LEGES NOVELLAEAD THEODOSIANVM

PERTINENTES

EDIDIT

ADIVTORE TH. MOMMSENO

: -.lo ~:. .. :." :. .. :

• ti. • • .... • ..

PAVLVS M. MEYER

----------- ----- ---

BEROLINIAPVD WEID.MANNOS

MDCCCCV

CONSPECTVS OPERISpag-VIConspectus subaidiorum et explicatio signorum - _ . . . .

PROLEGOMENA IN LEGES NOVELLAS AD THEODOSIANVM PER-TINENTES

De singulis legum novellarum syllogis. . .Codices corporis Maioriani (primae lIyllogu.e)Codices Breviarii (alterius syllogae)Codices tertiae syllogae . . . . . .Excerpta. Breviarii epitomae. Varia .

I. Ex syllogis Orientalibus excerptaII. Ex syllogis Occidentali bus excerptaIII. Breviarii Alariciani epitomaeIV. Breviarii minora . . . . . . .V. Libri latentes vel deperditi . . .

Legum novellarum editionea et apparatusCrisis legum novellarum . . . . . . .

A. Leges novellae Theodosii II. Valentiniani IlI. Maio-riani (1-6) . . . . . . . . . . . . . .

B. Leges novellae Marciani et reliqua per Ahu-icianosaolos servata .

C. Legea novella.e Anthemii . . . . .Cap. VIII. Constitutionum acceptores et tempera loeique

l. Constitutionum a'cceptoresII. Constitutionum tempora et loci

Cap. I.Cap. II.Cap. III.Cap. IV.Cap. V.

Cap. VI.Cap. VII.

XI

XXV

XXXI

XLIII

LV

LXII,XIIl

l,XV

I,XXVlI

LXXXIXXCXCI

XCVI

I. CORPV8 LEGVM NOVELLARVM 1'HEOD0811 Il. VALHNT1Nl-ANI 111. JIAIOllILYI IN OCCIDENTE A MAIORIANO CON-DITVM .

Il. LEGVM NOVELLARVM J/AROIANI IN ORIENTE PROMVI.GATA-RVM QVAE IN BREVIARIVM ALARICIANVM RECEl'TAE SVN'l' 179

III. AVCTARIVM LEGES NOVEI,LAS };XTRAVAGANTES CONTINENSSEVERI ET ANTllEMII 197

Index titulorum .... . . . .Corrigenda et Addenda ad vol. l et Il

209213

C.A.PVT QVINTVM.

EXCERPTA.1) BREVIARII EPITOMAE. VARIA.

I. Ex syllogis legum novellarum Orientalibus Excerpta.Omnes, qUB8 luatinia,.", in Codicem sunm recepito constitutiones anno 487 posteriores Irutinia_

sumptae 8Unt ex syllogia novellarum const.itutionum orientalibus. Inter qoaa in syllogiaoccidentalibuB enantes reperiuntur hae: nov. Theod. 3 - 5,2 - 6 - 7, 1- 7,2- 7,3-7,4 - 8 - 9 -IO, 1- 11 -12 - 13 - 14 -16 - 17,2 - 19 - 20 - 21 - 22, 1- 22, 2- 24 - 25 - 26, Marcian. I - 3 - 4 - 5. Reliqoaa, qoae apectant ad annos 438 -457,in editione ipaa neglectaa admisi in laterculos dignitatum et temporum capite octavopropoaitoe. Iustiniani autem mutationea ad leges novellaa modo laudataa pertinentesedition.ia tenui adscripsi, Mommseni in Theodoeiani editione exemplom secutue, neque innriia editionia Kruegerianae lectionibus recipiendis discesai ab iis, quae summus ille virin primo buiu. operis volumine pp. LX. CXXIV exposuit. Utriusque corporis lectionesubi diaeentiunt, Iustinianus plerumque interpolatus (ut Theod. 22, 1, 61 - 22, 2, 78 -Marcian.l inscr. - 5,89) cedit Novellis'), passim verum 80108 exhibens corruptelaa libro-rum nostrurum aanat (ut Tbeod. 21,7- 21,32 - 26, 29 - 26,48 - Marcian. 8,9/10 -4.4). Commemoratione digna est nov. Theod. 22, l, ubi genuinam sobscriptionem Eudoa:iocri DiotJctwo COJIII. (a. "2) Iustinianol (5,27,8) exhibet, in Novellarum libri. traditur..IfiaiIIIO II ., Paltrio tiri. cc. 0C>II83. (a. 443). Novella Theod. 7, 4 (a. «1) in libris n08trisilUlCripta est magiatrÌ8 militum Ariobindo et Aspari, Iuetinianus (3,23,2 - 7,62,83-12, M, 8) legem directam esse vult ad Cyrom p(raefectum) p(raetori)o.

