LICH SU PHÀT TRIÉN DIA CHAT THÀNH PHÓ HA NOI VA NGUÓN GÓC, QUA TRÌNH D!CH CHUYEN CÙA CÀC SONG, HO TRONO HOLOCEN

N g u y é n T h a n h L a n Khoa Dia chat, DHKHTN, DHQGHN

TOM TÀT

Thành phd Ha Noi nàm d trung tàm dóng bang Song Hong do dò dà trai qua qua trình pbàt trién dóng thdi vdi qua trình phàt trién cùa dóng bang song Hong. Tié'n tdi ky niem 1000 nàm Thàng Long - Ha Noi ké't hdp vdi nhijEng khàm phà ve hoàng thành Thàng Long co dà thùc day càc nhà khoa hoc nghièn ciiu ve Ha Noi trén nbiéu lình vUc khàc nhau.

Qua càc ké't qua nghièn cUu va xù ly tài lieu dia chà't khu vUc Ha Noi co the khài quàt dUdc licb su phàt trién vùng này trong Holocen góm hai giai doan: 4.000 nàm BP (trudc ngày nay) dé'n giai doan dàp de song Hong hinh thành nèn tàng tram tich bài boi trong de. Va tu khi dàp de song Hong dé'n nay Idp tram tich bài boi ngoài de dUdc thành tao.

Vùng trung tàm Ha Noi co dia hinh triing do thiéu hut tram tich ké't hdp vài boat dóng sut lùn trong tàn kié'n tao va kiè'n tao hien dai . Do dò, boat dóng nàn chinh dóng song dac biet là song Hong dién ra mot càch manh me. Trong Holocen muon, long song Hong dich chuyén txi Tày Nam sang Dóng Bàc dà de lai bai ho hinh móng ngUa là Ho Tày va bó Yèn Sd va mot he thó'ng càc ao chuóm rài ràc khàp khu vUc.

MÒ DÀU

Thành pbó' Ha Nói nàm d trung tàm dóng bang song Hong, là trung tàm vàn bòa, kinh te, chinh tri cùa Vièt Nam. Gàn 80% dia phan

142

thành pbó' Ha Noi thuóc dang dia hinh dóng bang chàu tho va phan con lai thupc dang dia hinh dói nùi thà'p. Vi nàm trong khu vUc trung tàm cùa dóng bang Song Hong nèn Ha Noi co chung dac diém cùa khi bau nhiet dói am giò mìia va dUdc cbia làm bai mùa rò ret là mùa mUa (mùa he) tùf thàng 5 dé'n thàng 10 va mùa khò (mùa lanh) kéo dai tu thàng 11 dén thàng 4 nàm sau.

Thành pbó' Ha Noi dUdc biè't dé'n tu nbiéu gòc do khàc nhau nbu vàn bòa, lich su..., trong dò diém dac biet nhà't chinh là sU phong phù cùa càc he thó'ng song ngòi chày qua va kèm tbeo dò là mot he thó'ng càc ao ho nói tiéng gàn lién vói càc truyén thuyé't va lich su pbàt trién cùa thù dò cà ve tu nhién va xà bòi nhu ho Tày, ho Hoàn Kié'm, ho Thién Quang... Tié'n tdi ky niém 1000 nàm Thàng Long Ha Noi, cùng vói su phàt hien cùa hoàng thành Thàng Long co dà thói thùc càc nhà khoa hoc nghièn cùu Ha Noi trèn nhiéu khia canb khàc nhau nhàm tón vinh ve dep cùng nhU be day lich su, vàn bòa cùa thù dò. Thém vào dò là sU gàn ké't chat che giùa sU hinh thành cùa càc thành tao dia chà't dac biét là trong khoàng thdi gian 4000 nàm trd lai day. Do dò, viec tài hien lai lich su phàt trién dia chà't, tu dò xem xét sU thay dói thàng tram cùa he thó'ng song, bó trong khu vUc Ha Nói là mot viec can thié't de làm ed sd cho viec nghièn cùu càc già tri vàn bòa, khào co cùa ngUdi Viet va sU tàc dóng cùa qua trình dò thi bòa dé'n khu vUc trong giai doan ngày nay. Ho Tày va bó Hoàn Kié'm là hai ho gàn lién vói lich su phàt trién va già tri vàn bòa cùa thù dò, mac dù vay cho dé'n nay vàn chua co cóng trình nghièn cùu chinh thùc nào ve lich su hinh thành cùng nhu xu thè' tié'n bòa cùa cbùng. Do dò, trong pham vi bài bào này, tàc già muò'n tài hien lai lich su phàt trién dia chà't vùng Ha Nói trèn phóng chung cùa dóng bang song Hong va lich su phàt trién cùa Ho Tày, ho Hoàn Kié'm trén khòng gian cùa vùng Ha Nói.

