lijst van vreemde, vooral latijnse termen die men, op het ... · web viewtitle lijst van vreemde,...
TRANSCRIPT
Lijst van vreemde, vooral Latijnse termen die men, op het Ryksargyf, in archiefstukken kan tegenkomen
Lijst van vreemde, vooral Latijnse termen
die men op Tresoar in archiefstukken
kan tegenkomenPRIVATE
door
drs. J. Visser en dr. B.S. Hempenius-van Dijk
Lijst van vreemde, vooral Latijnse termen die men op Tresoar in archiefstukken kan tegenkomenPRIVATE
Voor deze lijst is o.m. gebruik gemaakt van:
S.J. Fockema Andreae,Proeve van een woordenlijst der aan Friesland (onder de Republiek) eigene bestuurs- en rechtstermen, Monumenta Frisica, Fryske Archyfrige nr. 9, Fryske Akademy nr. 306, Ljouwert 1967.
H. Brouwer,Genealogie en oud schrift, Zaltbommel 1970.
J. Draak Jzn.,Beknopte genealogische gids voor Nederland. Het woordenboekje, Utrecht 1976.
Voor de niet-juridische termen hebben wij ons i.h.a. beperkt tot zuiver Latijnse woorden en uitdrukkingen; voor bastaardwoorden raadplege men de woordenboeken. Voor de aan bastaardwoorden zo rijke rechtstaal hebben wij de grenzen ruimer gesteld; deze termen maken de lectuur van rechterlijke archiefstukken voor velen onbegrijpelijk. De verklaringen der rechtstermen, vooral de uitvoerige, zijn grotendeels van mevr. dr. B.S. Hempenius‑van Dijk. Toch zal men nog wel eens woorden en uitdrukkingen tegenkomen die in deze lijst ontbreken; een zodanige lijst is eigenlijk nooit af. Wij houden ons dan ook graag aanbevolen voor eventuele aanvullingen en verbeteringen.
drs. J. Visser en dr. B.S. Hempenius-van Dijk
juni 1992
PRIVATE a(b)
van ... af, bij de lijdende vorm: door
a dato
van de dag af
ab instantia absolveren
van het ten laste gelegde vrijspreken
ab intestato
(erfgenaam) bij gebrek aan testament
a judice ex officio supplicans
aan de rechter op grond van diens ambt verzoekende
abiit, mv. abierunt
is vertrokken (in lidmatenlijsten)
absente
in afwezigheid van
absolutio pura
algehele vrijspraak
absolutoir
vrijsprekend
absoluut
ook: definitief
absolveren
vrijspreken
abusive
ten onrechte
acatholicus, vr.-ca
niet katholiek
accepit
heeft aangenomen
accepteren
aanvaarden
accoord
overeenkomst, in processen: overeenkomst tussen partijen ter beëindiging van het proces
accorderen
overeenkomen, een overeenkomst sluiten; overeenstemmen
accusant
de procespartij die haar tegenpartij van contumacie (zie aldaar) beschuldigt
(ge)accuseerde
de van contumacie beschuldigde
N.B. Is de beschuldiging toegewezen, dan wordt men gecontumaceerde
accuseren
(van contumacie) beschuldigen
acta
handelingen
actie
recht tot het instellen van een vordering, voortkomende uit eigendom of een ander zakelijk recht of uit een verbintenis
actuarius
functionaris die een openbare veiling houdt
actum
gedaan
ad definitivam usque
tot aan het eindvonnis
ad domum
ad fidem
aan huis (bij een gerechtelijke aanzegging of dagvaarding)
tot het geloof
ad finem litis
tot het eind van het proces
ad hoc
tot dit (doel)
ad octo
tot over acht (dagen)
ad primam
tegen de eerstvolgende (rechtdag)
ad triduum
tot over drie dagen
ad ulteriora procederen
verder gaan met de procesvoering
ad vota secunda
tot een tweede (trouw) belofte, - huwelijk
adde
tel op, voeg toe
additionaal
toegevoegd
admitteren
toegeven, toelaten
a(dmodum) r(everendus) d(ominus)
zeer eerwaarde heer
adsistent
adulter, vr.-ra, mv.-ri, -rae
helper, in 't bijzonder politiedienaar
echtbreker, overspelig
adultus, vr.-ta, mv.-ti, -tae
volwassen(e)
ae-
aetatis annorum A et mensium B
zie: e-
A jaren en B maanden oud
aetatis (suae)
op de leeftijd van (op portretten)
aetatis (anno) + getal
... jaren oud
alumnus
beursstudent
ancilla
dienstmeisje
annus, abl. a(nn)o, 2de nv.
mv. annorum
jaar
N.B. De ablativus is een Latijnse naamval die o.a. na bepaalde voorzetsels en bij tijdsaanduidingen wordt gebruikt. Hij eindigt bij woorden op -a meest op lange -a (vaak gespeld -â), soms op ‑ate, bij woorden op -us op -o, soms op -u, bij woorden op -um op -o, bij woorden op -es op -e en bij andere op -e of ‑i, soms met verandering van de stam.
A(nno) D(omini)
in het jaar des Heren
ante
voor (van tijd of plaats)
ante-interlocutoir
ante interlocutoriam (sententiam)
de fase van de procedure voor het tussenvonnis, waarbij aan beide partijen nader bewijs van hun stellingen wordt opgelegd.
N.B. Door dit speciale tussenvonnis wordt de procesgang in tweeën verdeeld, waardoor men spreekt van het proces ante interlocutoriam en het proces post interlocutoriam.
