TEORI BASHKEKOHORESemestri I, Niveli DOKTORAL

Odeta Barbullushi, PhD

Leksion 1:TEORIA SOCIALE DHE RENDESIA E SAJ

Permbajtja e Leksionit:

1. Rendesia dhe kuptimi i TeoriseTe kuptuarit e shkences dhe e studimit shkencor

2. (R)Evolucioni i Shkencave Sociale ne dy dekadat e fundit dhe shkollat e ndryshme/perspektivat e ndryshme teorike

3. Konceptet dhe termat baze

4. Programi mesimor dhe Objektivat e Kursit

Pyetjet Kryesore

• -C’fare kuptojme me Teori Sociale?

• -Funksionet kryesore te Teorise Sociale

• -Ndarjet e Teorive sipa Disiplinave dhe fushave te ekspertizes

Ontologji vs Epistemologji

• Epistemologji: Metoda

• Ontologji: Teoria-Objekti I Hulumtimit.

Kuptimi dhe Funksioni i Teorise

Abstraksion.

Supozim pergjithsues, i cili ngrihet mbi bazen e vezhgimit te disa rasteve, eksperiencave reale, ose praktike (pra te gjendura ne praktike)

Hipoteze: Ndertim i nje marredhenieje/lidhjeje shkakesore/ pershkruese/ konstitutive mes dy koncepteve

Literatura e nje fushe te caktuar (kuptim i cili perdoret ne metodologji).

Shkolla Mendimi te cilat bashkohen/kane per baze disa premisa themelore, psh Teorite Liberale/Neoliberale kane per baze lirine e individit, ose te drejtat e tij, Teorite Realiste/Neorealiste kane per baze premisen e nevojes per mbijetese te individeve dhe grupeve ose premisen e mos-ekzistences se ndonje fuqie jashte-sociale/pertej botes sociale, e cila garanton te drejtat dhe mbijetesen e individeve.

Qasje (zevend. Metodologji)

Paradigma (Thomas Kuhn).

Teoria vs. Teorite• Koncepti i teorise nenkupton shpjegimin e nje

fenomeni te perseritur (Bryman, 2004:6)• -Funksionet e teorise : a. Specifikimi dhe fokusimi ne

disa variabla/koncepte b. na jep gjuhen specifike per te shpjeguar dhe pershkruar boten reale c. lidh konceptet d. shpreh/deklaron premisat (onto+epistemo) e pozicionit tone. d. asnje investigim empirik nuk mund te behet pa qene I drejtuar nga nje grup supozimesh teorike dhe cdo teori duhet te kete aplikime dhe implikime empirike.

• Teorite nenkuptojne Shkolla Mendimi, Perspektiva, Paradigma

• -Teori te Nivelit te Mesem (Middle-Range) dhe te nivelit sistemik (Grand-theories) (Merton, 1967).

Paradigmat

• 1. Institucionalizmi i nje aktiviteti intelektual, nepemjet te cilit studentet shoqerizohen ne komunitetin e tyre shkencor. Pra, nje teresi praktikash shkencore te cilat prodhojne modele, dhe prej te cilave rrjedhin tradita kerkimore. Perfshirja e studenteve ne nje paradigme ben te pamundur mosmarreveshjet per ‘ceshtjet themelore’ te disiplines. (origj. shkencat e natyres-T. Kuhn, 1996: 10-11).

Paradigmat (2)

• Perqasje akademike, e cila perfshin perdorimin e te njejtes terminologji, teorive te njejta dhe premisave te njejta.

• ‘Levizje paradigmash’-Zevendesimi i paradigmave dominante me alternative. Psh. ne makro-ekonomi, paradigma dominante neoklasike u zevendesua me Keynesianizmin. Premisat ontologjike dhe epistemologjike te ketyre paradigmave jane te ndryshme. Secila prej paradigmave vendos theksin ne disa variabla/nocione ose premisa baze: Neoklasiket (rol i vogel per Shtetin, tregu rregullon vetveten), Keynesianet (shteti rol aktiv ne stimulimin e ekonomise).

Paradigma (3)

• Perspektive shume e gjere dhe gjithe-perfshirese ne lidhje me ontologjine dhe statusin e objekteve/fenomeneve reale, psh paradigma pozitiviste vs. paradigma interpretiviste.

