leiderschapsontwikkeling in een ecosysteem omgeving
DESCRIPTION
Grote kennisintensieve ondernemingen functioneren steeds meer in complexe (‘multiple helix’), dynamische (zo niet fluïde) en genetwerkte omgevingen, zgn. Ecosystemen. In dit paper wordt op deze ontwikkelingen ingezoomd en komen we tot de conclusie dat het functioneren in en beïnvloeden van ‘ecosystemen’ minstens zo belangrijk is geworden als het besturen van aparte ondernemingen. Daarbij constateren wij ook dat veel netwerken op een substantieel lager niveau functioneren dan dat vereist is. Het transformeren naar het vereiste niveau van presteren en het beter benutten van de potentie van een ecosysteem gaat niet vanzelf en vraagt om een substantiële vergroting van de innerlijke en onderlinge verbondenheid van de spelers. Het paper identificeert thema’s en modellen die relevant zijn voor de ontwikkeling van ‘eco-competenties’ en schetst tenslotte een prototype van een ‘eco-systeem’ leiderschap ontwikkelprogramma.TRANSCRIPT
ReflectiesopLeiderschapenOntwikkelingvanLeiderschapineenTijdperkvanEcosystemen
©2014-GerJonkergouwenRobBloemink
Inhoud:
1. ManagementHighlights2. Inleiding3. Overcomplexiteit,verbindingenontwikkeling4. Transformerennaarecosysteemsamenwerking5. ‘Nieuwe’thema’senmodellen6. Leiderschapsontwikkelingineen‘Tijdperkvan
Ecosystemen’Literatuur
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
2
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschaps-ontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
1. ManagementHighlights
• Alsgevolgvaneenrangeaanontwikkelingenfunctionerengrotekennisintensieveondernemingensteedsmeerinbijzondercomplexe(‘multiplehelix’),dynamische(zonietfluïde)engenetwerkteomgevingen.
• Inditpaperwordtopenkelevandezeontwikkelingeningezoomden
komenwetotdeconclusiedathetfunctionereninenbeïnvloedenvan‘ecosystemen’minstenszobelangrijkisgewordenalshetbesturenvanaparteondernemingen.GesteldwordtdatweterechtkomenineenTijdperkvanEcosystemen.
• Daarbijconstaterenwijtevensdatveel
netwerken/samenwerkingsverbandenopeensubstantieellagerniveaufunctionerendandatvereistis,gegevenhetensemblevanparticipanten/stakeholdersenderangevaninhoudelijkethema’s.
• Inhetverlengdehiervanstellenwijdathetmigrerenentransformeren
naarhetvereisteniveauvanpresteren,c.q.hetsubstantieelbeterbenuttenvandepotentievaneenecosysteemnietvanzelfverlooptentenminsteookvraagtomeensubstantiëlevergrotingvandeinnerlijkeenonderlingeverbondenheidvandespelers.
• Zekerwanneereenonderneminghaarmissiedefinieertintermenvanduurzameenmaatschappelijkverantwoordedoelstellingen,wordenzeerhogeennieuweeisengesteldaandeset‘eco-skills’vanprofessionalsenleidinggevendendieeendergelijkestrategierealiseren.Wijsprekenindie
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
3
zinovereenparadigmashiftvaneen‘ego-‘gerichtheid(behartigingeigenbelangmiddelscompetitie)naareen‘eco-‘oriëntatie(behartigingwinstgevendheidénduurzaamheid(TripleP)),diegepaardgaatmeteenkwalitatieveuitbereidingvanpartnersindesamenwerkingsverbandenmiddelsdeintroductievanbijv.NGO’s.
• De‘eco-competenties’zijninveelgevallennogverrevanophetjuiste
niveauontwikkeld.Datvraagtomnieuwepassendeontwikkelprogramma’sen–omgevingen.
• Hetpaperidentificeerteenaantalthema’senmodellendierelevantzijn
voordeontwikkelingvan‘eco-competenties’enschetsttenslotteeenprototypevaneen‘eco-systeem’leiderschapontwikkelprogramma.HetU-modelendelerendecommunityvanScharmer,JaworskienSengewordenhierbijalsreferentiemodelgebruikt.
• HetpaperishetresultaatvaneenaantalintensievegesprekkentussenRobBloeminkenGerJonkergouwindeperiodenovember2013–maart2014,overdethema’sleiderschapenleiderschapsontwikkeling.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
4
2. Inleiding
Doortalvanmaatschappelijke-,technologische-eneconomischeontwikkelingenzijnoudegrenzenvervaagdenisdewereldverdergemondialiseerd.Tegelijkertijdzijnerhechte‘multiplehelix’vervlechtingenontstaantussenondernemingen,overheden,R&Denkennisinstituten,onderwijs,zorg,etc..Zonderdezeverwevenheidzijnvoortgangeninnovatienietmeerdenkbaar.Dezeverwevenheidheeftookgeleidtoteenbijnafluïdesamenleving,diezichthansgeconfronteerdzietmeteenaantalcomplexemondialevraagstukkenzoalswatertekort,klimaatverandering,voedselschaarste,werkeninkomen,gezondheid,overbevolkingenuitputtingvanmineralebronnen,diehunprecedentnietkennenenomduurzameantwoordenvragen.Denoodzakelijkeantwoordenopde‘grotevraagstukken’kunnendoorgeenenkelepartijinzelfstandigheidmeergegevenworden,maarvragenomeenhechteafstemmingtussenmeerderepartijenenherbezinningophetgezamenlijkebestaansrecht.Ditbetekentwederzijdseafhankelijkheidenvraagtookomhetkunnendenkenenhandelenover“bestaande”grenzenheenvanorganisaties,landenencontinenten.Hetleidtgemakkelijktoteenconfrontatievanelkaarogenschijnlijkuitsluitendeculturen,hetgeenookoppersoonlijkniveauvraagtomeenvermogenomoverdegrenzenvandeeigenexistentieheenkunnenkijken.Kortom,detijdvanhetdenkenenhandelenpuurvanuitsurvivalenindividuelecompetitiemoetplaatsmakenvoorinclusiefdenkenenhandelenomheteigenvoortbestaantewaarborgenengroteproblemenvanvandaagenmorgenoptelossen.Ditvraagtomeenmajeure“mentalshift”encompetentieontwikkelingvanhedendaagsemaarvooralookvantoekomstigeleidersvanuiteenlopendeorganisaties.Ookdetransformatienaareencirculaireeconomie,alséénvandeduurzameantwoorden,isnogvolopinontwikkelingensteltgeheeleigeneisenaancompetenties,mentalemodellenvanleidinggevendenenaanonderliggendebusinessmodellenvanondernemingen.Alsgevolgvandeshiftdiemetdecirculaireeconomiegepaardgaatzienweookinnovatieve
CirculaireEconomie
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
5
verschuivingeninderelatie‘aanbieder-afnemer’.Philipslevert‘licht’ennietlanger‘lampen’,autoproducentenleveren‘mobiliteit’engeen‘voertuigen’.Kortom,eenshiftindenkenvanhetbezitvaneenproductnaareenfocusopdetoegangtoteenfunctionaliteit.Scharmer,OenKaufer,K.(2013)beschrijveninhunwerk“Leidenvanuitdetoekomst,vanEgosysteemnaarEcosysteem”5stadiadiecommunities,ondernemingen,leidinggevendenenprofessionalsmoetendoormakenomopeenhogerniveauvanacterentekomen1.Indeeerste3vormenstaatdeeigenexistentieprimair,hetzijn‘ego’-systemen:van0.0(survivalmodus)t/m2.0(autonoomconcurrerendeorganisaties).Daarnawordtintoenemendemateeenvermogenontwikkeldomsamentewerken:wesprekendanvan‘eco’-systemen:3.0(multistakeholdernetwerken),metalslaatstevormhet4.0(emergerende)ecosysteem.Opditlaatsteniveauzijndegezamenlijkeidentificatieeninterpretatievangemeenschappelijke(maatschappelijke)vraagstukkenendeco-creatiebijhetoplossendaarvandeleidendedrijfveren.Deverschillendeorganisatietypenzijnineenhiërarchiegeplaatstwaardooreen4.0organisatieniethaalbaariszondereerstinde3.0modusgeleerdtehebbenhoedaartewerken.Elkvandezevijfniveausheeftspecifiekesterktes,spanningsvelden,ontwikkelvrageneneeneigentypeleiderschapvoordetransitienaareenvolgendniveauvanfunctioneren(Tabel1).
_______1 Wegebruikendegenerieke term ‘organisaties’of ‘ecosysteem’alsaanduidingen
vooreen rangeaan ‘socialeorganismen’ zoals teams,afdelingen,businessunits,ondernemingen, netwerken en ecosystemen. Het in dit essay gehanteerdeonderscheidtussentenminstevierniveausvan‘zijn’en‘functioneren’(van1.0tot4.0)kanopaldezeschaalniveauswordenwaargenomen.
Ego<->Ecoorganisaties
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
6
Niveau van ‘Presteren’
Sterktes/ Zwaktes
Organisatorische Spanningsvelden
Ontwikkelvraag en het vereiste leiderschap voor de transitie naar het volgende niveau
0.0 Survival/ Chaos
- Overlevers/
opportunistisch - Zeer reactief/
instabiel
Voortdurende bedreiging van het voortbestaan – veel chaos en branden blussen
- Eenduidigheid en - Crisis Leiderschap - Directief Sturen
1.0 Efficiënte Machine
- Monocultuur - Organiseert
processen en relaties vanuit één model/principe
Passief-agressieve, inflexibele, verkokerde en gecentraliseerde organisatie
- Flexibiliteit - Situationeel en
Transactioneel Leiderschap
• •
2.0 Autonome en Flexibele Organisatie
Is intern op orde en adaptief, maar reactief ten opzichte van veranderende omstandigheden
Maximalisering van de eigen posities leidt tot onvermogen om externe potentie te verbinden met interne sterkte
- Samenwerking met
externe partners (multiple) - Transformationeel
Leiderschap
• •
3.0 Multiple Stakeholder Netwerk
- Diversiteit /matrix - Gaat proactief,
innovatief en flexibel om met dynamische en complexe situaties
Multiple stakeholder interactie op basis van eigen belang maakt de ‘overall’ uitkomst ongewis
- Inclusief denken, - Co-sensing en - Voorwaardenscheppend
en Dienend Leiderschap
•
4.0 Ecosysteem
Optimale benutting
van de potentie van alle spelers in een ‘lerend’ ecosysteem
= Niveau 3.0 plus een definitie van de eigen rol, in het licht van de gezamenlijke uitdaging en het ‘sensen’ van de zich aandienende toekomst
Geen transitieopdracht: - voortdurend ‘onderweg’
blijven ‘leren’ - door proactief te
adapteren - de toekomst blijven
creëren
Tabel1:SterktesenZwaktes,Spanningsvelden,OntwikkelvragenenTransitieleiderschapopvijfniveausvan‘zijn’en‘presteren’.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
7
Indeontwikkelingwordenthema’salswederzijdseafhankelijkheidengezamenlijkeidentificatieeninterpretatievandevraagstukkengaandewegsteedsbelangrijker.Onderlingvertrouwenenelkaardiepgaand“verstaan”,gelijkwaardigheidenauthenticiteit,vermogentotsamenwerken,outside-in(sociaal)innoveren,co-creatieen‘sensing’2zijnvanvoorwaardelijkbelangvoor(door)groeiinecosystemen.Voorbeeldenvan3.0samenwerkingsverbandenzijndemultiplehelixnetwerkendieontstaanrondopeninnovatiecampussen.DejaarlijksebijeenkomstvanhetWorldEconomicForumiseenbeginnendemanifestatievaneen4.0systeem:politieke,wetenschappelijkeeneconomischebeleidsmakersconfererendanenkeledagen,waarbijmen,voorbijdeonderlingeverschillen,onderzoekthoeookmondialevraagstukkenvanuiteenbeteronderlingsamenspelkunnenwordenaangepakt.Inzo’n4.0kaderpassenookondernemingendiehunvoortbestaanverbindenaandoelstellingenalsTripleP(People,Planet,Profit)ofCorporateSocialResponsibility(CSR)enMaatschappelijkeVerantwoordOndernemen(MVO).