II. Ex syllogis legum novellarum Occidentalibus Excerpta•...4. Codt$ ColOflittl8is :l12, antea Darmstadensia 2326, saec. VII scriptus (Maaaaen, Oolo«,

Quellen nnd Litteratur des caaonischen Rechts 57hqq.; Conrat, Quellen und Litteratur Ip.148) collectionem continet ecelesiaaticam LXIV titulorum saec. VI in Gallia confectam.Bub titulia V et VI ad vetustiorem eollectionis partem pertinenti bus inter canones Cartha-ginienaes et epiatulam a concilio Arelatensi a.316 ad papam Silvestrum directam fol, 26·et 27r proponuntor novellae Valent. 18 (a. 445 Iun.19) et 17 (a. «5 Iul, 8). Illa subIOlita rubrica tk MClflGClaei8(sic), haec sub titulo tk primatilllu eccluiae chatoliou (incorpore :Maionani scribitor de episcoporum ordinatione) collectioni insertae ex syllogeqnadam certe divena a corpora Maioriani, cui aetate praestabat, depromptae sunt, Namno.e11arnm laudatarum ordo in hoc corpore (quo nostra editio nititur) iam inversus (vide8Ilpra p. XVI) in Coloniensi recte servator. Quocum optime convenit, quod lectiones

l) Novella Theod. 1 in libris O et A (acilicet Ambro.iano O :l9 inf.; cf. MommBen,Theod. Ip. LXXXnl) Tbeod08iano praemiBB&tradìtur ; ex eiusdem generis archetypo depromptam eampraebet ParUinru 4409 f. 6b/66; hac de re accuratiu8 agetur in CApiteseprìmo,

I) De Tribonianorum mutationibus ad conatitutionum Iinguam pertinentibus vide quaeOrllpe (Zeillchr. &rrig'fly.tiflg. R. A. 14, 224 !lCjq. lr" 32711<J(1')composuit.

a,.omatici

PI,illip'p,.1786

- LVI -

eius, potissimum novellae extra Breviarium positae Valent.17, contextom libri r etiamin gravioribus emendant, ut in capite septimo demonstrabitur. - Codicis novellamutramque contuli Coloniae a. 1901.

B. Ex sylloge prima Excerpta.1. Corpqris scriptorum gromaticorum libri ordinis secundi (prioris nulla habent ex

Novellis excerpta) in Gallia scripti Vaticanus Palatinus 15MI) saec. X, olim Fuldensis,et ex eo etiamtum pleniore deacriptus Guelferbytanua Gudianua 105 t) eiusdem fere aeta-tis, aliquando Adriani Turnebi, qui ab archetypo pendent saec. VI vel VII in Italia con-fecto et impudentissima eius artis hominum interpolatione inquinato '), leges novellaaTheodosianaa tres, scilicet 24 - 4 - 20 aie ordioataa, rubricis nuUis praemiasia excerptaaproponunt (cf. p. 273 sqq. editionis Lachmannianae). Descendunt autem ex eorpore Maio-riani, ut ipsae docente Aiterillll novellae (Theod. 4) cum inscriptionem et subseriptionemfere integras constitutioniaque principium ex parte receperint agrimensores, primam('l'beod. 24) excepta inacriptione ita deformant, ut vili: agnoscatur neque operae pretiumviaum ait ficticia haec in apparatom nostrum recipere. Sed novellam Theod. 20 in Bre-viarium receptam fere plenam, omissa tantum aubscriptione, O8urpaverunt: hic illic Groma-ticorum textus corruptus est (20, l circa pro cyro - 20, 11 limitatori pro '"" tCJ""- -20,29 magnificatJit [sic corrigendum in apparatu) pro magnifica audorital tua) vel hiat(ut 20,2 - 20,6 - 20,23 - 20,28 cet.); graviores interpolationes occurrunt 20,11 et20, 31; at verum aolua exhibet 20, 8 apuli quem.

2. Collectio Canonum a cardinale Deusdedit Gregorio vn pontifice Romae com-pilata, a. 1087 divulgata et enccessori eius Victori III 'omniqoe clero aa.nctae romanaeecclesiae' dedicata sub primi libri titulo CC'XXXVI et praescripto cOflltitutio ValeMftiattinoveUam Valent. 17 'de episcoporum ordinatione' etiam in ByUOge Coloniensi servatamfere plenam exhibet. Huiua collectionis apographum continet Vatican", 8833') (nobisDeu8d.) saec. XIl ineunte in Gallia descriptus"). Folio 48r nov. Valent.17 ita habetor, utin cardinalis Deusdedit collectionem recepta est ex syllogae primae codice Italico Romaetum custodito (vide infra in capite septimo). Pro acceptoris nomine Amo ",,"o ifll. COllI.et m4!1. utriusque militiae et patricio interpolando scribitur omnibUI sub peno ~,",bis R(onaae) ubique terrarum dtgefttibus; item verba S3 Aeti pkaa 87 mMItal Ceservet per multos anno. pkaa ad eundem Aetium pertinentia praetermittuntur. - Contulinovellam Romae a. 1901.

LibtJli contra ,n"asores et synwmacos et reliquos BCi8maticos ab eodem cardinale DeIl8-dedit a. 1097 confecti ') capiti Hl, 5 (in fine)") iusertum est eiusdem novellae Valente 17fragmentum ex canonum collectione depromptum ('quis episcoporum ad iudicium Romaniantiatitis evocatus adesse neglexerit, per moderatorem eiusdem provinciae adesse cogatur').

3. Epitomae Monachi codex Berolinmsil Phillippsia"'" 1786 (Haenel, Brev. M; Bose,catal, I n. 160) saec. VIO/IX scriptus post Aniani subscriptionem Alaricianam (cf. Theod. Ip. XXXIV) f. 157Y/158' novellas Valent. 16 et 24 breviataa proponi t ex Bylloge prima.