ante meridiem
voor de middag
anticipatie
het vooruitlopen op iets
appelleren
in beroep gaan
appoin(c)tement
beschikking op een verzoek, vaak in de kantlijn gesteld
appoin(c)teren
beschikken, beslissen
(ge)appraehendeerde
in hechtenis genomene
appraehenderen
in hechtenis nemen
appraehensie
inhechtenisneming
approberen
goedkeuren
arbitrale correctie
straf waarvan de maat aan de rechter wordt overgelaten
archiepiscopus
aartsbisschop
arrest
beslaglegging
arrestant
degeen die beslag laat leggen
arresteerde
degeen onder wie het beslag gelegd wordt
articulen
punten waaruit de ingediende schriftelijke processtukken bestaan; vandaar ook benaming voor zulke puntsgewijs gestelde stukken
a(rtium) l(iberalium) m(agister)
meester in de vrije kunsten (ongeveer gelijk te stellen met drs. in de letteren en wijsbegeerte)
assessor
bijzitter, lid van het grietenijgerecht
attestatie
getuigenis, getuigenverklaring
attesteren
getuigen
aut(h)entiek
echt
avi
grootouders
avia
grootmoeder
avus
grootvader
bannissement
verbanning
b(aptizatus), vr. -zata,
mv. ‑zati, -zatae
gedoopt(e)
baptizatus a ministro haeretico
gedoopt door een ketters bedienaar
beneficie van discussie
voorrecht de vordering te mogen betwisten
beneficiën
weldaden, voorrechten
beso(in)gneren
overleg plegen
bij provisie
voorlopig
billet
briefje (met namen van gedagvaarde getuigen)
calumnia
laster, kwellerij, chicane; zie: juramentum
cardinalis
kardinaal
cas
geval
casseren
teniet doen
castigeren
kastijden, tuchtigen
c(asu) q(uo)
in het geval dat, respectievelijk
catalogus
opsomming (zie voor de woorden die hierop kunnen volgen: nomina)
causa
(rechts)zaak, oorzaak, reden
causa civilis
burgerlijke rechtszaak
causa criminalis
strafzaak
causa debiti
reden van een (geld)schuld
cautie
waarborgsom
cautie pro litium expensis
waarborg voor de kosten van processen
caveren
borgstellen
circumductie van instantie
vrijspraak van de eis, tot de gedaagde opnieuw in rechte wordt aangesproken
citatie
dagvaarding
citeren
dagvaarden
clausulen
bepalingen (van de rechtsgang)
cler(icus) jur(is)
klerk van het gerecht
coelebs
ongehuwd(e)
collatie
vergelijking (van een afschrift met het origineel)
collatum concordat
komt blijkens vergelijking overeen
commissaris
functionaris met een speciale opdracht, b.v. rechter (raadsheer) die de opdracht heeft gekregen om voor een der partijen diens bewijsstukken in ontvangst te nemen, getuigen te horen enz.
commissie
aanstelling, opdracht
commissie onder het zegel
opdracht aan een raadsheer om voor een der partijen na het interlocutoir op bewijs de bewijsprocedure te leiden
commissie op een blijken
opdracht aan een deurwaarder om op de plaats waar zich een eigendomskwestie voordoet, de zaak te gaan zien en een voorlopige uitspraak te doen
committeren
aanstellen, een opdracht geven
communiceren
meedelen
comparant
degene die verschijnt
compareren
verschijnen
compensatis expensis
met compensatie van de gerechtskosten, die beide partijen van elkaar hebben geëist, maar die tegen elkaar wegvallen
concludendo
een gevolgtrekking makende, besluitende
concluderen
tot een slotsom komen, afsluiten
conclusie
slotsom, waarin de eiser aan het eind van het libel zijn vordering, resp. de gedaagde aan het eind van zijn antwoord de afwijzing van eisers vordering voordraagt
concordat
komt overeen (van een afschrift met het origineel)
condemnatie, condemnatum
veroordeling
condemneren
veroordelen
conditio, abl. -tione
voorwaarde
confessie
bekentenis, verklaring van de verdachte, waarin hij reageert op de "articulen examinatoir" van de procureur-generaal, hetzij bekennend of ontkennend
confinatie
hechtenis
(ge)confineerde
degene die in hechtenis zit
confirmatus – vr. -ta, mv. -ti, ‑tae
persoon die het vormsel heeft ontvangen
confiteren
bekennen
conjuncti
(in het huwelijk) verbonden
conju(n)x, mv. conj(uges)
echtgenoot, -note
consenteren
consentiens, mv. –ientes
toestemmen
toestemmende
consequentie
gevolg
considereren
in aanmerking nemen
consignatie
het bij het gerecht in bewaring geven van het geld waar het proces om gaat; synoniem: namptissement
consigneren
in bewaring geven van geld aan het gerecht
constat
het staat vast; zie: sub
consultatiën
overleg
contenderen
eisen
continuatie
het aanhouden (van de volgende stap in de procesgang tot de volgende rechtdag)
contra
tegen(over)
contrahunt, verl. t.
-traxerunt (matrimonium)
gaan (een huwelijk) aan
contra-reprobatie
bewijsvoering tegen het tegenbewijs (zie: probatie)
contra-rescriptie
zie: request
contrarie
in tegenspraak
(ge)contumaceerde
degene tegen wie de beschuldiging van verstek is toegewezen
contumacia, -macie
verstek
N.B. Dit heeft de bijbetekenis, dat degene die voor het Hof of een nedergerecht verstek laat gaan, daardoor blijk geeft van minachting voor de rechter (vgl. het Engelse begrip "contempt of court"); daarom wordt men hiervoor beboet
conventie
conversus, vr. -rsa, mv. ‑rsi, -rsae
(ad fidem)
oorspronkelijk proces
N.B. Wanneer op de eis van de eiser een tegeneis van de gedaagde volgt, noemt men de eerste de eis in conventie en de tweede de eis in reconventie; de eiser (in conventie) wordt dan gedaagde in reconventie en omgekeerd. Twee processen worden a.h.w. ineengeschoven en met behulp van deze beide termen onderscheiden.
bekeerd (tot het geloof)
copulatio
huwelijksvoltrekking
coram
in tegenwoordigheid van (getuigen, b.v. bij een huwelijk)
coram me
in mijn tegenwoordigheid
coram ... et aliquibus, quibusdam
aliis
in tegenwoordigheid van ... en enige anderen
coram et pluribus aliis
... en verscheiden anderen
..... et plurimis aliis
... en zeer veel anderen
corporeel
lichamelijk, daadwerkelijk
corpus
lichaam, rechtspersoon
correctie
bestraffing
corrigeren
bestraffen
corroboreren
bevestigen
credit
neemt voor waar aan
N.B. Wanneer tijdens een proces aan partijen nader bewijs van hun beweringen is opgelegd, kunnen beide partijen "probatoire articulen" overleggen aan de raadsheer-commissaris die de bewijsprocedure leidt. Deze articulen worden beantwoord door de tegenpartij. De commissaris geeft met de woorden "credit" "non credit" of "nescit" aan, hoe de tegenpartij over de stellingen van de ponerende partij denkt. Met "credit" wordt de geponeerde bewering aanvaard, met "non credit" bestreden en met "nescit" in het midden gelaten. Het resultaat is, dat de bewijsprocedure zich toespitst op de omstreden stellingen. De met "credit" beantwoorde stellingen staan verder tussen partijen vast.