• Kujdes: Paradigma eshte term sh i gjere dhe shume—perfshires. Por dhe term sh i ngushte, kur eshte sinonim me perspektiva: Disiplina te caktuara si shkencat politike, ekonomia, historia etj. mund te bazohen ne disa paradigma dominante: SHP-biheviorizmi, institucionalizmi, zgjedhja racionale dhe konstruktivizmi.

Funksioni I Teorive

• Thjeshtezon Realitetin kompleks social

• Teorite jane Harta per te operuar ne realitetin social.

• Teorite jane si ‘syze’ per te pare realitetin: Asnje pershkrim nuk eshte ‘theory-free’.

Binome Baze (Bi-bat e Teorive ne Shkencat Sociale)

• Empirik vs.Teorik • Fakte vs. Norma• Realiteti vs. Dukja• Shpjegim vs. Interpretim• Universale vs. Lokale

Dallime Epistemologjike/Ontologjike1. Normativiteti:-Teoria dhe procesi i teorizimit nuk eshte kurre asnjanes-Ekzistojne disa kritere vlefshmerie dhe nje baze morale e veprimit

social, jashte dhe pertej realitetit te matshem social.-Perpjekja per te gjetur arsye morale (norme)per veprimet e individeve

dhe agjenteve sociale

2. Pozitivizmi Logjik:-Faktet-Shqisat-Materialiteti i Botes Sociale

3. Interpretivizmi (postpozitivizmi): -Rendesia e Gjuhes-E verteta (materiale) dhe faktike nuk ndryshon nga gjuha me ane te se

ciles ndermjetesohet.

Normativitet vs. Pozitivizem Logjik • Normativiteti bazohet ne filozofine politike.• Shkenca dhe teoria sociale si perpjekje per te gjetur

‘menyren me te mire’ te jeteses se individeve dhe grupeve

• Teoria si Kritike e menyres si funksionojne institucionet dhe praktikat sociale

• 1956, Peter Laslett deklaron se:’Filozofia politike ka vdekur. Pyetjet qe ajo drejton jane provuar tashme te jene te pakuptimta; shqetesimi se cila eshte menyra me e mire e jetes apo cili eshte rendi me i mire politik, eshte krejt i pavend. Keto pyetje mund te adresohen vetem me ane te matjeve, metodave, teknika dhe supozimeve pergjithesuese te bazuara ne eksperienca reale/mbledhje te dhenash empirike’.

Kritika Pozitiviste• Pozitivizmi Logjik u dha rendesi metodave dhe

metodologjise, nepermjet te cilave synohej te arrihej tek e verteta ‘objektive’.

• Bazat e tradites: Filozofet empiriciste/eksperimentale te shek. te 18-te: David Hume.

• Hume:’E gjithe dija mbi boten rrjedh nga eksperienca te vecanta empirike; Kjo vlen dhe per konceptet abstrakte, te cilat ne te vertete rrjedhin nga pergjithesimi, I cili bazohet ne eksperienca te vecanta’

• Asnje Deklarate faktike nuk mund te bazohet ne gjykime morale: Vezhgimet dhe eksperiencat nuk na thone se si duhet te jene gjerat, por sesi jane ne realitet.

• Kritika e vetme e realitetit mund te behet ne baze te eksperiencave empirike (te meparshme) dhe jo ne baze te nje kriteri ekstra-social/kriteri moral.

(Vazhdim)• A. J. Ayer (1936) ‘Language, Truth and Logic’: Kritike fondamentale

e dallimit te Platonit mes ‘realitetit’ dhe ‘dukjes’. • Konfirmim i tezes se vjeter te Hume, qe ka dallim fundamental mes

‘faktit’ dhe ‘vleres’, ose mes ‘konstatimit’ dhe ‘gjykimit moral’.• Realiteti ‘social’ gjendet dhe na demonstrohet nepermjet

koncepteve, te cilet u pergjigjen eksperiencave faktike. • ‘Kur individet hyne ne nje debat moral (mbi te miren dhe te keqen),

ne te vertete debati i vertete ka lidhje me vertetesine e fakteve (psh efektshmerine e institucioneve ne te shkuaren) etj.