L LICH S i r P H À T TRIÉN CUA CÀC THÀNH TAO DIA CHAT VÙNG HA NOI TRONG HOLOCEN MUON

Giai doan Holocen muon dUdc bàt dàu tu 4.000 nàm BP dé'n nay vdi khó'i lUdng tram tich tUdng ùng vói he tàng Thài Bìnb.

Càc thành tao tram tich cùa giai doan này dUdc hinh thành khi bién rùt va song Hong co vai trò thó'ng tri toàn bó dóng bang song Hong nói chung va khu vUc Ha Nói nói rièng, dac biét là sU xuà't hien cùa càc tàng tram tich càt hat min, bot set tuóng bài bòi song vói

143

thành phàn tram tich gÓm; càt >10-20%, bòt 25-60% va set 10-20%, kich thuóc trung bình cùa hat Md = 0.0056 - 0,08 mm. So 2,5 va Sk = 1.14.

Cu ii. i l. I iàiulo pli.iii Lw iram urli viiiy H j Nói

^ ^ S e ; lel aoi i-." ^1 Ta„ -ir, -ar- *JTI . 5M ."JLÌÌ^ :ÌC>: E'*"

^^l-c|.-.cprs*;>-i]i.'s(Q ':'" Sei ^ t t r c i f-lT -n n *j i cA ce c-'-'lsl^i. • i^ fa'" 0..'' fig ̂ ^̂ 9 ^

t £ H <a-)i} ••-o-eitr. ti) uoi H-»L-Jir Ttar iQ «:

F.PI MI W1 Wt -^^ nauriTjfn c;̂ : Wr3 H."lr'>!'̂ -n.-iT. laC; »''p

Se: K! bei «1 T 4 . ra-, r^jtti 9Ó: SbrQ o i L^ -^g:» « t fc«w*r -xjin iilO * ; i

^ ^ • B a n l i can Ti=j ki-^ j n i ; - ^ 3a,.'r..r is^.J.Mng^jasiyig.'&'^.CiqrgJi

S.' Vi' S'I Vi ";' W "laj 1^1 tn'" ' 1 * ' y''- '^'•' ^* '"'• "•" '"•Q'"- 3"̂ ' ̂ ""9 " ' "''= " '

" • • •

' ' • •

"•rf^-^ ' ^ ^ ^ • T ^

£.'•• iiK".-; i p ' v iicx -HtJt-UTi.'; ; 3

....

'• r 1 '

1 lU.- -_il V J ^ . ^ ir '. 'J I . ;M txEC L-JO».J EF

.. ^ 1 , , - ' • • ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ j

H^^^^^^^ P

"' _J.— ^̂ ^̂ ^̂ ^̂ ^̂ r 1

r.iii D Ì W

m ; r « « i - , ^ . « . . - - r ^ - * - « t - . i . « . - ^ , - • > •-

cu ..._-„.....,>......«-»...^. C3 '...•..-..-^-^^v^-,«^-^-.--C Z ! .•..-.':•'.•.- , ^ * , - r - r i . - . ™ . . ^ r ^ , :

j ; ' !

* ^ t

Hinh 1. Sci do phàn ho càc thUc the t ram tich vùng Ha noi va màt càt dia chat trong giai doan Holocen tUdng ùng

Tuy nhién, khoàng tbdi gian thành tao tàng tram tich này rà't ngàn chi khoàng 3.500 nàm thi do nhu càu dò thi bòa va tri thùy song Hong he thó'ng de de ngàn lii bàt dàu dUdc dàp doc theo song tu thè'ky 11 dén thè ky 13 thi hoàn thién. Do dò, khu vUc trong de cùa Ha Noi hoàn toàn bi thiéu hut tram tich boi dàp, tón cao bang nàm. Thay vào viec làng dong phù sa cho toàn bó dóng bang, tu khi he thó'ng de xuà't hien dà kéo tbeo qua trình tón cao long song ò ngoài de. Su thiéu hut tram tich ké't hdp vài qua trình lùn vàn dang dién ra trong giai doan tàn kié'n tao va kien tao hien dai den nay dàn dé'n bé màt dia hinh khu

144

vUc Ha Nói thà'p hdn bé màt bài boi ngoài de tu 4 - 8m so vdi khu vUc xung quanh.