Indelaatstedecenniaheeftdaarnaastdeopkomstvaninternet,socialemediaendehuidigeexplosieaantech-start-ups,ondernemingenensamenwerkingsverbandenfeitelijkgemaakttotcomplexeopensystemen,metallegevoeligheidenkwetsbaarheidvandien.Defactor‘tijd’is-alshistorisch‘vertragende’factor–alsgevolgvandeICTconnectiviteitgereduceerdtot‘sametimeallovertheworld’.Lokaleincidentenkunnenhierdooreenvoudigleidentoteenvolledigeenongewensteverstoringvandebalansvaneencomplexsysteem.Ditgevoegdbijeentoenemendmaatschappelijkwantrouwenindemoreleintegriteitvanbedrijven,politiekenandereinstituties,maaktdegevoeligheidenkwetsbaarheidvanmondialesystemenextragroot,meteenonvoorspelbareenniet-gekendeimpact.
_______2 ‘Sensing’iseenontwikkelfasewaarineencommunitydebestaandepatronenen
limiteringenvaneensamenwerkingsverbandopspoortenmentegelijkertijdopzoekgaatnaardewerkelijkepotentiediemengezamenlijkheeftomeenbeteretoekomsttegaanrealiseren.
KwetsbaarheiddoorITen
socialemedia
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
8
Consistentieentransparantiewordenhierdooronvoorwaardelijkekernwaardenenmakendatslechtseenechtwaarachtigehouding(leesaantoonbaareninvoelbaar)eenkansopduurzaamsuccesgeeft.VolgensdeWRR(2013)vormen)indekomendedecennia‘verwevenheid’en‘veelvormigheid’naast‘responsiviteit’tweevandedrieessentiëlekenmerkenvandeverdiencapaciteitvandeNederlandseeconomie.DeWRRisverdervanmeningdatdemoderneinnovatiepraktijkvooralplaatsvindtincomplexeinternationalenetwerkenenketens3.Erisduseenbelangrijkeontwikkelinggaandenaarsamenwerkingsverbanden.WijvattenditsameninhetstatementdatwesteedsmeerlevenineenTijdperkvanCo-creatieinEcosystemen.Ditallesvraagtvanorganisatiesenleidersvan“morgen”bijzonderveelomdathetdeelseenforseomslag,zonieteensysteembreukimpliceertmethetverledencq.hetgekende.Elkorganismeheeftechterdeneigingzich,indenkenengedrag,tenesteleninreflexpatronendienaeenperiodevansuccesvollegroeizijnontstaan.Datgeldtnietalleenvoorindividuenenteams,maarevenzeervoororganisaties:“Hetwasdesuccesvolleaanpakvangisterendieonstothierheeftgebracht.Duswaarompassenwedienietooktoeopdevraagstukkenvanvandaagenmorgen?”Degroeinaareenhogerniveauvanpresterengaatechternietzonderschuren,criseseneentransformatiesprong,waarinoverigensookinnovatievekrachtbeslotenligt.Einsteinsteldenamelijkal:“Fundamenteleproblemenkunjenietoplossenophetzelfdeniveauvandenkendatzeheeftveroorzaakt’.Daarzijntransformatiesvoornodigenduurzame,gedragenvernieuwingen”Juistdoordeneigingvaneenorganisatieomzichtefixerenopsuccessenuithetverleden,wordensubstantiëleveranderingenenvernieuwingen,diegepaardgaanmetloslatenvanhetoude/gekende,onderwerpvanaldannietuitgesprokenafwijzingenscepsis.Ermoetdaneenmeerdiepgaande
_______3 WRR-rapport90(2013):Naareenlerendeeconomie,Synopsis,pp.13-29.
Einstein
EenTijdperkvan
Ecosystemen
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
9
(existentiële)verbindingkomentussendeledenvaneenorganisatieofsamenwerkingsverband,teneindedeonzekerheidvanhetnieuwe‘niveau’toetekunnenlaten.DeernstvandezeovergangsproblematiekwordtonderkendbinnenTheorieU,hetmodelwaaropdevijfniveausvanorganisatiesvanScharmerenKauferzijngefundeerd.Hierovermeerinparagraaf5.2.Indepraktijkblijftsamenwerkingvaakstekenopeenoppervlakkigerniveaudandieeigenlijkvereistis,gegevendecomplexiteitvandevraagstukken,gegevendegroeiendeintensiveringvansamenwerkingendedaarvoorvereisteco-development/creatie.Ditbetekentintoenemendematesamenwerkinggebaseerdoprelatieenminderopbasisvantransactie.Ditwordtveroorzaaktdoorhetfeitdatdeparticipantenineencomplexsamenwerkingsverbandermeestalnietinslagenomdedrempelsvoormeerdiepgaandeverbindingtijdigofüberhauptteherkennenenteslechten,waardoormenblijftstekenopeencognitief/rationeleenoptransactiegerichtesamenwerking.Ecosysteemorganisaties‘3.0’en‘4.0’vragenomnieuwementalemodellen,competentiesenhoudingendieniet‘uitzichzelf’ontstaan.Dedagelijksewerkomgevingbiedthiervoornognauwelijksvoorwaarden.Bestaandebusinessschoolprogramma’sbiedenbovendienooknoggeen,ofteweinigaandachtaanhetprocesvan‘3.0’en‘4.0’competentieontwikkeling.4Demeesteprogramma’szijningerichtopbasisvan‘2.0’competitieveoriëntatiesenhebbenhoofdzakelijkeenfocusopdeversterkingvandeconcurrentiekracht.Deontwikkelingnaarde3.0enzekernaar4.0niveausvanopererenenleiderschapisgeenkwestievanenkele‘cursussen’of‘trainingen’.Hetvraagtomeenontdekkingsreiswaarindeelsnieuwekennismoetwordentoegeëigendentoegepast(decognitief/rationeleexercitie),maarwaarinvooralookdieperliggende(interenintra)persoonlijkethema’smoetenwordenverkend(deexperiëntieel/existentiëleexercitie)(Schema1).
_______4 Waarbijhetooknogmaardevraagisofbusinessschoolsqualitatequanietteeenzijdige
institutieszijnomdetripleofmultiplehelixvraagstukkenadequaattekunnenbedienen.
Spanning:vereistenóoutput
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
10
Schema1:DiepgaandeversusOppervlakkigeSamenwerking,VerbondenheidenLeren
Hetgaatdanom:• inputvannieuwekenniseninzichtenoverkernthema’sals;
o hetfunctionerenvanorganisatiesin‘tripleofmultiplehelix’subculturen,
o (zelf)reflectie,vertrouwenenandereecosysteemskills,o contractingencomplexiteit,o transformatieprocesseneno hetfunctionerenvanindividuenencollectievenin
netwerkverbanden,• explorerenvaninnerlijkeenonderlingedrijfvereneninspiratiebronnen,• onderzoekenwaternoodzakelijkisnuenindenabijeenverretoekomst,• praktischexperimenterenmetnieuweinzichtenenmanierenvan
werken,• eenlerendecommunityworden.
InzichtenOntdekkenPresencing
BewustwordenSensing
Ac4onLearningRealising
Soortverbinding Cogni4ef/
Ra4oneelLeren
Experiën4eel/Existen4oneelLeren
Ego-systemenNiveau1.0EfficiënteMachineLowPerformingNiveau2.0Passief-AgressiefAutonomeorganisa9eAveragePerformingEco-systemenNiveau3.0Mul9pleStakeholderHighPerformingNiveau4.0Emergent/Genera9efEco-SysteemResilientPerforming
Ra4oneelMentaal(OpenMind?)Emo4oneel/(OpenHeart?)Experiën4eel(OpenWill?)Existen4eelVanuitPoten4e(OpenFuture?)
Ontwikkelfasen
1.0
2.0
3.0
4.0
Systeemniveau
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
11
DitessayisdeneerslagvaneenreeksintensievegesprekkentussenRobBloeminkenGerJonkergouwover‘LeiderschapenLeiderschapsontwikkelinganno2014’.Dezegesprekkenvondenplaatsindeperiodeoktober2013-maart2014.Daarbijwerdonsduidelijkdatermondiaalopdiversevlakkenshiftsvan2.0naar3.0en4.0oriëntatiesplaatsvinden.Ditessayverkentkernthema’svoordeontwikkelingvanleidinggevendenvankennisenresearchintensieveondernemingendiegedrevenwordendooreenvisie,-missieen–strategiemeteensterkemaatschappelijkeenduurzaamheidsinslag.Indemeestegevallenzijnzijbetrokkenbijeengroeiendaantalzichintensiverendesamenwerkingsverbanden:metcollega’s,R&D,onderwijs,overheden,financiëleinstellingenenintoenemendemateookmaatschappelijke(belangen)organisatiesalsNGO’s.
Hetkernideeisdatindeafgelopendecenniadepsychologischeensocialecomplexiteitvan‘kennisintensief,duurzaamenmaatschappelijkrelevant’ondernemendusdanigistoegenomendatadditioneleleiderschapscompetentieszijnvereist.Devraagisdanhoedezeeruitzienenhoedezeteontwikkelen?Allereerstwordeneenaantalontwikkelingenenthema’sdiepgaanderverkenddieindehuidigeparagraafreedskortzijngeschetst.Daarbijstaatdevraagcentraalnaardeimpactvandewaargenomen‘nieuwe’omstandighedenopdecompetentiesvanleidinggevenden(hoofdstuk2t/m5).Inhetverlengdedaarvanwordendecontourengeschetstvaneenprototype‘ecosysteem’leiderschaps-ontwikkelprogramma(hoofdstuk6).
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
12
3. Overcomplexiteit,verbindingenontwikkeling
Indelaatstedecenniaisdeconnectiviteitsterktoegenomen.Grotedelenvandeeconomischerealiteitwordennietmeergedomineerddoorafzonderlijkeorganisaties.Grensoverschrijdendeproductie-,distributie-enonderzoekketenscreërencomplexeendynamischeclusters(ecosystemen).Diesystemenbestaanveelaluiteenmixvanverschillendesoortenorganisatieseninstituties,afkomstiguiteentripleofmultiplehelixomgeving(Schema2):profitennot-for-profitorganisatiesinverschillendesectoren,R&D,onderwijs,zorg,finance,NGO’s,belangenorganisaties,etc.VoorbeeldenhiervanzijnSiliconValleyenandere‘valley’s’enopeninnovatiecampussenzoalsdeHighTechCampus,deChemelotBrightlandCampus,ofhetensemblevanBrainport2020regio’s.
Schema2:SamenwerkingenInnovatieinTripleHelixNetwerken/Eco-Systemen
University Science
Park
Recruitment
Agency
R&D
Centers
Campus
Local,(EU)Regional
Provincial,European
Bodies
Regulatory
InsCtutes
Investors
AccounCng
Firms
Big
Enterpises
Banks
ConsulCng
FirmsIncubators
CreaCve
Industry
ITFirms
MarkeCng
Media
NGO’s
LawFirms
Politechnic
Schools
Entrepreneurs
Social
InnovatorsPoliCcal
OrganisaCons
TechnologyInsCtutes
(likeTNO)
CurrentandFuture
Clients,Users,
Stakeholdersc
R&DenOnderwijs IndustrieenBusiness
OverheidendeMaatschappij
Public
RelaCons
MarketChannel
Players
LogisCcs
SectoralOrganisaCons(Health
Care,Housing,etc.)
MulCpleHelixSamenwerkingsverbandenzoalsEcosystemen,Valleys,
Campussen,Keiretsus,Chaebols,Conglomeraten,Industry4.0,CERN-
netwerk,CoöperaCes,etc.
Zorgsector
Denauwverweven
samenleving
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
13
Deaard,snelheidenkwaliteitvanhetreactievermogenvandezenieuwe‘economische,c.q.maatschappelijkeorganismen’wordtenerzijdssterkbepaalddoordekwaliteitvandeafzonderlijkespelersmaarvooralookdoordekwaliteitvandeonderlingesamenwerking:• Acteertmenprimairvanuitheteigenbelang?• ismenbereidomvanuiteenmulti-stakeholdermodeltehandelen?• ontwikkeltmendeeigenrolvanuiteengedeeldevisieophet‘geheel’/
hetsysteem?
