leren lezen en dyslexie in een ntc setting voor webinar 12maart
DESCRIPTION
Presentatie Dyslexie, diagnose en aanpak op NTC scholenTRANSCRIPT
1
LEREN LEZEN / DYSLEXIE IN EEN NTC SETTINGDr Anneke Schreuder, [email protected]
www.DyscalculiaServices.com
2
Waar gaat deze webinar over?
Kinderen met leesproblemen in een NTC klas helpen en voorkomen dat ze uitvallen
HOE? Vroege signalen oppakken Inzicht krijgen in de hersenfunctie bij dyslexie en
begrijpen welke aanpak nodig is Proactief zijn als je leesproblemen ziet: begin
meteen, wacht niet op een dyslexie diagnose Ouders erin betrekken, er samen aan werken Research voor je laten werken Dyslexie methoden zijn goed voor alle kinderen
3
Diagnose: hoe vaak komt het voor?
Het is een officiele psychologische diagnose (DSM-IV)
Ongeveer 5 – 7 % van de kinderen diagnose
Ongeveer 10 -15% heeft verschijnselen, niet ernstig genoeg voor de diagnose
Het is erfelijk je wordt er dus mee geboren, het is niet
‘je schuld’ vraag naar familieleden met
leesproblemen Er is gelukkig veel aan te doen
4
Wat zijn de hoofdpunten?
Dyslexie vraagt veel inspanning veel research gedaan, we weten wat er werkt
Bespreekbaar maken ouders schrikken van het idée dyslexie ze zien alleen negatieve kanten van het label vertel ook de positieve kanten
Voorkom uitstellen onder ogen zien is het begin van een oplossing uitstel maakt het probleem voor het kind alleen
maar groter Goede afloop, persoonlijke ervaring
5
Is het dyslexie ??? 1 van 3
Moeite met schrijven van de letters (b, d, p, q) Moeite met automatiseren klank–letter
combinatie Moeite met spellen: zelfde woord op
verschillende manieren fout spellen Traag en toonloos lezen Veel en ‘rare’ vergissingen met lezen Snel moe of afgeleid bij lezen
let op houding, onduidelijk en zacht spreken Ontwikkelen van ontwijkgedrag
6
‘rare vergissingen’ met lezen 2/3
lange en korte klinkers verwisselen klanken vallen uit of de volgorde is veranderd halve woorden lezen begin van het ene woord wordt verbonden met
het eind volgende woord woord(en) of regel(s) overslaan of dubbel lezen “springen” over de pagina gokken (bv ander woord met de eerste letter
verzinnen) of zelf andere woorden invoegen
7
Bijkomende signalen 3/3
Alle lees of schrijf opdrachten duren langer Werken onder tijdsdruk geeft stress, lager
presteren Tijd indelen is moeilijk Organisatie materialen is een probleem Links-rechts verwarring Schakelen van ene naar andere activiteit
lastig Twee of drie dingen na elkaar doen moeilijjk Afnemend zelfvertrouwen Gedragsproblemen
8
Welke hersenfuncties zijn nodig? Aandacht vasthouden Visueel en auditief patroon
herkennen Korte termijn geheugen (RAM in een
computer)1. Informatie vasthouden2. Informatie bewerken
Lange termijn geheugen (ROM folders)
1. Informatie opslaan2. Informatie terugvinden
9
Wat gebeurt er in de hersenen?
Informatie input, verwerking, terugroepen Auditief, visueel, motorisch; koppelen bestaande kennis
Auditief horen van lettergrepen en aparte klanken in woorden
‘segmenteren’ samenvoegen ‘blenden’ van losse klanken tot woorden
Visueel Herkennen en automatiseren van lettervormen vaste lettercombinaties en hele woorden
Sensorisch-motorisch: oog-hand coordinatie
10
Wat gebeurt er bij dyslecten?