cum
Met
c(um) a(nnexis)
met toebehoren
cum expensis
met (eis van) kosten
c(um) l(iberis)
met zijn/haar kinderen
c(um) m(atre)
met zijn/haar moeder (bij een vaderloze minderjarige)
cum omnibus annexis
met alle toebehoren
c(um) p(atre)
met zijn/haar vader (bij een minderjarige)
c(um) s(ociis)
met zijn medestanders, b.v. als gezamenlijke eisers of gedaagden
cum socio
met zijn medestander
c(um) s(uis)
met de zijnen
c(um) u(xore)
met zijn vrouw
curator
door het gerecht (meestal het Hof) benoemde beheerder van de goederen van iemand die wegens verkwisting, dronkenschap of geestesziekte onder curatele is geplaatst, of van een oudere minderjarige; zie: tutor
curator ad actum divisionis
beheerder van een te verdelen boedel, waarin minderjarigen of andere handelingsonbekwamen (mede) gerechtigd zijn
curator ad lites
proces-voogd, d.w.z. degeen die voor iemand met een wettige voogd of curator diens belang behartigt in een proces tegen die voogd of curator, b.v. voor een getrouwde vrouw tegen haar man
curatus
pastoor
custos
bewaker, koster
datum, abl. dato
gegeven; dag van uitgifte van een oorkonde of brief
d(e) d(ato)
daterende van
de effectu arresti
met betrekking tot de werking der beslaglegging
de nullitate
met betrekking tot nietigheid
de prima contumacia
van eerste verstek
de rato caveren voor
borgstellen voor (het aandeel dat een of meer medestanders als eisers of gedaagden bij veroordeling mogelijk moeten betalen)
N.B. De socii (zie: cum sociis) hebben elk een deel van de kosten bij te dragen, moeten daar ook borg voor stellen, maar een van hen kan het ook mede voor het aandeel van de anderen doen. Dit komt vooral voor bij een man, die tevens voor zijn vrouw borg stelt.
de restituendo
met betrekking tot terugbetaling
de secunda contumacia
van tweede verstek
de triduo ad triduum
van termijn tot termijn
N.B. Bij het voeren van een schriftelijke procedure mochten tussen het wisselen van de stukken maar drie weken liggen.
debat
bestrijding, in het bijzonder van een ingediende rekening
decideren
beslissen
declarant
eiser voor een gespecificeerd geldsbedrag
declaratie van kosten
eis die een eiser bij het gerecht indient wanneer hij een bepaald gespecificeerd geldsbedrag van de gedaagde te vorderen heeft
declareerde
declinatoir
gedaagde van wie een gespecificeerd geldsbedrag gevorderd wordt
zie onder exceptie
deduceerde
degeen tegen wie een deductie zich richt
deducent
degeen die een deductie voor gerecht brengt
deduceren
afleiden; aftrekken
deductie
stuk waarin uit gestelde feiten een eis (in rechte) wordt afgeleid; ook: aftrekking
definitieve sententie
eindvonnis
defunctus, vr. -ta, mv. ‑ti, ‑tae
overleden(e)
demoliëren
slopen
N.B. Komt vooral voor in de uitdrukking "het gedemolieerde Blokhuis".
D(enarius), mv. -rij
penning
N.B. Hiervan komt de Engelse afkorting d. voor penny.
denuntiatie
aanzegging
denuntiëren
aanzeggen
D(eo) V(olente)
zo God wil
depe(s)cheren
uitvaardigen, verzenden
deponent
hij die een verklaring aflegt
depositie
beëdigde verklaring, afgelegd voor een commissaris van het Hof of het nedergerecht
desert verklaren van een appel
verklaren, dat tegen een uitspraak van een nedergerecht geen hoger beroep mag worden ingesteld
desisteren
afzien
detentie
hechtenis; houderschap
diaconus
diaken
dicit
hij/zij zegt
dictum, mv. -ta
uitspraak (in een rechtszaak)
N.B. In de Quaclappen (archief van het Hof van Friesland, inv.nr. YY) zijn dicta geregistreerd, d.w.z. vonnissen in civiele zaken zonder vermelding van eis en antwoord. Zie verder J.L. Berns, De Archieven van het Hof Provinciaal, Leeuwarden
Toegang 13 deel 1 blz. 53-54.
dicunt
zij zeggen
die, mv. diebus
op de dag
dienen
verklaren, dat men zal leveren
dies, abl. die
dilatoir
dag
zie onder exceptie
dilay
uitstel
diminutiën
verminderingen, antwoord op een declaratie van kosten
discoord
onenigheid
discussie
(wederzijdse) bestrijding (van een ingestelde vordering)
D(octo)r, ook afgekort: D.
Leraar, hij die aan een universiteit is gepromoveerd, ook en vooral in de rechten en dus de huidige "Mr.".
domicilium citandi eligeren
een adres kiezen waar men gedagvaard kan worden, waar men dus "procesrechtelijk" te bereiken is tijdens de procedure
N.B. Dit was voor buiten Friesland wonenden verplicht.
d(omi)na
vrouwe
d(omi)n(u)s, ook afgekort: D.
heer, titel van ridders, seculiere priesters en predikanten
N.B.Van de vocativus (aanspreekvorm, die alleen bij de persoonsnamen op ‑us van de 1stenaamval afwijkt) domine (in het Latijn met toonloze e) komt ons woord "dominee". Waarom dit als "Ds." afgekort wordt, blijkt uit het bovenstaande.
domus, loc. -mi
(a)estimatie
huis
N.B.De locativus is een naamval die slechts bij enkele woorden voorkomt en een plaats aanduidt; domi betekent dus thuis. Bij andere woorden dient als zodanig de ablativus (zie bij annus).
schatting (van de waarde)
E(x)
uit
ex dictis dicendis
ex militia
uit hetgeen gezegd is en gezegd moest worden
uit de krijgsmacht (het garnizoen)
ex nobili officio
op grond van het edele ambt (van de rechter)
ex officio
uit hoofde van zijn ambt
ex testamento
(erfgenaam) op grond van een testament
ex thoro illegitimo
uit een onwettige verbintenis
ejus loco
in diens plaats (bij de naam van iemand die een afwezige doopgetuige vervangt)
emancipatie
ontslag uit de vaderlijke macht
enerveren
ontzenuwen
enquesten
eodem die
ondervraging van de getuigen
op dezelfde dag
ep(iscopu)s
bisschop
et, &
en
et c(a)etera, & c.
enzovoort
evictie
uitwinning, rechtsvordering waardoor een eigenaar zijn eigendom kan verliezen ten gunste van een ander, die beter recht heeft
examen, examinatie
ondervraging
examinatoir
dienende tot ondervraging
examineren
ondervragen
exceptie
uitzondering, in het bijzonder reden voor een gedaagde om niet te antwoorden op de eis van een eiser
N.B.Men onderscheidt drie soorten: declinatoire excepties, wanneer de gedaagde het gerecht waarvoor hij gedagvaard is, afwijst omdat hij het voor zijn zaak niet bevoegd acht; dilatoire excepties, wanneer de gedaagde de vordering te vroeg ingesteld acht; peremptoire excepties, wanneer de gedaagde het recht van de eiser om een vordering in te stellen, tout court bestrijdt.
