legasi kolonialisme ke atas agama islam

8/12/2019 Legasi Kolonialisme ke atas Agama Islam

1/14


2/14

Soalan 4

Berikan huraian yang kritis berkaitan legasi kolonialisme ke atas Agama Islam sebagai satu cara

hidup di kalangan masyarakat Tanah Melayu.


3/14

PENGENALAN

Kolonialisme bermaksud penguasaan sesebuah bangsa ke atas bangsa lain sama ada

melalui politik, ekonomi mahupun sosial. Kolonial juga biasa disama erti maksud dengan

imperialisme. Kolonialisme adalah pengembangan kekuasaan sebuah negara atas wilayah danmanusia di luar batas negaranya, seringkali untuk mencari dominasi ekonomi dari sumber daya,

tenaga kerja, dan pasar wilayah tersebut. Istilah ini juga menunjuk kepada suatu himpunan

keyakinan yang digunakan untuk melegitimasikan atau mempromosikan sistem ini, terutama

kepercayaan bahwa moral dari pengkoloni lebih hebat ketimbang yang dikolonikan.1Penjajahan

British di Tanah Melayu merupakan sebahagian daripada proses persaingan kuasa Barat untuk

menguasai tanah jajahan dan mengeksploitasi sumber ekonomi di Asia Tenggara lebih-lebih lagi

pada abad ke-19. Revolusi perindustrian yang berlaku di Eropah telah menyebabkan kuasa-

kuasa Barat berusaha untuk mencari tempat yang boleh mendatangkan keuntungan kepada

mereka. Kekayaan hasil bumi antara faktor yang menyebabkan British menguasai Tanah

Melayu, Sabah dan Sarawak untuk memenuhi keperluan industri mereka. Pertapakan British di

negeri-negeri Melayu telah membawa kepada pengenalan sistem ekonomi kapitalis.

Kolonialisme ini telah memberi kesan negatif dan kesan positif kepada struktur sosioekonomi

masyarakat tradisional tempatan iaitu terkandung dalam aspek politik, ekonomi dan sosial.

Definisi Kolonialisme

Collins English Dictionary mendefinisikan kolonialisme sebagai "kebijakan dan praktek

kekuatan dalam memperluas kontrol atas masyarakat lemah atau daerah." The Merriam-

Webster Dictionary menawarkan empat definisi, termasuk "karakteristik sesuatu koloni" dan

"kontrol oleh satu kekuatan di daerah yang bergantung atau orang-orang ". The Encyclopedia

2.006 Stanford Filsafat "menggunakan istilah 'kolonialisme' untuk menggambarkan proses

penyelesaian Eropa dan kontrol politik atas seluruh dunia, termasuk Amerika, Australia, dan

sebagian Afrika dan Asia." Ini membahas perbedaan antara kolonialisme dan imperialisme dan

menyatakan bahwa "mengingat kesulitan konsisten membedakan antara dua istilah, entri iniakan menggunakan kolonialisme sebagai suatu konsep umum yang mengacu pada proyek

dominasi politik Eropa dari keenam belas hingga abad kedua puluh yang berakhir dengan

gerakan-gerakan pembebasan nasional dari tahun 1960-an ". Dalam pengantarnya untuk

Jrgen Osterhammel yang Kolonialisme: Sebuah Tinjauan Teoritis, Roger Tignor mengatakan,

1id.wikipedia.org/wiki/Kolonialisme


4/14

"Untuk Osterhammel, esensi kolonialisme adalah adanya koloni, yang secara definisi diatur

berbeda dari wilayah lain seperti protektorat atau bola informal pengaruh." Dalam buku

tersebut, Osterhammel bertanya, "Bagaimana bisa 'kolonialisme' didefinisikan secara

independen dari 'koloni?'" Ia menempel pada definisi tiga-kalimat: Kolonialisme adalah

hubungan antara mayoritas (atau paksa diimpor) adat dan minoritas penyerbu asing.

Keputusan fundamental yang mempengaruhi kehidupan masyarakat terjajah yang dibuat dan

dilaksanakan oleh penguasa kolonial demi kepentingan yang sering didefinisikan dalam sebuah

metropolis yang jauh. Menolak kompromi budaya dengan penduduk terjajah, penjajah yakin

superioritas mereka sendiri dan mandat mereka dihabiskan untuk memerintah.2

Kolonialisme Dan Respons Muslim Di Tanah Melayu

Respons orang Islam terhadap kolonialisme di Malaysia terartikulasi di dalam dua bentuk

utama. Respons pertama ialah di dalam bentuk gerakan anti-British yang dikepalai oleh

pelbagai kumpulan yang berbeza di kalangan orang Melayu Islam, wujud dan aktif di dalam

waktu yang berbeza, dimotivasikan oleh pelbagai faktor agama dan ekonomi politik tempatan.