Informatie input en verwerking is traag vergelijk buffering bij een video, maar nu gaat de informatie
input door in de buffer tijd, dus er vallen steeds kleine stukjes uit
Auditief Moeite met het goed horen van alle klanken in een woord Moeite met het samenvoegen ‘blenden’ van klanken tot woorden
Visueel Moeite met letterbeeld, bv omkeringen zoals b -d Moeite met woordbeeld, volgorde van letters in woorden
verwisselen
Informatie terugroepen is ook traag Automatiseren pas na heel veel herhalingen (50) Woordvindingsproblemen leiden tot omslachtige omschrijvingen
11
Dyslexie heeft ook sterke punten Betere combinatie linker en rechter hersenhelft:
big picture zien, probleem oplossen, uitvindingen Geschiedenis: dyslecten waren in het voordeel
vroeger was lezen niet nodig, beter in veel andere taken
Meer oefening in spreken en luisteren dan lezen contactuele vaardigheden
Goed 3D inzicht design, ingenieurs, architecten, beeldend kunstenaars
Creativiteit grafisch kunstenaars, toneel, fotografie, illustraties
12
Bekende mensen met dyslexie
Leonardo da VinciBachMozartBeethovenHans Christiaan AndersonAlexander Graham BellCharles DarwinMultatuliHenri MatisseNelson RockefellerHenri FordThomas Edison
Walt DisneyAgatha ChristieEinsteinPicasso Wubbo OkkelsAdriaan van Dis Bart VeldkampRichard BrensonJohn LennonSteven SpielbergBill CosbyTom Cruise
13
Dyslecten hebben beter overzicht
14
Wat is de oorzaak?
Het is erfelijk, net zoals blauwe of bruine ogen, meerdere genen spelen mee
Anatomisch hersen verschil zg. ectopias: sommige neuronen zijn op andere
plaatsen
Functioneel hersen verschil doorgeven signaal in synapsen zwakt sneller af signaal ‘takt af’ naar andere gedeelten mn. rechts goed voor creativiteit, niet voor automatiseren
15
‘Ectopias’ aan hersenoppervlak
1. Glenn Rosen, Dyslexia Research Laboratory2. Galaburda, Cognet.MIT.edu
16
Links - rechts connectie tijdens lezen
17
Waarom is extra tijd nodig?
18
Diagnose dyslexie
Stichting Dyslexie Nederland: stappenplan diagnose Start: < 10% lezen, of <16% lezen én <10 %
spelling IQ > 70 Fonologische verwerking: klanksplitsing en
verwisseling Snel Serieel Benoemen (SSB = RAN in Engels) Mglk. andere verklaring uitsluiten
Zg. discrepantie diagnose: ontwikkeling lezen is niet in overeenstemming
met alg. intelligentie
19
Wat kun je zelf constateren?
Leessnelheid van tekst is traag, veel fouten (AVI) Leessnelheid van losse woorden is traag (DMT) Leessnelheid van ‘onzinwoorden’, is traag en
veel fouten (bv. De Klepel test voor 8 – 15 jaar, duurt 5 min.)
Leessnelheid van cijfers en losse letters is traag (SSB of RAN = Rapid Automatic Naming)
Intonatie van het lezen is vlak Moeite met tekstbegrip en details navertellen
20
Informele screening SSB/RAN 1/2 Gebruik een standaard klank/letter leeskaart Controleer voor begin met een andere pagina of de
leerling alle letters die voorkomen kent Maak zelf een kaart met de letters die de leerling kent,
minimaal 5 verschillende bv. r k t s f liefst in landscape, grote font 50 willekeurige hoofd- en kleine letters, in 5 regels van 10 meestal worden moeilijke letters zoals q en x weggelaten voor kinderen die de letters nog niet kennen kun je 50
plaatjes printen in willekeurige volgorde, minimaal 5 verschillende plaatjes bv. zon - hond- schoen - fiets - bal
Registreer het aantal gelezen klanken/letters per minuut snelle lezers doen de kaart 2 keer
21
Informele screening SBB/RAN 2/2
groep 2 35 – 40groep 3 45 – 50groep 4 65 – 75groep 5 90 – 95groep 6 100 – 105groep 7 115 – 120groep 8 125 – 130
Score is 12 - 15 % lager bij 8 –10 jarigen(Edith Willburger, 2008, Austria )
Score is 30 - 40% lager bij volwassenen(John Lymberis, 2009 poster
MIT )
Gemiddelden per minuut
Dyslectische leerlingen
22
Wat zegt de research?