excessen
misdragingen
excipieerde
degene tegen wiens eis een exceptie is gesteld
excipient
degene die een exceptie opwerpt
excuseren
verontschuldigen
executeren
(een vonnis) uitvoeren; een vordering gerechtelijk innen, eventueel door verkoop van goederen van de debiteur; ter dood brengen
executeur
uitvoerder, hoofd der politie van het nedergerecht
executie
voltrekking van een vonnis (civiel of crimineel)
exempel
(afschrikwekkend) voorbeeld
exempt
uitgezonderd, niet inbegrepen
exerceren
uitoefenen
exercitie
uitoefening
exhiberen
vertonen
exonereren
van een lastgeving ontheffen
expediëren
afdoen, beslissen
expeditie
afdoening, beslissing
expeditie (van justitie)
uitvaardiging van een rechterlijke uitspraak
expiratie
afloop van een gerechtelijke termijn
expireren
ten einde lopen
exploi(c)t
officiële kennisgeving van een citatie of andere mededeling van het gerecht aan de geciteerde
exploi(c)t uitbrengen, exploi(c)-
teren
officieel ter kennis brengen van een mededeling van het gerecht
extensie
uitvoerige opsomming (van kosten)
extra portam
buiten de (stads)poort
extra provinciam
buiten de provincie
extract
uittreksel
extraheren
een uittreksel maken
extra ordinaris
buitengewoon
extrema unctio
laatste oliesel
extremis (sacramentis) munitus,
vr. ‑ta, mv. ‑ti, ‑tae
van de laatste sacramenten voorzien
facit
maakt, bedraagt (in rekeningen)
famula
dienstmeisje
famulus
bediende
fatalia appellationis
de dingen die noodzakelijk zijn voor het instellen van het appel
f(ilia), mv. -liae
dochter
f(ilia) l(egitima)
wettige dochter
f(ilius), mv. -lii
zoon
f(ilius) l(egitimus)
wettige zoon
filiola
dochtertje
filiolus
zoontje
finaliter
uiteindelijk
finis
einde
(procureur)-fiscaal
procureur in dienst van het nedergerecht
fiscus
kas, ook: beheerder daarvan, penningmeester
f(olium), abl. -lio
blad
forma
woordelijke inhoud (van een vonnis)
fourneren
inleveren (van alle stukken die tot ondersteuning van de eis of het verweer dienen)
N.B.Het fourneren van een proces bestaat hierin, dat men alle stukken die deel uitmaken van het proces-dossier, in de griffie afgeeft
fournissement
lijst van ingeleverde stukken
franco
vrij (van zegelrecht)
fr(ater)
fuerat domi baptisatus (-ta) a
broe(de)r
was thuis gedoopt door
fugitief
voortvluchtig
ge-
in zelfstandig gebruikte voltooide deelwoorden van bastaardwerkwoorden vaak weggelaten; men zie op de vorm zonder dit voorvoegsel, b.v. geaccuseerde op accuseerde
geëxtendeerde sententie
uitgebreid vonnis, d.w.z. het vonnis met het libel van de eiser en het antwoord van de gedaagde
gemellus, vr. -la, mv. ‑li, ‑lae,
geminus, vr. -na, mv. ‑ni, ‑nae
tweeling
graphie
griffie, secretarie, in het bijzonder van het Hof
gratie
genade, begenadiging
gravamen
bezwaar(schrift)
graveren
belasten
grosse
gewaarmerkt afschrift van een akte (zie: minuut)
grosseren
een gewaarmerkt afschrift maken
haeres, mv. -redes
hic vr. haec, onz. hoc
2de nv. hujus,abl. m. hoc.
vr. hac, mv. hi, hae, haec,
2de nv. horum, harum,abl.
his
erfgenaam(name)
deze
hinc inde
van hier (en) van daar, wederzijds
H(oc) l(oco)
op deze plaats
h(oc) t(empore)
hodie
op deze tijd, tijdelijk (bij een functie)
heden
hora + rangtelwoord
uur
N.B.Voor de telwoorden zie Aanhangsel I.
hora matutina
ochtend-, voormiddaguur
hora vespertina
hujus anni
avond-, namiddaguur
van dit jaar
h(ujus) l(oci)
van deze plaats
hujus loco
in diens plaats
ibidem
op dezelfde plaats, aldaar
id
idem, vr. eadem, 2de nv.
ejusdem, abl. m. eodem
dat
dezelfde
idque
en dat, en wel
N.B."-que" achter een woord betekent hetzelfde als "et" ervoor.
ignotus
onbekend
illegitimus, vr. -ma, mv. -mi,
‑mae
imminens
onwettig
dreigend
impetrant
eiser
implorato
onder inroeping (van de rechterlijke beslissing)
imploreren
in absentia
afsmeken, inroepen
in afwezigheid van
N.B.Hier kan b.v. tussen staan: mae (mijn), ejus (zijn, haar), nostra (onze), eorum, vr. earum (hun), cujus (wiens, wier)
in cas subject
in het onderhavige geval
in cas van anticipatie procederen
procederen om te bereiken dat de gedaagde zal worden veroordeeld tot het aanstellen van een appelprocedure tegen de eiser
in causa
in zijn rechtzaak
in communi et ampliori forma
in algemene en ruimere zin
in confesso staan
door beide partijen toegegeven zijn
zaken die in confesso staan
zaken waarover beide partijen het eens zijn
in contradictoria
op tegenspraak
in dato
daterende van
in dorso
aan de rugzijde
in facie ecclesiae
in tegenwoordigheid van de kerkelijke gemeente
in factis
t.a.v. de gebeurtenissen (waarover geprocedeerd wordt)
in factis wijzen
bepalen dat de partijen hun beweringen nader moeten bewijzen (door schriftelijke stukken of door getuigen)
in feiten contrarie
oneens t.a.v. de gebeurtenissen
in forma
in de (rechtens vereiste) vorm
in judicio
op de rechtszitting
in margine
in de kantlijn
in matrimonium juncti
(zijn) in het huwelijk verbonden
in omnibus
op alle punten
in perpetuam rei memoriam
tot voortdurende gedachtenis aan de zaak
in prima instantia
in eerste instantie (t.o. beroep of revisie)
in qualitate (qualiteit)
in zijn hoedanigheid (zie: pro se)
in quantum pro accepteren
(de verklaring van de tegenpartij) aanvaarden voorzover afgelegd en voorzoveel de inhoud aangaat
in scriptis
in geschrifte
in statu houden
(een proces) in het verloop der procedure stil doen staan
in 't regard van
ten aanzien van
in territorio
in het stadsgebied, onder de klokslag
in viridi observantia
in levend gebruik, steeds onderhouden
index
bladwijzer, klapper; lijst (zie voor de woorden die hierop kunnen volgen: nomina)
infans
(klein) kind (letterlijk:niet-sprekende)
injungeren
opleggen
innocent
onnozel, van zijn verstand beroofd
insinuatie
aanzegging
insisteren
aandringen, bij iets blijven
insolentiën
onbeschaamdheden, ongepast gedrag
insolvent
niet in staat om te betalen
instantie
stap in de procedure
instructie
taakomschrijving
instrument
akte
intendit
bedoelt, eist; zelfstandig gebruik: het stuk
waarin een eiser zijn eis naar voren brengt, als de gedaagde wegens verstek contumax verklaard is, in uiterlijke vorm gelijk aan het libel
intentie
bedoeling, het door partijen gestelde
interdictie
verbod (om zelfstandig te handelen), onder curatelestelling
interlocutoir
tussenvonnis
N.B.Dit kan allerlei inhouden, maar in het Friese procesrecht is het interlocutoir bij uitstek het tussenvonnis waarbij de partijen wordt opgedragen hun beweringen nader te bewijzen
interrogata, -gaten,
interrogatoriën
vragen die door de getuigen beantwoord moeten
N.B.Deze worden in de kantlijn van de door een partij ingediende probatoire artikelen geschreven door de advokaat der tegenpartij, voorafgegaan door een formule waarin deze de raadsheer-commissaris verzoekt de getuigen die eerstgenoemde partij heeft opgeroepen om de artikelen te bevestigen, ook te horen op zijn vragen en zich het recht voorbehoudt de artikelen in het vervolg der bewijsprocedure te bestrijden met reprobatoire artikelen.