Chinh vi day là khu vUc co dia hinh thà'p nèn là ndi co màt dò phàn bò'hé ao rà't lón. Su xuà't bién càc ho ao can noi lién vdi he tbòng dòng lach tboàt lù co tuoi tre dàn tu Tày Nam lén Dóng Bàc cùng vói buóng dich chuyén cùa long song Hong trong giai doan tu 3000 nàm trò lai day. Qua trình dàp de song Hong này làm kéo dai qua trình dàm lày bòa va sU tón tai he thó'ng càc ao chuòm trén bài boi, thiéu hut phù sa trong qua trình dich chuyén long song Hong giai doan Holocen muón. Càc bó ao dUdc là'p day tao nèn tàng tram tich set, càt xàm den làn vat chà't hùu ed va tàn tich thUc vat dac trUng cùa mòi trUdng bó yèn tình, càc boat dóng cùa dòng chày là hoàn toàn vàng màt.

IL DÀU TICH VE QUA TRÌNH DOI DÒNG CÙA SONG HONG TRONG GIAI DOAN HOLOCEN

Trén bàn dò dia hinh va ành ve tinh khu vUc Ha Noi, ké't hdp vdi tài lieu lo khoan tUdng dó'i Idn, dàng tin cay dà dUdc thu thap va chinh ly de xem xét qua trình dich chuyén cùa long song Hong tu Tày Nam sang Dòng Bàc trong giai doan Holocen muón. Trong dò, thè hien ro nhà't chinh là Ho Tày ò phia Bàc va he Yèn So ò phia Nam là san pham con sót lai cùa long song Hong trong qua trình dich chuyén.

Tai khu vUc Ho Tày ngày nay, qua trình tboài bòa cùa mot nhành song Hong co gay ra bòi sU xuà't hien cùa con càt giiìa song ma ngày nay con này vàn con sót lai d khu vUc Tu Lién. Su thoài bòa cùa mot nhành song phia Ho Tày ngày nay dà giùp cho nhành con lai pbàt trién ve phia Dóng Bàc tUdng dò'i thuan Idi trong khoàng thdi gian 2000 nàm BP (hinh 2). Dén 1000 nàm BP sU xuà't hien cùa he thó'ng de cbÒng lù dà khòng che sU dich chuyén cùa long song trong khoàng cùa bai ben de tà va hiìu song Hong. Su xuà't hien cùa con càt bài giùa tai khu vUc này chinh là tàc nbàn dàu tién de Ho Tày xuà't hien va là tién de cho viec dàp de song Hong trong giai doan ve sau.

Tai khu vUc bó Yèn Sd, sU chuyén dich cùa long song Hong xày ra som hdn khu vUc Ho Tày dò là giai doan dàu tién long song bò dòng d

145

khu VUC Thanh Quynh ma ngày nay t r a m tich càt, càt làn san long

song vàn con tón tai t rong lo khoan Q.60 khu vUc Vàn Quynh va xung

quanh là t ram tich set. set bòt, càt bòt bài boi t rong càc lo khoan P.40,

P.60, F.65. Tié'p theo giai doan này là qua t r ì nh dói dòng cùa dòng song tiép tue phà t t r ién va di ve huóng Dóng Bàc tao sU can b a n g trac dién long song vói khu vUc Ho Tày va giai doan cuó'i cùng xày ra t u khi

Hinh 2. Qua trình dòi dòng cùa song Hong trong giai doan Holocen muón va hUdng dich chuyén cùa chung

1 4 i

dàp de song Hong. Trai qua càc giai doan pbàt trién khàc nhau, dac biet là chiù sU tàc dòng cùa qua trình dò thi bòa da de lai dà'u vé't cùa mot ho móng ngUa Yèn Sd dang trong giai doan thoài bòa nhU bién nay (hinh 2).

Nhu vay, sU dich chuyén cùa long song Hong trong Holocen muón dà de lai trèn bé màt dia hinh Ha Nói hai bó móng ngUa lón dò là bó Tày va ho Yèn Sd. Tuy nhién, theo tài lieu nghièn cùu cùa Doàn Dia chà't Ha Noi, 2003, tai khu vUc Phù ThUdng, Xuàn La, Xuàn Dinh vàn xuà't hien tàng set loang lo cùa tram tich chàu thó he tàng Vình Pbùc co tuoi Pleistocen. Diéu dò kbàng dinh ò khu vUc này long song vàn chUa mot làn di qua va dùng lai. Do dò, khu vUc boat dóng sòi dóng nhà't cùa song Hong trong Holocen muón chinh là khu vUc trung tàm Ha Noi.