Zoalsindeinleidendeparagraafalwerdaangegevenonderscheidenwijvijfverschillendeniveausvanpresteren(Schema3)5,waarbijhetvaakzoisdateenorganisatiebestde‘technische’mogelijkhedenen‘menselijke’competentiesinhuiskanhebbenomopeenhoogniveauoutputtekunnen
_______5 ZieookScharmer,O.enKaufer,K.(2013).Leidenvanuitdetoekomst.VanEgosysteem
naarEcosysteem,UitgeverijChristofoor,Zeist.Inditboekwordtuitgegaanvanvijfniveausvanzijn,communiceren,organiseren,verbindingenaangaaneninrichtenvansociaaleconomischesystemen.Onsmodelvertoonthiergroteovereenkomstenmee.
VerwevenheidopdeterreinenvanZorg,WerkenInkomen
Groteverwevenheidisookwaarneembaarineenbredermaatschappelijk
verband,bijvoorbeeldbinnenhetdomeinvandehumanezorg,waarsteedsmeerde‘wezenlijke’processenenkelbegrepenenaangestuurdkunnenwordenophetniveauvanconglomeratenvanpatiëntenorganisaties,nationaleoverheden,R&D,ICT,onderwijs,zorgverzekeraarsendiversesoortenmedischeprofessionals.ZozienweookrondhetthemaWerkenInkomensteedsvakercomplexesamenwerkingsverbandenontstaantussenlokaleoverheden,wijk-enbuurtorganisaties,onderwijsinstellingen,UWV,andereuitkeringsinstantiesende‘doelgroepen’zelf.Ookbijhetprocesvan‘downloaden’vanmaatschappelijkezorgfunctiesrondjeugd-enthuiszorg(WMO)zienwedateenenormeopschuddingmetzichmeebrengtvandebetreffendesamenwerkingsverbanden.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
14
leveren.Met‘kwaliteitvandesamenwerking’wordthiermetnamegedoeldopdematewaarinbenuttingvandepotentietotperformanceplaatsvindt,zoalsdezeineenecosysteemvoorhandenis.Hetisdandekwaliteitvandeonderlingeverbondenheidendefocusindesamenwerkingdiebepalenopwelkniveauvanprestatiemendaadwerkelijkfunctioneert.Indepraktijkbestaatereenforsespanningtussenhetfeitelijkeenhetvereisteniveauvanfunctioneren,gegevendecomplexiteitendynamiekvandeomstandighedenenvraagstukken.Veelsamenwerkingsverbandenfunctionerenindatopzicht(ver)onderdemaat:Menreageertniet,telaat,en/ofmetinadequateresponses.
Schema3:Vijfarchetypischeniveausvanpresteren/innoverenenbenuttenvandepotentievaneensysteem.Dezestaanineenoorzakelijkerelatietotniveausvanverbondenheid.Deovergangentussendeniveaus(terugval,groeientransformatie)zijnverschillendperniveau.
Niveau2.0Meervoudig–Flexibel-Autonoom
ECO-systemen
(+)(-)
EGO-systemen
Niveau1.0Eendimensionaal–Efficiënte
Machines
Niveau0.0NonPerformance–Permanente
Survival
Niveau3.0MulIpleHelix&Stakeholders–WederzijdsAQankelijk–
Wij=∑Ikken
InnerlijkeenOnderlingeVerbondenheid(CohesieinhetSocialeWeefsel)Fragmenteren Exploiteren–Concurreren Bijdragen
Presteren,omgaan
metCom
plexiteitIn
noveren
enben
uYen
van
Poten
Ie
(+) Niveau4.0LerendEcosysteem-GeneraIef/Emergent–InclusiefDenken–
Ik=√WijOntdekkingsreisSocialeInnovaIeTransformaIe&
TransiIe
StagnaIe,RegressieSocialeDesintegraIe
Spanningtussenfeitelijkeó
vereisteperformance
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
15
Kennis-&technologischeinnovatieenmarktontwikkelingenzijnzobeweeglijkgewordendatzijallianties,netwerken,openinnovatieencampussennoodzakelijkmaken.Voorgrotekennis-enresearchintensievebedrijvenwordthetomdieredennoodzakelijkomvasttestellenhoehetmetdespanningtussenfeitelijkeenvereisteperformancekwaliteitstaatenhoegaandewegsteedsbetertelerenoperereninbestaandeennieuwesamenwerkingsverbanden.Daarkomtnogbijdathetvaaknietgaatomhetwerkeninéénstabielecosysteemmaaromhettegelijkertijdvertegenwoordigdzijninmeerderedynamischenetwerken.Ditkanzijninverschillendesectoren,ofrondeenmixvanthema’s(zieSchema2).Ditheeftgroteimpactophet‘mentale’vermogendatvereistisomdeverschillendepartnersmethundeeldisciplinestekunnenbegrijpen,taxerenenereeneffectievesamenwerkingmeeoptebouwen.Hetheeftdaaromookimpactopdekwaliteitvanhetpsychologischecontractdatmendaarvoormetanderenmoetkunnenaangaan,c.q.vanhetcommitmentvanwaaruitmenaandeontwikkelingvanhetgeheelwilbijdragen.Dezeverschillendenetwerken‘articuleren’zichnietalleenopeenenkelvoudiggeografischniveau,maartegelijkertijddoorheenverschillendebranches,sectorenenmondialeregio’s.Dehogekwaliteitvanpresterenensamenwerkendievanorganisatiesenprofessionalsindewereldvannetwerkenenalliantieswordtgeëist,komtindemeestegevallennietvanzelfopdatvereistehogeniveau.Eriseen(gefaciliteerd)groei-entransformatieprocesvoornodigwaarindespelerslerenomgaanmetdediversiteitaanmechanismen,(sub)culturen,‘mentale’modellenenmanierenvancommunicerenengedragen,zoalsdezeinherentzijnaandeverschillendestakeholders(zieookdecultureleverschillentussenAngelsaksisch,RijnlandsenAziatischleiderschap).Daarnaastmoetmenlerenwathetfunctionerenopeenvolgende,hogeretredevanontwikkeling(van1.0totenmet4.0)inhoudtenwatdataanpraktische‘eco’-skillsvraagt:watmengezamenlijkdaarvoormoetgaanenblijvendoenenwelkdeelvanhetgedragdysfunctioneelisenmoetstoppen.
Diversiteit
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
16
Sommigeondernemingenhebbeneensterk‘duurzame’ambitievertaaldinhunstrategie,bijvoorbeeldmiddelseenovergangvaneenGoudenDriehoekbenadering(=focusopmeerwaardedooroptimaalineentriplehelixteacteren)naareenGroeneVierkantoriëntatie(=TripleP-resultatenboekeninsamenwerkingookmetNGO’s).Een‘GoudenDriehoek’focusofeentriplehelixsamenwerking(overheid,onderneming,onderwijs/onderzoek)kangezienwordenalseentypischvoorbeeldvaneen3.0multi-stakeholderbenadering.Een‘GroeneVierkant’strategieisdaneenvoorbeeldvanhet4.0niveau.Hetgeenbetekentdatmenzowelinstaatisom,meteenordentelijkebusiness,succesvolteoperereninmarktenensectorenwaardeklassiekecut-throatconcurrentieheerst(2.0)endatmentegelijkertijdookintensievesamenwerkingweetaantegaan(3.0),opbasisvaneeninzichtindebijdragedienodigisomgezamenlijksociale,economischeenmaatschappelijkevraagstukkenaantepakkenenoptelossen(4.0).Metditvoorbeeldvanhetverschiltusseneen2.0,3.0en4.0‘vermogen’wordtalinzichtelijkerdatereennieuwsociaaleconomischspeelveldontstaat:intoenemendematevraagtdecomplexeendynamischemaatschappelijkeensociaaleconomischewerkelijkheidomprofessionals,teams,organisatiesenecosystemendieinstaatzijnomsuccesvol(proactiefeninteractief)opde3.0en4.0niveaustefunctioneren.Deswitchvan2.0naar3.0en4.0isdaarominhogemateeenvormvansocialeinnovatie.
Deleiderschapsparadigma’swaarinenkeldezakelijkebelangenvandeeigenorganisatievooropstaan(competitief–2.0)lijkenhunlangstetijdtehebbengehadenmoetenplaatsmakenvoorinclusiefdenkeneneenmeergezamenlijkeaanpakbijhetoplossenvandegrotemaatschappelijke&economischevraagstukken.Datvraagtomeenbetrouwbaarpersoonlijkengagementeneenheldereverbindingtussenzakelijkebelangen,maatschappijvisieenethischewaarden.Klassiekeleiderschapsopvattingenzijnsterkverbondenmet2.0oriëntatiesensluitennietgoedaanopzo’n‘nieuw’3.0en4.0.vermogen.Zijzijnopdieniveausvaakcontraproductiefenmakendandeeluitvandereeksoptelossenvraagstukken.Daarommoetentraditioneleleiderschapsopvattingenwordenaangepast.
VanGoudenDriehoeknaar
GroenVierkant
Socialeinnovatie
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
17
Iniedergevalmoetenecosysteemorganisatiesennetwerkenoverpassende3.0en4.0competentiesgaanbeschikkenteneindebinnendenieuweverhoudingeneffectieftekunnencommunicerenensamenwerken.Vanbelangishetnuomeenbeeldtekrijgenwatdeonderscheidendecompetentieszijnvaneen‘eco’-systeemorganisatietenopzichtevaneen‘ego’-systeemorganisatie.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
18
4. Transformerennaar‘ecosysteem’samenwerking
Gaandewegonzegesprekkenwerdonssteedsduidelijkerwatvoorsoortontwikkelingeenbepaaldsamenwerkingsverbandendedaaraandeelnemende‘multiplehelix’organisatiesenprofessionalsdoormoetenmaken.Datprocesstelttamelijkhogeeisen;o allereerstaanhetvermogenomsamenmetdie‘andere’spelersinhet
spel,lostekomenvanbestaandeoplossingsreflexendievooral2.0vankarakterzullenzijnendusprimairgerichtopeigenvoordeel,
o omvervolgensdeindividuele-encollectievepatronen(reflexreactiesen–oriëntaties)inkaarttebrengen,diehetsysteemindedysfunctioneletoestandhouden,
o zodatmendaarnazichtkrijgtopdepotentievanhet‘ecosysteemin
wording’omopeennieuwe,substantieelbeteremaniertegaanopereren.
Hetgezamenlijkbereikenvanzo’nnieuw,hogerniveauvaninnerlijkeenonderlingebetrekkingenisevennoodzakelijkalslastigomtebewerkstelligen.Hetisnoodzakelijkomdatdeimpactvande(innovatieve)multinationaleondernemingopbrederemaatschappelijkeontwikkelingenveelgroterisdanvroeger,toenhetalssingulierbedrijfvooralinvloedhadbinnenheteigeneconomischdomein.Dezegrotereinvloedenreikwijdtegaatookgepaardmeteengrotereverantwoordelijkheidvoorhetgehelesysteem.Devraagisnuhoemenzichdaarbewustvanwordtenblijfténhoeditbestuurlijkvertaaldwordtinbeleidengedrag.Hetlastigeisdatmenopdieontdekkingsreisnaarbeteresamenwerkingeenaantallastigebarrières(bijv.hetverlatenvangebaandepaden)moetlerenherkennenenoverwinnen.Weverwezenhieralnaarindeinleidendeparagraaf.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
19
Omdezebarrièresteslechteniskennisvereistvanelementenuitmindergebruikelijkevakgebieden6.Opdezeterreinenhebbenindeafgelopen20jaarinteressanteontwikkelingenplaatsgevondenmetdenodigeimpactophetbedrijfskundigdenken.Daarbijisduidelijkgewordendatbijde‘diepgaandeveranderingeninnovatie’diehoortbijeeningrijpendeniveaushift(van2.0naar3.0)het‘uitvinden’vanietsnieuwsvanuiteentechnologischeoriëntatieinhetprocesnietdegrootstebottleneckis.Deinnovatieveschoenwringthemmeestalindeeerderefase,inhetvermogenomintensiefeneffectiefsamentewerkenvaninhetopsporenenloslatenvanoudedenk-engedragspatronen(hetverlatenvangebaandepaden).Hetgaathierbijnietalleenomrationeel/analytischvaardigheden,maaromeenrangekennisenpraktischevermogenszoalsbovenstaandgeschetstdienunetbuitenhetrationeel/analytischebereikliggen.Hetzijntypischvermogenswaarovermenopditmomentbinnenondernemingenveelalnietofslechtsinbeperktematebeschikt.Hetgaatomvermogensdiebinneneen2.0bedrijfsomgevingals‘soft’ofzelfsbedreigendwordengezien.Terwijldemeestrecenteinzichteneropduidendatindezekennisdomeinendebronnenvoor,waardecreatie,echteinnovatieenduurzametransformatiebeslotenliggen.Demeestegangbaremanagement-enleiderschapsprogramma’sbestedenzeerbeperktaandachtaandezeinzichtenwaardoorzebijmanagersenleidersookgeengemeengoedzijngewordeneninpraktijkwordengebracht.Deonbekendheidmetdezethema’sbijdehuidigegeneratieleidinggevendenheeftwelhaastgeleidtoteen‘blindevlek’:Veelleidinggevendenhebbeninhetprofessionelelevenophetterreinvan
_______6 Zoalsbijvoorbeelddesocio-enpsychodynamiek,persoonlijkheidsontwikkeling,
neurowetenschap,zachteenhardekennisontwikkeling,formeleeninformeleorganisaties,transformatieprocessen,socialeencultureleinnovatie,systeemdenkenen‘debewegingswetten’vancomplexemultiplehelixsystemen.