interrogeren
ondervragen
intervenient, interventor
degene die in een proces tussenbeiden komt voor de gedaagde en zich daarmee in diens
plaats stelt
N.B.Dit doet zich b.v. voor als in een proces m.b.t. een huis of stuk land in eerste instantie de huurder of pachter is gedagvaard en de eigenaar als gedaagde gaat optreden
interveniëren
zich voor een gedaagde in de plaats stellen
interventie
het tussenbeide komen voor een gedaagde
Int(h)imatie
mededeling
Int(h)imeerde
op de hoogte gestelde
Int(h)imeren
mededelen
ipso jure
iste, vr. -ta, mv. -ti, -tae
door het recht zelf, rechtens
die, deze
item
vervolgens
itereren
herhalen
judex
rechter
juncti
(zijn in het huwelijk) verbonden
juramentum calumniae
door partijen te zweren eed, dat men het proces heeft aangespannen om zijn recht te handhaven en niet om de tegenpartij dwars te zitten
j(uris) c(onsultus)
j(uris) u(triusque) d(octor)
rechtsgeleerde, advokaat
doctor in de beide rechten (oorspronkelijk Romeins en kanoniek, later Romeins en modern)
j(uris) u(triusque) l(icentiatus)
licentiaat in de beide rechten (lagere graad dan doctor)
jurisdictie
rechtsmacht, rechtsgebied
jus contrareprobandi
recht om het tegenbewijs te ontzenuwen
jus reprobandi
recht om tegenbewijs te leveren (zie probatie)
jus retentionis
retentierecht, d.i. recht om goederen die afgegeven zijn om te repareren, onder zich te houden tot de reparatie betaald is
justicier
gerechtelijk ambtenaar
justitie
uitoefening van rechtsmacht
juvenis, vergr. trap junior
jong(e man)
kalender
zie Aanhangsels II en III
legalia
het wettige, gerechtskosten en -salarissen
legitima tutrix
(moeder als) wettige voogdes
l(egitimatus) (vr. -timata) p(er) m(atrimonium) s(ubsequens)
gewettigd door later volgend huwelijk
legitimus, vr. -ma, mv. -mi, -mae
wettig
levavit, mv. -vaverunt
heeft (ten doop) geheven (voor de naam van de doopgetuige(n)
leveren
overdragen van een schriftelijk processtuk aan het Hof of nedergerecht
libel
schriftelijk stuk waarin de eiser zijn zaak uiteenzet en zijn eis stelt
l(iber), mv. -bri
boek
N.B.Komt in oudere werken neer op: hoofdstuk.
liberi
kinderen
l(i)b(ra), mv. -brae
pond (gewicht en munt), later ook: gulden
liquet
Is helder; zie: sub
lis
proces
litiscontestatie
vaststelling van een rechtsgeding door eis en antwoord
loco
in plaats van
l(ocus) s(igilli)
major, mv.-res
plaats van het zegel (in afschriften van gezegelde stukken)
onder
major(annis)
meerderjarig(e)
mandaat
mane
opdracht, besluit; ook machtiging om een proces te beginnen
ochtend; 's morgens vroeg
m(anu) p(ropria)
eigenhandig
marginaal
in de kantlijn vermeld
maritus, vr. -ta, mv. -ti
echtgenoot
m(ater)
moeder
matrimonio juncti
(zijn) in het huwelijk verbonden
matrina
meter, doophefster
me praesente
in mijn tegenwoordigheid
me teste
met mij als getuige
melioratiën
mennoni(s)ta, mv. -tae
verbeteringen (aan een huis)
doopsgezind
mensis, abl. -se, 2de nv.
mv. -sium
maand
meridies
middag(uur)
miles
soldaat, ridder
minister
minor, mv. -res
(lands)dienaar, hoog ambtenaar, vooral: gezant; ook: predikant (zie: verbi divini minister)
jonger
minor(annis)
minderjarig(e)
minuut
oorspronkelijk akte, waarvan de grosse het afschrift is
misen
mors, 2e nv. mortis
kosten
dood
mortuus, vr. -tua, mv. -tui, ‑tuae
overleden(e)
munimenten
bewijsstukken
namptissement
natus, abl. natu
= consignatie (zie aldaar)
geboorte
natus, vr. -ta, mv. -ti, -tae
geboren(e)
nepos, mv. -potes
kleinzoon
neptis, mv. -tes
kleindochter
nescit
zie: credit
nob(ili) cur(iae) of-
door het edele ambt van het Hof aan te vullen
f(icio) suppl(endis)
(gebruikt na: ex dictis dicendis)
nomen, abl. -mine, mv. -mina
naam
n(omen) n(escio)
de naam weet ik niet, onbekende
N.B.Men gebruikt ook een enkele N. voor een onbekende voor- of achternaam
nomina baptizatorum
namen der gedoopten
nomina defunctorum
namen der overledenen
nomina (matrimonio)
junctorum
namen der gehuwden
nomina mortuorum
namen der overledenen
nomina (sacro oleo) unctorum
namen dergenen die het H. Oliesel hebben ontvangen
nomina testium
namen der getuigen
nomine
uit naam van, vanwege
n(omine) lib(erorum)
vanwege zijn/haar (minderjarige) kinderen
nomine mariti
vanwege haar echtgenoot
n(omine) u(xoris)
non
vanwege zijn echtgenote
niet
non credit
zie: credit
non obstantibus feriis
et vacantiis
zonder rekening te houden met feest- en vrije dagen
non-comparitie
niet verschijnen
n(ota) b(ene)
let wel
n(otarius) p(ublicus)
nullius religionis
openbaar notaris
zonder godsdienst
numerus, abl. -ro
nunci actum est quod
ob
getal, aantal
N.B.De afkorting "no" is echter het Italiaanse woord "numero".
