλογικής δραστηριότητας του αν-


66

θρώπου.β) Ως μνημεία νοούνται τα πολιτιστικά αγαθά που αποτελούν υλικές μαρτυρίες και ανήκουν στην πο-λιτιστική κληρονομιά της Χώρας και των οποίων επιβάλλεται η ειδικότερη προστασία βάσει των εξής διακρίσεων:αα) Ως αρχαία μνημεία ή αρχαία νοούνται όλα τα πολιτιστικά αγαθά που ανάγονται στους προϊστορικούς, αρχαίους, βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους και χρονολογούνται έως και το 1830, με την επι-φύλαξη των διατάξεων του άρθρου 20. Στα αρχαία μνημεία συμπεριλαμβάνονται σπήλαια και παλαιοντο-λογικά κατάλοιπα για τα οποία υπάρχουν ενδείξεις ότι συνδέονται με την ανθρώπινη ύπαρξη.ββ) Ως νεότερα μνημεία νοούνται τα πολιτιστικά αγαθά που είναι μεταγενέστερα του 1830 και των οποί-ων η προστασία επιβάλλεται λόγω της ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους κατά τις διακρίσεις των άρθρων 6 και 20. δ) Ως ιστορικοί τόποι νοούνται είτε εκτάσεις στην ξηρά ή στη θάλασσα, ή στις λίμνες ή στους ποταμούς που αποτέλεσαν ή που υπάρχουν ενδείξεις ότι αποτέλεσαν το χώρο εξαίρετων ιστορικών ή μυθικών γεγονότων, ή εκτάσεις που περιέχουν ή στις οποίες υπάρχουν ενδείξεις ότι περιέχονται μνημεία μετα-γενέστερα του 1830, είτε σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης μεταγενέστερα του 1830, τα οποία συνιστούν χαρακτηριστικούς και ομοιογενείς χώρους, που είναι δυνατό να οριοθετηθούν τοπογραφικά, και των οποίων επιβάλλεται η προστασία λόγω της λαογραφικής, εθνολογικής, κοινωνικής, τεχνικής, αρχιτεκτονικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους.στ) Ως Υπηρεσία νοείται η αρμόδια Κεντρική ή Περιφερειακή Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού.

Άρθρο 3Περιεχόμενο της προστασίας

1. Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της Χώρας συνίσταται κυρίως:α) στον εντοπισμό, την έρευνα, την καταγραφή, την τεκμηρίωση και τη μελέτη των στοιχείων της, β) στη διατήρηση και στην αποτροπή της καταστροφής, της αλλοίωσης και γενικά κάθε άμεσης ή έμμεσης βλάβης της, γ) στην αποτροπή της παράνομης ανασκαφής, της κλοπής και της παράνομης εξαγωγής, δ) στη συντήρηση και την κατά περίπτωση αναγκαία αποκατάστασή της,ε) στη διευκόλυνση της πρόσβασης και της επικοινωνίας του κοινού με αυτήν, στ) στην ανάδειξη και την ένταξή της στη σύγχρονη κοινωνική ζωή καιζ) στην παιδεία, την αισθητική αγωγή και την ευαισθητοποίηση των πολιτών για την πολιτιστική κληρο-νομιά.2. Η προστασία των μνημείων, αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών τόπων περιλαμβάνεται στους στό-χους οποιουδήποτε επιπέδου χωροταξικού, αναπτυξιακού, περιβαλλοντικού και πολεοδομικού σχεδια-σμού ή σχεδίων ισοδύναμου αποτελέσματος ή υποκατάστατών τους.


67

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟΑΚΙΝΗΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΙ

ΤΜΗΜΑ ΠΡΩΤΟΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ

Άρθρο 6Διακρίσεις ακίνητων μνημείων – χαρακτηρισμός

1. Στα ακίνητα μνημεία περιλαμβάνονται:α) τα αρχαία που χρονολογούνται έως και το 1830,β) τα νεότερα πολιτιστικά αγαθά που είναι προγενέστερα των εκάστοτε τελευταίων εκατό ετών και χα-ρακτηρίζονται μνημεία λόγω της αρχιτεκτονικής, πολεοδομικής, κοινωνικής, εθνολογικής, λαογραφικής, τεχνικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους,γ) τα νεότερα πολιτιστικά αγαθά που ανάγονται στην περίοδο των εκάστοτε τελευταίων εκατό ετών και χαρακτηρίζονται μνημεία λόγω της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, πολεοδομικής, κοινωνικής, εθνολογικής, λαογραφικής, τεχνικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους,10. Η κατεδάφιση νεότερων ακινήτων που είναι προγενέστερα των εκάστοτε εκατό τελευταίων ετών ή η εκτέλεση εργασιών για τις οποίες απαιτείται η έκδοση οικοδομικής άδειας, ακόμα και αν τα ακίνητα αυτά δεν έχουν χαρακτηριστεί μνημεία δεν επιτρέπεται χωρίς την έγκριση της Υπηρεσίας. Για το σκοπό αυτόν, ο ενδιαφερόμενος γνωστοποιεί στην Υπηρεσία ότι προτίθεται να προβεί σε αυτήν. Η έγκριση θεωρείται ότι έχει χορηγηθεί εάν μέσα σε τέσσερις (4) μήνες από τη γνωστοποίηση δε συντελεστούν οι διατυπώσεις δημοσιότητας της εισήγησης για το χαρακτηρισμό του ακίνητου που προβλέπονται στην παράγραφο 5.

Άρθρο 7Κυριότητα σε ακίνητα μνημεία

1. Τα αρχαία ακίνητα μνημεία που χρονολογούνται έως και το 1453 ανήκουν στο Δημόσιο κατά κυριότητα και νομή και είναι πράγματα εκτός συναλλαγής και ανεπίδεκτα χρησικτησίας. 2. Τα ακίνητα αρχαία που αποκαλύφτηκαν ή αποκαλύπτονται κατά την εκτέλεση ανασκαφών ή άλλης αρχαιολογικής έρευνας ανήκουν κατά κυριότητα στο Δημόσιο, είναι εκτός συναλλαγής και ανεπί-δεκτα χρησικτησίας.3. Το δικαίωμα κυριότητας σε άλλα ακίνητα μνημεία μεταγενέστερα του 1453 ασκείται υπό τους όρους και τις προϋποθέσεις του παρόντος νόμου.


68



12. ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ

Φοινίκι, Δήμος Φιλιατών

«Χαρακτηρίζουμε ως τόπο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους το χωριό Φοινίκι της επαρχίας Φι-

λιατών Ν. Θεσπρωτίας και ενδιαφέρον οικιστικό σύνολο από άποψη χωρορρυθμιστική και αρχι-

τεκτονική λόγω της καλής κατάστασης και χωρίς νεότερων μετασκευών σωζόμενες κατοικίες

του».

Φ.Ε.Κ. 672/ 08-05-1976

69

Ανεμόμυλος Γραικοχωρίου Δήμος Ηγουμενίτσας

Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο τον ανεμόμυλο διότι αποτελεί σημαντικό

δείγμα του είδους, αποτελεί μαρτυρία της εξέλιξης της αρχιτεκτονικης και είναι σημαντικός για

τη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής.

ΦΕΚ 441/Β/11-06-1996

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΚΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ

70

Κούλια, Δήμος Παραμυθιάς

Πύργος σε σημείο πάνω από την πόλη της Παραμυθιάς με ικανότητα βλέψης εχθρικών κι-

νήσεων (παρατηρητήριο) και σθεναρής αμυντικής θέσεως – προφύλαξης.


71

To «Αρχοντικό Ρίγγα 1872»

Αποτελεί ιστορικό μνημείο της περιοχής, το οποίο χαρακτηρίσθηκε ως διατηρητέο από το

Υπουργείο Πολιτισμού, διότι σύμφωνα με την σχετική απόφαση χαρακτηρισμού του : «...παρου-

σιάζει αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία (παραδοσιακά και νεοκλασικά) και αποτελεί χαρακτηρι-

στικό δείγμα της παλιάς αρχιτεκτονικής της Παραμυθιάς, το οποίο έχει ιδιαίτερη σημασία για

την ιστορία της παραδοσιακής ελληνικής αρχιτεκτονικής».