Hetoudeloslatenalsvoorwaarde
voorinnovatie
Opencommunicatiealsbedreiging
vanhetprofessionele
pantser
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
20
netwerkenensamenwerkendenodige‘competitieve’confrontatiesgekendenstaantamelijknegatieftegenoverhetineenprofessionelecontextopencommunicerenoverkwetsbareonderwerpenzoalsemoties,drijfverenenwaargenomenmechanismenvanonderlingeinteractieeninnerlijkeontwikkeling.Eendergelijkeopenheid,essentieelvoorhetfunctionereninecosystemen,wordtsnelervarenalseenonwenselijkevergrotingvandekwetsbaarheidinhetopgebouwdeprofessioneleharnasenalseenvertraginginderealisatievangeformuleerdekortetermijndoelstellingen.Nóglastigerwordthetomopenendiepgaandeontwikkelgesprekkenenreflectiesoppersoonlijkeengemeenschappelijkeervaringenteorganiserentussenprofessionalsdieafkomstigzijnuittamelijkverschillendedisciplinesen/ofdomeinenalsoverheid,onderzoek,ondernemingen,onderwijs.Iedervanhenwerktineeneigen(sub)cultuurmeteenmixvandeelsfouteendeelscorrecteinterpretatiesenmystificatiesvandeintentiesenpraktijkenvandeanderespelers.Reflectieopdepersoonlijkeengezamenlijkepraktijk,metalsdoelhiervanzowelgezamenlijkalsindividueelteleren,teneindeindetoekomstbetertefunctioneren,isinveelgevallengeblokkeerd.Ditiseenvoudigwaarneembaaropmomentenwaaropmenineenecosysteemopingewikkeldetegenstellingenstuitenhetgezamenlijkeprojectplan,deblauwdrukofdeaangesteldeprocesmanagerdenieuwopdoemendevragennietmeteenhelderweettepositioneren,laatstaaneronmiddellijkantwoordenopweettegeven.Hetzoekennaarzondebokkenenhetopgangbrengenvanreddings-encover-upactieswaardoormenzelfc.q.deeigenorganisatienietbeschadigduitdekwestietevoorschijnkomt,wordendanveelalde(vaakgemaskeerde)werkelijkedrijfverendiehetgedraginhetprocesgaanbeheersen.‘Ergensmeewegkomen’wordtdanvaakeendominanteretargetenhoudingdanhetzoekennaarhetonderliggendesysteemvanroot-causesenhetoplossenvanhetvraagstukopbasisvancollegialegelijkwaardigheidengezamenlijkbelang.Inconcluderendezinkangesteldwordendatinditopzichtsprakeisvaneenstructureelmatigtotslechtontwikkeldvermogenomefficiënteneffectiefsamentewerkenin‘multistakeholderteams’.
Alsdeblauwdrukniet
meerwerkt–Wattedoen?
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
21
Waarditophetniveauvaneentriplehelixsysteemeentijdlanggoedgaat(bijvoorbeeldinderegioEindhovenmethetBrainport2020planendeHighTechCampus),wordendebijzonderpositievesociaaleconomischeeffectenduidelijk.Overallzijnweechterdusdaniggewendaandeverschijnselenvansuboptimaalfunctionerende‘multiplehelixsamenwerkingsverbanden’,datwenauwelijksstilstaanbijdegroteschadediehun‘failures’aanrichtenenwatdefinanciëleenmaatschappelijkekostenhiervanzijn.Losvandezeschadelijkeeffectenwordtindemeestegevallenmaareenfractievandeprofessionele‘potentie’benutdieineenmaatschappelijkesamenwerkingsverbandbeslotenzit:‘dekostenvanlostopportunities’(PONC)alsgevolgvanzwakkesamenwerkingverschijnentotnutoenietinjaarverslagen,evenminalswélgerealiseerdewaardecreatie.Eenondermaatsesamenwerkingisaleenproblematischezaakineensituatiewanneereenorganisatieen/ofmaatschappijnogredelijkinhaarvoegenverkeert.Zewordtfataalindesituatiewaarinwenuverkeren;meteenreeksvansamenhangende‘crises’en‘stagnaties’waarvandeimpactgroterendesamenhangnauwerlijkendanooit,ondankseconomischherstelineendeelvandeeconomie.Steedsduidelijkerwordtdaaromdatdenieuwemondialeordevanonsvraagtomnieuwecollectieveengeïntegreerdevisies,analyses,strategieënenoperationelepraktijken.AntonioGramscifraseerdezo’novergangssituatietreffendindeperiodevanhetInterbellumvandevorigeeeuw(jaren20/30):“Hetoudeisaanhetstervenenhetnieuwekanmaarnietgeborenworden.Ditinterregnumgaatgepaardmetveelmorbidesymptomen”.Naastnieuwetoekomstvisies,ideeën,plannenvanaanpakentactieken,gaathetopditmomentjuistomdeontwikkelingvan“nieuwe”(inter-enintra)menselijkevermogens.Veelvandemaatschappelijke‘systeemfailures’waarmeewenuwordengeconfronteerdzijntenminsteookhetgevolgvandiepespecialismen,waardooreenonvermogenontstaatomincollectiviteitscherpeanalyses,nieuwekoersenensamenhangendeaanpakkenteformulerenendeze,gezamenlijkzoekend,inpraktijktebrengen.
Kostenvannon-
performance
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
22
Inveelgevallenheersternogeenzodanigeoverdaadaanvertrouwenindeoude2.0‘economischetechnologieënenwetmatigheden’,datmenmeentopbasishiervantoteenjuistplanvanaanpaktekunnenkomen,passendopdewereldvanmorgen.Tezeerwordtgewerktmeteenblindevlek.Erwordtonvoldoendegeziendatdeheersendebenaderingendiezichkenmerkendoor:eenzijdiganalytisch,economischentechnocratischdenkenenconcurrentiealsdominant‘mentale’model,incombinatiemetdenegatievande‘menselijkefactor’,onderdeelzijnvanhetsysteemvanoorzakeneninstandhoudendemechanismen.Hierdoorzijnweindehuidigedeelsstagnerendetoestandterechtgekomenwaarwemaarnietuitlijkenteraken.Hetgaatopditmomentnaaronsideenietomhetontwikkelenvannieuwevormenvancalculerenofhetmakenvan‘betere’blauwdrukken.Hetgaat,zoalsgezegd,evenminomnieuwetechnischetechnologie.Hetgaatinessentieomsocialeinnovatie:Omhetontwikkelenvanhetvermogenonsbetermetelkaarteverbindeneneenbewegingtekunnenmakenvan‘eigenbelang’naar‘resultaatbehalenvanuitgezamenlijkbelang’.Daarvoorishetzaakomoverdegrenzenvandeeigenexistentietekijkenenhandelen.Ditdooro.a.hetopbouwenvanvertrouwen,luisteren,dialogiseren,metthewholesystemintheroomenopbasisvangelijkwaardigheid.Hetgaatdusomnieuwesocialepraktijken7eninhetverlengdedaarvanomeensoortleiderschapdatzichnietzozeerrichtophetmakenvanhetverschilmeteenander(ikenmijnorganisatie(concurrentie)),maarophetleggenvanintegrerendeconnectiesomdaarmeehetteverschilmaken….methetverleden.
_______7 ZieVolberda,H.(2011).Sociaalinnovatievepraktijkenverklarenvoor75%hetinnovatieve
vermogenvaneenorganisatie,terwijldetechnologischeinnovatiedatvoor‘slechts’25%doet.
Socialeversus
technischeinnovatie
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
23
5. ‘Nieuwe’thema’senmodellen
Indevorigeparagrafenisschetsmatigaleeneerstebeeldgegevenvanhetontstaanvande‘nieuwe’3.0en4.0werkelijkheidvoornetwerken,ondernemingenenleidinggevenden.Indevolgendeparagraafgaanwedieperinopdehieraangerelateerdeontwikkelthema’senmodellen.
5.1ACTERENINNETWERKENVRAAGTOMSPECIFIEKE‘ECO-SOCIALESKILLS’
Allereerststaanwestilbijdeimpactvanhetfeitdatsteedsmeerondernemingeneenauthentiekeprofijtelijke‘duurzaamheidsstrategie’hebbengeadopteerd,vaakaangeduidmetTripleP(People,Planet,Profit).Dieheefttotgevolgdatmengaatopererenineengenetwerkte‘groene’omgevingdieookuitnieteconomisch,maarmaatschappelijkgedrevenspelersbestaat.Een‘GroenVierkant’strategiebetrektNGO’sexplicietinhetspeelveld.Datvraagthetvermogenomintensief,zorgvuldigentochprofijtelijksamentewerken.Erontstaatimmersnauweinteractiemetorganisatiesenprofessionalsdiesterkbelanghechtenaanhunautonomieenaanideologischezuiverheid.Totvoorkortzagendezeelkaarnogals‘tegenstander’.Ditgegevenspeeltbijonderwerpenalsvoeding/honger,milieu/circulaireeconomie,huisvesting,water,veiligheid,gezondheid,etc.Denieuwe‘bredere’samenstellingvanecosystemenvraagtompassendecommunicatieenrelaties,maarookhetvermogenomsamenmethenproductieftewordenenblijventenaanzienvanhetgezamenlijkedoel,nunetopdeonvermijdelijkproblematischeenonduidelijkemomenteninhetsamenwerkingsproces.Ditgegevensteltondermeerdevraagnaarhoeveelenhoemendekennisvandeuiteenlopendewereldenvandepartnersindeecosystemenverwerft,representeertenborgt.
VanGoudenDriehoek
naarGroenVierkant
Duurzaamheid,TriplePen
Samenwerking
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
24
Datvraagtomnieuwevermogensomdateendeelvandecognitieve-engedragscomplexiteiterinbeslotenligtdat:o de‘nieuwe3.0en4.0functioneringslagen’bovenopdebestaande1.0
en2.0werkelijkheidslagenkomen.Dezezijnweliswaarnogverrevanuitgekristalliseerd,maarvragenvanallespelerstenminsteomhetgekendecompetitievegedragniettelatendominerenenomhetmakenvanallerhandekeuzesinhetlichtvaneengemeenschappelijkeecosysteemstrategie(investeringen,productontwikkeling,R&D,marktsegmentering,HRM);
o tegelijkertijdbestaaterspanningtussenenerzijdsdeopdekortetermijnen‘zekerheid’georiënteerdeaandeelhouders,financiëlemarktenenoverhedenmeteen“korte”zittingstermijnenanderzijdsdeeigenlangetermijnfocus.
o Dezetweetypenperformanceveldenvragenomspecifieke
competentieontwikkeling.dieonsinziensookomeen‘eigen’en‘veilige’ontwikkelomgevingvragen.
Ineersteinstantiezalhetontwikkelenentoe-eigenenvanecosysteemcompetentieseenzwarebelastingvormen.Hoekanmen,bijvoorbeeld,dedaarvoorbenodigdecognitieveenemotionele‘ruimte’entijdcreëren8?
5.2MODELLENVOORTRANSFORMATIENAARNIVEAUS3.0EN4.0:DELERENDECOMMUNITYENHETU-MODEL
Alssindsmiddenjaren90wordtonderzoekgedaannaardevraaghoeprofessionals,teams,organisatiesenecosystemendeontwikkelslagkunnenmakennaareenduurzaambetereperformanceineensteedscomplexerwordendeomgeving.