er is bericht dat
wegens
o(biit), mv. obierunt
is overleden (in doop- en lidmatenboeken)
occuperen voor
optreden als advokaat of procureur voor een gedaagde partij in een proces
oculaire inspectie
onderzoek met de ogen, bezichtiging ter plaatse
offereren
aanbieden
officie
ambt(splicht)
officier
ambtenaar, in dagvaardingen: deurwaarder
omni meliori modo ac via
op elke (mogelijke) betere wijze
opening van enquesten
bekendmaking aan de advokaten van wat de getuigen tijdens hun ondervraging hebben verklaard
oppidum, abl. -do
stad, vesting
zich opponeren
zich te weer stellen
oppositie
verweer
ordinantie
verordening, last
ordinarie
gewoonlijk
ordinaris
gewoon
ordine (judicii)
volgens de rechtsgang
ordonneren
gelasten, aanstellen
oriundus, vr. -da
afkomstig
p(agina)
bladzijde
p(a)p(a)
paus
parentes, afk. p(p).
ouders
parochus
pastoor
passeren
voorbijgaan, onbeantwoord laten van artikelen
p(ater)
vader; regulier geestelijke
pater miles ignotus
de vader (is) een onbekend soldaat
patet
staat open; zie: sub
patrina
meter, doophefster
patrini
doopheffers, doopgetuigen
patr(inus)
peter, doopheffer
patronymicum
zie aanhangsel IV
pauper
arme, pro Deo procederende
per
door (middel van)
per advocatum
(vertegenwoordigd) door zijn advokaat
p(er) m(atrimonium) s(ubsequens) l(egitimatus), vr. -timata
door later volgend huwelijk gewettigd
peregrinus, vr. -na
vreemdeling
peremptoir stellen (peremptoir zie ook onder exceptie)
periculum
aan een uiterste termijn binden voor het doen van de volgende stap in het proces
gevaar
perquisitiën
naspeuringen
persisteren bij de ordonnantie
verklaren dat men eraan vasthoudt, dat de advokaat van de tegenpartij de volgende stap in het proces doet
pertinentelijk
stipt, beslist, afdoende
petitoir
(vordering) op grond van eigendomsrecht (t.o. possessoir)
petrina
meter, doophefster
petrini
doopheffers, doopgetuigen
petrinus
peter, doopheffer
placet
het behaagt, goedkeuring door de burgerlijke overheid van de begeving van geestelijke ambten en goederen
playdoy (pleidooi)
mondeling gevoerde procedure
poene
straf
posant
degeen die de (b.v. probatoire) artikelen stelt
poseerde
degeen tegen wie de artikelen worden gesteld
positiën
(artikelsgewijze) stellingen van een partij
possessoir
(vordering) op grond van feitelijk bezit (t.o. petitoir)
post
na, achter
post-interlocutoir
post interlocutoriam (sententiam)
po(st)meridianus, vr. -na
de fase van de procesgang na het tussenvonnis, waarbij het proces op bewijs is gewezen (zie: ante-interlocutoir)
na de middag
p(ost) s(criptum)
naschrift
postridie
dag na het vermelde feest
post(h)umus, vr. –ma
na de dood van de vader geboren(e)
precario
ter bede
praefigeren
van tevoren vaststellen
praelectie
voorlezing
preparatoir
voorbereidend
presbyter
priester
praesens
tegenwoordig
praesentatie en offerte
aanbod van de gedaagde, behelzende een bepaalde tegemoetkoming aan de eis
praesente, mv. –tibus
in tegenwoordigheid van
praeses, abl. –side
voorzitter
praesteren
(een eed) afleggen; iemand verschaffen waar hij recht op heeft
praetens
beweerd
principaal
oorspronkelijk; hoofdzaak; opdrachtgever
priseren
pro
een prijs vaststellen voor
voor, i.p.v.
pro captiva, captivo
voor een gevangene (en daarom vrij van zegel)
pro Deo
om Gods wil, gratis
pro fisco
voor rekening der (lagere) overheid (en daarom vrij van zegel)
pro patria
voor het (vader)land (d.i. tot 1798: de provincie) (en daarom vrij van zegel)
pro paupere
voor een arme (en daarom vrij van zegel)
pro se et in qualitate
voor zichzelf en in hoedanigheid (als vertegenwoordiger van een ander)
N.B.Men kan ook enkel in qualiteit procederen, dus zonder zelf bij de zaak betrokken te zijn.
pro tempore
tijdelijk (bij een functie)
probandus, vr. –da
hij/zij die bewijs moet bijbrengen (van adellijke kwartieren voor opname in een ridderorde of adellijk stift, kwartierdrager/-draagster
probatie
bewijs, betoog dat dient om te bewijzen
N.B.De bewijsprocedure in Friesland kent drie fasen: de probatie, de reprobatie door de tegenpartij en tenslotte de contra-reprobatie door dezelfde partij als de probatie
probatoir
tot bewijs dienende
proces
schriftelijk gevoerde procedure, ook: de gezamenlijke processtukken
procuratie
lastgeving(sbrief) aan een advokaat of andere vertegenwoordiger voor het gerecht
procureur-acceptant stellen
verklaren, dat men als procureur van een procespartij zal optreden
procureur-fiscaal
procureur in dienst van een nedergerecht
prodigus
wegens verkwisting onder curatele gesteld
produceren
(getuigen) aanvoeren
productie
het aanvoeren van getuigen
profestum, abl. -to
dag voor het vermelde feest
profijt
(geldelijk) voordeel, aan een ambt verbonden
profijtelijk
gunstig
proles
kroost, kinderen
prolongeren
verlengen
pronuntiëren
propter, afk. ppr
uitspreken
wegens
protestatie
getuigenis, standpunt dat men in rechte inneemt
protesteren
getuigen, een standpunt in rechte innemen
puella, mv. -lae
meisje
puer, mv. pueri
jongen
pueriliter
als een kind
punten van officie
vraagpunten, door het gerecht aan de partijen te stellen
purge
zuivering (van verstek)
purgeren
zich zuiveren (van verstek)
quadrupliek
zie: repliek
Q(ualitate) q(ua)
in de hoedanigheid waarin (men optreedt)
qualiteit
hoedanigheid
quintupliek
zie: repliek
q(uod) a(ttestor)
hetgeen ik getuig (voor de handtekening van iemand die een verklaring of getuigenis aflegt)
ratione officii
uit hoofde van zijn ambt
readsumeren
voortzetten van het proces door de rechtsopvolgers van een procespartij
r(ecepta)
rechter-commissaris
ontvangen (bij datum, door de geadresseerde op een brief aangetekend)
zie: commissaris
recognosceren
erkennen
reconvenieerde
gedaagde in reconventie
reconveniënt
eiser in reconventie
reconventie
zie: conventie
(folio) r(ect)o
aan de voorzijde van het blad
redigeren
op schrift stellen
zich refereren
reformatres, vr. -a, mv. -ti, -tae
verwijzen, zich beroepen
hervormd
refutatie
weigering
rejecteren
verwerpen
relaas
verslag (van een deurwaarder of bode)
relateren
verslag uitbrengen, in 't bijzonder door de deurwaarder of bode
relatief
betrekking hebbende
remediën
geneesmiddelen, middelen tot verbetering
remonstrantie
laatste stuk dat partijen in een op bewijs gewezen proces mogen indienen en waarin zij met inachtneming van de bewijzen hun standpunten definitief uiteenzetten
renatus
herboren, synomiem voor: gedoopt
renuntiatie
het afstand doen (b.v. van het leveren van bewijs)
renuntiëren
afstand doen
repliek
antwoord van de eiser op het antwoord van de gedaagde
N.B.De repliek wordt weer gevolgd door de dupliek van de gedaagde, deze weer door de tripliek van de eiser, die weer door de quadrupliek van de gedaagde en met toestemming van het gerecht kunnen dan nog volgen quintupliek en sextupliek.