Respons kedua boleh dikatakan sebagai yang lebih besar dan signifikan tetapi masih ada kaitan

dengan respons yang pertama tadi, iaitu kemunculan dan pengartikulasian pelbagai bentuk

pertarungan dalaman di kalangan orang Melayu Islam itu sendiri. Impak perubahan governans

daripada KERAJAAN kepada kerajaan yang dipengaruhi oleh penstrukturan semula secara

epistemologi dan ontologi yang diusahakan oleh British adalah sesuatu yang tidak dapat

disangkal lagi telah memainkan peranan besar di dalam respons kedua ini. Terdapat tiga

motivasi utama yang melibatkan pertarungan dalaman iaitu konservatisme, reformisme dan

nasionalisme. Sebahagian daripadanya mempunyai asal mula sosio- sejarah di dalam ideologi

Islam tulen manakala yang lain-lain pula wujud berasaskan kemunculan interaksi yang hebat

dengan suatu meta naratif yang dikenali sebagai moden, yang dibawa oleh kolonialisme British

sebagaimana yang akan dibincangkan berikutnya.3

2id.wikipedia.org/wiki/Kolonialisme

3Transisi Penting Sistem Berkerajaan di Alam Melayu: Kes Malaysia: AZMI AZIZ & MOSTAFA KAMAL MOKHTAR


5/14

Kewujudan Gerakan Anti-British

Di Malaysia dan di seluruh kawasan Alam Melayu golongan ulama, iaitu golongan yang

pakar di dalam ilmu keagamaan yang dilatih menerusi pendidikan Islam tradisional,

terutamanya yang mendapat latihan secara tradisional berasaskan oral di institusi-institusipondok, berhadapan dan menentang kedatangan imperialism Barat yang tidak diundang itu.

Penentangan ini terartikulasi di dalam bentuk gerakan anti-kolonial yang dinyalakan oleh

semangat jihad. Pada penghujung kurun ke-18 wujud pelbagai bentuk gerakan anti-British yang

disuburkan oleh semangat ini. Contohnya, ramai sejarawan tempatan berpendapat bahawa

pembunuhan Residen Perak bernama J.W.W. Birch pada tahun 1857 di Pasir Salak, Perak,

secara jelas membuktikan bahawa wujudnya gerakan penentangan yang kuat terhadap

kehadiran British dan sebahagian daripada gerakan ini dimotivasikan oleh idea-idea yang

bersifat keagamaan.4

Sesungguhnya bukanlah sesuatu yang dibesar-besarkan untuk mengatakan bahawa

orang Melayu di Perak, di mana wujudnya banyak sekolah agama, merasakan bahawa

pentadbiran British akan mengancam kedudukan Islam. Harry Ord telah menulis sebuah

memorandum khas pada tahun 1876 yang menjelaskan peristiwa pembunuhan Birch.

Kegelisahan beliau dapat dirasakan apabila beliau menuding jari tanpa sebarang keraguan ke

arah fanatisisme Melayu sebagai sumber penyebab berlakunya penentangan terhadap orang

kafir sebagai musuh, dan di dalam hal ini orang kafir yang dianggap musuh tersebut ialah

secara khusus ditujukan kepada pihak British.

Di Terengganu, gerakan anti-British yang diwarnai oleh semangat jihad menjadi gerakan

yang sangat tersohor pada tahun-tahun 1922, 1925 dan 1928 setelah beberapa orang ulama

terkenal menentang pelaksanaan Undang-undang Tanah Inggeris kerana mereka berpandangan

bahawa undang-undang ini bertentangan dengan Undang-undang Syariah mengenai harta

individu. H.W. Thomson, Residen Perak yang telah dilantik dan ditugaskan untuk mengkaji

pergolakan di Terengganu, telah mengakui wujudnya elemen-elemen Islam yang kuat apabilabeliau mengatakan: Religious feeling has always run very high in Terengganu and it is

probable that the religious leaders made the most of every hardship case.5

4Transisi Penting Sistem Berkerajaan di Alam Melayu: Kes Malaysia: AZMI AZIZ & MOSTAFA KAMAL MOKHTAR

5Ibid.