_______8 Decomplexiteitophetniveauvansamenwerkingbinnenmultiplestakeholder
ecosystemenbestaatbuitenditallesooknoguithetkunnenbegrijpenensomsgrote‘nationale’‘cultuurverschillen’ingevalvaninternationalesamenwerkingsverbanden.
Processenvan
duurzametransformati
e
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
25
Daarbijwerdduidelijkdatdematevansturingopenbeheersingvanditsoortprocessentenenemalengelimiteerdisendatwanneermeneenzekeredrempelvansturing/beheersingoverschrijdt(teveelcontroleenbleuprint),deinspanningenopzijnminstcontraproductiefworden,zonietdesastreusvoorderesultaten.Inmiddelsisereentraditieontstaanvandenkersenpraktijkonderzoekersopditvlak.PeterSengeishierbijdefoundingfathervandebenaderingvande‘LerendeOrganisatie’.Essentieelvooreenlerendecommunityis,volgenshem,datmenleertomvoortdurendbetertereagerenopveranderendeomstandighedencq.Datmenovereensterkproactiefadaptiefvermogenbeschikt.Deeigenschappendiehiervoornodigzijn:o Systeemdenken:
Hetinkaartbrengenvanhetsamenspelvanonderliggendeoorzakenengevolgenopbasiswaarvanhetsysteemfunctioneert;
o Expliciterenvanmentalemodellen:Hetsteedsopnieuwinkaartbrengenvandementalereferentiemodellenwaarlangsmenwaarneemteninterpreteert;
o Teamleren:§ Creërenvaneenechtgedeeldevisiecreëren(metanoia),
‘persoonlijkmeesterschap’enactionlearning:§ Hetlerendevermogenvaneenorganisatieisnietalleeneen
kenmerkvandeafzonderlijkeprofessionals(persoonlijkmeesterschap),maarmoetwordengeborgdinteamprocesseneneengezamenlijkefocus.Danontstaanmedeopbasisvanteamleren,wanneerprofessionalsineenbepaaldeintensiteitmetelkaarsamenwerken.
o Actionlearning:Omdatde‘werkelijke’inzichteninoorzaken,gevolgenenmogelijkhedenontstaanindeoperationelefase,derealitycheck.
PeterSenge:EssentieLerende
Organisatie
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
26
Aanhetbegripvande‘lerendeorganisatie’heeftJosephJaworski,oprichtervanhetAmericanLeadershipForum,hetconceptsynchroniciteitgekoppeld:datverwijstnaarhetverschijnseldatzichbinnenprofessioneleomgevingenpatronenontwikkelen,waarvanmennietbewustisdatdezetegelijkertijdinmeerderesituatiesontstaan.Wanneeropenigmomentopeenspecifiekeplaatseennieuwinzichtexplicietwordt,wordtditopandereplaatsenherkend,alsofmenhetopdatmomentzelfheeftuitgevonden.Vaaktredenopéénmomentopverschillendeplaatsendezelfdeinzichtenineensalsnieuwnaarbuiten.Voordelerendeorganisatieishetdekunst,omdehieraantengrondslagliggendepatronentelerenverstaan.Sengeheefteenjaarof10napublicatievan‘DeVijfdeDiscipline:deLerendeOrganisatie’,samenmetJaworski,ScharmerenFlowers,gedurendeeenjaardiepgaandgereflecteerdopdeelementenenprocessenwaarlangslerendeorganisatieskunnenontstaan.TijdensdiegesprekkenwerdendeprincipesvanhetU-modelgeformuleerd.WezullenhierdeessentiëlekenmerkenvanhetU-modeltoelichten(zieookSchema1):
ThewholesystemintheroomInhet‘oude’verandermanagementdenkenwordtalsnelveronderstelddatmendeoplossingvooreen‘vraagstuk’voldoendeinkaartheeftgebrachtendateenmededelingoverwatmoetveranderenzoukunnenvolstaan.Hierbijwordtdecomplexiteitvanhetsysteemonderschatevenalsdatallestakeholderseeneigenrelevantperspectiefhebbenopenrolineenvraagstuk.Voorhetcreërenvanbetrokkenheid,draagvlakenexecutiekrachtishetdaaromvanbelangomallestakeholderstebertekken(‘thewholesystemintheroom’).Hoeparadoxaalook,hierbijgeldtdatdeoptischetraagheidalsgevolgvanhetvanmeetafaaninvolverenvanallerelevantestakeholders,uiteindelijkleidttoteenoperationeleversnelling.Hetveronderstelde‘tijdverlies’datdoorditprocesdesignoptreedtblijktlaterruimschootsteworden‘gecompenseerd’.
PresencingenhetU-proces
Synchroniciteit
Thewholesysteminthe
room
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
27
Fase1:DeSensingfase:Verderwerdduidelijkdatvoorfundamenteleveranderprocessennaastdebetrokkenheidvanrelevantestakeholders,ervooraleersteengezamenlijkefasevan‘sensing’moetwordendoorlopen(hetdoordenkenendoorlevenvaneensituatie).Eensuccesvolveranderprocesverlooptzeldengeleidelijkmaarkentmeestalookmomentenwaaropsprongsgewijs,middelseenversnelling,eentransformatietotstandkomt.Daarbijwordtdanallereerstde‘persistentie’vaneenbestaandeconfiguratieverbroken(desetingesletenvoorstellingenenreacties,het‘oude’).Ditvoordateensysteemdeinnerlijkeenonderlinge‘openheid’verwerftdienieuweinzichtentoestaatenmogelijkmaakt.Zo’nproceslijktwelophettransformatieprocesvaneenrupsnaareenvlinder;datslaagtalleenwanneerhetzichkanvoltrekkenindeveiligheidvaneen‘cocon’.Zo’nomgevingwordtvoororganisatiesopmaatingerichtenheetdanbijvoorbeeld(sociaal)innovatielab.Metnameindezeeerstekwetsbare‘sensingfase’ishetessentieelvooreen‘veranderendecommunity’omeentransformatiecoconterealiseren.Bijindividueleprofessionalsenteamskaneencoachprocesdevereistebeschermdeontwikkelcontextbieden.Devraagishoeophetniveauvannetwerkenenecosystemeneeneffectieve‘ontwikkelcocon’ennavenanteontwikkelfaciliteitenkunnenwordengecreëerdvoordetransformatievanhetgeheleecosysteemnaareenvolgend(naastgelegen)niveau.Ineendergelijkeontwikkel-‘cocon’kandeontdekkingsreisplaatsvindenrondhetherkennenenaflerenvan‘hinderende’reflexenenhetontdekken,spelenmetenaanlerenvan‘nieuwe’,adequaterepatronen(prototypen),alvorensdevertalinghiervanindewerkelijkheidvanalledagintevoerenenborgen.
Sensing
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
28
HetU-modelonderscheidtindesensingfaseeendrietallagenwaarlangsmenbijdedieperegemeenschappelijkebronnenvaninspiratieenpotentiekankomen.Dezezijn:1. hetRationeel/mentaal/cognitieveniveau:werktmensamenvanuit
eenopenofgeslotenmind?2. hetEmotioneel/experiëntiëleniveau:treedtmenelkaartegemoet
vanuiteenopenofgeslotengemoed,c.q.watisdemixaanpositieveen/ofnegatievegevoelensenervaringen?
3. hetExistentiëleniveau:isdesamenwerkingendeonderlingeverbindingdienodigis,voldoendehechtenvanbelang?Willenwedesamenwerking‘echt’?
Wanneermenernietinslaagtomstapsgewijsdezeniveaustedoorlopen,c.q.omoverdeverschillendedrempelsheentestappen,danontstaateenoppervlakkigproces,waarvanderesultatenvluchtigzijn.Desensingfasebestaatvoortsuitdriedeelstappenwaarinachtereenvolgensdezedrielagenwordendoorlopen:
o Laag1:Stophet‘downloadenfromthepast’:Inveelhoog
professioneleomgevingenwordennieuweuitdagingenenomstandighedengemakkelijktegemoetgetredenmet‘oudesuccesvolle’oplossingsroutes.Hetineenvroegstadiumherkennenenstopzettenvanindividuele-encollectieveautomatischedenk-engedragsreflexenwordtvaakoverhethoofdgezien.Hetisbelangrijkomvooroordelenteonderkennenenstoptezetten.Hetmentaalloslatenvanhetoudegaatimmersvoorafaanhetkunnenontdekkenvanhetnieuwe.
Stophet‘downloaden
’vanvooroordelen
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
29
o Laag2:Seetheseeing:Indezetweedestapvanhetsensingprocesonderzoektmengezamenlijkdedieper-ofonderliggendepatronenindenkenenhandelendiehetsysteemgevangenhoudenindetoestandwaarinhetterechtisgekomen.Dezesubfasekomtovereenmethetsysteemdenkenvandelerendeorganisatie.Hetiseenfasewaarinmennietalleendeharde,rationelemechanismenblootlegtmaarookdepersoonlijkeencollectieveemotionelereflexenleertherkennen.Ditvraagteengrotematevansensibiliteiteneengoedontwikkeldvermogentothetvoerenvaneenopendialoog.Hetgaathierbijomobserveren,observeren,ennogeensobserverenennietom‘doen’!Hetvraagtdusomveel‘discipline’en‘bewustworden’vanmanagersdiegewendzijnomadhoctereagerenenfixen.
o Laag3:Loslaten–LettingGo:Indevorigetweedeelstappenismen
nietalleenbezigmeteenonderzoeknaardeinefficiëntiesvanoudeinnerlijke-enonderlingereflexpatronen,maarprobeertmentegelijkertijdookzichttekrijgenophoeeennieuwewerkelijkheid‘gedacht’kanworden.Hetinteressanteaanditdeelprocesisdathetgaatom‘echt’nieuweinzichten,omeentoekomstdiesubstantieelafwijktvanhethedenenverleden.Inhetlichtvanhetfenomeen‘synchroniciteit’gaathetechterbijhetnieuwenietomietsdatnogvolledig‘onbestaand’is.Hetnieuwewordtgezienalseen‘toekomst’diezichaandient,diewekunnenwaarnemen,maardieweopditmomentnogonvoldoendebewustzien,omhemrichtinggevendtelatenzijnbijhetmakenvankeuzes.Hetgaatbijgevolgomdeinterpretatievanhetgeenwordtwaargenomenendebetekenisdaarvanvoordetoekomst.
Dehoofdfasewaarvanditdelaatstestapisheetnietvoorniets‘sensing’.Hetbegripverwijstnaarhettastendenonderzoekend,aanvoelendduidenvanhetoudeennieuwe.Ditgaatvoorbijaanhetonsbekendeprocesvanrationeel/cognitief/mentaalanalyseren,(her)ontwerpenenimplementeren.Dederdesubfaseheet‘lettinggo’omdatde‘sprong’naareennieuwinzichtpasmogelijkwordt,wanneerook‘echt’afscheidgenomenisvanhetoude.
Ziedepatronen
Hetoudeloslatenenhet
opkomendenieuwetoelaten
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
30
Indepraktijkblijktdit‘afscheid’nemenvanbestaandementaleenemotionelereflexenoppersoonlijkengezamenlijkniveaubijzonderlastigomdathetonzekermaakt,watslechtsoverwonnenkanwordenalsdeverbondenheidmetendusookhetvertrouweninde‘medereizigers’voldoendegrootis.Daarmeeistegelijkertijdduidelijkdatdesensingfasegrote(inter)persoonlijkediepgangvereist.
Inhetvoorgaandewerdduidelijkwaaromhetindepraktijklastigisomeentransformatieprocesingangtezettenen….houden.Wezijngewendomeen‘verandertraject’pasingangtezettenophetmomentdateenprobleemzodanigisgeëscaleerddathetdirectmoetwordenopgelost(reactief).Indepraktijkbetekentditdatmentewerkgaatmethaast,druk,tempo,stopthebleeding,‘results!Now!’.Echter,dediepsteimpactvaneenveranderprocesvindtplaatsalszenognietdieurgentieheeft.
