lengua gallega

Upload: ttensip

Post on 14-Jul-2015

844 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

1

COMUNICACIN

LINGUA GALEGA

Autoras: Rosa Mara Cazn Fernndez Mara Jess Fernndez Fernndez Pilar Ponte Patio Mara Soledad Puente de Montoya

Revisin lingstica: Pilar Ponte Patio

Edita: Xunta de Galicia. Consellera de Educacin e Ordenacin Universitaria. Educacin Secundaria a Distancia para Persoas Adultas.

Depsito legal: C. 1.549/99 ISBN: 84-453-2581-7 ISBN: 84-453-2580-9

A COMUNICACIN A TRAVS DE DIVERSAS LINGUAXES

O coecemento lingstico (entre tantos e tantos saberes) forncenos de autoconciencia e fai xermolar en ns a estima crecente por todos aqueles que, dende outras linguas, manifestan a sa pertenza humanidade.Jess Tusn. O luxo da linguaxe

A lingua o principal recurso co que contamos os seres humanos para comunicrmonos, tamn un importante medio para acceder coecemento e para gozar coa creacin literaria, tanto a propia como a dos outros. Este libro pretende ser unha axuda para mellorar o teu coecemento e uso persoal da lingua en todos eses aspectos. Est pensado para que, a travs del, poidas acadar os obxectivos que se pretenden e que atopars expostos comezo de cada unidade; pero non o nico medio co que podes contar, tamn che ser de moita utilidade a consulta doutros libros, a lectura de xornais e de obras literarias, a asistencia s titoras nas que podes intercambiar ideas e opinins, e a consulta frecuente co teu titor ou titora que che servir para aclarar dbidas e proporcionarche recursos. Para que fagas un bo uso deste material, imos explicar cl a estructura do libro e cmo debes traballar con el: Este mdulo contn materia de estudio e traballo para un cuadrimestre. Esta distribudo en catro unidades, e en cada unha delas hai varios bloques de contidos: Comunicacin, Sociolingstica, Anlise e creacin de textos, Gramtica, Lxico e Ortografa. comezo das unidades atopars informacin dos contidos correspondentes e dos obxectivos que debers acadar en cada un dos bloques. A continuacin ofrcenseche explicacins e exemplos dos aspectos que se estn a tratar. Tamn atopars propostas para que realices actividades no teu caderno de traballo. Estas actividades aparecen numeradas e, final do libro, tes unha clave de autocorreccin na que figuran as solucins. Esta clave debers consultala despois de realizar

3

as actividades, as poders coecer e controlar os teus progresos no proceso de aprendizaxe o que che permitir saber se podes seguir avanzando ou se necesario que volvas repasar o anterior. consultar a clave ten en conta que as tas respostas non teen que coincidir p da letra coas que a aparecen. Como vers, nalgunhas actividades a resposta nica, pero noutras moitas o que se che d un exemplo orientativo. importante que para aclarar calquera dbida consultes o teu titor ou titora. Como complemento das unidades, contas cun anexo no que se recollen aspectos gramaticais correspondentes a estructuras de uso frecuente e que desta maneira poden ser consultados con facilidade sempre que o precises. As persoas encargadas da realizacin deste libro agardamos que sexa un medio eficaz e ameno para que acades un mellor uso e dominio da lingua que , sen dbida, o vehculo esencial da Cultura.

4

NDICEPxina UNIDADE 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 COMUNICACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 12 Os signos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 A comunicacin a travs de diversas linguaxes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Os cdigos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Claves de signos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

14 A linguaxe verbal e o signo lingstico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Elementos da comunicacin. Situacin comunicativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O texto: intencin comunicativa e contexto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

16 Funcins da linguaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 ANLISE E CREACIN DE TEXTOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Clases de textos segundo a sa funcin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 GRAMTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Texto, pargrafo, oracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Caractersticas da oracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Clasificacin semntica das oracins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28

29 Os constituntes da oracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Oracins simples e compostas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

LXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Orixe do lxico galego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Palabras patrimoniais, cultas e semicultas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32

33 Formacin de palabras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Familia lxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A derivacin: os prefixos e sufixos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35 36

ORTOGRAFA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 40 Os signos de puntuacin: o punto e coma (;), . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Os signos de puntuacin: o punto (.) e a coma (,) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Os dous puntos (:), os puntos suspensivos (...) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A interrogacin, a exclamacin e as comias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . As parnteses e o guin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

43 46 48

5

Pxina UNIDADE 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 COMUNICACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Lingua oral e lingua escrita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Variedades sociais da lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52

54 Rexistros e variedades dialectais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 As linguaxes non verbais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

58

ANLISE E CREACIN DE TEXTOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Integracin da linguaxe verbal con outras linguaxes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O destinatario dos textos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

60

62 As propiedades dos textos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 GRAMTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Anlise da oracin simple . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Anlise do suxeito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69

71 Outros compoentes da frase nominal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Os determinantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O artigo determinado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79

80 O artigo indeterminado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Os determinantes demostrativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Os determinantes posesivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

83 85

LXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 88 Abreviaturas, smbolos e siglas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 A composicin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ORTOGRAFA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 O acento das palabras. A slaba tnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 O acento grfico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ditongos e hiatos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

94

95 O acento diacrtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 A direse () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103

6

Pxina UNIDADE 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 SOCIOLINGSTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 A situacin lingstica en Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Galego e casteln, linguas en contacto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

106

107 Interferencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 ANLISE E CREACIN DE TEXTOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 O texto descritivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 GRAMTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Os determinantes indefinidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Os determinantes numerais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O adxectivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

124

127 A frase preposicional (f.p.) como modificador do nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Os pronomes persoais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anlise do predicado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

132

136 O verbo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 LXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Prstamos lingsticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Neoloxismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Estranxerismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

154

155 Calcos lingsticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Campo semntico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Modismos, locucins e frases feitas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

156 157

ORTOGRAFA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 159 O H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162OBeoV ....................................................... OCeoZ ....................................................... OXeoS .......................................................

164 165

7

Pxina UNIDADE 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 SOCIOLINGSTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Bilingismo e diglosia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Normalizacin lingstica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

168 168

ANLISE E CREACIN DE TEXTOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 O texto de instruccins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

172

GRAMTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 179 Os complementos do verbo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Clases de oracins segundo a natureza do predicado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - O complemento directo (CD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - O complemento indirecto (CI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

181

183 - O complemento circunstancial (CC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187- O atributo (Atr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - O complemento axente (Ax.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

191

192 A oracin composta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193- Clase de oracins compostas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Clase de oracins compostas por coordinacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

193

194 - Clase de oracins compostas por subordinacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 LXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 O significado das palabras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211- Polisemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Homonimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

211

212 - Sinonimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213- Antonimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

214

ORTOGRAFA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Grupos consonnticos cultos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Outros grupos consonnticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

215

215 Uso da minscula e da maiscula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 CLAVE DE CORRECCIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

8

UNIDADE 1

QUE VAS APRENDER ?Comunicacin - Saber en qu consiste o proceso da comunicacin e cles son os seus elementos. - Coecer as peculiaridades da linguaxe verbal e do signo lingstico. - Identificar as funcins da linguaxe. Anlise e creacin de textos - Recoecer a existencia de distintos tipos de textos segundo sexa a sa funcin. - Analizar a estructura e elementos dos diferentes tipos de texto. Gramtica - Recoecer a oracin como unidade mnima de comunicacin dentro dun texto. - Saber as clases de oracins que existen desde o punto de vista semntico. - Identificar os constituntes da oracin . - Saber diferenciar oracins simples e oracins compostas. Lxico - Coecer a orixe do lxico galego. - Distinguir entre palabras patrimoniais, cultas e semicultas. - Saber cles son os procedementos de formacin de palabras novas. - Coecer a existencia de familias lxicas. - Recoecer a derivacin como procedemento de formacin de palabras novas. Ortografa - Recoecer e saber usar os signos de puntuacin: o punto, a coma, os dous puntos, os puntos suspensivos, a interrogacin, a exclamacin, as comias, as parnteses e o guin.

10

NDICE DE CONTIDOSPxina COMUNICACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 A comunicacin a travs de diversas linguaxes. . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Os signos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Os cdigos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Clases de signos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 A linguaxe verbal. O signo lingstico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Elementos da comunicacin. Situacin comunicativa . . . . . . . . . . . . . 15 O texto: intencin comunicativa e contexto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Funcins da linguaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 ANLISE E CREACIN DE TEXTOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Clases de texto segundo a sa funcin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 - Textos narrativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 - Textos descritivos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 - Textos expositivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 - Textos argumentativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 GRAMTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Texto, pargrafo, oracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Caractersticas da oracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Clasificacin semntica das oracins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Os constituntes da oracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oracins simples e compostas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 28 29 30 31 32 32 32 32 33 34 34 35 35 35 36 36

LXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Orixe do lxico galego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Palabras de orixe prerromana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Palabras de orixe xermana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Palabras de orixe rabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Palabras patrimoniais, cultas e semicultas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formacin de palabras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Derivacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Composicin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Parasntese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Familia lxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A derivacin: os prefixos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A derivacin: os sufixos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Os signos de puntuacin: o punto (.) e a coma (,) . . . . . . . . . . . . . . Os signos de puntuacin: o punto e a coma (;), os dous puntos (:), os puntos suspensivos (...) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A interrogacin, a exclamacin e as comias . . . . . . . . . . . . . . . . . . As parnteses e o guin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ORTOGRAFA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 . 40 . 43 . 46 . 48

11

ComunicacinA comunicacin a traves de diversas linguaxesOs seres humanos estamos continuamente emitindo e recibindo sinais que teen como finalidade expresar algo. As luces dos semforos, os sons das camps, un xesto coa man, un asubo, un sinal de trnsito ...Todos eles son signos que expresan algo. O proceso que ten como finalidade a transmisin de informacin mediante signos chmase comunicacin. A comunicacin non algo exclusivamente humano, os animais tamn transmiten sinais que lles serven para comunicarse, sinais visuais, auditivos ou mesmo olfactivos e tctiles, cos que transmiten informacin vital para eles: perigo, fame, existencia de comida, desexo de relacins sexuais, agresividade...