6/14


7/14

telah memperkenalkan Undang-undang Tanah yang boleh menyekat kebebasan

pembesar-pembesar Melayu dalam sumber ekonomi mereka. Akibat penguasaan British,

Dato Bahaman yang merupakan seorang pembesar di Pahang telah kehilangan kuasa,

selain gelaran juga telah dilucutkan serta elaun beliau turut dipotong. Daerah Semantan

yang sebelum ini berada di bawah kawalan Dato Bahaman telah dikuasai sepenuhnya

oleh pihak British.7

3. Masalah SosialKolonial British juga telah membawa budaya yang bertentangan dengan masyarakat

tradisional tempatan. British yang berbudaya barat mengamalkan corak pergaulan bebas

di antara jantina, sedangkan masyarakat tempatan khususnya masyarakat tradisional

Melayu yang beragama Islam, hal pergaulan amat sensitif. Keadaan ini kerana ada

jurang atau tembok pemisah pergaulan antara lelaki atau perempuan yang bukan

muhrim yang ditetapkan oleh Islam. Situasi ini telah berubah dan diketepikan setelah

Tanah Melayu dijajah oleh British. Pergaulan bebas antara lelaki dan perempuan,

pengaruh pakaian barat yang keterlaluan, tarian barat dan lain-lain telah menjatuhkan

moral masyarakat Melayu. Kawasan bandar telah dianggap sebagai pusat maksiat dan

perkembangan budaya barat yang membawa kemusnahan terhadap orang Melayu.

4. Pendidikan Berunsur PenjajahPada zaman penjajahan British, terdapat empat aliran persekolahan di Tanah Melayu

iaitu sekolah vernakular Melayu, Cina, Tamil dan Inggeris. Wujud pelbagai aliran

persekolahan ini berpunca daripada sikap dan dasar Inggeris yang cuba memecahkan

perpaduan kaum. Sistem pendidikan Inggeris di Tanah Melayu telah dikembangkan oleh

mubaligh-mubaligh Kristian. Mereka memilih pendidikan sebagai satu saluran untuk

mengembangkan agama mereka. Antara sekolah yang terkenal ialah Penang Free

School (1816), Convent, Methodist dan sebagainya. Walaupun sekolah-sekolah Inggeris

telah dibuka kepada semua kaum, tetapi pada masa itu orang Melayu tidak ramai yang

berpeluang untuk belajar di sekolah tersebut akibat tidak mampu membayar yuran

persekolahan yang begitu mahal.8

7Ibid.

8Ibid.


8/14

Kesan-kesan Positif

1. Perkembangan Kegiatan EkonomiPerkembangan ekonomi begitu pesat berlaku di Tanah Melayu berikutan revolusi

perindustrian yang berkembang di Eropah. Britain berusaha sedaya mungkin menyaingi

negara jiran di Eropah untuk menghasilkan barangan industri. Situasi ini menyebabkan

berlaku pengeluaran sumber yang pesat di tanah jajahan seperti Tanah Melayu.

Kegiatan perlombongan bijih timah dan pengeluaran susu getah telah dipertingkatkan.

Impak pembangunan ekonomi negara banyak disumbangkan hasil daripada penggunaan

sistem ekonomi kapitalis yang dibawa bersama oleh pihak penjajah. Di Tanah Melayu,

hasil komoditi seperti bijih timah, getah, emas dan arang batu banyak dikeluarkan.

Pengeluaran emas di Bau, Sarawak misalnya dianggarkan berjumlah 7000 aun setahun

pada tahun 1840-an dengan 700 orang tenaga buruh. Pada tahun 1885, lebih kurang1000 aun emas yang dikeluarkan di Sarawak telah dieksport ke Eropah. Kegiatan

perlombongan emas dan bijih timah serta industri getah dan penanaman padi telah

merancakkan kegiatan ekonomi Tanah Melayu walaupun tidak seratus peratus

memberikan keuntungan kepada masyarakat tempatan.9

2. Undang-undang TanahUndang-undang tanah yang diperkenalkan turut memberikan keuntungan kepada orang

Melayu. Akta Tanah Simpanan Melayu (TSM) telah diperkenalkan oleh British bagi

mengelakkan tanah milik orang Melayu berpindah milik kepada orang asing. Residen

berhak mengisytiharkan mana-mana tanah orang Melayu sebagai TSM untuk mengelak

daripada dijual, dipajak gadai, atau ditukar hak milik. Enakmen Rizab Melayu yang