Fase2:dePresencingfase:VeranderprocessenvolgenshetU-modelzijngoedtefaciliteren,maarkunnennietvolgenseenstrakplan“endetail”wordengestuurd.Ditbetekentdatnietopvoorhandkanwordenvoorspeldofenwanneereensensingfasewordtafgeslotenenmenaankomtindezgn.presencingfase.Depresencingiseenmomentvaninzicht/bewustwordinginhethierennuenindespanningmetdetoekomst.Omdatmomentvaninzichttebereikenwordtvaakgekozenvooreenperiodevancontemplatie(indevormvaneenretraite),waarinalleindesensingfaseopgedanekennis,ervaringenenvermoedensophunplaatskunnenvallenenverteren.DePresencingfasewordtgekenmerktdoorhetkunnentrekkenvaneen‘samenvattende’conclusieoverwaarmenstaat,gekoppeldaaneenindringendenotieoverde‘noodzakelijkevolgendestap’indeontwikkeling9.Zo’nmomentkomtvaakonverwacht,maardientzichdanookmeteenenormekrachtaan,alseensoort‘Aha-Erlebnis’.Menervaartdandatmen‘klaar’ismethetverleden,verbindingheeftmetdegezamenlijkepotentieen“toe”isaanhetcreërenvandetoekomst.
_______9 HetwoordPresencingiseensamentrekkingvandebegrippen‘present’(hierennu)en
sensing(doorleefdaanvoelen).
Presencing:het‘nieuwe’ontdekken
enomarmen
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
31
Hetnieuweinzichtiseen‘complete’mixvanexplicietenimplicietwetenenzijn.Vandaardathetookwelaangeduidwordtmethetnemenvande‘existentiële’drempel.Menisdaninstaatomde‘bestemming’oppersoonlijk,organisatorischenecosystemischniveauopnieuwteduidenenformuleren.Gezienvorenstaandeisduidelijkdateendergelijkfundamentondereensamenwerkingsrelatieopditmomenteerderuitzonderingdanregelis.Tegelijkertijdlaatzichookconcluderendatveelvandenubestaandevormenvansamenwerkingbinnenorganisatiesophetniveauvanecosystemen,functionerenopeen‘oppervlakkig’niveau.Daardoorishetookgoedtebegrijpendatzenietzijnopgewassentegendecomplexeendynamischeuitdagingenwaarvoorzichmenintoenemendemategesteldziet.Wanneerweeventeruggrijpennaarhetvoorbeeldvan‘GroenVierkant’ecosystemen,kannuwellichtookbegrepenwordendateendergelijk‘bont’amalgaamaanspelersenkeleen‘grote’ambitieophetvlakvaneenfundamenteelmaatschappelijkvraagstuksuccesvolkanaanpakken,wanneerdeverbindingentussendespelersookvoldoende‘echtheid’en‘hechtheid’heeftbereikt.
Fase3:Realiseren:Dezefaseisdeonsredelijkbekendefasewaarinwevanuiteenhelderideeeenprotoypeontwikkelen,datuitproberen,testeneneenfinaleversietenslotteborgeninnieuweprocessen.DerealiseerfasewordtookgekenmerktdoorActionLearning.Dekunstisdaarbijwelomooknadesensing/presencingfase,inderealiseerfaseingoedeverbindingteblijvenmetdefundamenten,hetgezamenlijkebelangendeontdektegezamenlijkepotentie.Hetgevaarisandersgrootdatinhetenthousiasmeoverdenieuwemogelijkheden,menuitelkaargespeeldraaktenzichvooralfocustopdeverdereontwikkelingvandeeigenrol,c.q.deeigenbelangen.
Realising:Hetnieuwe
uitdetailleren,testenenborgen
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
32
HetPresencing/Theory-U-modelwordtinmiddelsopsteedsmeerplaatsentoegepast.Deervaringenlerendatdaarwaarhet‘echt’kanwordentoegepast,deeffectenookuitstekendenduurzaamzijn.Eentweedelesisechterookdatdesocialeenpsychologischeelementendiezosterkeenrolspeleninhetprocesvoorveeldeelnemerslastigte‘vatten’zijn,nietomdatditinwezenmoeilijkebegrippenzoudenzijn,maarvooralomdatmennooitgeleerdheeftzeteverstaan,tedoorlevenenaccepteren.Ditisonsinzienseenredentemeeromdezethema’soptenemeninhet‘regulieronderwijs’,maarzekerookinleiderschapsprogramma’sdie
JaworskioverOorsprong:In2011publiceerdeJaworskieennieuwboek(Oorsprong)metdaarin
aanvullendeinzichteninwaternupreciesgebeurtophetdiepstepuntvandeU,indePresencingfase.Hetpuntisnamelijkdatmethet‘sensen’vaneen‘opkomende’ofemergerendetoekomstgemakkelijkdeindrukontstaatdatdezereeds‘buiten’enalshetwareook‘los’vandeparticipanteninhetprocesbestaat.Datdruktdereizigersinhettransformatieprocesdanineenpassievestoel.InfeitekomthetervolgensJaworskiopaandateen‘emergerendetoekomst’inderdaadalbestaat,maarvooralinonsgezamenlijkepotentieelendatdespecifiekevormpaswerkelijkheidwordtlangseengezamenlijkcreatiefproceswaarinwe(alsensend)hetnieuweopsporenenvormgeven.Daarvoorwordthetbegrip‘generatief’gebruikt.Ditbegripverwijstnaarhetvermogenvanlevendeorganismenom‘depotentie’diezeinzichdragenooktotleventebrengen.
Hetboekgeeftdaarmeeeenverhelderendeverdiepingvanhetinzichtindemixvan‘vormgeven’en‘waarnemen’dienodigisomhetPresencingstadiumtekunnenbereiken.Hijmaaktookduidelijkdatditalleenluktwanneerhet‘generatieve’leiderschapinhetbetreffendeecosysteemookoverditsoortervaringenhieraangerelateerdekennisbeschikt.Jaworskiformuleertdaartoemeerexplicietdekenmerkenvan‘leiderschap’enorganisaties’ophetniveauvan4.0.Wantdatishetniveauvan‘zijn’dattenzeersteverbondenismet‘presencing’1.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
33
betrekkinghebbenoptransformatiesvanuitniveau2.0naar3.0of4.0optenemen10.
5.3NOGMAALS‘COMPLEXITEIT’
Inonzegesprekkenstruikeldenwesomsoverhetaantalkerendatwehetbegrip‘complexiteit’gebruikten,alszijndeeenduidingvoorhetbegrijpenvan‘dehuidigetoestandvandewereldendievanondernemingenenleidinggevendeninhetbijzonder’.
Schema4:Complexiteit,AdaptieveSystemenenOrganbisaties(HetCynafinmodel)
_______10IndeLimburgervan1februarij.l.2014formuleerdeHenkOosterlingdenoodzaakom
leerlingenalophetniveauvanbasisscholenenMBO’svoortebereidenopdegenetwerktesamenleving.Daarvoorwordenbegrippengebruiktals‘ecosociale’,‘individuele’en‘interviduele’skills.
132
Organismen
BekendeComplexiteit• Oorzaak-gevolgpatronen:zijnonmiddellijkwaarneembaar,herhaalbaarenvoorspelbaar.
• Stabiel• Focus:efficiencyverbetering• Tools:businessprocesre-engineering• TransacEoneelleiderschap–Afrekenen• Voorbeeld:Simpelemechanieken
KenbareComplexiteit• Oorzaak-gevolgpatronen:gecompliceerderelaEesengescheideninEjdenruimte.
• Nognetstabiel• Focus:systeemdenken,analyEschereducEe• Tools:scenarioplanning• TransacEoneelleiderschap-Belonen• Voorbeeld:Complexemachines–(vliegtuig–computer–fabriek)
HogeComplexiteit• Oorzaak-gevolgpatronen:achterafcoherentennietexactvoorspelbareherhaling.
• Deelsstabiel–deelsinstabiel• Focus:MeervoudigeperspecEeven• Tools:storytelling,narraEeveensocialenetwerkanalyse,schilderen,socioenpsychodynamica
• TransformaEoneelleiderschap• Voorbeeld:AdapEevesystemen,dieren,gemeenschapopen
Chaos• Geenoorzaak-gevolgpatronenwaarneembaar.
• Vollediginstabiel• Focus:reducEevanturbulenEeenwaarnemenvandereacEeopdieintervenEe
• Tools:Crisismanagement• TransformaEoneelleiderschap• Voorbeeld:Oorlog
Machines
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
34
Indeloopvanhetessayhebbenweookalverschillendedoorkijkjesgegevenopvormenvancomplexiteit,alseenkenmerkvanverschijnselen.Diecomplexiteitheeftinveelgevallentemakenmetingewikkeldhedenbinnenprocessenopsociologisch,psychologischénheteconomische,juridische,politiekeenculturelevlak.Degecompliceerdheidenverwevenheidvandezegebiedenenhetontbrekenvaneendirectestuurbaarheidmakenhetgeheeltoteencomplexsysteem.Hierbijgeldtdatmetnamedewereldenvandesocio-enpsychodynamische“wetmatigheden”binnenentussenorganisatiesgekenmerktwordtdoorparadoxalemechanismen.Hetvergtdenodigeoefeningenkennisomindezemateriethuisteraken,vooralomdathetgaatomeenmixvanrationele-énirrationele-,vanlogische-énnietlogischeprocessen,Dezespelenzichafopbewusteénonderbewusteniveaus,binnendeformeleéndeinformelelagenvanorganisatieenecosystemen.
Iniedergevalisuitonderzoekduidelijkgewordendatdemanierwaaropprofessionalscomplexiteit‘ervaren’,bepalendisvoordemanierwaaropmenermeeomgaat(Heywoodetall,2007).Wordtdaarbijeendrempeloverschreden,danleidtdepsychologischedrukalsgevolgvaneenalsovermatigcomplexervarenwerkcontext,toteenversimpelingvandevoorstellingvanhetsysteem,c.q.deopdracht.Ditleidtveelaltotreducerendzwart-witdenken:mengaatovertotdecompositievanhetcomplexesysteemenprobeertdoorsturingvandedelenhetgeheeltebeheersen.Enhetdoeterdaarbijnieteenszozeertoehoecomplexeenprocesoforganisatiein‘technische’zinis.Vanbelangishierbijookdat‘complexiteit’ophetniveauvan‘machines’ietsandersbetekentdanbij‘levendeorganismen’(Schema5).
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
35
5.4SOCIALEMEDIAENVIRTUELENETWERKEN
Wereldwijdontstaanersteedsmeerensteedsuitgebreideredigitalenetwerkenenecosystemenwaarbinnenkennis,inzichtenenervaringencirculerenenaccumulerenHetgaateigenlijkomeensoortsocialeextensievanonsindividuelebrein/zijndattegelijkertijdfunctioneertalseenvirtueelsociaalnetwerk.Hetiseenvirtuele,opinternetgebaseerdedimensievanmultiplestakeholderecosystemendieveelverderreiktdanenkelde‘stakeholders’diedirectinhetsysteemactiefzijn.
WestaanonsinziensaanhetbeginvandeontwikkelingvandezewereldenbeschouwenFacebook,LinkedIn,Twitteretc.alsnogtamelijkonvolwassensystemen,medeomdatzevooralstrevennaar‘lock-in’vandegenendieeractiefaandeelnemenennaar‘commerciëleexploitatie’vanhunsocialereflexen.
Crea%vity*on*the*internet**
(A)SocialeMedia
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
36
Dezeinstekensluitenonsinziensnietaanopdebehoeftebijbedrijvenaaneenbetrouwbare,beheersbare,flexibeleengebruikersvriendelijkedigitaleuitwisselings-ensamenwerkomgeving.Deverdereontwikkelingvandit“externedigitaleensocialenetwerkbrein”zalnogjarendurenenwellichtversnellen.Hetheeftinzijnhuidigevormechteraleenenormeimpactopissuesalseconomischeprocessen,maatschappij,organiserenen‘macht’.De‘constructieve’functionelepotentieervanvoorbedrijvenenecosystemenisnognauwelijksontgonnen.Daarbijzaldecontroleerbaarheidenaanpasbaarheidvaneen‘tool’of‘systeem’voorbedrijvenenecosystemeneenbelangrijkthemablijven.
Evidentisalweldatzeonderdeelvormenvande‘verhoogdesocialeenpsychologischecomplexiteit’vanvandaagenmorgen,waarbinnenmenmoetopererenendieookvraagtomnieuweskillsomermeeomtegaan..Onduidelijkisnunoghoedeze‘socialemedia’thematiekgeïntegreerdmoetwordenineenleiderschapontwikkelprogramma.