I) Blume, Schriftm der ,.lJmUcMn Fddmeller voI. 2 p. 43 sqq., Mommsen iu allnalihruBonnenribu, vol. XCVl. XCVII (1895) p. 2751qq.

t) Blome l. l. 42 sq., MommlOn I. l.') Mommsen l. I. p. 288.') Codicem PaN'num lai. 1468 (= Colbert. 2576 = Regium 388/1), qui novellam Valent. 17

C.249Y sub eodem numero CCXXXVI exbibet omil8O tantom praeseripto conlti",,", ValmUniani,in meom muro contulit H. Lebègue PAriainul. In apparatu bunc oodicem ad verbum eoneordan-tem cum Vaticano 3838 non attuli.

') Collectionem edidit Martinucci (Deuldedit ... Collectio Canonum • codice Vaticano editaa Pio Martinucci, Venetiia 1869); egerunt de sa StevenlOn, A,.chil1Ìo Itor'ico della ciUà di ROfIIOVID (1885) p. 805 sqq.; Conrat l. l. 867 sq.; 8aclr.ur, MG. TAbeUidii li~ jmpet"atorum et ponti-fo:um 'GeC. Xl et XII comcnpti n p. 292 sqq.: Steinaclr.er, Milteilungm de, Imtitut, f. oener«.Oeschichuf. Sup'p~ VI p. 113 Bqq.; de Wratacblr.o, TMod. I p. CCCLVII.

') ed. s.clr.ur, MG. libelli de liu II p. 292 sqq.; cf. Conrat l. t., do Wretacbko l. l.') &ckur, l. l. p. 846.

- LVII -

mi novellae, quae in r deeat, solns ex libris noatris nnmerum XVI attribuit in corporeKaioriani inter Valentinianas usurpatum, hanc a r numero XXII signatam laudat utXXIII. Novellae Valent. 16 praescribitur (f. 157Y): IÙ jiCio solidi eI reprOOati [interpola-tum1. y..p cMod. eI mllltttù.iaii aa ad jir [sic recte = p(opolum) r(omanum)1 in libro norel-Zar.. (scilicet Valentiniani) h' (= habetur] XVI. Sequontur textua verba inde a 6 (Bift'is) 1Olid... usque ad 12 CNBtocliel in brevem summam contraete et interpolata, quaetamen boni archetypi vestigia prae ae ferunt; tum post aubacriptionem (consulatom mlen-IiMcllIO ag VI recte exhibentem contra .IO) scripta habetur nov. Valent. 24: praeacriptis(l. 158r) de ~ib", ""p tIatOiJ tt valtntiniani aa (reliqua inseriptione omissa) i,. novJi.~ Itr. XXIII, ordine inverso textua breviatua linde a 3 maiutaN .... 4 oract41o,7omflll8Wlque ad fìnem) et enbscriptio dantur. - Utriusque constitutionis datae 10008, acilicetRoma, Don eaau omisaus esile videtur. Gravea sunt interpolationes Valent. 16,6 - 24, 718.

4. JAges rtgum Germaftorum.a. Corpus Eoricianum ab Eurico Visigothorum rege (466-485) conditum et Gothis solia cod. EliriciaftU.

destinatum, cuius fragmenta in codice palimpsesto Parisino lat. 12161 servantur (cf. Zeumer,MG. LL. Nat. Gmn. &ctio I Tom. I p. XIlsq. XVI sqq.) haec habet ex corporis MaiorianiNovellia excerpta:Valent.32 §4 = Euric. frgm. 293 (= l. Visigoth. 5,4, l); cf. l. R. Burg. HS, 5.

l. Baiuvar. 16,885 v. 59aqq. = Eoric. frgm. 321 (= I. Visigoth. 4, 2,13).

Ad novellam Severi l a Postalaricianis dewum legi Romanae Visigotborum insertam frag-mentam Enric. 322 (= I. Visigoth. 4,2, 14) prope accedi t (vide p. 201), hoc vero discriminoiDtercedente, ut usufructuaria portio a Severo mulieri praebita, 'sive in alias noptiaaY8Derit uve non Tenerit', ab Enrico non concedatur nisi in viduitate permanenti. Tamennovella ilIa extravag&.nB, priusquam a Visigotbis post annum 506 in Breviarium recipere-tar, iam pridem nota eia fuisae putanda est.