Erfelijke anatomische afwijking Goed nieuws: NEUROPLASTICITEIT
je kunt de hersen structuur beinvloeden je kunt nieuwe connecties maken
Het basale probleem aanpakken helpt Auditieve functies verbeteren
fonologie zoals segmenteren, blenden, klanken vervangen
Visuele functies verbeteren visuele discriminatie en automatiseren van
details zoals letters en woordbeeld (big picture hebben ze al)
23
neuro-plasticiteit: bouwen aan je brein
Neuroplasticity: “do it yourself brain surgery” Lees het goede nieuws: bv boeken Dr Judy Willis
We werken ons hele leven aan onze hersenstructuur
Iedere ervaring verandert de hersenen een heel klein beetje
Je vormt connecties in gebieden die je gebruikt Dit vraagt energie en aandacht:
Voorkom overload en houdt regelmatig “syn-naps”: een paar minuutjes iets anders doen: grapje, even bewegen
24
Methoden: 1/2
Auditieve hersengebieden opbouwen oefenen met klanken pakt het basale probleem aan waar hoor je deze klank? begin of eind klank weglaten een klank vervangen (viltjes schuiven) woord verdelen in klanken (slinky, klap, tik,
soundbox) Visuele hersengebieden opbouwen
visuele discriminatie oefenen (zm. multisensorieel) flitsen (‘spacing’ methode: nieuwe letter of woord
drie keer laten zien met tussentijds bedekken)
25
Methoden 2/2 Explicite instructie
voordoen, samen doen, zelfstandig doen, checken Fouten meteen corrigeren
lijst bijhouden van moeilijke klanken en woorden en herhalen
Oefenen met een strategie voor lange woorden ook de strategie zelf aanleren en repeteren
Dezelfde tekst vaak herlezen leerling zelf de snelheid en fouten in grafiek laten zetten leerling ziet dat snelheid stijgt en fouten afnemen: Bravo!
Oefenen met tekstbegrip de strategie van begrijpend lezen aanleren en repeteren doel van het lezen? Wat denk je dat je gaat leren? Klopte het?
26
De psychologische gevolgen Verlies van zelfvertrouwen
“Ik ben toch niet goed op school….” Balans tussen leuk en niet leuk
voldoende tijd geven aan dingen waar ze goed in zijn
Leerlingen moeten weten hoe hun brein werkt dyslexie is niet iets waar je je voor hoeft te
schamen dyslexie is lastig in school door de nadruk op lezen laat je leraren weten dat je dit hebt je leert ermee omgaan je kunt er een prima toekomst mee opbouwen
27
Ontwikkeling: het gaat om fonologie
Indeling per jaar zegt wat een gemiddeld kind kan Indeling kan achterstand op het spoor komen Een klassikale observatie, screening of test geeft
meestal een leeftijdsnivo aan De indeling geeft dan aan welke fonologische
activiteiten nuttig zijn om te oefenen passend bij het ontwikkleings nivo (ook zonder dyslexie diagnose)
Veel fonologische activiteiten zijn in spelvorm De activiteiten zijn leuk en goed voor alle kinderen
28
Ontwikkeling
3 - 4 Beseft dat zinnen bestaan
uit aparte woorden Beseft woorden bestaan
uit aparte klanken Interesse in klanken:
herhaalt klanken, speelt ermee, houdt van rijmen
Herkent 10 letters, vooral van eigen naam
4 - 5 Zegt lettergrepen van
een woord Snapt dat een letter
een eigen klank heeft Herkent meer letters Rijmwoorden
herkennen Rijmwoorden
verzinnen Herkent bijna alle
hoofd en kleine letters
29
30
Zoek 2 woorden die rijmen (jufsanne.com)
31
5 – 6 6 - 7
Matchen op beginklank
Zegt begin klank Herkent alle letters Leest paar makkelijke
woorden Herkent paar
frequente woorden als een geheel
Schrijft woorden met zelfbedachte spelling
Schrijft eigen naam, soms ook van familieleden of huisdier
Begin of eind klank weglaten
Voegt 3 losse klanken samen tot een woord (blending)
Klanken uitwisselen Kan groep 3 boekje lezen Gebruikt letterklanken
om onbekende woorden te lezen
Herkent een paar woorden met ‘onregelmatige’ spelling als een geheel, bv zeven
32
‘In de lucht schrijven’
Maak een grote letter + halve meter hoog Laat leerlingen opstaan, linker hand op rechter
schouder Wijs naar begintpunt letter met gestrekte arm Zeg de klank van de letter, zeg het samen Volg de vorm van de letter in goede volgorde,
kijkend langs de uitgestrekte wijsvinger Benoem de beweging: a is rond en neer Zeg klank, herhaal
33
Voorbeeld letter herkenning
abgo
a p d a 0 a o q d b p b p b d g j 9 g q g g o a o d a 9 o
34
b
Links-rechts verwarring
e
B
bv: Wijs eens met je rechter hand naar je linker knie. Dat kunnen ze wel, maar het kost even
moeite en dus tijd
Dus de b en d zijn ook heel lastig B waar is de kleine b ‘verstopt’?