5.5TOTSLOTDevoorafgaanderedeneringenenobservatiesillustrerenonsideedatermondiale(sociaal)economischeaardverschuivingengaandezijndiedwingentothetontwikkelenvannieuwevermogens/competentiesvanprofessionalsopleidinggevendeposities.Dezeshiftszijnaangeduidalseentransitievanego-naareco-gerichteondernemingen.HetU-modelisbesprokenalsreferentiemodelvoorhetfaciliterenvandezetransformatie,waarbijduidelijkisgewordendathetbegaanvanditpadeenmajeureimpactheeftopdeaanwezigeprofessionelecompetentiesenbetrokkenorganisaties.Daarnaaststeldenwedaterpassendeomgevingennodigzijnwaardienieuweecosysteemcompetentieskunnenwordenontwikkeldenhebbenwe
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
37
geconstateerddatdeklassiekebusinessschoolshierinnogniet(kunnen)voorzien11.Gaandewegwerdonsduidelijkdathetwaarschijnlijkhetmeesteffectiefisomontwikkelactiviteitenóókinterichtenophetniveauvansamenwerkingsverbandenwaarinleidinggevendeninde‘Eco-systemAge’opereren.Ditlaatonverletdaterookruimtemoetzijnvoorgroepenvanindividueleprofessionals(openinschrijvingprogramma’s)en/ofafzonderlijkebedrijven(maatwerkin-company).Indevolgendeparagraaf(5)zullenwedecontourenvaneen‘ecosysteem’ontwikkelprogrammaschetsen.
_______11 Zieeenanalogeconstateringtenaanzienvande‘techstart-up’wereld,methaar
‘founders’.‘accelerators’en‘entrepreneurialecosystems’,in“ACambrianMoment”,SpecialReportonTechStartups,January18,2014,TheEconomist.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
38
6.LeiderschapsontwikkelinginhetTijdperkvanEco-Systemen:Ontwikkelingalseengezamenlijkeontdekkingstocht
Indevorigeparagrafenkwamenbijonzespeurtochtnaarleiderschapsontwikkelinginhet‘EcosysteemTijdperk’eenaantaluitgangspuntenaanhetlicht.Devraagisnuhoeopbasishiervaneenleiderschapontwikkelprogrammakanwordeningericht?Wekunnenbinnenhetbestekvandezenotitienietmeerdandehoofdkenmerkenschetsenvaneenprototypischprogramma,omdateen‘finaal’programmatenenemaleontwikkeldmoetwordenopbasisvanco-creatiemeteenspecifiekeopdrachtgevendeorganisatie.Of,inhetgevalvaneen‘ecosysteem’programma,vandesetmultistakeholderspelersineensamenwerkingsverband.Ecosysteem-skillswordenonsinzienshetbesteineenecosysteemomgevingontwikkeldengeborgd.Inlijnmetdevoorafgaandeobservatiesenanalyseszijnwenatuurlijkvoorstandervaneenontwikkelprogrammawaaraanookallerelevantestakeholdersvaneenecosysteemdeelnemen.Geletopde‘nieuwheid’vanonzeaanpakkanhetaanvankelijkhetbestezijnomtebeginnenophetniveauvaneenspecifiekeondernemingenintweedeinstantie,wanneerdeinterneleidinggevendendoordrongenzijnvandenoodzaakdaarvan,dedeelnemersgroepuitbreidenmetde‘andere’spelersinhetsamenwerkingsverband.Menkanechterookmeteenstartenmeteengroepdeelnemers.Datheeftalsvoordeeldatdedeelnemersmet‘gelijkekappen’ookals‘gelijkemonniken’aanhetprocesbeginnen.Hetbeoogdeprogrammaisgeen‘training’indeklassiekebetekenisomdat:1. Eentrainingisnamelijkgeschiktvoorhetaanlerenvancognitievekennis,
nieuwgedragen/ofinstrumentelevaardigheden.2. Eentrainingveronderstelteenopvoorhandgoedgekendeinhoud,
waarbijdetraineeszichdegedefinieerdekennis,gedragingenen
Co-creatieen
prototype
BedrijfsniveauenEcosysteem
Ontdekkingsreisótraining/
cursus
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
39
vaardighedentoe-eigenen.Hetgaatingrotematedusomeen‘outside-in’proces,
Bijdeontwikkelingvan‘ecosysteemleiderschapscompetenties’echterzullendepreciezeaard,diepgangenreikwijdtevandenieuwesetkennisenvermogensgaandewegeengezamenlijkeontdekkingsreismoetenwordengeïdentificeerdenontwikkeld.Hetproceskenmerktzichdooreenontwikkelingvan‘inside-out’,langshetzelfcreëren,vanuiteenzichontwikkelendbewustzijnenengagement,waarbijheteindresultaatnietopvoorhandkanwordengedefinieerd.Watnatuurlijkhetaandevoorkantdefiniërenvan‘richtinggevendewensen’nietuitsluit.Eeninside-outbenaderingbehoeftguidanceengeen‘instructie’eneenvariabele,‘onderwegaanpasbare’kennisinputterstimuleringvanhetontwikkelproces.
Hoofddimensies
Inhoudelijke
them
a’s
Niveaus
FaseninhetOntwikkelproces
Ik
Wij1
Wij2
Wij3
Wij4
Doorleven
Kenn
isne
men
Integreren
,bezinkenPresen
cing
Toep
assenen
experim
enteren
Borgen
Sensing&Awareness Presencing Realiseren/Borgen
Thema1
Thema6
Thema5
Thema4
Thema2Thema3
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
40
Wehebbenhetdanmeeroverdekenmerkenvaneenontdekkingsreismeteenhelderenotievandebeoogde(engeenvastgelegde)bestemmingenmeteenrouteophoofdlijnen(engeenminutieusreisprogramma).Zo’nreisvraagtomlefendeontwikkelingvandiepvertrouwenvandereizigerinzichzelfenmedereisgenoten.Indezeeerstefasezaladditionele(cognitieve)kennisovernieuwezienswijzenenontdekkingenopeenaantalrelevanteterreinenwordengeraadpleegd(ziead3:Inhoudelijkethema’s)enwordtbovendienonderzoekgedaanopverschillendezijnsniveaus(ziead2:niveausvanontwikkeling(ik/wij/ecosysteem).Inditprocesvan‘sensing’wordendedeelnemersaanhetprogrammazichindividueelengezamenlijksterkenbewustgewordenvanveelgoedeenwenselijkeaspectenindebestaandesamenwerkingénvanelementendiemenzoumoetenstoppen.Enbovenalheeftmengezamenlijkdeonderliggende‘bewegingswetten’gereconstrueerd.Daardoorbegintmenookkrachtigenotiesteontwikkelenvanhoeeenvolgendefaseindesamenwerkingeruitzoukunnenzien,opbasisvaneenbeterzichtopdewerkelijkepotentiesvanhetecosysteem.
HOOFDKENMERKENVANEENPROGRAMMAVoordeinrichtingvaneenprogrammamakenweonderscheidnaardriedimensies:1. Defasenofstappeninhetontwikkelproces(horizontaleas)?2. Deniveausvanontwikkelingdiewordendoorgemaakt(verticaleas)?3. Deinhoudelijkethema’sdieaanbodmoetenkomen(diepteas)?
1.FaseninhetontwikkelprocesHetzalnietverbazendatdehoofdstappenuithetPresencing,ofU-modelprocesalsuitgangspuntenwordengenomenvoorhetleerproces.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
41
Datbetekentdatineeneerstefasevanhetprogrammadedeelnemersoponderzoekgaanmiddels‘sensing’:• Hetgaatdaarbijomhetopsporenvanbewusteenonderbewuste,
mentale,emotioneleenexistentiëlepatronenwaarlangsmen-individueelengezamenlijk-inhetsamenwerkingsverbandfunctioneert.
• Naer-enherkenningvandezepatronengaatmenopzoeknaardatgenewatprofessionalseneenecosysteemalsbetekenisverlenend,inspirerendfundamentzienvoordetoekomstigesamenwerking.Hetonderzoeknaarhoehetnugaat(analyse)enhoehetzoumoetenzijn(generatief)zijntweekantenvande‘zelf-onderzoekende’medaille.Dewerkelijkepraktijkinhetbedrijf,c.q.hetecosysteemstaathierbijcentraal.
Devraagisdanwelopwelkniveauvanverbindingdatgebeurt.Isdatalfundamenteelgenoegomoude,maarveiligepositieslostelaten?
3Fasen<->U-Model
Fase1
Sensing&Awareness
• Stoppenvanoudereflexen
• Observeren/ontdekken/doorlevenanalyseren/dialogiseren
• NieuwekennisrondKernthema’s
• Loslatenvanhetoudeenontdekkenvanhetnieuwe
Fase2
Presencing
• IntegrerenenBezinkenvaninzichtenenVerbindenmetDiepeBronnenvanInspiraOe
• VoorbereidenopVeranderingnaarVolgendeNiveau
• Geennieuweinput
Fase3
Realiseren
• Realiserenvaneenlerendecommunityoppersoonlijk,
• team,organisaOeen• Ecosysteemniveau.• Borgenvande
resultaten• vanhetontwikkelproces• AcOon–ReflecOon
Learning
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
42
Indemeestegevallenzalhetechtloslatenvanhetoudeenhetinganggaanzettenvanhetnieuwenamelijknietzonderrisicozijn,vraagthetomveelzelf-enonderlingvertrouwenenomeen‘echte’keuzeophetexistentiëleniveau.Omdatsoorttypekeuzetekunnenmakenishetzaakomdesensingfaseopenigmomentaftesluiteneneenfasevan‘(her)bezinning’en’retraite’integaan,waarindeopgedaneinzichtenennotieszichverbinden,kunnenbezinkenenzichtoteennieuw‘fundament’kunnenvormen.Ishetinhoudelijkeresultaatvandesensingfasealnietprecieste‘plannen’,datgeldtinnogsterkerematevoordeuitkomstvandetweedefasevanpresencing.Devormenhettijdstipvoorderetraitekanbepaleneneenverblijf‘inretraite’kanwordenvoorbereid.Maar,watdeuitkomstvervolgens‘concreet’zalzijn,valtniettevoorspellen.Watwelbekendis,isdatwanneerdedeelnemersdezefase‘integer’en‘diepgaand’ingaan,deuitkomstenookaltijdzeerbetekenisvolzijnenervoorzorgendateennieuwekoers‘duurzaam’zalzijn,wantkrachtig,geïnspireerdensubtieldoorleefd.Endusdatdekwaliteitvandeinnerlijkeenonderlingeverbindingeneensubstantiëleverbeteringhebbenondergaan,waardoorhetvermogenvanhetecosysteemsterkerengroterwordt.Eenvolgendevraagishoedenieuweinzichtenuiteenretraitefasewordenvertaaldinnieuweconcretesamenwerkings-engedragspatronen?Enniettevergeten,hoedezewordengeborgdindedagelijkseprocessen.
Inparagraaf2gavenweaandatdesensingfaseende‘contemplatie’indepreseningfasevandeelnemerseengroteontvankelijkheidvragen.Debereidheidomtereflecteren,om‘ineffectief’oudgedragaftewillenlerenenomzichopentestellenvoor‘fundamenteel’nieuwevormenvansamenwerken.Wevergelekendeze‘gevoeligheid’metde‘naaktheidvaneenrups-die-vlinder-wordt-in-een-cocon’.