b. Lex Romana Burgundionum I), quam ante editum Breviarium Alaricianum a l. R. ]Ju,.g.Gundobado rege (478-516) conditam esse veriaimìllimnm est (cf. Haenel, Bree. p. XCV sq.;Kommsen, TMod. I p. LXI), quod tit. 2,2, ubi prima mentio fit Novellarum, verbis utitur1tCIHtdu .. lI;geIIl ~ corpDf'e fIOlIIllla",m TheodoBii et Valentifliani ad Ma:ci",u", pah'iciumdata. (scilicet Valent. 19), non est cnr Maioriani corpus adhibitum esse uegemus. Nambuiu ipsiu imperatori. novellae et extra Breviarinm poaitaa eognovisse eum, qui IegemR. Borg. compOllUit, titulus 25 de adulteriis inscriptua docet, ubi verbia aectmd"", ltgem~ Maioriani novella Maioriani 9, licet incorrecte I), laudatur, Ad novellae Maioriani 6'de aanctimonialibuB' paragraphum 9, ut aliae posteriorum temporum leges, ita nostraetitulu 87, l. 2 spectat. Praeterea ex constitutionibus Breviario non insertis novellaeTbeod.12 'de repudiis' principium aperte significatur initio tituli 21 de dioortiis inseripti,Neque minu Extravagantes post Maiorianum lataa Burgundiones in legem suam Romanamreceperunt; tituluB enim 46 ad verbum fere depromptus est ex altera Severi novella, quaein legia R. Borg. codice quodam huic titulo adscripta inde in tertiae syllogae arche-typum transiit. Ad interpretationem autem nov. Marciani l (v. 97/98) quamquam propeaccedunt titoli 88 verba mc eum qui pulsatld", llIJt lortgi'" traJallTe, tamen nequaquam exBreviario Alariciano IUIDpta sunt.') Huiosmodi potius similitudines inter Iegem RomanamBurgnndionam et Visigothorum interpretationes intercedentes, quarum exempla plura adTbeodosianum pertinentia Mommsen (Theod. I p. LXI) attulit, facile explicantur coneide-rantibu utriusque nationis iuriaperitoa easdem iuris scholas tum frequentasse. Iniuriaigitur inter aoctores, qui novellam Marciani l adbibuerunt, p. 185 laudavi Burg. 88, l. -Novellarum O8nm produnt loci hi: Burg.2, 2: nov. Valent. 19 § 2 (vide supra; Halban

I) &lidit de Balia, MG. LL. Nat. Germ. Seetio Il Tom. I; cf. de Halban, DM ,.iJmi,elus&diJ j" cleta gennam.chtm Voli:.. taaten I (1899) p. 268 sqq.

l) Vide p. 176: cf. etiam de Halban, l. l. 272 noto 2.4.') Quae l8quuntur pultatu, in ciru audientia rupondea', ad c"iru 'IlfIUlntiam contJllflil",.

....... dn!utR pultGti iudicem actor adea' a regula generali in Breviarii novella Marcialli ln:poIIita abborrent, qnae sic 81t: actar ,.ei (onuu ,equa"''',

- LVm -l. l. 272 not.6) - 6,8: Valent.31 § 3 v.21 - 11,4: Valent.85 § 11) - 21, l: Theod. 12v. 2/3 (non respecta nov. Valent. 85 § 11) - 25: Maiorian.9 (vide p. LVII) - 26,1:Valent. 85 § lO (,ecuMum kgetn ftOtJellam) - 81, l: Valent. 27 - 81, 1.2: Valent. 85§ 12 - 31,5: 1 (intra annum criminaltm quaeBtioftem et proponi et dtJJere Ii"'" 8tCMlldumkgem novellam tId diverBOrUm auctorum conBtitutÌOfltB l 'l1MJt IUft' ptf' tituloB ~ indi-catat) - 85,5: Valent.32 §4 (cf. frgm. Euric.298) - 36,4: Theod.ll § 8 (~ ltgonftOtJellatn 'de tutoribUB pupillil nominaJIdiB': vide .opra p. XLVIII) - 36,9: Valent. 85 §18(BtC1CMum ltgtm MtJellam) - 37, l. 2: Maiorian.6 § 9 - 87,6: Valent. 81 v. SSeqq. (BtCUfI.-dum ltyem fIOl7ellam •.•. BtCUMUm legem fWIItllam BUb titulo 'de adtItftiB·) - 39,8: Valent. 8, l(1; secuMum ltgtm fIOI'tUam) - «, l: Valent.85 § 6 - 45, l: Valent. 21, 2 § 1 - 45,2:Theod. 16 § 2 (BtC1mdu", kgem ~ et Valtnti"iafli ad Flomtti_ pnfectvm preturiidatam) et Valent. 21, l § 4 - .w: Severi 2 (BtC1CMUm conBtitutiotttlll fIOIItllam LeoniB et&vtri .... quod ea lege etJidtnttr upnmitur, guae ad BaBilium prefectum prettWii data t3t;vide p. LVII).

Edictum C. Edictum Theoderici regis Italiae (493-526; ed. Blume, MG. LL. V, 145eqq.) etTheotkrici Gotbis et Romanis destinatum, quamquam inter annos 511-515 poblicatom est, tamen

epitomen Alaricianam non adhibuit, id quod hodie inter viros doctos fere omnea constato I)Coi rei non obstat, quod Ostrogothorum rex ex Novellis non excerpsit nisi in Breviariumreceptas. - Novellae u1ltiquiB kgilm, (c. 12), scilicet Theodosiano, vel t'tteriB iUN 81Jt1Cti-moniae (c. 155) oppositae allegantur sub titulo noullar"m kgum (c. 12 - 68 - 155), ut inl. R. Burg. - Edicti capita, quorum verba ita cum Novellis congruunt, ut adhibitas easesse a Theoderico verisimile fiat, sequuntur: Tbeoderic. C. 12: Valent.85 § 18 (cf. Burg. 86, 9)- Theoderic. C. 28: Theod. 16 § 2 et Valent. 21, l V. 27 (cf. Borg. Germ. 48, l; Burg. R. 45,2;cod. Pariain.o46l3 f.83; Hincmar ed. Sirmond. I p.640) - c.29: Theod.16 § 8 - c.54V. 29 sqq.: Tbeod. 14 § 3. 4 - C. 64 pr.: Valent. 31 V. 33-38 (cf. Burg. 87,6) - c. 68:Valent.31 § 2 - c.69: Maiorian. 7 § l. 21) (cf. Valent. 27; Burg.81, l) - [c. IlO: Valent.28)- C. 142: Valent.85 § 18 - C. 1«: Valent. I, S §2. 5 - C. 149: Maionan.7 § 15. 17.