Tai khu vUc Tàm Xà - Dòng Anh phia Bàc song Hong xuà't hien mot nhành co hinh dàng tua nhU mot long song co. Phài chàng day là khu vUc dòng song co chiéu chuyén dich ngUdc lai tu Dóng Bàc xuó'ng Tày Nam do phia Nam song Hong tai khu vUc này ngày nay là khu vUc Phù ThUdng, Xuàn La, Xuàn Dinh ndi lo ra tàng tram tich co he tàng Vinh Pbùc (hinh 2).

Do dò, cbùng ta càn co nhOng nghièn cùu chi tié't de làm rò càc giai doan dich chuyén long song tai khu vUc trung tàm va ven Ha Noi.

Trong khu vUc nghièn cùu thè hien rò nhà't trong Holocen là tuóng set hot pha càt bài boi va tUóng bùn set kénh - song thoàt lù trén bài boi giò'ng nhU song Tó Lich ngày nay. Qua trình dich chuyén cùa long song Hong tu Tày Nam lén Dóng Bàc dà de lai hai ho móng ngUa Idn, dóng thòi là nguyén nbàn tao nén mot he thó'ng càc lach thoàt lù tu nhién. Càc kiéu dòng chày cùa kénh song thoàt lù trUÓc kia là ndi lién két giùa khu vUc bai boi cao va bài bèi thà'p kèt nói vói nhùng cho trùng trén bài boi là càc ao chuòm va ò trùng ma ngày nay con sót lai mot phàn chinh là ho Hoàn Kié'm, Thuyén Quang, Ba Màu, Bay Màu, Dó'ng Da, Xà Dàn, Ngoc Khành, Giàng Vò, Van Phùc, TrUdng Dinh, Thanh Nbàn v.v.. Do dò, cbùng co vai trò va dac diém hoàn toàn khàc biet vdi càc ho móng ngUa nhU ho Tày va ho Yèn So

147

san phàm cùa qua trình song chuyén dich ngang nhanh, quanh co, uón khùc va cuó'i cùng là bò lai doan song.

Tuy nhién, qua trình dò thi bòa cùa Ha Noi khòng chi mói dién ra trong nhùng nàm gàn day ma dà dién ra tu khi Ly Cóng Uàn ddi dò ve Thàng Long. Do dò, dién mao cùa càc he này dà co ìt nbiéu thay doi nhUng ve ed bàn là vàn giù nguyén bàn chà't cùa nò.

HI. LICH Sir PHÀT TRIÉN DIA CHAT CÙA HO HOÀN KIÉM VA HO TÀY

Ho Hoàn Kié'm co mot già tri vàn bòa vò cùng to Idn, dUdc gàn lién vdi truyén thuyé't tra gUdm bau. Ho Tày gàn lién vdi cuoc sò'ng cùa ngUdi Viet co va dUdc lUu lai trong nhiéu thi ca cùng nhU càc di tich lich su vàn bòa xung quanh bó. Chinh vi vay, vi the cùa ho Hoàn Kié'm va ho Tày là co sU khàc biét so vói càc ho khàc trong khu vUc Ha Nói. Tuy nhién, lich su pbàt trién dia chà't cùa hai ho này khòng thè tàch ròi khòi qua trình phàt trién dia chà't khu vUc Ha Noi. Do dò, chung dà dUdc nghièn cùu khà chi tié't so vdi càc bó khàc trong vùng.

1. Ho H o à n K i e m

Vói 12 còt ó'ng phóng lày màu tram tich bé Hoàn Kié'm (Tran Nghi, 2000) dà dUa ra mot bue tranh khà hoàn thién ve qua trình phàt trién cùa ho chung mot boi cànb vói càc ho khàc cùa Ha Noi nhU Thién Quang, Giàng Vo, ho Vàn, Dó'ng Da, Vàn ChUdng, Nam Dóng.... Trong tram tich cùa bó Hoàn Kié'm, co the nói là san phàm cùa qua trình tién bòa bài bòi cbua dién hinh vài sU xuà't hien cùa càc yé'u to' ed bàn cùa phùc he bài boi nhU: tUóng set hot pha càt bài boi va tudng bùn set kénh - song thoàt lù. Ngoài ra, theo két qua phàn tich khoàng vat set trong tram tich day ho thà'y xuà't hien càc khoàng vat monmorilonit (2,03 dén 2,3%), calcit (tu 13,5 dén 23,99%), glauconit (tu 4,4 dén 5,2%) cùa mòi trUdng vùng vinh dà kbàng dinh sU co màt cùa lóp tram tich nguón gó'c bién cùa he tàng Hai HUng trong tram tich day ho. Chinh vi vay, trong cóng trình nghièn cùu nàm 2000, Tran Nghi dà ké't luàn ve nguon gó'c cùa ho Hoàn Kié'm là mot ho bài bòi chua hoàn thién trén nén tram tich bién cùa he tàng Hai Hung dUdc thành tao tu Holocen som - giùa.