Realiseren:prototyperen,
testenenborgenvannieuweinzichtenenafspraken
Bezinningenretraite
voorPresencing
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
43
Vooreenecosysteemleiderschapleerprocesishet12indatlichtvangrootbelangdat,metnamevoordeeerstetweefaseninhetproceseensfeervanveiligheidenvertrouwdheidwordtgecreëerdenbewaakt.Opbasisvandeuitkomstvaneen‘bezinnings-ofpresencing’faseontstaan‘vernieuwde’professionals,teams,organisatiesennetwerken.Althansinaanleg.Het‘nieuwe’iseerstnogverrevanconcreetentastbaar,laatstaanmeetbaar.Indederdefasevaneenprogrammaishetdaaromzaakomeennieuweoriëntatietevertaleninplannenen‘prototypes’enomdiegezamenlijktenuitvoertebrengen,testenen,afhankelijkvanhetresultaat,omnieuwepatronenteborgen.Indezefasetreedtmenmethetnieuweinnauwcontactmetdealledaagsewerkelijkheid.Ditpersoonlijk,ineenteam,organisatieeninhetsamenwerkingsverband.Hetisdeconfrontatiedienoodzakelijkisomervoortezorgendatnieuweinzichtenookverankerdwordenengaanbeklijven.Opbasisvandeuitkomstenuiteenretraitemaaktmen‘ontwikkelplannen’opverschillendeniveausenvertaaltdezeooknaarwatdeimpactdaarvanisbinnende‘lopende’werkprocessen.Datvraagtvervolgensomregelmatigpraktischoefenen(actie)en(gezamenlijke)reflectieopderesultatenvandatleerproces.Inveelgevallenlevertdeze‘actionlearning’faseopzijnminstverfijningenopvandenieuweinzichtenenarrangementen.Vaakechterishetzodatpasindezefase,bijhetstapvoorstapuitproberen,openigmomenthet‘nieuwekwartje’pasechtvalt.Opditmomentzienwijvooralecosystemendienogmeernet,ofnognieteenshelemaaluitde2.0moduszijn.Ofwaarinereenbontemixaanstakeholdersparticipeert,variërendvan2.0tot4.0.Hetprincipevandezwaksteschakelbepaaltdekrachtvaneenketting,geldtookhier.Enhetbetekentineenecosysteemontwikkelprogrammadatindatgevalmetnamede3.0en4.0spelersmoetenonderzoekenwatzijmoetendoenoflatenomde2.0partnersmeetekrijgenophet3.0niveau.
_______12 Hetgeennietwilzeggendatheteenconflictvrijeomgevingmoetzijn.Integendeel,hier
geldthetprincipe:zonder‘schuren’geen‘glans’.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
44
Hetinteressantevaneenecosysteemdatdeontwikkelingvan3.0naar4.0doormaakt,isdandatderealisatiefasemetnamezalgaanoverdevraaghoemeneenpermanentlerendorganismegaatworden,inhetlichtvaneenveranderendesamenleving.
2.LagenindeontwikkelingDetweedeasvoorhetontwerpvanecosysteemontwikkelprogramma’sheefttemakenmetdeverschillendelagendieinhetleerprocesaanbodkomen.
Ik: Allereerstzullendeindividueleledenvanhetsamenwerkingsverband
eenontwikkelslagmoetenmakenmethuneigenpersoonlijkheid.Nietvoornietswordtdeovergangvan1.0/2.0naar3.0/4.0samenwer-kingsverbandenaangeduidmetdeovergangvanego-systemennaareco-systemen.Dezeovergangvraagtvanprofessionalsomscherpindepersoonlijkespiegeltekijken,omhetvermogenheteigenegotekunnendresseren,omteonderzoekenwathundieperepersoonlijke
VijfNiveausvanAandacht
Ik
Wij1-(groep/team)
Wij2-(organisa@e)
Wij3-(ecosysteem)
Wij4-(maatschappij)
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
45
bronnenvaninspiratieendrijfverenzijn,hoedezewel/nietaansluitenopdevereistenvaneennetwerk-in-de-nabije-toekomstenhoehettotdantoeontwikkeldedenkenengedragsrepertoiredaarvoormoetwordenaangepast.Hiertoeishetvanbelangdatdeelnemerskunnenwerkenmethulpmiddelenwaarmeediedeverschillenindiepere‘drijfveren’,de‘percepties’vandeomgevingenhunfeitelijke‘gedragspatronen’zichtbaarenbespreekbaarmaken.
Wij:Daarnaastverschijnteendeelnemerinhetprogrammaop
verschillendemanierenalseenonderdeelvanhetsamenwerkingsverband:
1-alslidvanéénofmeerdereteams, 2-alslidvandeorganisatiediemenrepresenteert, 3-alslidvanhetecosysteemalszodanigen(ophet4.0niveau) 4-als‘burger’,lidvaneen(mondiale)samenlevingdiezich,voorbijhet
persoonlijkeengedeeldebelang,gecommitteerdvoeltaandeontwikkelingvandiesamenleving.
Aandezeafzonderlijkelagenvanhet‘zijn’wordtineenecosysteemprogrammaaandachtbesteed,maarminstenszozeeraande(in)congruentiedieeronderlingtussenbestaat.Tenbehoevevanonderlingereflectieenfeedbackopdezeverschillendeniveausishetnodigdatdeelnemersbeschikkenovereffectieveinstrumenten,‘spiegels’zoalsRealDrivesen/ofMakrolook,ofanderetesten,daarnaastwordterophetfeitelijkindividueelengroepsgedragtijdensdegedachtewisselingenindebijeenkomstengereflecteerd.
3.Inhoudelijkekernthema’smiddelskennisimpulsenIneenecosysteemleiderschapontwikkelprogrammazalookaandachtbesteedwordenaanhetverwervenvannieuwecognitievekennisdienodigisvoordeverbeteringvanhetfunctionerenineenecosysteem.Wijdenkendatdezekennisimpulsenmetnameindeeerste‘sensingfase’aandeordemoetkomen.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
46
Aandevoorkantvaneenprogrammazaleensolideintroductiewordengegevenvandespecifiekeaardeninhoudvanhetprogrammaenwathet’leermodel’opverschillendemomentenvahetprocesvandedeelnemerszalvragen.IngevalergebruikgemaaktwordtvanbijvoorbeeldeenRealDrivestestzullendemethodiekendeuitslagookvroeginhetprogrammawordenbehandeld.
Dekennisimpulsenzullenwordenverzorgddoortopsprekersopdediversethema’s.Naelkekennisimpulssessiewordendeelnemersgeachteenvertaalslagtemakennaardebetekenisvandenieuwekennisopdeverschillendeniveausvanzijn(mijzelf,wij1-4).Datkangebeurenmiddelsintervisiesessieinlearningfamilies:groepenvanmaximaal7tot8deelnemersdiegedurendehetheleprogrammaregelmatigbijeenkomenvooronderlingeoefening,reflectieenfeedback.Dezegroepenhebbengroepscoachesterbeschikkingterfacilitatievanhetproces.
Kernthema’svoorNieuweKennis
Fase1
Cogni4eveKennisimpulsen
1. Algemeneintroophet
programma2. Complexiteit,Ecosystemen
enhunPartners3. Reflecteren,Verbindenen
Psychodynamica4. Verbindenen
Sociodynamica5. Transforma4e-processen
Fase2
GeenNieuweKennisInput
Fase2
GeenNieuweKennisInput
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
47
Hoofdthema’sdie,naastaandachtvoorsleutelontwikkelingeninde‘eigenlijkebusiness’,indekennisimpulsenaandeordekunnenkomenzijnbijvoorbeeld:1. Complexiteitenecosystemen:
• De‘logica’vanverschillendetriplehelixpartners;(ontdekkenvanverschillenenoverenkomsten)
• Hoeontwikkelenzichde‘economische’,‘sociale’en‘technologische’dimensiesvanhetsamenwerkingsverband?
• Vormenvancontracting(juridisch,economischenpsychologisch);• Complexiteitsdynamica;• Het‘mappen’vanverschilleninenpatronenbinneneenecosysteem
(socialnetworkanalysis.• Deinnerlijkelogicavandeontwikkelniveaus:van0.0t/m4.0.
2. Transformatieprocessen:• Bepalingvandestandvanontwikkelingvaneenecosysteem(welke
mixvan2.0,3.0en4.0modiisaanwezig?).• Inhoudelijkeverdiepingvandevierniveausendesamenhangende
concepten;(bijv.watiseen4.0emergerendeengeneratievetoekomst?);
• Watisdeontwikkeluitdagingvoorhetonderhavigeecosysteem?• Kenmerkenvandiepgaandetransformatieprocessen;• HoewerkthetU-modelenhoewordtjeeenlerendecosysteem;• Visiesopontwikkelen(waaronderSloterdijk).
3. Psychodynamiekenverbinden:• Verbindenenontwikkeleninrelatietotdiversevormenvan
psychodynamiekenopverschillendeniveaus(1.0–4.0);• PersoonlijkeIdentiteitendrijfveren(ontwikkelstadianaar
volwassenheid(Covey):van‘ego’->‘eco’),• Bewustzijnenonderbewustzijn,overdrachtseffecten;• Neuropsychologischeaspectenvandenkenengedragenincomplexe
verbanden,
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
48
• Communicatieopverschillendeniveaus(1.0monoloog,2.0discussie,3.0dialoog,4.0generatievecommunicatie,luisteren,spreken,feedbackgevenenontvangen).Hierbijhoortookhetlerenherkennenvan‘typisch’niveaucommunicatieenomdaaropeffectiefintespelen.
• Vertrouwen(gevenenhebben),opdevierniveaus• Dekunstvanhetinnerlijkverbindenenloslaten
4. Sociodynamiekenverbinden:• Verbindenenontwikkeleninrelatietotdiversevormenvan
groepsdynamiekenopverschillendeniveaus(1.0–4.0)• Groepsidentiteitvanteams(van‘mij’(individu)naar‘wij’(intervidu)),• Organisatiesensamenwerkingsverbanden,• Lerendecommunities,metanoia;• CultuurverschillenenStorytelling• Neuropsychologischeaspectenvangroepsgedrag;• Formeleeninformeleorganisaties;• Dekunstvanhetgezamenlijkverbindenenloslaten;SocialeInnovatie• Co-creatie,co-sensing,etc.
Meerinhetalgemeenzorgendekennisimpulsenervoordatindividueleprofessionals/leidersbeteropdehoogterakenvanhetbestaanendewerkingvaninnerlijke((neuro)psycho)enonderlinge(socio/netwerk)dynamiekenenwetmatighedenDoordezekennisteverbindenmetpraktischeoefeningenleertmeneropeennieuwemaniermeeomtegaan.
ReflectiesopLeiderschapenLeiderschapsontwikkelingineenTijdperkvanEcosystemen
49
LiteratuurEconomist,the(1-2014).ACambrianMomentSpecialreportonTechStartups.
Heywood,S,Spungin,J.&Turnbull,D.(2007).CrackingtheComplexityCode,inTheMcKinsey
Quarterly,2007-2,pp.85-94.
Jaworski,J.(2011).Synchroniciteit,DeinnerlijkewegnaarLeiderschap,UitgeverijIndigo.
JaworskiJ.(2013).Oorsprong,Deinnerlijkewegnaarkennis,UitgeverijChristofoor.
Kellerman,B.(2012).Theendofleadership,HarperCollins.
KetsdeVries,M.De(1993).Organisatiesopdedivan,UitgeverijScriptum.
KetsdeVries,M.De(1999).Worstelenmetdedemon,overemoties,irrationaliteiten
onbewusteprocesseninmensenenorganisaties,UitgeverijNieuwezijds.
KetsdeVries,M.De(2001).Leiderschapontraadseld,UitgeverijNieuwezijds.
KetsdeVries,M.De(2012).Hetegeleffect,executivecoachingenhetgeheimvanhigh-
performingteams,AcademicServices.
Kurtz,C.AndSnowden,D.(2003).TheDynamicsofStrategy:Sense-makinginacomplexand
complicatedworld;,inIBMSystemsJournal,Vol.42,No3,2003,pp.462-483.
MacArthurFoundation(2013).TowardstheCircularEconomy.
Scharmer,O.(2010,ned.vert.).TheoryU,leidinggevenvanuitdetoekomstdiezichaandient,
UitgeverijChristofoor.
Scharmer,O&Kaufer,K.(2013-ned.vert.).Leidenvanuitdetoekomst.Vanegosysteemnaar
ecosysteem,UitgeverijChristofoor.
Senge,P.,Jaworski,J.,Scharmer,O.,Flowers.,B.(2011-ned.vert.).Presence,Eenontdekkingsreis
naardiepgaandeveranderinginmensenenorganisaties,AcademicService.
Senge,P.(1992).Devijfdediscipline.Dekunstenpraktijkvanlerendeorganisaties,Scriptum
Uitgeverij.
Volberda,H.(2011).Innovatie3.0,Slimmerorganiseren,managenenwerken.Mediawerf.
Weggeman,M.(2007).LeidinggevenaanProfessionals?NietDoen!,Scriptum,Schiedam
Weggeman,M.enPeters,J.(2012).HetRijnlandsPraktijkBoekje,BusinessContact
WRR(2013).WRR-Rapport90.“Naareenlerendeeconomie.Investereninhetverdienmodelvan
Nederland”,WetenschappelijkeRaadvoorhetRegeringsbeleid,DenHaag.