Schol. Vaticani 6. Inter Scholia in margine Vatica"i reg. 886 (V) addita ad Theod. 11,30,42 a VI,.eg.888 adscriptum (cf. Theod. I p. LV) ad novellam 'l'heod. 7,4 § 8 spectat, quae falso ftOf'tlla

Valentiniani nuncupatur.

C. Ex sylloge tertia. Excerpta..1. OoUectiones inde a saeculo VII in Gallia ad usum eccluiasticum COPlf«tat Breviarii

aucti codices adhihuisse videntur. lta libri Parisinus lat. 12«5 et Berolioeusia Phillipp-sianU8 1741 (cf. Conrat, Qutlltn p. 2558q.; Mommaen, Thtoà. I p. LXXXVIlL XC sq.;de WretBcbko, ibidem p. CCCXXXU sq.) syllcgae decretalium Dionyeio-c Hadrianae sub-iungunt excerpta cum ex Theodosiani integri libro XVI tum ex Novellarum sylloge tertiadeprompta.

D ParVi"", lat. 12·U6 (antea Sangerman. 366; Haenel , Brev. n. 72 = coust. Sirmond.p. 415 sqq.: Mommsen, I. I.) aaec.IX/X scriptus est.

Pltillipp •. 11'-11 BtrolifItNÌB PhiUippsianu81741 (Ha.enel, Brev. 71 = consto Sirmond. l. l.; Rose, catalogon. 82; Mommsen, I. I.) origine Remensis saec, X scriptus est.

Utrique libro communia sunt haec :Nov. Valent. 27 integra (D f. 199"-201r = Phill. 1741 f. 7\'-9r) sub praescripto i"

libro kgum llOvellarum divi valtrati"iani cap. VIlI (= Brev. nov. Valent. VIII).Nov. Valent. 85 inscr. et te:rlu. §§ 1-7: D f.199 = Phill. 11'41 f. 191"/I92r. Prae-

missa rubrica de tf1iscopali iw:ficio et de diM'8i3 negotiil in utroque libro ante inacriptio-

I) In.it.icium et J'f'ubyteri iam Ante legem R. Burgundionum conditam textui nov. Valent. 35(l'v. 7. 18. 22) insertum fuillll8verba Burg. 11,4 criminale. "ero actione. nullatmtu palle manda';nin ab epUcltpi. aut J'f'e.by~ demon8trant.

I) Cf. naenel, Bre», p. XCII; Gaudenzi, Zeiuchr. S_i,qng.t. (l. ..4. VII,46sqq.; Brunner,Recht'!le.chichte 1,365; Krueger, Quelkn und Litter-atur p. 816; Mommsen, Theod.l p. LXI, alii.

l) Novella MaioriaDi 7 crebro adhibita est in legum, formularum, epistularum a Tbcodericoelusque IUCC88IOribo. datarum collectione, quam OtU.iodonu Senato« in 'Vl\riorum' snorumlibriR [ed. Mommsen) eomposuitj vide Iocos p. 174 a me congeetos,

Ltx -

Dem et textum paraphrasis inseritur ex constitutionia ipsios et interpretationis verbiscomposita (incipit episcopus presbyter iudices plWlici tBBl 'Ilm poaBUftl [cf. v. a sqq.] , termi-natar ut publica loca cltrici pro eccle8iasticis ,.eparationilm8 fIOK tkstnwnt [cf. v. 147]).

Nov. Valent. 35 interpretatio integra (D f. 201 sq. = Phill. 1;41 f.9r-llr) sub prae-scripto iktII cap. XII. (= Brev. DOV. Valent. XII) ~ iftlerpretatione sententiae de episcopaliiudicio.')

Nov. Marciani l interpretati o integra (D inter Tbeodosiani 9, l, 11 inacriptionem ettextom interposita = PhiU. lUI f. 190r in margine ad eundem locom a librario ipsoaddita); praeacribitur ti: iftl6pretaliont legia martiani, subicitnr ucundum has ltges decrerit~ COfICilium capitulum XXX.

Praeterea Pfaillippaiano 1'141 soli propria sunt:Nov. Marcia.ni l interpretatio usque ad 80 appellare: f. 13v snb praescripto et item

,.. dicuftl.Nov. Valent. 35 interpretationis principium (usque ad 129 tZt,.anet), quod in margini-

bus inferioribus f. 14 breviatum mutatumque a librario ipso additur; praeacribitur f. 14ret i" interprelatione kgia tJalenti"ia"j praeceptwn ostenduur, f. 14. et h(oc) tesi) de kge t'aletl--ti,,«mi.