bed
b d
35
Klankboxjes : segmenteren en blenden
Woord is bv. trein: t-r-ei-n Kinderen herhalen het woord Hoeveel klanken hoor je? Zeg het woord langzaam Kinderen schuiven een rondje in een
box bij iedere klank die ze horen
Zeg in een keer
36
37
7 – 8 8 – 9
Voegt klanken samen in lange woorden
Leert ‘aanvalsplan’ voor woorden met meer lettergrepen
Leest een paar bekende woorden met meerdere lettergrepen
Leest “onzin woorden” of delen van een woord
Spellend lezen gaat over in vloeiend lezen, meer uitdrukking
Zegt de klanken hardop tijdens schrijven en zegt dan het woord
Begint zelfstandig te lezen Leest groep 2 boekje met begrip
Onthoudt en past spellingregels van voorgaande lessen toe
Gebruikt kennis van woorddelen om nieuwe woorden te begrijpen
Vraagt naar betekenis van nieuwe woorden of zoekt het op
Gebruikt lezen om iets te leren
Kan het terugvertellen en samenvatten
Leest voor zijn plezier Leest groep 3 boekje met
begrip
38
Wat betekent dit voor een NTC klas?
Beperkte contacttijd, meestal 3 uur per week Voor lezen een lijstje bijhouden van moeilijke leeswoorden voor een
dyslectische leerling en vaak herhalen, meegeven naar huis zodat ouders kunnen helpen
Minder Nederlands buiten schooltijd vriendjes spreken vaak geen NL, TV in taal van gastland
Huiswerktijd wordt opgevuld met werk van de dagschool, dit duurt ook langer bij dyslecten
Leestijd thuis veelal ingevuld door leesopdrachten in de taal van de dagschool
Bijna altijd een beperkte woordenschat dus meer moeite met technisch lezen en tekstbegrip
Spelling verwarring met spelling van de taal van gastland vooral Engels is een dyslexie onvriendelijke taal
39
Welke aanpak in een NTC klas?
Dilemma: tijd is een cruciale factor en het moet leuk blijven, anders krijg je uitval
Doel van lezen is tekstbegrip: lezen voor informatie lezen voor plezier
Wat is essentieel en wanneer? vanuit educatief oogpunt vanuit oogpunt van de ouders differentiatie in hoeveelheid en tempo niet alles hoeft, overleg met de ouders
40
Woordenschat
De woordenschat op peil houden is essentieel Kip en ei principe:
ze lezen minder dus zien minder nieuwe woorden woorden die je niet kent zijn moeilijker te lezen ze moeten het word al VAKER gehoord hebben
om het te kunnen onthouden ze moeten een woord VEEL VAKER lezen om het
vlot te herkennen Houdt een lijstje bij van woorden die moeilijk
zijn voor een dyslectische leerling voor herhaling
41
introductie nieuwe woorden
Wat denk je dat het woord betekent? Geef synoniem en verklap of het een persoon, ding ,
kleur, gevoel of ... is Herhaal samen het woord Verklaar het woord met bekende begrippen Geef een voorbeeld hoe het anders gebruikt wordt Vraag kinderen om het zo te gebruiken Gebruik het zelf en vraag of de zin klopt Lees verder voor tot het volgende nieuwe woord Gebruik alle nieuwe woorden in een zin Houdt een lijst bij en herhaal de woorden
42
Leesplezier
Ze kunnen meestal alleen “te kinderachtige” dingen vlot zelf lezen
Makkelijke boeken zelf laten lezen Kiezen voor interesse gebieden Boeken met grafische ondersteuning Moeilijke boeken voorlezen / gedeelten
afwisselen Luisterboeken op CD of Ipod De ouders erin betrekken
43
44
Ruggesteuntje 1 Strategie moeilijke woorden lezen:
1. bekijk of onderstreep gedeelten die je kent2. probeer de restjes 3. zeg het hele woord4. klinkt het logisch in de zin?
a) Bingo: lees verderb) Geen bingo? vraag het woord of zoek het op
Strategie actief/critisch lezen: 1. stel jezelf voortdurend vragen over de tekst:2. begrijp ik wat ik lees? 3. klopt het wel? check plaatjes, grafieken, praat
erover, zelf vragen maken etc.