Vexamos o texto seguinte: Cando dous cabalos viven xuntos establcense unhas relacins de dominantesubordinado. As manifestacins de dominancia varan en intensidade, a forma mis lixeira o desaloxo , no cal o animal de maior dominancia ocupa o lugar do de menos rango. Se este ltimo se nega a moverse, ten lugar unha forma mis agresiva de comportamento. O cabalo estende horizontalmente a sa cabeza cara outro e leva as sas orellas cara atrs pegadas cabeza, pero se a ameaza non afectiva o agresor abre a boca e morde vctima.(...) Os cabalos adultos de baixa dominancia aprtanse para evitar a agresin. Os animais novos mostran un comportamento de sosegamento chamado chasqueo de dentes. Durante esta exhibicin, as orellas permanecen ben quedas e abre a boca coas comisuras cara atrs, mentres os labios cobren os dentes. Logo abre e pecha a boca rapidamente sen que toquen os dentes, considrase isto un comportamento de submisin.Xos Ramn Girldez Rodrguez: Comportamento do cabalo, en Natureza Galega, Xunta de Galicia. Consellera de Agricultura, Gandera e Montes.

12

UNIDADE 1

Os signosA comunicacin realzase mediante signos. Un signo algo que evoca na nosa mente a idea doutra cousa. Por exemplo, a luz vermella do semforo un signo visual que indica que debemos deternos; un timbrazo na sala de espera do mdico un signo auditivo que indica que pode pasar o seguinte. A comunicacin consiste en asociar mentalmente o sinal que percibimos, chamado significante, coa idea que representa chamada significado.

1. Indica cl o significado destas imaxes.

Aqu tes o exemplo de catro smbolos:

Os cdigosOs signos que serven para a comunicacin non aparecen illados, agrpanse entre eles nuns sistemas chamados cdigos. Algns destes cdigos poden ser moi sinxelos como o cdigo dos semforos que consta de tres signos (luz vermella, luz verde, luz mbar), ou o cdigo Morse que consiste na combinacin de raias e puntos. Outros cdigos son moito mis complexos. Cdigo un conxunto de signos cunha materia comn.

O primeiro indica paso para pens , o segundo prohibido fumar, o terceiro reservado para minusvlidos ou dotado de accesos para minusvlidos e o cuarto obrigatoriedade de parar.

13

COMUNICACIN

Clases de signosOs signos cos que se realiza a comunicacin son percibidos cos sentidos corporais. Segundo o sentido empregado, os signos poden ser visuais ou auditivos. Signos visuais son os que se perciben coa vista, por exemplo a linguaxe xestual das persoas xordas, os que forman o cdigo da circulacin, os cdigos de bandeiras, etc. Signos auditivos son os que se perciben co odo, como por exemplo a linguaxe oral, o tam-tam dos tambores, os sinais auditivos dalgns semforos especiais para xente invidente, a msica... Outros sentidos tamn participan no fenmeno da comunicacin humana, pero en menor medida que no caso dos animais. Polo tacto percibimos os aloumios, as apertas, os sados, as persoas invidentes poden ler no cdigo Braille... O olfacto e o gusto teen unha menor relevancia na comunicacin dos humanos.

2. Pensa en situacins da vida coti nas que te comunicas con mensaxes que sexan signos visuais e signos auditivos e clasifcaas no seguinte cadro.

14

UNIDADE 1

A linguaxe verbal e o signo lingsticoChamamos linguaxe capacidade humana de comunicar algo por medio de signos. De entre todas as linguaxes posibles que pode utilizar o ser humano para comunicarse, ningunha acada a potencia e amplitude da linguaxe verbal. Gracias a ela, e servndonos de sons que emitimos cos chamados rganos da fonacin, podemos producir gran variedade de mensaxes. Os signos que empregamos na linguaxe verbal chmanse signos lingsticos . Por exemplo, a palabra casa, un signo lingstico. Est formada por unha serie de sons que evocan na nosa mente un concepto determinado. A linguaxe verbal un distintivo fundamental dos seres humanos que a travs dela dan a coecer a sa vida interior, e ideas, sentimentos e pensamentos.

Elementos da comunicacinPara que exista comunicacin son necesarios os seguintes elementos: Un emisor/a, que a persoa que desexa comunicar algo a algun, dicir, ten intencin comunicativa. CDIGO

EMISOR/A

MENSAXE

RECEPTOR/A

CANLE

15

COMUNICACIN

Unha mensaxe, que a idea ou concepto que se quere transmitir. Un receptor/a, que a persoa (unha ou mis) a quen vai dirixida a mensaxe. Para construr a mensaxe o emisor/a precisa utilizar un determinado cdigo que tamn deber ser coecido polo receptor/a. Ademais, entre o emisor/a e o receptor/a ten que existir un contacto a travs dunha canle de comunicacin.

O texto: intencin comunicativa e contextoA mensaxe que constre o emisor/a utilizando os signos lingsticos da linguaxe verbal recibe o nome de texto. Texto a mensaxe lingstica completa que se produce no acto da comunicacin. 3. Analiza as seguintes situacins de comunicacin: a) Escribes unha postal a unha amiga para felicitala polo seu aniversario. b) Adela chama por telfono sa nai para preguntarlle o enderezo da ta Pilar. Indica en cada unha destas situacins de comunicacin cles son os elementos do acto comunicativo.

Situacin a O EMISOR O RECEPTOR A MENSAXE O CDIGO A CANLE

Situacin b

16

UNIDADE 1

Os textos, dicir, as mensaxes lingsticas, poden ser diversos. En xeral xorden, como xa dixemos, dunha intencin comunicativa por parte do emisor/a que desexa transmitir unha mensaxe a algun. Para facelo ten varias alternativas, pode facelo de forma oral, se o receptor/a est presente, ou chamndoo por telfono; tamn pode facelo de forma escrita, e neste caso pode escribir una nota, unha carta, un artigo para o xornal, un libro... Elixir unha forma ou outra vai depender da situacin, isto , do contexto. Os textos poden ser moi breves (unha nica palabra, unha breve nota...), e tamn moi longos (un artigo de prensa, unha conferencia, unha novela...). 4. Indica qu tipo de mensaxe lingstica elixiras nas seguintes situacins: a) Solicitar un emprego. b) Quedar cun amigo para ir cine. c) Informar s vecios da ta Comunidade que vai haber un corte de electricidade. d)Informar s teus familiares da ta partida de viaxe da seguinte.

Funcins da linguaxeOs textos tamn poden variar segundo a sa funcin, isto , segundo o que con eles pretenda o emisor/a. As principais funcins da linguaxe son as seguintes: 1. Funcin informativa: Cando o emisor/a pretende transmitir unha informacin. Exemplo:

- Meus irmns chegaron onte.2. Funcin expresiva: Cando o emisor/a pretende comunicar os seus sentimentos, opinins, estados de nimo, etc. Exemplo:

- Meus irmns chegaron onte!

17

COMUNICACIN

Fxate que neste caso, ademais da informacin, o emisor/a expresa alegra, satisfaccin, a consecucin de algo que se esperaba ansiosamente. Outros exemplos poderan ser: - Que ben o pasamos! - Canto me tarda que veas. 3. Funcin apelativa: Cando o emisor/a pretende influr no receptor/a para que faga algo ou acte dunha determinada maneira. Por exemplo: - Recollede todo o que est fra do seu sitio. - Por favor, chmanos cando chegues ta casa. 4. Funcin potica: Cando o emisor/a pretende que o seu texto tea unha finalidade esttica.

Cando penso que te fuches, negra sombra que me asombras...(Rosala de Castro)

Hai que ter en conta que na prctica estas funcins se superpoen con moita frecuencia, dicir, que se dan xuntas no mesmo texto. Por exemplo, se algun berra: Lume!, est claro que pretende informar dunha situacin de perigo que se est a producir, mesmo tempo est expresando un estado de nimo de angustia ou terror, ademais tamn pretende influr no receptor/a para que preste axuda ou se salve do perigo. 5.Indica qu funcin principal teen as seguintes mensaxes: a) Levo media hora agardando por ti! b) Cando marches, pecha a porta con chave. c) Os mamferos teen o corpo cuberto de pelo. d) Nin rosias brancas, nin claveles roxos!Eu venero as frolias dos toxos. A. Noriega Varela

18

Anlise e creacin de textosClases de textos segundo a sa funcinLembra que chamamos texto mensaxe lingstica completa que se produce no acto da comunicacin. Tendo en conta a sa funcin distnguense tradicionalmente catro tipos de textos: Textos narrativos. Textos descritivos. Textos expositivos. Textos argumentativos.