ΦΕΚ 210/Β/01-03-1980


72

Καλντερίμι Λάγγαρη

Ανηφορίζοντας από τη Δάφνη (γνωστή σαν «Τζούμα») το δρόμο που οδηγεί στο Κοκκινολι-

θάρι, στον επαρχιακό δρόμο Φιλιατών - Κεραμίτσας, συναντάει κανείς στα δεξιά του το παλιό

λιθόστρωτο καλντερίμι. Κατασκευάστηκε για να συνδέσει τα Γιάννενα με το λιμάνι της Σαγιά-

δας (εμπόριο αλατιού).

Ο ιστορικός Πουκεβίλ αναφέρει ότι το 1716 επιδιορθώθηκε…

ΦΕΚ 1118/Β/08-09-2000


73

Πλαίσιο, Δήμος Φιλιατών

«Χαρακτηρίζουμε ως τόπο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και ενδιαφέρον οικιστικό σύνολο

από άποψη χωρορρυθμιστική και αρχιτεκτονική λόγω της καλής κατάστασης και χωρίς νεότε-

ρων μετασκευών σωζόμενες κατοικίες του».


74

Πλεσίβιτσα, απόμερη καθώς είναι, μοιάζει να απολαμβάνει την «ασυλία» της από παλαιότε-

ρες εκτροπές. Στην απομόνωση μουρμουρίζει τα περασμένα μεγαλεία… αναπολώντας πια την

αίγλη της… επιδεικνύοντας ακόμα όμως την πέτρινη αρχοντιά της.


75

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Βούτσης, Γ. (1999), «Το χωριό μου το Φοινίκι», αυτοέκδοση, Φοινίκι

2. Διαμαντοπούλου Αν. (1995), «Η αρχιτεκτονική των αρχοντικών της Ηπειρωτικής Ελλά-

δας(18ου- αρχών 19ου αιώνα), Αθήνα

3. Ελληνική Εταιρία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, (2008), Παιδαγωγικό Υλικό Περιβαλλοντικής

Εκπαίδευσης και Ευαισθητοποίησης «Συνειδητοποίηση… Ευαισθητοποίηση… Δράση για την… Αειφορία»,

INTERREG III ΕΛΛΑΔΑ-ΙΤΑΛΙΑ 2000-2006

4. Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος 6ος, Θεσσαλία – Ήπειρος, , εκδ. Μέλισσα

5. Ζαχαρίου, Α. – Κατσίκης, Α. (2006), «Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και η συμ-

βολή τους στην εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη», 2ο Συνέδριο Σχολικών Προγραμμάτων Περι-

βαλλοντικής Εκπαίδευσης, 15-17/12/2006, Αθήνα

6. Ζερμαίν Αλεξάκη - Θοδωρής Αθανασιάδης, «Ζήστε στα ομορφότερα χωριά της Ελλάδας», Ατρα-

πός 2η Έκδοση, Αθήνα 2000

7. Κολιούσης, Γ. (2009), «Απάνθισμα Θεσπρωτικού Γλωσσικού Ιδιώματος», αυτοέκδοση, Ηγουμε-

νίτσα

8. Κ.Π.Ε. Κόνιτσας, (2004), «Παραδοσιακοί Οικισμοί και Φύση», Κ.Π.Ε. Κόνιτσας

9. Μανιάτης, Α. (2008), «Η Νομοθεσία για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς»,

Νόμος και Φύση, www.nomosphysis.org.gr

10. Μιχέλης Π.Α. (1977), «Τα ελληνικό λαϊκό σπίτι», εκδ.ΕΚΠ

11. Νιτσιάκος Βασίλειος (1994), «Οι Ορεινές κοινότητες της Βόρειας Πίνδου. Στον απόηχο της

μακράς διάρκειας», εκδ. Πλέθρον, σειρά: Λαϊκός πολιτισμός/ τοπικές κοινωνίες, Αθήνα

12. Σταματοπούλου Χαρ. (1995), «Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική», τόμος 6ος, Θεσσαλία –

Ήπειρος, Ζαγόρι σελ. 229-268, εκδ. Μέλισσα

13. Δ. Φιλιππίδης (επιμ), (1991), «Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική», τόμοι 1 - 8. εκδόσεις

Μέλισσα, Αθήνα

ISBN: 978-960-99263-0-0

lefko ma

Documents

unesco