reprobatoir
dienende tot tegenbewijs
reprobatie
tegenbewijs (zie: probatie)
reproduceren
voor gerecht terugbrengen (van ter inzage gegeven stukken)
request
verzoekschrift
N.B.Hierop kan worden geantwoord met een rescriptie, die weer beantwoord kan worden met een contrarescriptie door de indiener van het request.
requirant
degeen die een verzoek indient, eiser
requireerde
hij tegen wie een request zich richt
rescriberen
schrijven door een requireerde van een verweerschrift tegen een request
rescriptie
verweerschrift tegen een request (zie aldaar)
resolveren
besluiten
respondent
degeen die antwoordt
r(espondet)
(de ondervraagde) antwoordt
r(everendus) d(ominus)
eerwaarde heer
r(everendus) p(ater)
eerwaarde pater
revies, revisie
herziening van een door het Hof geveld vonnis
N.B.Te onderscheiden zijn het klein-revies door het Hof zelf en het groot-revies door de Staten van Friesland.
extremis) sacramentis munitus, vr. -ta, mv. -ti, -tae
van de laatste sacramenten voorzien
salutair
heilzaam, gunstig
salva (in aliis, in omnibus) curiae reventia
behoudens de (in andere resp. alle zaken) aan het Hof verschuldigde eerbied
salvis except(ionibus)
et defens(ionibus)
behoudens de excepties en argumenten ter verdediging (zie: exceptie)
salvo jure
onder voorbehoud van recht
scholaster
schoolhoofd
scriba
schrijver, secretaris van een reformatorisch kerkelijk college
senex, vergr. trap senior
oud(e man)
sententie
vonnis
separatie
sequens, mv. -ntes
scheiding van goederen tussen een echtpaar, waardoor de voogdij van de man over zijn vrouw ophoudt en deze het beheer over haar goederen herkrijgt
volgende
sequester
degeen die gesequestreerde goederen beheert
sequestratie
beslaglegging uit voorzorg
servituut
(erf)dienstbaarheid, recht dat op een onroerend goed rust ten behoeve van een derde, b.v. over recht van overpad, een put in een stuk land, die door anderen gebruikt mag worden
sextupliek
zie: repliek
s(igillum)
zegel (de afkorting vaak op randschriften)
s(ine) p(role)
zonder nakroost (overleden)
solemneel
plechtig
s(olidus), mv. -di
schelling, stuiver (meestal 20ste deel van een libra, zie aldaar)
s(olvit)
heeft betaald (b.v. in de kantlijn van proclamaties voor de betaling van het consentgeld)
sommeren
eisen, gelasten
sopiatie
bedaring
soror
zuster
sponsa
bruid
sponsus
bruidegom
spurius, vr. -ria, mv. -rii, -riae
onecht (van kinderen)
status
stilstand in de procedure
de verleende status afdoen
de officiële stilstand in de procedure opheffen
stijl
geheel van regels die de rechtsgang bij een bepaald college beheersen
sub
onder
sub clausula constituti ac jure
retentionis et jus dominii
reservati in forma
sub conditione
onder verklaring, dat men voor een ander de zaak in kwestie bezit of uit naam van die ander met recht van retentie (zie: jus retentionis) en het recht van eigendom volgens de vorm voorbehouden
onder voorwaarde
sub constat, sub liquet, sub patet,
sub verum, sub vincit
onder ... ...
N.B.Deze e.a. woorden worden, afgezien van hun betekenis, gebruikt om naar bijlagen van processtukken te verwijzen, evenals en i.p.v. de letters van het alfabet
submissie
onderwerping aan de rechtsmacht
S(ub)s(cripsi)t
submergo
submersus est
heeft onderschreven (na een handtekening)
N.B.De afkorting wordt vaak "versierd", ver uitgehaald of anderszins onherkenbaar verminkt, al dan niet met onderstreping gecombineerd en vandaar in afschriften veelal weergegeven met de woorden "met zijne halen ende togen".
verdrinken
hij is verdronken
substitueren
in de plaats stellen van iemand die verhinderd is
substituut
plaatsvervanger
sui juris
handelingsbekwaam (door het bereiken van de meerderjarigheid)
summa
geldsbedrag, totaal
summatie
aanmaning om de betaling waartoe men veroordeeld is, te voldoen
suppleren
aanvullen
suppliant
smekeling, indiener van een verzoekschrift
suscepit, mv. -perunt
heeft (ten doop) geheven (voor de naam van een doopgetuige)
susceptor
peter, doopheffer
susceptores
doopheffers, doopgetuigen
susceptrix
meter, doophefster
suspenderen
schorsen
sustineren
volhouden, bezig zijn met het voeren van een proces
ta(u)xatie
raming, vaststelling van kosten
tempus deliberandi
tijd om te overleggen
ten fine
met het doel
ten principale
in de hoofdzaak
ter instantie
op verzoek
termineren
afsluiten
t(estis), mv. testes
testes supradictum, -tam non
fuisse baptizatum sunt
testes voluntatis parentum ut
baptizetur
getuige
getuigen dat bovengenoemde niet gedoopt was, zijn
getuigen van de wil der ouders, dat hij/zij gedoopt wordt
thorus
bed, slaapvertrek, huwelijk
t(omus)
(boek)deel
tripliek
zie: repliek
triumphant
winnaar van een proces
turbe
hinder
tutor
voogd
tutrix
voogdes
unctus, vr. -ta, mv. -tae, -ti
van het H. Oliesel voorzien
usufructuarius haeres
erfgenaam/-name t.a.v. het vruchtgebruik
ut ante
als voren
ut ponitur
zoals gesteld wordt
ut s(upra)
uterque, vr. utraque 2de nv.