UNIDADE 1

Vexamos un exemplo de texto narrativo:

Textos narrativosTextos narrativos son aqueles nos que a funcin principal a de relatar con palabras feitos (reais ou ficticios) que se teen producido longo dun tempo. Cando algun conta un conto, cando se comenta un suceso vivido, cando se rememora un feito histrico, etc, estamos diante do que se denomina texto narrativo ou narracin. Os contos, as lendas, as novelas... son exemplos de textos narrativos. Na fala coloquial tamn a forma de comunicacin mis usada, xa que o habitual da conversa contar cousas. Le, como exemplo, o texto que tes esquerda da pxina. Elementos da narracin En toda narracin aparecen uns elementos que a caracterizan e que son: 1. A accin, dicir, o que sucede. 2. Os personaxes, que son quen protagoniza os feitos que se narran. 3. O ambiente no que se desenvolve a accin (lugar e tempo). 4. Tamn imprescindible a presencia dun narrador que a voz que conta os feitos.

Xuntronse os homes al onde hoxe hai unha pracia por detrs da parroquial de Aranga. En pouco tempo apareceu o Silvestre montado na egua da casa, e pxose a organizar aquela xente. Nestas estaba , cando dous lobos pasaron a correr coma se viesen do ro. Al van. E escoitronse os primeiros tiros de tantos como se haban escoitar aquela noite. Os homes saron cos cans tras eles. Os lobos suban cara Rilleira, onde estaba a casa do Silvestre, con maior axilidade cs homes e os cans, pero anda as non deixaron de perseguilos. Algunhas veces os cans chegaron onda eles, pero os lobos virbanse e, nada mis arregaar os dentes, os animalios recuaban.Xabier Puente Docampo. Cando petan na porta pola noite. Xerais.

Neste texto cntase con palabras unha caza de lobos. autor, como vemos, intersalle fundamentalmente a accin, por iso utiliza moitos verbos que indican os feitos que estaban xuntronse, sucedendo: apareceu, pxose (a organizar), escoitronse, suban, recuaban...

19

ANLISE E CREACIN DE TEXTOS

Estructura da narracin Ademais, a narracin desenvlvese segundo unha estructura que consta esencialmente de tres partes: Presentacin: Situacin inicial. Nela presntase os protagonistas e as sas circunstancias. N: Situacin central. A partir dun cambio da situacin inicial, sucdense as accins que se derivan deste cambio. Desenlace: Situacin final. Derivada das accins anteriores e que supn un cambio na situacin inicial.

Textos descritivosA funcin dos textos descritivos a de expresar con palabras cmo a realidade que se quere mostrar. Por iso dise que a descricin unha pintura feita con palabras. Calquera descricin, basase nunha observacin da realidade, nunha seleccin daqueles elementos mis caractersticos ou importantes, e na procura da forma de expresin mis axeitada. Todo o que percibimos polos sentidos pode ser obxecto de descricin. Pero tamn podemos describir sentimentos e emocins ntimas e mesmo seres ou obxectos que non existen e que son producto da nosa fantasa (unha fada, unha nave para viaxar no tempo, a paisaxe dun planeta descoecido...). O texto que describe unha persoa chmase retrato. Nos textos descritivos son abundantes os nomes que designan as cousas e os obxectos da realidade, e tamn os adxectivos que explican como son eses obxectos. A comparacin un recurso que aparece con frecuencia nos textos descritivos.

20

UNIDADE 1

Vexamos algns exemplos de textos descritivos: a) O primeiro destes textos descritivos o retrato de dous personaxes, Fran e Barreiro.

Fran era un home enorme: deba pasar do metro noventa de altura, e o bandullo desparrambaselle todo por fra do amplo asento do vehculo. Levaba unha camisa e un pantaln brancos e cubra o pescozo e os pulsos con grosas e brillantes cadeas de ouro. Barreiro, pola contra, era pequerrecho e mido, pareca como se tivese un formigueiro debaixo do cu e, a pesar do sol que fora todo o da, vesta traxe e gravata; e adulaba arreo compaeiro de viaxe.Miguel Surez Abel. Turbo. Xerais.

b) O segundo texto describe un edificio, un pazo galego.

O Pazo de Eiravella unha edificacin de dous corpos unidos en forma de ele que encerran un patio rodeado por diante por un valo de pedra non moi alto, e pola capela: despois desta o valo contina lindando a finca completa. Ten todo el das plantas, ags a torre que, situada no sueste, ten tres. patio dan catro portas, a principal, situada na fachada que d nacente e rematada cun copete moi requintado que contn no medio un brasn, e outra situada na fachada norte, tamn rematada en copete. Sobre dela unha ampla balconada. Despois hai outras das mis pequenas, unha en cada fachada. A do nacente, situada no ngulo que forman os dous corpos, est flanqueada por dous contrafortes. Todo el de perpiao e a torre est almeada. No tellado, de tella do pas, vense tres chemineas. Nas das esquinas que dan patio hai dous meritorios balcns en chafrn que estn sostidos por canzorros cnicos.Xabier Puente Docampo. O pazo baleiro. Anaya

c) Este terceiro texto a descricin dun espacio interior, dun cuarto.

Cando notou que todo volva estar quieto fixo o esforzo de abrir outra vez os ollos. Viu un cuarto de paredes brancas. Unha mesa, das cadeiras, unha ampla librera, con libros e outros obxectos nos andeis . Unha porta pechada. Noutra parede, un armario de das portas e un moble baixo con moitos caixns.Agustn Fernndez Paz. O centro do labirinto. Xerais.

d) O cuarto texto tamn describe un interior, unha vivenda que acaba de acceder a protagonista. Fxate que neste caso a meirande forza expresiva reside na descricin dos olores da vivenda.

A casa ula como debe ulir o apartamento do demo a esas horas da ma, cerrei os ollos e uln, un dos meus xogos preferidos, ula a ps, a ourios, a roupa sucia, a corpos, tamn a leite con colacao e a algo doce, ula a moitas cousas e a falta de limpar e

21

ANLISE E CREACIN DE TEXTOS

ventilar. Al en fronte, na fin do pequeno corredor, estaba a fiestra dunha salia, asomaba unha estufa de butano, cerca de mis do faldr floreado dunha mesa de braseiro. Un tapiz decorado cun grande cervo acosado por unha grea de cans no medio dun regueiro ocupaba case toda a parede que poda ver, debaixo estaba o televisor cun xerro negro con flores de tulipn de plstico encima.Suso de Toro. Conta saldada. Obradorio.

e) O que segue procede dun xornal e a descricin dun obxecto, un novo modelo de autombil.

Este modelo ofrece unha lia moito mis moderna, con formas arredondadas e aspecto mis lixeiro do que era habitual ata hai pouco en Volvo. Segue a ofrecer a mesma sensacin de solidez e seguridade, pero d unha imaxe mis actual e mesmo ten toques ousados, como o deseo vangardista da parte traseira. A presencia exterior refrzase cun habitculo coidado detalle que semella un saln de luxo. O cadro de instrumentos moderno, con formas suaves e limpas. E a consola central agrupa todos os mandos de climatizacin, equipo de msica e mesmo o teclado do telfono mbil (opcional)...Manuel Gmez Blanco. El Viajero . El Pas.

f) O ltimo un texto potico no que se fai a descricin dunha casa.

A CASA DE PARADA A casa de pedra e cal vella -solaina e ventanas pr serrafeita fai cen anos mia maneira.!Uxo Novo Neira. Os eidos . Libro do Courel. Xerais.

6. a) No texto a) (fragmento de Turbo) recolle os seguintes datos: FranAspecto fsico Vestimenta

BarreiroAspecto fsico Vestimenta Comportamento

b) No texto b) (fragmento de O Pazo baleiro) busca e escribe todos os substantivos que tean relacin co edificio que se describe, isto , o pazo: edificacin, patio, valo, (sigue ti)...

22

UNIDADE 1

Textos expositivosO texto expositivo ten como funcin subministrar informacin sobre calquera tema, de maneira clara e precisa. A exposicin o tipo de texto que recorren mis frecuentemente os/as estudiantes para preparar as sas materias. Este tipo de textos atopmolos escritos en obras de divulgacin de coecementos como enciclopedias, libros cientficos, libros de texto, artigos xornalsticos, etc. A linguaxe empregada nestes textos caracterzase pola sa precisin e claridade. No que respecta vocabulario, frecuente o uso de tecnicismos, que son palabras propias dunha determinada materia ou rea de coecemento. Ademais, necesaria unha planificacin que tea en conta a progresin da informacin e a articulacin das ideas que se expoen. Nos textos expositivos necesario distinguir os seguintes elementos: a) Tema: Asunto sobre o que trata o texto. b) Idea principal: o que se di sobre ese tema. s veces est explcita, isto , aparece expresada no propio texto, outras veces est implcita e necesario deducila despois da lectura do texto. c) Ideas secundarias: Apoian, reforzan e explican a idea principal. Vexamos un exemplo: A busca dun refuxio que o protexa das inclemencias meteorolxicas -a chuvia, a neve, o vento, o sol...- foi longo da historia da humanidade un feito constante na vida do home.

Estes refuxios, reducidos nos primeiros tempos da aparicin da nosa civilizacin a cabanas vexetais ou a cavernas troglodticas utilizadas no seu estado natural ou levemente modificadas co obxecto de conseguir un mellor condicionamento como moradas, foron loxicamente os primeiros antecedentes das nosas actuais vivendas.