diluluskan oleh Negeri-negeri Melayu Bersekutu pada tahun 1913 memberikan kuasa

kepada residen mengkhaskan kawasan tanah untuk orang Melayu, dianggap sedikit

menyebelahi orang Melayu. Land Order diperkenalkan di Sarawak bagi melindungi tanah

peribumi daripada dicerobohi oleh pengusaha Cina. Turut diperkenalkan ialah Land

Settlement Order bagi melindungi tanah peribumi daripada dicerobohi. Di Sarawak,

pemindahan hak milik tanah hanya boleh dilakukan melalui perwarisan untuk

mengelakkan daripada pemajakan, pemecahan dan penjualan tanah kepada orang luar.

Land Order Sarawak seterusnya membahagikan tanah kepada tiga kawasan iaitu tanah

9http://yangalim.blogspot.com/2010/10/kesan-kolonialisme.html


9/14

campuran, tanah simpanan dan tanah pedalaman. Imigran hanya dibenarkan memiliki

tanah campuran sahaja, manakala tanah simpanan dan pedalaman dilindungi. Di Sabah

pula, Proklamasi III Perlindungan Hak Peribumi yang melindungi kepentingan kaum

peribumi telah diwartakan oleh British. Peraturan ini menetapkan hak milik kaum

peribumi di bawah kuasa Pegawai Daerah. Segala urusan jual beli tanah di Sabah

dengan orang Eropah pula perlu dimaklumkan kepada ketua peribumi. Penduduk

peribumi juga berhak menuntut ganti rugi ke atas tanah yang dijual kepada orang asing.

Rumusan ringkas di sini, pengenalan undang-undang dan peraturan tanah telah

menyelamatkan tanah milik penduduk peribumi daripada jatuh kepada orang asing.10

3. PendidikanPendidikan Melayu juga dilaksanakan semasa zaman Inggeris. Pendidikan Melayu telah

diberikan secara percuma di peringkat sekolah rendah. Bangunan sekolah, rumah guru,

kakitangan sekolah, peralatan dan buku-buku dibiayai oleh kerajaan Inggeris. Walaupun

gaji guru yang mengajar di sekolah Melayu agak rendah iaitu dari $15 hingga $50

sebulan berbanding $85 hingga $125 bagi guru sekolah Inggeris, bantuan ini telah

memberikan perkembangan kepada sekolah Melayu. Di peringkat menengah pula,

Maktab Melayu Kuala Kangsar telah ditubuhkan pada tahun 1905 mengikut model

English Grammar School, tetapi khusus untuk anak-anak raja dan pembesar sahaja.

Pada tahun 1938, terdapat 788 buah sekolah vernakular Melayu di Negeri-negeri Selat

(NNS) dan 788 buah di Negeri-negeri Melayu Bersekutu. Kerajaan Inggeris di NNS

menyediakan peruntukan kepada murid Melayu yang berjaya selepas empat tahun

mendapat pendidikan di sekolah Melayu bagi melanjutkan pelajaran percuma di bawah

Special Malay Class di sekolah Inggeris. Peruntukan ini kemudian diikuti oleh negeri-

negeri lain.11

10Ibid

11Ibid


10/14

Pertikaian Antara British Dengan Undang-Undang Islam

Tidak dapat dinafikan bahawa kedatangan penjajah Inggeris dan campur tangannya di

Tanah Melayu adalah bertujuan untuk menguasai ekonomi, politik, pentadbiran dan undang-

undang serta menyebarkan agama Kristian di negara ini. Penjajah Inggeris menduduki PulauPinang dalam tahun 1786, Singapura 1819 dan Melaka pada tahun 1824. Setelah itu, dengan

perjanjian bahawa Sultan bersetuju menerima seorang Residen British yang akan menasihati

Sultan dalam semua perkara berhubung dengan pemerintahan kecuali dalam hal yang berkait

dengan agama dan adat orang-orang Melayu, nasihat Residen British ini mestilah diikuti oleh

Sultan, penjajah Inggeris memasuki negeri Perak mulai 20 Januari 1874, negeri Selangor mulai

Ogos 1874, menyatukan kesembilan negeri di dalam satu persekutuan pada tahun 1895 di

bawah pemerintahan Yang Di Pertuan Besar dan seorang Residen Inggeris sebagai penasihat di

Negeri Sembilan, dan dalam tahun 1888 di negeri Pahang. Penjajah Inggeris kemudiannya

bertindak campur tangan di negeri-negeri Kedah, Perlis, Kelantan dan Terengganu melalui

Perjanjian Bangkok pada 9hb; Julai 1909.12

Melalui perjanjian tersebut, Kerajaan Siam memindahkan segala hak kekuasaannya ke

atas keempat-empat buah negeri itu kepada Inggeris, sementara Pattani diserahkan kepada

Siam . Dalam tahun 1914 negeri Johor pula menerima Penasihat Inggeris. Dengan yang

demikian sempurnalah sudah seluruh Tanah Melayu, selain Pattani, dijajahi oleh Inggeris.