ParisiflO 1'445 (D) propria estnov. Valent. 8, l (inde a 16 quia inlicitis) et Valent. 8,2 integra: f. 210 sub praeseripto

iteJII in libro primo ltgum fIOl:ellarutn.Omnia, quae attuli, excerpta ad constitutiones in Breviarium receptas pertinent

praeter novellas Valent. 8, l et 2 a D servatas. Depromptas eas esse ex tertiae syUogaecodice verba hia praescripta ostendunt. In hac enim sylloge sola nov. Valent. 8 relata estinter Theodosianaa (scilicet 'Iegum novellarum librum primum') , ubi sub numero XVIIll(XVII in O: vide p. XXllI) babetur. Itaque quin reliquae etiam novellae in utroque libroexeerptae , euius lectiones et in minoribus concordant , ex eodem Breviarii aucti codicelumptae sint, dubitari non potest. Confirrua.nt hoc loci plerique, quibus nostri (ex quibusPhillippsianum in apparatn neglexi) cum tertiae syllogae libris conveniunt, ut Valent.27,18 - 27,14 - 27, 15 - 27,26, Valent. 8,2 subscr. Proxime autem aecedunt ad libruui O,id quod locis Valent. 35, 28 (fori O, fieri D) - 35, 31/32 - 35, 33 - 35,42; Vo.lent. 8, 1,39 -8,2,7 - 8,2, 14 demonstratur, ita ut optimo iure Gallicom libri O archetypum propeafuisse credamos a codice eo, quem collectio nostra adhibuit.

Hincmarum archiepiacopum Remensem (845 - 882) Theodosiani integri et Breviarii Hlnema»eonstitutiones, ezceptis paucis, ex eadem collectione Remensis sine dubio originis hau-sisse, quam libri modo laudati repraesentant, Conrat probavit (QueUen p. 23 sq. 256, Neue«.Af'c1ti" 24, 355 sqq.; cf. etiam Mommsen, Theod. I p. LXXXIX). Locos ab Hincmaro receptospost Conro.tum composuit de WretBchko (Theod. I p. CCCXXXIX sqq.), Pertinent ad nov,Valent. 35 int. V. 116-118: ed. Sirmond. 11 p. M5 - II p.785 - II p.606; ad nov.Karcian.l int. v.77-80: ed. Hardouin V p. 1348 ').

Eidem Remeusi origini tribuenda esse verisimile est, quae collectiones suppositicine Peeudo-tres medio saecalo nono in regno Francorum eompilatae, scilicet capih,{a A ngil,.amni, ilid(Wjanacapitularia Bentdicti Ltt:itae, Decretaks lsidori Mercatoris, cum ex Theodosiano tum exNovellia sumpta praebent. De Paeudoisidorianis collectionibus quae dicuntur novissimeegit Seckel (Reakneyklopatdie (U,. protutaftll"sche 1'h«>wgie XVI', 1905, p. 265 sqq.; cf. etiamConrat. Qudkn p. 809 sq.; de WretBchko, Theod. I p. CCCXXXIV sqq.). Loeos ex Novellisexcerptos composuit de WretBchko (1.1.); pertinent omnes ad nov. Valent. 35 (Brev, Xli)

') In Phillipps, 1741 a librario additur: Haec inierpretatio legil valentinlalli augluti eder eapilulo iplÌru edicti de epilcopali iudicio quod circa jill~& ut,tu libri llabet"r ub, in illùioet in jim iplitu capituli hoc lignum liCwetur >f< (pertinet ad f. 191v/192r: viùe supra], Eadem(ere repetuntar mann recenti adscripta.

') Rinemari verba (Sirmond. 1 p. 640) perpclldell(l"m •..• qui1lqllc eel 'fp/cm allt (luem,Id «:ribil AtnbrolÌtU, te,tibtu roborata cOllatarel, si omnino Novellarum usum produut , id quodaepnrim, ad Brev. nov. Valcnt. IV, l (= Yalent, 21, I v. 27; cf. p. LVllI ad Theoderic. C. 28)potiUl re(erenda lunt quam ad Brev. nOY.Theod. IX (= Theod. 16).

TJlIIOD.II. D

- LX -

Parilin.lat. 10753

el Marcian. l; Benedictus BOluBduobus locis (DI, 192 - J,369) epitomae Aegidianae novellasValent. V (= 23) et Marcian. 11 excerpsit.

Ad librorom porro Parisini 12445 et Phillippsiani 1741 excerpta prope accedont quaeex Novellis deprompta habent codiees Vaticanus reg.520 et Pariainus lat. 10753:

VaticanUl VatiCatlt68 rtginae 620 (cf. Blume, MG. LL. S p.590) ex diversorum codicum in regionereg.62O Aurelia.nensi scriptorum laciniis constat, quas Petrus Danielis Aurelianenais congesait (cr.