23

ANLISE E CREACIN DE TEXTOS

Concretamente, a cabana vexetal, construccin pouco duradeira, e da que s hipoteticamente poderiamos establecer a sa forma debido carencia de calquera tipo de restos arqueolxicos, aparece como primeira mostra do hbitat construdo. Dela xurdiran posteriormente as construccins en barro e madeira e as cabanas de muros de pedra e cuberta vexetal, das que anda hoxe conservamos reminiscencias nalgunha das nosas construccins. As mis antigas mostras de construccins adicadas vivenda atopadas polos nosos arquelogos aparecen nos vellos castros celtas. Neles son relativamente abundantes os restos de fragmentos de barro e arxila que presentan sinais de ter pertencido enlucimento dunha armazn de madeiras que en boa parte formou parte do primitivo tipo de construccin da casa castrexa.Pedro de Llano. Arquitectura popular en Galicia. COAG.

O tema sobre o que trata este texto expositivo As orixes da vivenda. Os catro pargrafos dos que consta o texto refrense a este tema e desenvlveno. A idea principal aparece neste caso explcita e recollida no primeiro pargrafo: A busca de refuxio unha constante na vida da humanidade longo da sa historia. Nos pargrafos seguintes van aparecendo ideas secundarias que apoian, reforzan e explican a idea principal: 2 pargrafo: Os primeiros refuxios foron cabanas vexetais ou cavernas troglodticas (cavernas naturais na rocha). 3 pargrafo: Os primeiros hbitats (lugares para vivir) construdos polos seres humanos foron as cabanas vexetais, as construccins de barro e madeira e as cabanas de muros de pedra e cuberta vexetal. 4 pargrafo: As mostras mis antigas de vivendas que se conservan en Galicia aparecen nos vellos castros celtas.

24

UNIDADE 1

7. Le o seguinte texto expositivo O jazz ten a sa orixe a principios do sculo XX. Na actualidade hai varios tipos de jazz: algns son doados de escoitar; outros son complicados, anda que a xente os considera mis excitantes. O jazz normalmente improvisacin ( dicir, o que se fai no momento). Polo tanto, cada msico contribe coas sas ideas cando toca. Unha peza de jazz nunca se toca igual das veces. Os msicos fan a sa propia versin dos temas. Isto fai jazz diferente do rock e da msica clsica, xa que nestas formas musicais as notas estn fixadas polo compositor; no jazz non. O jazz unha linguaxe musical especial onde os msicos falan uns cos outros a travs dos instrumentos. Falan da mesma meloda, pero din cousas diferentes sobre ela. Msica. 1 Ciclo. Galinova. Indica: a) O tema: b) A idea do primeiro pargrafo: c) A idea do segundo pargrafo: d) A idea do terceiro pargrafo: e) A idea do cuarto pargrafo: f) A idea principal (deducida dos catro pargrafos):

Textos argumentativosA funcin do texto argumentativo a de expoer razns para defender unha opinin. Dado que a intencin do emisor/a dun texto argumentativo a de persuadir receptor/a da validez das sas ideas, ter que facelo achegando unha informacin o mis completa posible sobre o tema do que se trate e razoando as sas opinins respecto. No caso da argumentacin tamn importante a claridade e a precisin da linguaxe empregada, e necesaria unha planificacin que organice convenientemente as ideas que se deben expoer. Os elementos seguintes: da argumentacin son os

a) Tese. Que a opinin que se defende sobre un determinado tema.

25

ANLISE E CREACIN DE TEXTOS

b) Corpo argumentativo. Que son os razoamentos nos que se apoia a devandita opinin. c) Conclusin. Que un reforzamento da opinin derivada dos argumentos expostos. Os textos argumentativos desenvolven temas que son obxecto de controversia ou de preocupacin social, e normalmente aparecen escritos nos artigos de opinin dos xornais e revistas e tamn en forma de libros especializados de ensaio sobre calquera tema de interese. Vexamos un exemplo de texto argumentativo. Trtase dun artigo de opinin aparecido na revista El Correo de La Unesco. O controvertido tema deste artigo determinar cles son as causas da fame que afecta a un importante sector da humanidade. un problema de falta de recursos econmicos?, un problema derivado da explosin demogrfica, dicir, do elevado nmero de persoas que viven en determinadas zonas?, un problema de escaseza na produccin de alimentos?, un problema derivado das estructuras sociais? O autor do artigo expn a sa opinin sobre estas cuestins:

A nosa poca e o mundo no que vivimos non ofrecen moitas razns para ser optimistas. As grandes cantidades de dieiro que se gastan en armas poderan e deberan destinarse desenvolvemento e a satisfacer as apremiantes necesidades dos pases do Terceiro Mundo. Pero, pola contra, a carreira de armamentos contina. Mis de medio milln de cientficos e de tcnicos do mundo enteiro estn adicados a perfeccionar armas cada vez mis destructivas, e mis do setenta por cento das investigacins que se estn a realizar na actualidade son de carcter militar. evidente o desperdicio de recursos que esas actividades entraan, pero non hai que esquecer que elas comportan enormes ganancias a certas persoas e organismos. mesmo tempo, os pases do Terceiro Mundo sofren de pobreza, de fame e de malnutricin, males que frecuentemente son atribudos explosin demogrfica. Pero as verdadeiras causas hai que buscalas na estructura mesma dos sistemas de produccin, se a xente ten fame non por falla de alimentos. Mesmo no ano 1974, durante a peor crise alimentaria que sufriu o mundo , as reservas mundiais de cereais eran abondas para dar de comer a todos os habitantes do planeta. Pero cada vez meirande o nmero de persoas que non poden pagar polos alimentos que necesitan. De a que, mentres non se produzan cambios estructurais nas relacins de produccin, a acumulacin de productos agrcolas pouco ou nada influir no que respecta erradicacin da fame. En Asia sudoriental por exemplo, existen actualmente vintedous millns de toneladas de excedentes alimentarios, mentres que na mesma rexin se contan por millns as persoas famentas. A fame , pois, consecuencia da estructura social mis que da produccin, e non abonda con aumentar esta ltima para suprimir a fame no mundo.Muzammel Huq

26

UNIDADE 1

Imos analizar este texto argumentativo: Tema: Causas da fame na humanidade. Tese ou opinin que sustenta o autor: A fame que sofre parte da humanidade consecuencia das estructuras sociais. Corpo argumentativo: * Argumento 1: Non problema de escaseza de dieiro, as grandes cantidades de cartos que se empregan na fabricacin, invencin e perfeccionamento das armas, poderan utilizarse para resolver os problemas urxentes do Terceiro Mundo. * Argumento 2: Non un problema de falla de alimentos. Mesmo en zonas nas que hai excedentes alimentarios hai tamn persoas que pasan fame. Conclusin: A fame non debida falla de recursos econmicos, nin explosin demogrfica, nin escaseza de alimentos, senn actual estructura social.

Le o seguinte texto argumentativo: 8. Quero expresar a mia opinin sobre as vantaxes e os problemas de vivir no campo ou na cidade. Respecto a este tema, eu considero mis vantaxosa a vida na cidade. En primeiro lugar, anda que a vida no campo resulta mis tranquila, o illamento pode traer problemas cando se precisa axuda urxente de calquera tipo. Doutra banda, a cidade ofrece mis posibilidades de diversin e enriquecemento cultural. Ademais, os mozos e mozas dispoen de centros de estudio prximos s seus domicilios. As pois, eu son partidario de fixar a mia residencia na cidade. a) Diferencia os seguintes aspectos: Tema: Tese que defende o autor: Corpo argumentativo: Conclusin: b) - Ests de acordo coa tese que defende? - Se ests de acordo, engade algn argumento mis a favor de vivir na cidade. - No caso de non estares de acordo, redacta un novo texto de estructura semellante defendendo a vida no medio rural.

27

GramticaA linguaxe verbal un sistema de comunicacin que utiliza un cdigo lingstico. Este cdigo lingstico, tanto na sa forma oral como na sa forma escrita, pose unhas normas que necesario coecer e utilizar correctamente. A ciencia que estudia o cdigo lingstico a gramtica. Imos aprender algunhas normas gramaticais que nos permitan producir textos correctos e, consecuentemente, mellorar a comunicacin.

Texto, pargrafo, oracinLembremos que os textos longos se dividen en pargrafos que van separados por punto e parte. Dentro de cada pargrafo os textos subdivdense en unidades mis pequenas chamadas oracins que se separan con punto e seguido. Todas as palabras que compoen a oracin realizan dentro dela unha funcin determinada. A funcin fundamental a desempeada polo verbo.

Caractersticas da oracin- unha mensaxe con sentido completo. - unha unidade independente dentro do texto. - Pronnciase entre das pausas. 9. Volve a escribir o texto seguinte poendo as oracins unha debaixo doutra:

Eu son Balbino. Un rapaz da aldea. Coma quen di, un ningun. E ademais, pobre. Porque da aldea tamn Manolito, e non hai quen lle tusa, a pesar do que lle aconteceu por causa mia. No vern ando descalzo. O po quente dos camios faime alancar. Maganme as areas e nunca falta algunha rocha para espetrseme nos ps.Xos Neira Vilas. Memorias dun neno labrego.