• Shembull i pozitivizmit logjik ne shkencat politike, T. D Weldon (1953) The Vocabulary of Politics : ‘Tendenca e filozofeve ka qene perhere qe koncepteve si ‘shteti’, shoqeria’, ‘autoriteti’ e deri dhe ‘statusi’ t’i mvishet nje ‘kuptim esencial’ abstrakt, qe shkon pertej formes se tyre empirike.

• Filozofet, rol komplimentues per teoricienet: per te sqaruar konceptet

Variante dhe Shprehi te Pozitivizmit

• Realizmi/Neo-realizmi• Liberalizmi/Neo-Liberalizmi (variante)• Modelet e Aktorit Racional• Institucionalizmi

Interpretimi: Ludwig Wittgenstein• ‘Kuptimi i koncepteve dhe fjaleve varet nga marredhenia

mes elementeve baze gjuhesore dhe eksperiences konkrete empirike

• Gjuha –Lojerat: Kuptimi i fjaleve/koncepteve lidhjet me disa rregulla te gjuhes/ve. Psh anetaret e komunitetit te mjekeve flasin/luajne sipas rregullave qe percakton kjo gjuhe/loje specifike.

• Keto rregulla ndahen dhe kuptohen nga te gjithe, perndryshe komunikimi behet I pamundur

• David Winch (1958): “ Nuk ka nje dallim esencial mes gjuhes dhe realitetit te cilen e pasqyron kjo gjuhe.

• Gjuha ne te vertete kontribuon ne krijimin e ketij realiteti social.

• Veprimi social mund te kuptohet vetem nepermjet te kuptuarit te strukturave gjuhesore dhe kontekstit me te gjere socio-linguistik te ketij konteksti

Qasjet Interpretiviste vs. Qasjeve Normative

• Ne dallim nga pozitivistet logjike, theksi vihet me shume te intepretimi sesa te shpjegimi i fenomeneve

• Ashtu si ne rastin e pozitivizmit logjik, nuk kerkohet nje baze morale ekstra-sociale (ose jashte realitetit social) per te interpretuar veprimet e njerezve.

Variante te Interpretivizmit ne Shkencat sociale

• Post-strukturalizmi dhe Post-modernizmi: Julia Kristeva, Michel Foucault; Jacques Derrida, Teoria e viteve ‘’60 dhe ‘’70. Prioritet: Gjuhes dhe ndryshimit te vazhdueshem e modifikues te strukturave gjuhesore/sociale.

Lokalja vs. Universalja

-Eksperienca, si subjekt ne vetvete dhe jo si rruge drejt pergjithesimit

-Pikepamje/perspektiva lokale dhe te margjinalizuara

-Specifikja//Individualja vs. universales, te pergjithshmes

-Konteksti ‘Gjithcka varet’.

Perspektiva te ndermjetme-Marksizmi• Marksizmi: Ekonomizmi, Determinizmi, materializmi dhe

strukturalizmi: ‘Forma e prodhimit te te mirave materiale percakton ndergjegjen e individeve, dhe ‘baza’ ekonomike percakton ‘superstrukturen’; ne kete kontekst individi ka pak ose aspak autonomi’. Idete dominante te kohes, jane ato ide qe perforcojne dhe i korrespondojne interesave te klases dominuese. Marksizmi jep nje tabllo holistike/plote te krejt botes sociale: nje teori te historise.

Premisa e ndryshimit dialektik historik: transformimi social ndodh jo nga ndonje aktor I jashtem (jashte struktures sociale) por si pasoje e kontradiktave brenda vete marredhenieve sociale, te shprehura ne marredhenie mes klasash.

Perspektiva: Pozitivist.

(vazhdim: Teoria Kritike)• Termi ‘teoria kritike’ asociohet me nje shkolle mendimi e njohur si

‘Shkolla e Frankfurtit’ (bazuar ne Institute of Social Research ne Frankfurt, 1923). Kritike si ndaj kapitalizmit, por dhe ndaj dialektizmit marksist: nese revolucioni proletar nuk kishte ndodhur, duhet te kishte pasur arsye.