f.24. 94. 98. 121r: E:c libb. Pem na"itlil A1Wel(taMll)iB 15(0); postea Pauli et AlexandriPetaviorum fuit, inter regina.e Iibros numerum tulit 184. Ad TheodOBianum pertineDtiaMommaen (Th«Jd. I p. LXXXVI8q.) tractavit. Ad nostram editionem spectant aaecoli Xfolia 96r-98r Breviarii constitutionem Valent.35 integram una. cum inscriptione com·plectentia (subecriptio mano recenti saec. XVI additur; interpretatio deest)j ·folium 99,in quo intei: legis R. Burg. titulos 11 et I interposita reperiuntur DOV.Marcian. 1 rubricaeverba mmimm e:chiberi deproviflCia et rtliq, alia eiusdem aetatis manu scriptum est. Codex,ex quo folia 96-98 avulsa sont, neque subscriptionem neque interpretationem novellaeValent. 35 exhibuit, id quod constitutio Theodosiani integri 14,18, l in versa. folli 98pagina ab alio exarata docet. Sed ut folii 99 librarius non recepit nisi nov. Marciani lrubricam, ita et eum, qui folia illa descripsit, ex archetypo novellam Breviarii Valent.35integram proponente inscriptionem et conatìtutionìa verba tantum sumpsisse verisimilli-mum est, Nihil enim habemus, eur ad primae syllogae codicem fragmenta nostra referendaesse putemus, Contra ubi huius syllogae liber r aut solus aut cum Breviarii libris emen-datis ESL verum exhibet, noster semper cum reliquis libris statj proxime autem lectioneseius aecedunt ad libros D (ut Valent. 35,18 - 35,37 - 35,47) vel E (ut Valent. 35, SI -35,108). Crebri 8unt hiatus (35,12 - 35,86 - 35,87/88), crebrse lectiones singuIaresplerumque interpolatae (ut 35, 28 - 35, 32j33 - 35, 36 - 35, 48 - 35,79 - 35, 86). -Vllriaa nov. Valent. 35 lectiones P. Pithoeus filius Sichardianae esemplari Paris. Rés. F S80ex nostro adacripsit (Pith. [ad. 8iclIard..})j quibus Cuiaciua in editione priore a. 1566 ususest. - Codicem contuli Romae a.I901.

Pari8i"", lat. 10763 (= suppl. Lat. 215; cf. Haenel, Brev. n. 60 et p. XXVI sq.; Coorat,Quelleu p. 228 sqq.; Mommsen, Theod. I p. LXXXIX sqq. CI sq.) epitomae ab aoctore ipso'seintillae' vocabulo, ut Fuldensis epitome, appellatae codex unìcus est saec. XjXI scriptua.Ad marginem superiorem folii lr saee. XV/XVI manu adscribitur de ep(iscop)a1i iudicio. Iùte lib(tr) ut eccl(es)ie b(eat)i liunomari j ibidem leguntur nomeri 118 et 148. De scintillaipsa infm (p. LXII) breviter agetur; r. 1-7r sub praescripto l'lcifi de epilcopali tudicioet dil,trm "egutiil praemittuntur nov. Valent. 35 inscriptio, textUB 111-18, interpretatio(inde a. 126 in foro usque ad finem). Fragmentum corruptelia abundans et neglegentissimedescriptum contuli Parisiia a. 1901 uaque ad I9. -

Codices, quos supra tractavi, fragmenta praebentes ex syUoge Novellarum tertia (sciI.Breviario aucto) deprompta, si praetermittimus Vaticanum lacinias tantum exhibentem,eidem sunt , qui una cum eiusdem syllogae codice O neque minus cum E Breviarii Theo-dosiani librum XVI augent (cf. Mommsen, Thwd.. I p. XC sq. CXXII).

:l. Alteram claasem repraesentant syllogae tertiae excerpta, quae epitomae Aegi-din.nae libri et Sangallensis 731 accedente Reginone Prumensi ex legibus novellis Maiorianiextra Breviarium positis aumpserunt:

Ji41itomae .dtgid.ianae libri, qUOB repperi Novellaa complectentes (vide p. LXI sq.),plerique novellae Maioriani 11 a Postalaricianis sub numero II receptae rubricas snb-iungunt novellarum Maionani sex primarum; sequuntur nov. Maioria.ni 6 §9 vv.90-94hunc in modum epitomati: m, si inttr cOfliugatos ftOfl ffltrit ~qua d.onatio, "ec tIItItri-mtmium iud.icdur ntC legitimi filii procrumuf' I); in fine habetur: HM feZ 3tfttmtiae propUf'eanon su'" d.efWratM quia in aliquibw libris non inl'eniuntur, in aliquibw') tamm inveni-'''''U,.I) Praeter harum novellarum , quaa in aliquibua libris invenisse se dicit, rubrieaaEpitomn.e aoctor depromptom nihil exhibct ex novellis extra. Breviarium positis. Nequealiter res se ha.bet de tertiae ayllogae codicibus IJIfjD, in qui bus Mn.iorianae sex primae,

Hpit...d~gidiana

') Desunt omni. in PaMno 4633.I) libri. . •.. aliquibui om. Pari.in. 4409.

- LXI -

integrae illae quidem, praeter Alaricianas solae extn.nt. Illos igitor, quos cpitomatorvidit, libros prope afuisse a 'l'8fJ probabile est, proxime fortasse ab fJ, ut nov. Maioriani 4mbrica. docet.

Ad eandem originem referendum est insiticium codici SarrgaUemi 731 (vide p. LXII)... 798 conscripto poat finem novellae Valent. 35 (Brev. XII) insertum et novellae Maioriani 619 fragmentum (90 utrumqtU •.•. 94 procruntur) complectens, quod Aegidiani libri epito-matum praebent (cf. Mitteis, Reich8rtcht und Volbrecht, 1891, 2'29. 294 noto 1); adhaeretfragmento Pauli sententiarum locus (4, IO, 1.2) et ipse a Breviario alienus.