28

UNIDADE 1

Clasificacin semntica das oracinsA semntica a parte da gramtica que trata dos significados. Que significados poden ter as oracins? Iso vai depender da intencin do emisor/a, da sa actitude. Falamos pois de clasificacin das oracins segundo a actitude do falante, ou o que o mesmo, clasificacin semntica das oracins. O emisor/a pode querer expresar un desexo, dar unha informacin, facer unha pregunta, expresar unha dbida... As oracins, segundo a actitude do falante clasifcanse nos seguintes grupos: Enunciativas: Dan unha informacin, afirmativa ou negativa. Exemplos. Onte merquei uns zapatos de inverno. Os teus amigos non asistiron festa. Interrogativas: Expresan unha pregunta. Exemplos. Quen trouxo estes paquetes? Queres acompaarme mdico? Exclamativas: Expresan sentimentos ou emocins (sorpresa, temor, alegra, contrariedade...). Exemplos. Xa chegaron os meus irmns!, Canto choveu onte! Imperativas: Expresan unha orde ou mandato. Exemplo. Que pase o seguinte. Recollede eses papeis do chan. Dubitativas: Expresan algo dubidoso ou probable. Exemplos. Se cadra estaremos de volta ma. Quizais cambie o tempo. mellor Helena chama por telfono. Desiderativas: Expresan un desexo. Exemplos. Oxal teades unha boa viaxe. Quen me dese gaar as oposicins! Na lingua oral a entoacin ten moita importancia para precisar o significado das mensaxes. Na escrita temos que recorrer a signos grficos: admiracins, interrogacins, puntos suspensivos, etc.

29

GRAMTICA

10.Volve a escribir a seguinte oracin facndolle os cambios que consideres necesarios para que se adapte s distintas intencionalidades. - Enunciativa:

Estn construndo unha ponte.

- Interrogativa: ........................................ - Exclamativa: ........................................ - Imperativa: ........................................ - Dubitativa ........................................ - Desiderativa: ........................................

Os constituntes da oracinFxate na seguinte oracin:O avin procedente de Bruxelas aterrou na pista nmero sete.

Suxeito

Predicado

A oracin bimembre consta de Suxeito e Predicado O suxeito infrmanos de quen realiza a accin. Ten un ncleo representado por un substantivo (avin). O predicado todo o que dicimos do suxeito. Ten un ncleo representado polo verbo ( aterrou). O suxeito e o verbo concordan en nmero e persoa.

30

UNIDADE 1

11. Nas seguintes oracins separa os suxeitos dos predicados. Despois mete entre corchetes [ ] os correspondentes ncleos. Exemplo:

A [maiora] da poboacinSuxeito

[coece] o galego.Predicado

- Os primeiros berros vian da banda do camio. - Os rapaces da vila non se esquecen do San Xon. - Moita xente marchou naqueles anos. - Miguel falou de moitas cousas. - Chegaron de Madrid os meus curmns.

Oracins simples e compostasAs oracins que posen un s verbo son oracins simples. As oracins que posen mis dun verbo son oracins compostas. 12. Sublia os verbos das seguintes oracins e indica en cada unha delas se simple ou composta: - Chegou o vern. - Agora an todos praia ou de merenda e volvan tarde. - Na casa non se paraba coa calor. - Gustballe aquela tristeza que se lle meta no corpo. - El quedaba sentado na sa cadeira. - A sombra chega agora medio da ra. - Milo ten vinte anos e estudia medicina.

31

LxicoLxico o conxunto de palabras dunha lingua. A parte da Gramtica que estudia o lxico a Semntica.

Orixe do lxico galegoA maior parte das palabras do lxico galego proceden do latn que foi introducido na Pennsula Ibrica coa romanizacin. Pero tamn hai palabras mis antigas procedentes dos pobos prerromanos (ligures e celtas fundamentalmente), e outras posteriores que achegaron os pobos que vieron despois da cada do Imperio Romano, (principalmente xermanos e rabes).

Palabras de orixe prerromana- Atopamos nomes comns referidos a plantas e animais: carballo, amieiro, bidueiro, rodaballo... - Nomes relacionados coa vida domstica e agrcola: cabana, cabazo, carro, gndara, veiga, billa, burato, berce... - Topnimos: Barallobre, Sillobre, Sar...

Palabras de orixe xermana- Topnimos: Allariz, Guitiriz, Gondomar, Samil... - Antropnimos: Alfonso, Elvira, Henrique, Lus... - Palabras relacionadas coa actividade guerreira: guerra, frecha, gaar, bando...

Palabras de orixe rabe- Aceite, alfaia, almofada, laranxa, limn, arroz, azafrn, cenoria, alcume...

32

UNIDADE 1

Palabras patrimoniais, cultas e semicultasComo dixemos, a maiora das palabras do galego proceden do latn . Estas palabras de orixe latina, segundo a sa evolucin ata a actualidade, divdense en tres grupos: patrimoniais, cultas e semicultas. Palabras patrimoniais, forman a maior parte do noso lxico e foron evolucionando longo dos sculos de xeracin en xeracin, diferencindose tanto fontica como morfoloxicamente da sa forma orixinal. Exemplos: cheo que vn do latn PLENUM enteiro que vn do latn INTEGRUM ollo que vn do latn OCULUM leite que vn do latn LACTEM orella que vn do latn AURICULAM Palabras cultas, tiveron unha incorporacin mis serodia e practicamente non sufriron evolucin con respecto sa forma latina orixinal. Exemplos: pleno que vn do latn PLENUM ntegro que vn do latn INTEGRUM culo que vn do latn OCULUM lcteo que vn do latn LACTEM aurcula que vn do latn AURICULAM Palabras semicultas, son palabras que, anda que a sa incorporacin moi antiga, sufriron poucas transformacins por ser de uso culto e, polo tanto, de escasa utilizacin. Exemplos: praga que vn do latn PLAGAM Como levas visto polos exemplos anteriores, moi frecuente atopar no noso lxico palabras que experimentaron unha dobre evolucin e na actualidade subsisten na forma culta e na forma patrimonial.

33

LXICO

Exemplos: Latn FILIUM CATHEDRAM FRIGIDUM VINCULUM

F. culta filial ctedra frxido vnculo

F. patrimonial fillo cadeira fro vencello

13. Completa as seguinte tboa coas palabras que faltan, ten en conta que, nalgns casos, en cada casa poden ir varias palabras.LATN LUNAM COLOREM MOLAM TABULA VOLUNTATE CULTA E SEMICULTA PATRIMONIAL

Formacin de palabrasO lxico non inalterable nin fixo, longo do tempo vai experimentando transformacins, hai palabras que deixan de utilizarse, outras evolucionan e se modifican, tamn se incorporan palabras novas. Para a formacin de palabras novas a partir das xa existentes hai tres procedementos: derivacin, composicin e parasntese.

Formacin de palabras por DERIVACINFxate neste grupo de palabras: pan, panadeiro, panadera, empanar, empanada, panificadora... Como ves, todas elas teen unha parte comn (pan) que o seu lexema ou raz. As demais palabras formronse engadindo a este lexema prefixos (se van diante) e sufixos (se van detrs). A derivacin un procedemento de formacin de palabras consistente en engadirlle a un lexema prefixos e sufixos.

34

UNIDADE 1

Formacin de palabras por COMPOSICINFxate agora na formacin destoutro grupo de palabras: xordo + mudo = xordomudo tapa + cubos = tapacubos afa + lapis = afialapis A composicin un procedemento de formacin de palabras novas consistente na unin de das ou mis palabras.

Formacin de palabras por PARASNTESEEste procedemento unha combinacin dos dous anteriores. Fxate no exemplo: pica + pedra = Picapedra -------- Picapedreiro Primeiro formamos por composicin a palabra picapedra e despois engadimos o sufixo -eiro. Outras palabras formadas por parasntese son: parageiro, norteamericano, tornasolado, setemesio, altofalante...

Familia lxicaTodas as palabras que teen un mesmo lexema e, polo tanto, unha parte do seu significado comn, forman unha familia lxica. 14. As seguintes palabras pertencen a tres familias lxicas diferentes. Clasifcaas neses tres grupos tendo en conta o lexema: marexada, recubrir, amarar, cubrir, maria, encubridor, marieiro, mar, descubrir, desplumar, maremoto, cuberta, martimo, pluma, descubridor, mario, emplumar, encubrir, mareiro, plumaxe, marusa, submarino, plumeiro, descubrimento. Familia lxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexema: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Palabras: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35

LXICO

Familia lxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexema: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Palabras: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Familia lxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexema: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Palabras: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A derivacin: os prefixosComo dixemos, os prefixos colcanse diante do lexema para formar palabras novas. A continuacin citamos algns prefixos e o seu significado. [Para unha lista maior de prefixos ver o anexo.] Prefixo abibibliopreretriSignificado Exemplos

negacin, privacin amoral, ateo das veces, dous bilinge, bgamo relacionado cos libros bibliografa, biblioteca anterioridade predicir, prehistoria repeticin refacer, retorcer tres veces, tres trimestre, trpode

A derivacin: os sufixosRecorda que os sufixos van detrs do lexema para formar palabras novas. A continuacin citamos algns sufixos e o seu significado. [Para unha lista maior de sufixos ver o anexo.] Sufixo -ame -eda -era -n Significado conxunto de colectivo lugar profesins Exemplos

dentame, enxame arboreda, alameda panadera, confitera teceln, artesn

Tamn son sufixos de uso moi frecuente os seguintes:

36

UNIDADE 1

Para expresar diminucin (diminutivo): -io/a rapacia -echo/a gordecho -elo/a cadelo -ete/a banqueta Para expresar aumento (aumentativo): -n/ona -azo/a

mullerona cochazo, bombazo

Para expresar desprezo (despectivo): -aco/a -acho/a -exo -uco/a -ucho/a -uzo/a -allo/a -oupo/a

paxarraco fiacho lugarexo casuca cuartucho xentuza espantallo casoupa

Na formacin de palabras por derivacin, sucede con frecuencia que lle engadir lexema sufixos ou prefixos, se obteen palabras de distinta categora gramatical pertencentes todas elas mesma familia lxica. Fxate nos exemplos: Substantivo pan conversa lousa Adxectivo empanado conversador enlousado Verbo empanar conversar enlousar

15. a) Contina completando a lista seguinte: Substantivo .................. venda .................. navegacin .................. acusacin Adxectivo vividor .................. .................. .................. choroso .................. Verbo .................. .................. estudiar .................. .................. ..................