Menurut pakar undang-undang, penjajah Inggeris mengenepikan undang-undang Islam

dan adat Melayu dan menggantikannya dengan undang-undang Inggeris di Tanah Melayu

(yang telah dijajah itu) adalah dengan dua cara, iaitu pertamanya dengan mengadakan

undang-undang yang memerlukan undang-undang Inggeris itu diikuti dan yang keduanya

dengan mengadakan mahkamah diketuai oleh hakim-hakim yang dapat mentadbir dan ada

kalanya memasukkan undang-undang Inggeris.13

Di Terengganu, usaha penjajah Inggeris melaksanakan undang-undang Inggeris dan

mengenepikan undang-undang Islam yang telah dilaksanai di negeri ini bermula dengan

Inggeris menubuhkan Joint Court yang dipengerusikan oleh British Agent bagi membicarakan,

kononnya, kes-kes yang berkaitan dengan orang-orang Inggeris atau warga negara Inggeris

12http://syariah.terengganu.gov.my/penjajahan.php

13Ibid.


11/14

sahaja. Terdapat juga hakim-hakim dari bangsa Melayu yang dilantik bertugas di mahkamah

Joint Court ini. Mahkamah ini mempunyai bidangkuasa membicarakan kes-kes yang berhubung

dengan kesalahan jenayah dan tuntutan sivil.

Penjajah Inggeris juga telah membuat tanggapan bahawa undang-undang Islam yangada dan berjalan di Terengganu pada ketika itu sebagai "The impractical requirements of

Muhammadan Law" dan sukar dilaksanakan. Penjajah Inggeris berpendapat undang-undang

Islam tersebut perlu digantikan dengan undang-undang Inggeris. Ketika negeri Terengganu di

bawah pemerintahan Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah (1920 -1942), atas nasihat Penasihat

Inggeris, beberapa perubahan struktur organisasi dan bidangkuasa Jabatan Agama Islam

Negeri telah dibuat serta perjalanan undang-undang telah diganti dengan undang-undang

Inggeris, kecuali dalam perkara-perkara yang berhubung dengan undang-undang keluarga

orang-orang Islam.

Kegagalan umat Islam menentang kemasukan undang-undang Inggeris dan

pelaksanaannya di Tanah Melayu ini pada keseluruhannya dan negeri Terengganu khasnya

lelah meninggalkan kesan yang besar ke atas kedudukan undang-undang Islam di negara ini.

Samb

Kedudukan pentadbiran agama dan undang-undang Islam tidak banyak mengalami

perubahan ketika zaman penjajahan Jepun (1942-1945).14

Penjajah Inggeris terus berkuasa di Tanah Melayu setelah tamatnya Perang Dunia

Kedua. Tindakan Inggeris yang paling berkesan ialah mengubah struktur pentadbiran agama

Islam dan undang-undang Islam yang sedia wujud dengan menubuhkan, di Terengganu, Majlis

Agama Islam dan Adat Melayu Terengganu, serta membuat undang-undang yang mempunyai

bidangkuasa yang terhad untuk dilaksanakan di Mahkamah Qadi mengikut kehendak penjajah

Inggeris itu sendiri. Undang-undang Inggeris pula dijalankan di mahkamah awam yang mana

bidangkuasanya meliputi ke atas semua orang samada Islam atau pun bukan Islam.Bidangkuasa mahkamah awam ini mengatasi bidangkuasa Mahkamah Qadi, malah jika berlaku

percanggahan antara undang-undang Islam dengan undang-undang Inggeris, walaupun di

dalam kes yang melibatkan orang Islam, maka undang-undang Inggerislah yang dipakai.