• Max Horkheimer dhe Theodor Adorno (1979) : Forca te fuqishme ideologjike ia kane arritur (ne ate mase qe Marksi s’e kishte parashikuar) te pajtonte njerezit/agjentet sociale me imperativat e kapitalizmit. Ky pajtim neutralizon kontradiktat dhe zhduk mundesine e ndryshimit social. Perspektiva: Post-pozitivist, interpretivist.

• Habermas: Perpjekja per te cliruar gjuhen dhe per te arritur te ‘situatat ideale te ligjerimit’: kur gjuha bazohet te parimet e sinqeritetit, norma sociale/morale dhe kuptueshmeria.

• Sfera Publike: Te kuptuarit ideal i ‘Sferes Publike’.

Shembuj Qasjesh ndaj Shkencave Sociale : Biheviorizmi, Institucionalizmi, Anti-fondacionalizmi, zgjedhja racionale

Biheviorizmi:

A- Qëllimi i studimeve politike

Përqëndrohet mbi proceset politike që kanë të bëjnë me politikat e ditës/mbizotëruese dhe qeverinë.

B- Të kuptuarit e pretendimit shkencorGjenerimi i ligjeve të përgjithshme dhe minimalisht zhvillimi i teorive që mund të falsifikohen.

C- Qasja/Sjellja ndaj teorisë politike normativeNë fillimet e tij, revolucioni biheviorist kishte prirjen të theksonte ndryshimin ndërmjet shkencës së re mënyrës së vjetër teorizuese. Tashmë është tolerant ndaj saj.

D- Lidhja/Marrëdhënia me praktikën në politikëPretendimet duhet të jenë të çlira prej vlerave, duhet të jenë neutrale dhe të pavarura.

Teoria e zgjedhjes Racionale / Rational Choice Theory

A- Qëllimi i studimeve politike:Ka të bëjë me kushtet për aksion politik në botën politike.

B- Të kuptuarit e pretendimit shkencor:Gjenerimi i ligjeve të përgjithshme dhe veçanërisht i ligjeve me fuqi parashikuese

C- Qasja/Sjellja ndaj teorisë politike normative:Ka qasje të ngjashme me biheviorizmin: teoria politike normative është OK për të kaluar kohën e lirë.

D- Lidhja/Marrëdhënia me praktikën në politikë:Ka pretendimin se është në gjendje të ofrojë këshilla të çliruara prej vlerave si dhe këshilla profesionale në lidhje me mënyrën e organizimit të politikës.

Institucionalizmi:

A- Qëllimi i studimeve politikeFokusi është tek rregullat, normat dhe vlerat që drejtojnë/udhëheqin shkëmbimet politike; ka prirjen të shikojë rregullimet institucionale në botën politike.

B- Të kuptuarit e pretendimit shkencor:Shkenca është produkt i njohjes / dijes së organizuar. Shkenca më e mirë politike është e mbështetur mbi faktet teorike dhe reflekton dhe inspirohet teorikisht.

C- Qasja/Sjellja ndaj teorisë politike normative:Ka prirjen të bëjë lidhjen ndërmjet analizave empirike dhe teorive normative.

D- Lidhja/Marrëdhënia me praktikën në politikë:Me prirjen për të bërë lidhje, e shikon veten si një bashkëpunëtore e praktikuesve të politikës.

Anti-fondacionalizmit (Teoria interpretative):

A- Qëllimi i studimeve politike:Politika është një kontekst narrativ që mund të zhvillohet në një gamë të gjerë situatash.

B- Të kuptuarit e pretendimit shkencor:Pretendimet ndaj dijes/njohjes janë gjithmonë të përkohshme dhe të kundërshtueshme. Kuptueshmëria ndaj aktivitetit njerëzor është thelbësisht e ndryshme prej botës fizike.

C- Qasja/Sjellja ndaj teorisë politike normative:Ka prirje ndaj qasjes se të gjitha llojet e teorive shkrihen tek njera-tjetra. Analiza politike kryesisht kundërshtohet/kontestohet dhe ka domosdoshmërisht përmbajtje normative.

D- Lidhja/Marrëdhënia me praktikën në politikë:Ka një gamë të gjerë përgjigjesh, por prirja është të ketë komente negative ndaj betejave narrative të botës politike.