37

LXICO

prata .................. .................. ..................

.................. abotoado escuro ledo

.................. .................. .................. ..................

b) Engadindo segundo corresponda os sufixos -ancia, -encia, forma substantivos da familia lxica dos seguintes adxectivos: Adxectivo adolescente exuberante ignorante infantil inconsciente repugnante obediente Substantivo adolescencia ................... ................... ................... ................... ................... ...................

c) Escribe adxectivos correspondentes familia lxica dos seguintes verbos. Ten en conta que todos eles engaden o sufixo -nte: Verbo transixir reincidir vivir seguir relucir servir Adxectivo transixente .................. .................. .................. .................. ..................

d) Escribe os substantivos da familia lxica dos seguintes verbos. Ten en conta que todos eles engaden o sufixo -mento: Verbo coecer investir revestir seguir tratar rexurdir Substantivo coecemento .................. .................. .................. .................. ..................

e) Os sufixos -ite / -te teen o significado de inflamacin. Fxate: - Inflamacin das amgdalas: amigdalite - Inflamacin das meninxes: meninxite Sigue ti:

38

UNIDADE 1

-

Inflamacin do apndice: ......................... Inflamacin da farinxe: .......................... Inflamacin dos bronquios: ....................... Inflamacin do encfalo: ......................... Inflamacin do colon : ............................

f) Nas seguintes palabras separa lexema, prefixos e sufixos. Fxate no exemplo: palabra revestimento desordenado reincidente nacionalismo internacionalismo intocable prefixo relexema vesti sufixo -mento

g) Clasifica segundo a categora gramatical a seguinte familia de palabras: persoal, personificar, impersoal, persoalmente, personaxe, persoa, personalidade, personificado, personalizar, personificacin

Substantivos persoa ...........

Adxectivos

Verbos

Adverbios

h) Segundo o modelo anterior, escribe a familia de palabras de fro. Clasifica os diferentes elementos da familia en catro categoras gramaticais como no apartado anterior.

Substantivos

Adxectivos

Verbos

Adverbios

39

OrtografaA ortografa a parte da gramtica que se ocupa da escritura correcta das palabras e do uso dos outros signos grficos da lingua.

Os signos de puntuacin: o punto (.) e a coma (,)Cando falamos, imos facendo pausas e dndolle noso discurso unha determinada entoacin de maneira que facilitamos a comprensin da mensaxe e evidenciamos a nosa intencionalidade comunicativa. Na lingua escrita faise necesario o uso de signos grficos que fagan esta mesma funcin. Imos ver cles son estes signos e en qu situacins deben ser usados.

Uso do puntoO punto supn unha pausa no discurso. Despois dun punto sempre se empeza escribindo con letra maiscula. Punto e seguido, utilzase para separar entre si as distintas oracins. Punto e parte, utilzase para indicar o final dun pargrafo ou grupo de oracins interrelacionadas. Cando se emprega un punto e parte, necesario cambiar de lia. Fxate no texto seguinte:

Cada can, incluso os que pertencen mesma raza, pose un temperamento diferente. A razn sinxela: cada dono imprime a sa propia personalidade sa mascota, de tal xeito que s veces posible coecer cal o carcter da persoa observando seu can. En ocasins, esta asimilacin tal que chega ata o extremo de producirse un parecido fsico entre ambos. Un can humaniza o seu comportamento na sa convivencia co home e aprende a non condicionar os seus actos s s instintos, senn que alcanza un alto grao de comprensin de sensaciones psquicas, estados de nimo, inflexin da voz, etc. Esta a razn de que o can semelle tomar parte nas tristuras e nas ledicias da casa. Non as comparte, pero sensible ambiente reinanteValentina del Ro. Natureza Galega. Xunta de Galicia. Consellera de Agricultura, Gandera e Montes.

40

UNIDADE 1

Como ves, este un texto que ten como tema o temperamento dos cans. O fragmento anterior consta de dous pargrafos. No primeiro, formado por tres oracins, flase da asimilacin entre o carcter do can e o do seu dono. No segundo, formado por outras tres oracins, desenvlvese mis esta idea explicando cmo o can capaz de comprender o ambiente reinante. 16. Continuando con este mesmo texto, escribe o fragmento que segue poendo punto e seguido e punto e parte onde corresponda. Pon tamn as letras maisculas que faltan:

A relacin home-can marca o carcter do animal, que , en gran medida determinado polo do seu dono sucede que se a persoa nerviosa, o can tamn o ser; se fala moi alto e lle gusta gritar frecuentemente, o can ladrar por calquera motivo; se o dono afable, simptico e doce, o can deixar que o acarie calquera... pero, se no aspecto psicolxico adoita haber unha gran relacin entre o dono e o can, esta a veces plsmase fisicamente, non sendo raro observar un gran parecido entre ambos en definitiva, o carcter dos cans descbrenos como son os seus donos, xa que a personalidade destes condiciona o temperamento do can.Valentina del Ro. Natureza Galega. Xunta de Galicia. Consellera de Agricultura, Gandera e Montes.

Uso da comaA coma tamn representa unha pausa no discurso, mis breve que no caso do punto. Emprgase para separar elementos dentro da oracin. Imos ver algns destes usos: a) Utilzase a coma para separar elementos dunha enumeracin. Exemplos: - Aquel cocido tia de todo: patacas, garavanzos, repolo, chourizos, polo, carne fresca, carne salgada... - Os pasaxeiros procedan de moitos lugares, de Asturias, do Pas Vasco, de Cantabra, de Catalua, da Comunidade Canaria... - Onte tarde fixemos moitas cousas, samos cedo da casa, fomos de compras, tomanos unha copas cos amigos e asistimos a un concerto.

41

ORTOGRAFA

b) Utilzase a coma para separar as frases explicativas que se introducen nunha oracin. Exemplos: - Francisco, o meu compaeiro de traballo, presentoume sa noiva. - Aquel reloxo, que fora un regalo do meu pai, tao eu en grande estima. c) Despois de sen embargo, por conseguinte, non obstante, con todo. Exemplos: - Non obstante, non debemos arriscarnos. - Por conseguinte, xa podemos pechar a porta. - Sen embargo, segue a chover despois de trinta das. - Con todo, unha historia difcil de crer. d) Nas oracins adversativas, diante das conxuncins pero, senn. Exemplos: - Recibn a ta mensaxe, pero foime imposible acudir cita. - Non era unha novela, senn un libro de contos. e) Cando nos diriximos a algun para pedirlle ou mandarlle algo. Exemplos: - Escoita, Pilar, o mellor ser que mo contes todo. - Manuel, apaga a luz da sala. f) Separa o suxeito do predicado cando o verbo vai omitido. Exemplos: - O mellor amigo do home, o can. g) Cando a oracin se inicia cun complemento circunstancial, este vai separado por coma. Exemplos: - Despois de xantar na pousada, demos un paseo beira do ro. - Como che estaba dicindo, as cousas teen cambiado moito. - Cando chegues ta casa, chama por telfono.

42

UNIDADE 1

17.Nas frases seguintes, pon as comas que sexan necesarias: - Adela a mia vecia da esquerda convidoume a xantar na sa casa. - Meteu na mochila das mudas un pantaln vaqueiro os utensilios de aseo e un par de botas. - Mira Sabela eu non quero saber nada desa historia. - Non quero que me escribas senn que me veas visitar. - Con todo foron unhas vacacins moi agradables. - Eu irei pola esquerda. Ti pola dereita. - Cando chegamos cume do monte divisamos unha fermosa paisaxe. - Colleu as mias mans e sen dicir palabra apertounas con forza. - Camiei sen rumbo entrei nunha cafetera sentei nunha mesa do fondo e pedn un caf. - Eu quera determe pero os meus ps non obedecan. - entrar naquel cuarto percibase un cheiro a flores murchas. - O home que permanecera calado todo o tempo ergueuse da cadeira e sau do cuarto.

Os signos de puntuacin: o punto e coma (;), os dous puntos (:), os puntos suspensivosPunto e comaO punto e coma separa oracins cando xa dentro delas hai pausas marcadas con comas. Exemplo:

Louvado sexa Deus porque me permitiu nacer, medrar, facerme home e agora envellecer neste grande reino que chamamos Galicia; neste grande reino do Fisterre que vai dende os montes ata o mar, onde brillan os ps do vento; a este pas dos dez mil ros, do vello camio das peregrinacins, a este pas dos mil vales, a este pas fermoso e eternamente verde.lvaro Cunqueiro

43

ORTOGRAFA

Dous puntosUsos: a) Escrbense dous puntos diante dunha enumeracin explicativa. Exemplos: - Os puntos cardinais son catro: Norte, Sur, Leste, Oeste. - Para facermos esta torta precisamos varios ingredientes: faria, manteiga, azucre, amndoas e ovos. b) Para introducir unha aclaracin ou un resumo do exposto. Exemplos: - As cousas estaban as: tiamos que optar entre quedar ou marchar. - En poucas palabras: cada un ser responsable do seu traballo. c) Cando se fai unha cita textual. Exemplos: - O home aquel dixo: Agora direivos a verdade do que pasou. d) Nos relatos cando o narrador cede a palabra a un personaxe e despois dun verbo de lingua (dicir, preguntar, contestar, manifestar, comentar, expoer...). Exemplo:

Unha penumbra ben acentuada deixaba, a cada un dos homes, ve-la face do mis prximo, pero non a dos demais. Dixo Rij: - Seores, recibn o seu aviso e presenteime axia no Templo.Xos Lus Mndez Ferrn

44

UNIDADE 1

e) Despois do sado nas cartas e documentos. Exemplos: - Meu querido amigo: Recibn a ta carta e dispome a dar resposta... - Moi Sr. noso: Pola presente carta comuncolle...