148

2. Ho Tày

Tu trUóc dén nay dà co nhiéu cóng trình nghièn cùu ve ho Tày trèn càc llnh vUc va quan diém khàc nhau. Dé'n nàm 2002, qua nghièn cùu càc giai doan phàt trién dia chà't cùa Ho Tày tbòng qua ké't qua phàn tich ve thành phàn thach hoc, mòi trUdng va càc yé'u tò'lién quan trong 10 ó'ng phóng, tu dò dUa ra hai giai doan phàt trién cùa cbùng trong Holocen muón, dò là giai doan bién lui trUdc khi dàp de song Hong va giai doan sau khi dàp de song Hong.

Giai doan bién lui trUóc khi dàp de song Hong dUdc dac trUng bang tram tich càt, càt san, càt hot tUdng long song dóng bang co co dò chon loc tò't, ngày nay san phàm cùa tram tich giai doan này vàn lo ra ò khu vUc phia Nam ho Tày (doan gàn tUdng dai Ly Tu Trong). Chuyén tiép lén trèn tàng tram tich này là Idp set, hot va hot càt màu nàu héng co dò chon loc tot tài tram tich tu bài bòi song Hong co ma lue này ho vàn con lién thòng vói song va dUdc bèi dàp tram tich theo hai hudng Dòng Bàc va Tày Nam.

Giai doan sau khi dàp de song Hong, ho Tày hoàn toàn bi co làp vói song Hong, do dò, Idp tram tich hot càt, bùn càt va set càt xào tròn manh va bùn, set màu xàm chuyén dàn sang xàm den nguón gó'c ho chinh thó'ng bàt dàu dUdc hinh thành.

Nhu vay, lich su phàt trién cùa bò Tày va bó Hoàn Kié'm nói riéng, khu vUc Ha Noi nói chung trong Holocen co sU gàn ké't chat che vói lich su phàt trién cùa boat dòng song Hong dien ra trong giai doan này.

IV. KÈT LUÀN

Holocen muon là thdi gian boat dóng sòi dòng nhà't cùa song Hong doan chày qua khu vUc Ha Noi. Lich su phàt trién cùa nò dUdc dànb dà'u bang hai tàng san phàm nguon gó'c song cùa hai giai doan trUdc va sau khi dàp de song Hong.

Su chuyén dich cùa long song Hong tu Tày Nam lén Dòng Bàc dà de lai hai ho móng ngUa là ho Tày va bó Yèn Sd, dong thdi kéo tbeo nò là mot loat càc bò dUdc bình thành trén khu vUc bài bòi thà'p dang ao

149

chuòm nhu ho Hoàn Kié'm, ho Bay Màu, ho Thién Quang, ho TrUdng Dinh, bó Thanh Nbàn, ho Dong Da, bó Vàn...

Trong Holocen muon, doan song Hong chày qua khu vUc Ho Tày va bó Yèn Sd dà trai qua hai giai doan dich chuyén. Tuy nhién, thdi gian dich chuyén cùa cbùng vàn chUa dUdc dinh tuoi chinh xàc vi con thié'u càc Cd sd tài lieu chi tié't. Ngoài ra, cho dé'n nay mò'i lién he cùng nhu su lién thòng giùa càc ho bài bòi vói song Tò Lich va ho Tày vói ho Yèn Sd chUa co Idi giài dàp. Do do, trong tUdng lai càn co nhùng cóng trình nghièn cùu ky hdn de giài quyé't mot càch triét de càc và'n de này.

TÀI LIEU THAM KHÀO

1. Tran Nghi, Dò Due Hùng, 1996. Anh hUóng cua de song Hong den quy ludi tién hóa tram tich hien dai cùa dóng bang Bàc Bó va suy nghi vi giài phdp xii ly. Tap chi Càc khoa hoc ve Trai Dà't.

2. Tran Nghi, Dinh Xuàn Thành, 2000. Nguón gdc vd lich su tién hóa ho Hoàn Kiém. Tap chi Khào co hoc 4 - 2000.

3. Tran Nghi, 2002. Nguón gdc va lich su tién hóa dia chat - mói trUòng Ho Tày trong mdi quan he vài hoat dóng song Hong

4. Vù Nhat Thàng, 2003. Dia chat va Tài nguyén Khoàng san Thành phóHà Nói. Cuc Dia chà't va Khoàng san Viét Nam.

150