45
Ruggesteuntjes 2
Vragen beantwoorden
1. Kijk alleen naar de opmaak: a) lees titel, subkopjes, vetgedrukte
woorden, bekijk plaatjes en lees de onderschriften; diagrammen, grafieken
b) wat herinner je je over het onderwerp?
2. Lees de vragen stel de vragen in je eigen woorden
3. Lees nu de tekst in zijn geheel wat zegt iedere alinea?
4. Beantwoordt de vragen ga voor iedere vraag terug naar de
tekst en check het antwoord
Effectief studeren
veel methoden zijn effectief probeer uit wat werkt
bv. SQRRR:Survey lees de opmaakQuestion maak van ieder
subkopje een vraag Read lees de tekst
doorRecite beantwoord de
vragen van de subkopjesReview leer de
antwoorden
46
Wat hebben we besproken?
vroege signalen oppakken inzicht in de hersenfunctie bij dyslexie hoe je in de klas met bestaande testen al een goede
indicatie kunt krijgen fonologische ontwikkeling per jaar specifieke aandachtspunten in NTC omgeving proactief zijn als je leesproblemen ziet
begin meteen, wacht niet op een dyslexie diagnose openheid, dyslexie is geen schande ouders erin betrekken, er samen aan werken research voor je laten werken dyslexie methoden zijn leuk en goed voor alle
kinderen
47
Kernpunten
Dyslexie is erfelijk Research is positief
je kunt er veel aan doen, basale probleem aanpakken helpt
Van belang om het zo vroeg mogelijk op te sporen
Snel beginnen met een research based methode geeft het beste resultaat met lezen
Snel beginnen voorkomt verlies van zelfvertrouwen en gedragsproblemen
Er is prima mee te leven verdere opleiding en baan vinden
48
Boeken Kort, research based, ook geschikt voor ouders:
How your child learns best: brain friendly strategies Your Brain Owners Manual, ea. zie www.ascd.org/books
Kort, research based voor leraren Teaching the Brain to Read: Strategies for Improving
Fluency, Vocabulary, and Comprehension, Judy Willis Much more than the ABC’s, Judith Schickedanz Bringing Words to Life, Isabel Beck Ignite Student Learning (beschrijft oa. de “Syn-Naps”)
Studie/overzichtsboeken Overcoming Dyslexia, Sally Shaywitz Multisensory Teaching of Basic Language Skills 3rd ed.
Birsh
49
Zijn er vragen?
Resources lesmateriaal Er is veel (ook gratis) materiaal beschikbaar
zoek naar research based methodes, bv op universiteits websites, liefst uitgetest per leeftijdsgroep die je lesgeeft
Bekende sites zoals: Leermiddelenplein Kennisnet speciaal onderwijs Expertisecentrum Nederlands
Een paar kant en klare voorbeelden Memory dierengeluiden Henk v. Mourik, NOB mijn school Spellingkaartjes Laat zien Marieke Geurts, NOB mijn
school Geluidenbingo en rijmen www.jufSanne.com
50
Zijn er vragen?
Technologie Nederlandse luisterboeken CD / iPod In auto CD’s en Nederlandse podcasts luisteren Gesproken ebooks downloaden Oefen software: bv. Woordenhaai Verschillende Tekst naar Spraak en vv.
programma’s Lexima ICT, oa:
ClaroRead (ook op USB stick) Kurzweil 3000 leest tekst voor met tegelijkertijd high-
lighten van de woorden (uitgebreider en duurder) Engels Speech to Text programma:bv. Dragon Naturally Speaking, Dragon nu ook in Nederlands
51
Zijn er vragen?
Internet resources Steunpunt Dyslexie website Stichting NOB: mijn school International Dyslexia Association: www. IDA.org British Dyslexia Association: bdadyslexia.org.uk www.DyslexiaHeadlines.com The Upside of Dyslexia, NY Times 5 febr 2012 The center for dyslexia and creativity www.yale.edu
Tot slot: zijn er vragen/onduidelijkheden nav de presentatie? mijn email is [email protected]
52
Reserve: samenspel auditieve en visuele info