Puntos suspensivosUsos: a) final dunha enumeracin que queda incompleta. Exemplo: - Ti vasme pasando o que eu che pida: martelo, tacos, parafuso... b) Cando se quere deixar en suspenso o final dunha frase, ou cando non necesario rematala porque se sobreentende. Exemplos: - Se eu che contase... - Respecto que ti sabes... Hoxe teo novidades. c) Cando se quere expresar dbida, inseguridade, temor... Exemplos: - Pois... Eu non lle sei nada... Por aqu non chegan as noticias... - Se cadra... Anda que non o creo... Pero tamn pode ser... d) Cando se quere crear expectativa antes dunha resposta. Exemplo: - A que non sabedes a quen atopei onte?... A Emilio!

45

ORTOGRAFA

18. Pon os dous puntos e os puntos suspensivos que sexan necesarios nas frases seguintes. Pon tamn as maisculas necesarias. - na mia casa viviamos cinco persoas meu pai, mia nai, meu irmn, mia avoa e eu. - pois non sei se poderei recordalo hai xa moito tempo que sucedeu. - era unha tarde triste, escura, fra. - toma nota do meu pedido dous quilos de laranxas, un litro de leite e unha ducia de ovos. - na porta haba un cartel que dica alganse cuartos con dereito a cocia. - ben querido amigo fai xa mis de seis meses que non che escribo - entn abriuse a porta e al estaba ela!

A interrogacin, a exclamacin e as comiasOs signos de interrogacin (?)Emprganse comezo e final das preguntas directas. Exemplos: - Quen che dixo que vieses? Que imos facer agora? - Pero, como non mo contaches antes? - Vxote moi contenta... Tes boas noticias?

Os signos de exclamacin (!)Emprganse comezo e final de frases con entoacin exclamativa. Poden significar sorpresa, temor, admiracin, nfase, elevacin do ton da voz... Exemplos: - Nunca vira nada semellante! - Ven aqu axia! - Non! Iso algo inaceptable! - Aquel da, que recordo inesquecible!, foi un dos mellores da mia vida.

46

UNIDADE 1

As comias ( )Usos: a) Emprganse para marcar citas textuais. Exemplos: - O candidato dixo no seu discurso: Galicia necesita un novo impulso social. - O relato de Castelao comeza as: O pai de Miguelio chegaba das Amricas...

b) Tamn se usan para salientar estranxeirismos, vulgarismos ou expresins utilizadas en sentido figurado. Exemplos: - Esa cancin est nun long play que teo eu. - Botamos toda a noite de carallada. - Xa sei que est feito un bo polo. c) Os ttulos que se intercalan nun texto van entrecomiados. Exemplos: - Estamos lendo Longa Noite de Pedra. - Onte na televisin vin a pelcula de Macbeth, na versin de Orson Welles. 19. Nas frases seguintes pon os signos de interrogacin e exclamacin que sexan necesarios. Escribe tamn as maisculas que sexan necesarias. - pero mara, por que non me avisaches a tempo. - meu deus, canta xente. - poderasme emprestar cinco mil pesetas. - que medrado est este neno... cantos anos dis que ten. - cantas veces terei que repetilo. xa estou farto. - pechou a porta con forza e catacroc pillou unha deda. - certo que foi vestido desa maneira ti vchelo.

47

ORTOGRAFA

AS PARNTESES E O GUINAs parnteses ( )Usos: a) Emprganse para introducir no discurso unha palabra ou frase aclaratoria que interrompe pero que non altera o sentido do texto. Exemplos: - Fisterra (importante vila da Costa da Morte) vive fundamentalmente da pesca. - Esa normativa publicouse no DOG (Diario Oficial de Galicia). b) Tamn se empregan despois das citas textuais para facer constar o nome do autor ou autora. Exemplo: - Cheguei, vin, vencn (Xulio Csar).

O guin (-)Usos: a) Ten un uso igual que as parnteses para introducir unha expresin aclaratoria. Exemplo: Aquela tarde -como eu xa tia previsto- ningun faltou tertulia. b) Nos relatos, sase o guin nos dilogos de estilo directo para introducir cada unha das intervencins dos personaxes, e tamn para separar dentro delas as aclaracins que fai a voz narradora. Exemplo:

48

UNIDADE 1

Nesto entra na reloxera unha criada. - Rapaza, ti sabes que quere dicir mastodonte? - Preguntou Pedro. - Eu que sei!...- respondeu a criada. Despois entra un seor de gafas, e Pedro volve a inquirir - Vostede poder dicirme que quere dicir mastodonte? - Mastodonte dixo? Pois... un animal.Castelao. Os dous de sempre. Galaxia

20. No seguinte dilogo, que un fragmento dun relato do escritor Carlos Casares, coloca os guins que faltan:

A orquestra cambiou de ritmo agora. Ela xa non oe o mar. Achgaselle un rapaz e dille: Bailas? Ela mrao e sen dicir nada rguese e bailan. O rapaz pregntalle: Es forasteira? Si. Ela non ten ganas de falar. Como te chamas? Mnica. Mnica? Como Mnica Vitti. Pero ela non responde, non di nada, est triste e pensa que imbcil porque ten o vern todo por diante e a praia, o sol e o mar. A msica xira e ela xira e as parellas xiran. Cada volta que d, mira entre a xente, mira por ltima vez, porque agora sabe xa que por moito que agarde, el non vir.Carlos Casares. Vento Ferido. Galaxia.

49

UNIDADE 2

QUE VAS APRENDER ?Comunicacin: - Distinguir as peculiaridades da lingua oral e da lingua escrita. - Coecer as variedades que presenta a lingua no seu uso individual: rexistros e variedades dialectais. - Recoecer formas de linguaxe non verbal e a sa interaccin coa linguaxe verbal. Anlise e creacin de textos: - Recoecer e saber producir textos propios tendo en conta as caractersticas do destinatario. - Recoecer e saber utilizar as propiedades dos textos. Gramtica: - Identificar o suxeito como constitunte da oracin simple. - Recoecer elementos da frase nominal suxeito: o nome, o artigo, os determinantes demostrativos, os determinantes posesivos. Lxico: - Recoecer a composicin como procedemento de formacin de palabras novas. - Coecer e saber usar abreviaturas, smbolos e siglas. Ortografa: - Coecer as normas de acentuacin e o uso do acento grfico e a direse.

50

NDICE DE CONTIDOSPxina COMUNICACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Lingua oral e lingua escrita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Variedades sociais da lingua. Rexistros e variedades dialectais. . . . . . 54 As linguaxes non verbais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 ANLISE E CREACIN DE TEXTOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Interacin da linguaxe verbal con outras linguaxes . . . . . . . . . . . . . . . O destinatario dos textos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . As propiedades dos textos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Adecuacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Coherencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Cohexin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Correccin gramatical . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 62 62 66 66 66 67

GRAMTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Anlise da oracin simple . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anlise do suxeito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Clases de nomes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Xnero e nmero dos nomes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Outros compoentes da frase nominal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Os determinantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O artigo determinado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - A segunda forma do artigo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Contraccins coas preposicins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O artigo indeterminado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Contraccins coas preposicins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Os determinantes demostrativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Contraccins coas preposicins en e de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Valores especiais dos demostrativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Os determinantes posesivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 69 71 71 71 78 79 80 80 81 82 82 83 84 84 85

LXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 A composicin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Abreviaturas, smbolos e siglas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 ORTOGRAFA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 O acento das palabras. A slaba tnica . . . . . . . . . . . . . . . . O acento grfico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ditongos e hiatos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O acento diacrtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A direse () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 94 95 96 97

51

ComunicacinLingua oral e lingua escritaA linguaxe verbal ten das grandes modalidades: lingua oral e lingua escrita. Como xa vimos, o uso dunha ou doutra modalidade vai depender do contexto, da situacin na que se atopan emisor/a e receptor/a no momento da comunicacin. Na lingua oral o material que utilizamos son os fonemas ou sons que emitimos cos rganos da fonacin, na lingua escrita son signos grficos visuais, as letras, que tratan de ser o mis fieis posible s fonemas. Destas grafas, dezaoito correspndense coas consoantes e cinco son vocais (a, e, i, o, u). Fxate que no caso de das vocais, o e e o o, cada letra ou grafa se corresponde con dous fonemas ou sons. Isto as porque en posicin tnica poden ser abertos ou pechados. Exemplos de palabras con e pechado: mesa, neno, home Exemplos de palabras con e aberto: pedra, mel, medo, sete Exemplos de palabras con o pechado: home, rato, mozo, neno Exemplos de palabras con o aberto: roda, mol, fra E isto implica que en galego hai sete fonemas voclicos. Pero ademais, hai outras diferencias entre a lingua oral e a lingua escrita. Algunhas destas diferencias son as seguintes: 1. Na lingua oral a canle de comunicacin auditiva. O receptor/a percibe o texto co odo. Na lingua escrita a canle de comunicacin visual. O receptor/a percibe o texto coa vista. 2. Na lingua oral a comunicacin prodcese de maneira case inmediata xa que tanto o emisor/a como o receptor/a estn presentes. Na lingua escrita a mensaxe tarda mis