Sebelum tahun 1948, Mahkamah Qadi telah diletakkan di dalam struktur kehakiman. Susunan



12/14

Mahkamah-mahkamah untuk pentadbiran undang-undang mal dan jenayah adalah

seperti berikut:

(a) Mahkamah Rayuan

(b) Mahkamah Tinggi

(c) Mahkamah Magistret Kelas Pertama

(d) Mahkamah Magistret Kelas Kedua

(e) Mahkamah Kathi

(f) Mahkamah Penghulu

Dalam tahun 1948, melalui Courts Ordinance, pihak berkuasa British telah menubuhkan

sistem kehakiman (awam) bagi Persekutuan dan telah meninggalkan Mahkamah Qadi. Dengan

yang demikian melalui Courts Ordinance ini Mahkamah Qadi dipisahkan daripada mahkamah

awam.

Sebuah perlembagaan bertulis telah dibuat bagi menjadi dasar pentadbiran Persekutuan

Tanah Melayu. Perlembagaan Persekutuan itu berkuatkuasa mulai 1 Febuari 1948.

Perlembagaan Persekutuan memperuntukkan bahawa Perlembagaan ini adalah undang-undang

utama Persekutuan dan apa-apa undang-undang yang diluluskan selepas Hari Merdeka dan

yang berlawanan dengan Perlembagaan ini hendaklah terbatal setakat yang berlawanan itu.

Tanah Melayu diisytiharkan merdeka pada 31 Ogos 1957. Setelah Malaysia ditubuhkan pada 16

September 1963 , Perlembagaan Persekutuan meliputi Sabah dan Sarawak . Peruntukan Jadual

Kesembilan, Senarai (2) Butiran (1), Perlembagaan Persekutuan memperihalkan bidangkuasa

Mahkamah Syariah. Mahkamah Syariah diletakkan di bawah bidangkuasa negeri.15



13/14

Kesimpulan

Secara keseluruhannya, kedatangan British ke Tanah Melayu yang bermula sejak kurun

ke-18 sehingga kurun ke-19 memang pada dasarnya adalah bertujuan untuk memonopoli

kekayaan hasil bumi di Tanah Melayu. Walaupun banyak pertiaian di Antara British denganpenduduk beragama Islam di Tanah Melayu semasa penjajahan British di Tanah Melayu,

banyak perubahan yang telah dilakukan oleh British dari segi politik dan ekonomi. Pembaharuan

yang dilaksanakan oleh British terhadap dasar ekonomi di Tanah Melayu, melalui pengenalan

sistem ekonomi kapitalis sememangnya telah mengubah sistem politik di Tanah Melayu bukan

sahaja kepada terkesan kepada penduduk Islam di Tanah Melayu itu, tetapi turut terasa kepada

semua penduduk-penduduk yang berbilang bangsa, kaum dan agama. Namun begitu, tidak

dapat dinafikan bahawa terdapat juga banyak perubahan positif yang turut dijelmakan melalui

sistem ekonomi kapitalis oleh Inggeris di negeri-negeri di Malaysia terutama dari aspek

sosioekonomi.


14/14

RUJUKAN DAN BIBILIOGRAFI

Ahmad Nazri Abdullah, (1985), Melayu dan Tanah, Selangor: Media Intelek Sdn. Bhd.

Azman Abdul Manaf, (2001), Sejarah Sosial Masyarakat Malaysia, Pulau Pinang: Universiti Sains

Malaysia.

Barbara Watson Andaya dan Leonard Y. Andaya, (1983), Sejarah Malaysia (Edisi Baru), Kuala

Lumpur: Macmillan Publishers (M) Sdn. Bhd.

Hashim Awang Ar, Zahir Ahmad dan Zainal Abidin (1998), Pengajian Sastera dan Sosiobudaya

Melayu Memasuki Alaf Baru, Kuala Lumpur: Akademi Pengajian Melayu Universiti Malaya.

Isu Ekonomi, Sosial dan Politik Malaysia (1983) (Kumpulan Esei Dewan Masyarakat 1975 1979),

Kuala Lumpur: Kementerian Pelajaran Malaysia, Dewan Bahasa dan Pustaka.

Jackson J. C., (1976), Sarawak: Satu Kajian Ilmu Alam Tentang Sebuah Negeri yang Sedang

Membangun, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Khoo Kay Kim, (1984), Sejarah Masyarakat Melayu Moden, Kuala Lumpur: Persatuan Muzium

Malaysia untuk Jabatan Sejarah Universiti Malaya.

Mohammad Redzuan Othman, (2006), Sejarah Pembinaan Negara Bangsa, Universiti Malaya:

Penerbit Universiti Malaya.

legasi kolonialisme ke atas agama islam

Documents