~tIO etiam abbas ~etm., qui a.915 e vita decessit., in libro altero (n c.178)t.ractatus 'de aynodalibus causia et disciplinia ecclesiasticis' inscripti (ed. WallBerachleben,Lipsiae 1840; cf. Conrat, Ql4àlt:n p. 258 sq.; de Wrehlchko, Theod. I p. CCCXLn) eiosdemnovellae Maioriani 6 fragmentum aliud (53 ridua",m ... 67 parliat"r) ex simili tertiae.yllogae codice aumpait; praescribitur :&: ltge Romana ftOlJella·",m diti Maioriani.

8. Breviter denique agendum est de ltgibw Yiligothorum poat corpus Euricia.numet Breviarium Alaricianum datia (de quibos conferaa Zeumeri editionem, MO. LL. Nat. G.&dio I Tmn. I, potissimum p. XIl sqq., praeterea Mommsenum, Tlaeoà.l p. XXXVI aq.),Codicem. Euricianum Leovigildus rex (567-586) emendavit et aoxit renovatoque corpore,ut antea Euriciano, Gothos SOI08 uti iussit. Contra Reccesvindus snia praedeceseorumqnelegibus compoaitis corpore a patre Chindasvindo inchoato et a. 6M confect.o cum Gothostum Romanos uti voluit adeoque Breviarii Alariciani vim sustulit. Accedunt leges apoBterioribus regibus, ut Ervigio (680-687), datae. Harum legum omnium quae pertinentad Novellaa capita invenies in laterculo, quem de Wretschko (TMod. I p. CCCX sq.) pro-poauit. Legis Leovigildianae capita, quae corpori Reccesvindiano inserta inveniuntur subpraeacripto Antiqua, praetcr Alaricianas (ut Valeut. 25 § 9 et int.: I. Visig. V, 7,11 -Valent. 25 §7: l.Visig. V, 7,13 in fine - cf. etiam Theod. 2 §2: l. Visig. II, 1,14 pro [Zeumer,Nt:IIa ArchilJ 24, 72 sq.]) etiam novellas in Breviarium non receptaa, sed tertiae syllogaesoli insertas, adhibuerunt: exemplo est l.Visig. 111, 2,2 ex parte pendens a nov. Anthem. 1H 2.3 (cf. Zeumer, l. l. 589 sq.), Ncque minus Chindasvindue , ut Breviarii primitivi(Valent. 35 § 16 et int.; Marcian. 1 int.: I.Visig. Il, 1,24 pro - Valent. 21,2 §2: l.Visig.Il,5,18), ita aocti Novellaa respexit: in lege enim III, l, 5 (in Zeumeri editione p. 128)... &14 data novella Maioriani 6 (§ 9) usurpata est. Reccesvindi leges ad Alu.ricilUlulItantum novellas apectant (Valent. 35 pro et § l cum int.: I. Visig. II, 3, l - Valent. 21, 212: l. Visig. II, 5,16 - Valent. 25 § 7: l. Visig. V, 7, 14 in fine). Ervigii denique con-stitutioniR 111,l, 9 rubrica novellam Maioriani 6, 9 saepiue laudatam attingi t,

m. Breviarii Alariciani Epitomae.EpitomenAegidianam (Haenel, Brev. p.XXVsq. LXXVsqq.; Conrnt, Qucllen p.222sq'l.)

!llU!C. VIII compositam ex codice iam latente vel deperdito Petrus Aegidius Antverpicnlli>la. 1517 primue edidit. Libros hodie notos Mommsen, Theod. I p. C t;q. enumcrnvit; interquoe NovelliB carent Ambrosia.nus A 46 inf., Basileensis C III l f. a-E (vide p. XXXIX),MonaceDlÌs lat. 4460, Parisinus nouv. acq, 204. Examinati a me sunt codices qui sequnntur:

Parisinus «09 aaec. X: f. 144"-188; Novellae insunt r. 161"-166~.ParilinU8 «16 saec. IX: r. IOr-72; No\'ellae habentur f.42"-50r•Parisinus «18 saee, X: f. 1-37; Novellae habentur f.19r-22".ParisinuB «26 saec. X/XI: p. 99-210; Novellae continentur p.155-166.Parilinus 4683 I&eC. X: f. «"-99"; Novellae insunt r.74r-79r.Pari.inus 4696 saec, XIII: contextus continetur f.I-24, 69\'-85'- (Novellae f.20r-24r),

iDdex: titulorum r.86-89r, Commonitorium r.89'-.Vaticanus reginae 846 saec. VIn (vide p. XXV): f. 1\'-67\'; Novellne insunt f.34\'-43\'.

- Praeter indicem regum Francorum (f. 79\') code x memornbilis ellt propternotaa Tironianaa ad marginem adscriptaa (cf. Schmitz , Miscelllmtfl Ti1'Otliatlll,Leipzig 1876) et Capitulare Ilaristallonse (f. 98) 1\.779 emissum (MG. LL. &ctio IIOJpitularia I p. 46 sq'l.).

SangaU. 731

Rtgino

I.eg~, f7';_qotA.po,t

Eurie, daltu

Epitom •.A,..qidiana