O alfabeto galego consta de vintetrs letras ou grafas: GRAFA a b c d e f g h i l m n o p q r s t u v x z NOME a be ce de e efe gue hache i ele eme ene ee o pe cu erre ese te u uve xe zeta

52

UNIDADE 2

en chegar receptor/a (mesmo s veces pode tardar sculos, pensemos en textos literarios escritos na Idade Media). 3. A lingua oral momentnea, isto quere dicir que a mensaxe ten a duracin limitada do momento da comunicacin. A lingua escrita perdurable, a mensaxe pode permanecer inalterable longo do tempo. 4. A lingua oral est fortemente apoiada na entoacin e nos xestos corporais dos falantes que transmiten moita informacin (sorpresa, dbida, irona, alegra, preocupacin, tristeza, expectativa...) A lingua escrita carece destes recursos e precisa substituilos por outros especficos: signos de admiracin, interrogacin, puntos, comas, espacios en branco, guins, parnteses, maisculas... 5. Na lingua oral o normal que interacten emisor/a e receptor/a (fala un, fala outro, interrmpense, qutanse a palabra, un acaba unha frase que empezou o outro, hai sobreentendidos...) Todo isto vai construndo e modificando a mensaxe no propio momento no que se produce. Na lingua escrita non sucede esta interaccin xa que a resposta do receptor/a non sempre se d, e no caso de darse (resposta a unha carta, por exemplo) estar demorada no tempo. 6. A lingua oral mis espontnea e menos coidada, abundan nela as repeticins, as frases inacabadas, as estructuras mis sinxelas, as palabras comodn... A lingua escrita mis elaborada e precisa, e normalmente require unha planificacin. 21. Fxate cntos matices diferentes pode ter unha mesma frase variando unicamente a entoacin. Intenta pronunciar a seguinte frase de formas distintas para darlle os seguintes matices: Xa ests aqu. a) - Preguntar d) - Expresar irona b) - Expresar alegra e) - Expresar disgusto c) - Expresar temor f) - Expresar preocupacin

Ademais da entoacin, pensa qu xestos da cara e do corpo acompaaran cada unha destas frases.

53

COMUNICACIN

Poamos algns exemplos. Na lingua falada normal escoitar frases coma estas: - Colle aquel. - A mia casa queda por al. - Deixa a os libros. Nestes exemplos vese claro que palabras como aquel, al, a, na conversa van acompaadas de xestos que precisan o seu significado, e s teen sentido se o emisor/a e o receptor/a estn presentes nun mesmo espacio e mbolos dous estn vendo o mesmo. Na actualidade, os modernos sistemas de comunicacin permiten eliminar diferencias e achegar mis as caractersticas entre lingua oral e lingua escrita. As, por exemplo, o telfono permite a comunicacin oral anda que emisor/a e receptor/a non estean presentes no mesmo espacio fsico. Outros sistemas como o fax ou internet permiten a proximidade da comunicacin mesmo utilizando a lingua escrita.

Variedades sociais da lingua. Rexistros e variedades dialectaisA lingua, tanto a oral como a escrita, anda sendo sempre a mesma, pode adoptar diversas modalidades que variarn segundo factores sociais como son a personalidade e a formacin do emisor/a, a sa intencin, as circunstancias nas que ten lugar a comunicacin, o tipo de relacin que exista entre o emisor/a e o receptor/a, etc. Tamn hai variacins segundo as zonas xeogrficas que determinan que existan certas diferencias entre falantes de diferentes zonas dunha mesma comunidade lingstica. Para o primeiro caso pensemos, por exemplo, nunha profesora de universidade. Esta persoa non se expresar da mesma maneira cando se dirixe s seus alumnos para dar unha clase ou conferencia que cando fala coa sa familia de temas cotins ou cando participa nunha reunin de vecios da sa comunidade. Este feito d lugar s chamados rexistros ou niveis da lingua.

54

UNIDADE 2

Para o segundo caso podemos pensar nun programa de televisin no que ademais do presentador ou presentadora interveen persoas de distintas zonas de Galicia, por exemplo das Ras Baixas, de Ourense, do Barbanza.. Mentres que o presentador ou presentadora utilizar unha lingua que pode definirse como lingua modelo, cada un dos/as participantes falar galego de acordo cunhas certas peculiaridades que son propias da sa zona de orixe e que todos podemos percibir. Este feito d lugar a diferenciar entre lingua estndar (a empregada habitualmente nos medios de comunicacin, na Administracin, no ensino, etc e que como un modelo), e as chamadas variedades dialectais, ou dialectos, que comportan unha serie de diferencias normalmente comns a unha deterninada zona xeogrfica.

Rexistros ou niveis da linguaSon basicamente tres: 1. Rexistro culto ou formalizado. Caracterzase porque pose unha gran precisin, claridade e rigor. As expresins son coidadas e o vocabulario amplo, variado e especfico (relacionado co tema que se est a tratar e que moitas veces incle tecnicismos). 2.Rexistro coloquial ou familiar. Caracterzase pola sa expresividade e fluidez. Neste rexistro poden aparecer palabras con dobre sentido, expresins populares, repeticins, frases breves, diminutivos afectivos, palabras comodn, refrns e frases feitas, apcopes... Emprgase nas situacins de comunicacin informais, entre persoas de confianza (familiares, amigos). 3. Rexistro vulgar. Caracterzase polas frecuentes incorreccins na construccin das frases ou na pronuncia das palabras, tamn polo emprego dun vocabulario pobre e repetitivo. Hai que considerar tamn as xergas ou argots, que son palabras e modos de falar creados por determinados grupos sociais: o argot da xuventude, o argot militar, o argot da informtica...

55

COMUNICACIN

22. Relaciona os seguintes termos da fala culta cos correspondentes sinnimos da fala coloquial. Fala culta ndega contumaz miope home aloucado polgar medroso Fala coloquial tolitates matapiollos to cagainas tzaro cacha pitoo

Variedades dialectaisNa lingua galega as variedades dialectais mis significativas son o uso do seseo e da gheada en certas zonas de Galicia. Exemplos de seseo: implosivo (final da slaba): lus, des, raps explosivo (comezo de slaba): sapato, sebola, Vilagarsa Exemplos de gheada: ghalo, cighala, ghrande Existe un prexuzo moi estendido no sentido de que falar utilizando seseo e gheada algo incorrecto e propio de xente inculta. Esta crenza totalmente falsa e as das variedades dialectais son vlidas e correctas na fala das zonas onde se producen. Non obstante, estas pronuncias non se deben reflectir na escrita. Isto , anda que un falante de Bergantios pronuncie cighala, deber escribir cigala.

56

UNIDADE 2

Mapa tirado de Francisco Fernndez Rei. Dialectoloxa da lingua galega.

Mapa tirado de Francisco Fernndez Rei. Dialectoloxa da lingua galega.

57

COMUNICACIN

As linguaxes non verbaisLembra que a Linguaxe verbal a que comunica mediante palabras (orais ou escritas). Pero na comunicacin non usamos exclusivamente palabras. Vexamos algns exemplos disto que dicimos: - Cando imos en coche por unha estrada, as circunstancias da conduccin comuncansenos mediante imaxes que son os sinais de trnsito. - Cando nos diriximos a algun que non coece a nosa lingua, expresmonos mediante xestos ou acenos. - As persoas xordas, e que polo tanto non poden escoitar as palabras, comuncanse mediante a linguaxe xestual. - As persoas cegas, que non poden ver as palabras escritas, utilizan o tacto para ler mediante un sistema de puntos en relevo que se chama o Cdigo Braille. - Os debuxantes ou pintores tamn comunican mediante as imaxes que crean. - Os msicos utilizan os sons musicais para comunicar. - Os mimos son actores que contan historias sen falar. - Na danza, os bailarns exprsanse tamn co seu corpo. Todos estes casos son exemplos de Linguaxe non verbal. Imaxes e smbolos Cando a linguaxe non verbal se fai por medio de signos visuais, estes poden ser de das clases: imaxes e smbolos. As imaxes reproducen mis ou menos fielmente a realidade (debuxos, pinturas, fotografas) Os smbolos non reproducen a realidade senn que aluden a ela e teen un significado que necesario aprender. Exemplos de smbolos son: - O raio que indica perigo por alta tensin elctrica. - A pomba que representa a paz. - A cruz vermella que fai alusin a unha organizacin internacional de axuda. - A media la que representa O Islam.

58

UNIDADE 2

23. Fxate no Cdigo Braille:

a) Descifra a mensaxe. b) Escribe utilizando este cdigo a palabra amigo.

59

Anlise e creacin de textosInteraccin da linguaxe verbal con outras linguaxesOs seres humanos utilizamos con frecuencia para comunicarnos a linguaxe verbal complementada con outras linguaxes non verbais. Vexamos algns casos: Na conversa coti, a linguaxe oral apiase continuamente en xestos corporais que reforzan a expresin.

- Nas mensaxes publicitarias (os anuncios) a linguaxe verbal e as imaxes complemntanse para ofrecer unha determinada mensaxe. - No c