utriusque
als boven
(elk van) beide(n)
uxor
echtgenote
vagabundus, vr. -da, vagus, vr.vaga
rondtrekkend, landloper
valideren
gelden, van waarde zijn
venia agendi
verlof om te procederen (tegen nauwe verwanten, tegen wie dat anders niet mag)
venia aetatis
venit hoc
meerderjarigheid(sverklaring) beneden de vereiste leeftijd
N.B.Verleend door het Hof (inv. nrs. BBB, CCC).
is hierheen gekomen
veraccorderen
tot overeenstemming brengen
v(erbi) d(ivini) m(inister)
bedienaar des goddelijken woords, predikant
verificatie
bewijs van de waarheid
verificeren
de waarheid bewijzen
(folio) v(ers)o
aan de keerzijde van het blad
verte
sla om, z.o.z.
verum
(het is) waar; zie: sub
vice
in plaats van
vidimus
wij hebben gezien, naam voor een oorkonde ter bevestiging van een oudere, die daarin woordelijk wordt weergegeven
v(idi)t
heeft gezien (voor de handtekening van de voorzitter van een college)
vigilia
nachtwake, vooravond, dag voor het vermelde feest
vincit
overwint; zie: sub
visiteren
onderzoeken
viva voce et stante
op de rechtszitting van het nedergerecht
judicio
in appel gaan, onmiddellijk na de uitspraak van een vonnis te kennen geven dat men in beroep gaat.
votum
stem, o.a. van een rechter bij de beslissing over een vonnis
Aanhangsel I. Latijnse telwoorden
PRIVATE
Hoofdtelwoorden
Rangtelwoorden
...maal
PRIVATE
1 unus, una, unum
primus, -ma. -mum
semel
2duo, duae, duo
secundus enz.
bis
3tres, tres, tria
tertius
ter
4quattuor
quartus
quater
5quinque
quintus
quinquies
6sex
sextus
sexies
7septem
septimus
septies
8octo
octavus
octies
9novem
nonus
novies
10decem
decimus
decies
11undecim
undecimus
undecies
12duodecim
duodecimus
duodecies
13tredecim
tertius
terdecies
14quattuordecim
quartus decimus
quaterdecies
15quindecim
quintus decimus
quindecies
16sedecim
sextus decimus
sedecies
17septendecim
septimus decimus
septendecies
18duodeviginti
duodevicesimus
duodevicies
19undeviginti
undevicesimus
undevicies
20viginti
vicesimus
vicies
21unus et viginti
unetvicesimus
unetvicies
22duo et viginti
duoetvicesimus
duoetvicies
28duodetriginta
duodetricesimus
duodetricies
29undetriginta
undetricesimus
undetricies
30triginta
tricesimus
tricies
40quadraginta
quadragesimus
quadragies
50quinquaginta
quinquagesimus
quinquagies
60sexaginta
sexagesimus
sexagies
70septuaginta
septuagesimus
septuagies
80octoginta
octogesimus
octogies
90nonaginta
nonagesimus
nonagies
100centum
centesimus
centie(n)s
200ducenti, -tae, -ta
ducentesimus
ducenties
300trecenti, -centae, -centa
trecentesimus
trecenties
400quadringenti, -tae, -ta
quadringentesimus
quadringenties
500quingenti, -tae, -ta
quingentesimus
quingenties
600sescenti, -tae, -ta
sescentesimus
sescenties
700septingenti, -gentae, ‑genta
septingentesimus
septingenties
800octingenti, -gentae, -genta
octingentesimus
octingenties
900nongenti, -tae, -ta
nongentesimus
nongenties
1000mille
millesimus
milies
2000duo milia
bis millesimus
bis milies
3000tria milia
ter millesimus
ter milies
Aanhangsel II. De Oud-Romeinse kalender
In oudere oorkonden vindt men wel eens dateringen volgens deze kalender.
Hierin wordt teruggeteld van drie dagen per maand:
Kalendae, 4de nv. -das, abl. -dis
1ste dag der maand:
Nonae, 4de nv. Nonas, abl. Nonis
5de (in maart, mei, juli en oktober 7de) dag der maand;
Idus, abl. Idibus
13de (in maart, mei, juli en oktober 15de) dag der maand.
De dag hiervoor heet "pridie", bij de andere wordt de dag waarvan men terugtelt, meegerekend in de uitdrukking "a(nte) d(iem)" met 4de naamval van het rangtelwoord en van de naam van de eerstvolgende teldag, vergezeld van de naam der maand (die bijvoeglijk gebruikt wordt) in het vrouwelijk meervoud. Zo althans is de uitdrukking in de Oudheid; later laat men "a.d." weg en zet de rest in de ablativus (de naam der maand ook wel in de 2de naamval). Meestal wordt het rangtelwoord met een
(Romeins) cijfer weergegeven. De dagen van de 14de resp. 16de der maand af heten dus naar de Kalendae van de volgende maand, maar die van december krijgen niet het jaartal van het volgende jaar. Ter verduidelijking geven wij hier de dagen van februari volgens deze kalender (naar het klassieke gebruik):
1Kalendis Februariis
2a.d. quartum Nonas Februarias
3a.d. tertium Nonas Februarias
4pridie Nonas Februarias
5Nonis Februariis
6a.d. octavum Idus Februarias enz.
12pridie Idus Februarias
13Idibus Februariis
14a.d. sextum decimum Kalendas Martias enz.
25a.d. quintum(schrikkeljaren: bis sextum) Kalendas Martias
26a.d. quartum(schrikkeljaren: quintum)""
27a.d. tertium(schrikkeljaren: quartum)""
28pridie(schrikkeljaren: a.d. tertium)""
29
(schrikkeljaren) pridie""
Als voorbeeld van de vereenvoudigde datering van later tijd volgen hier nog drie dezer dagen:
12 februari pridie Idibus Februarii(s)
13 februari Idibus Februarii(s)
14 februari XVI (sexto decimo) Kalendis Martii(s)
Namen der maanden 2de nv. 4de nv. vr. mv. abl. mv. afkorting
Januarius
-rii-rias-riis
Februarius
-arii-arias-ariis
Martius
-tii-tias-tiis
Aprilis
-lis-les-libus
Majus
MajiMajasMajis
Junius
JuniiJuniasJuniis
Julius
JuliiJuliasJuliis
Augustus
-ti-tas-tis
September
-bris-bres-bribus7ber,7bris enz.
October
-bris-bres-bribus8ber8bris enz.
November
-bris-bres-bribus9ber,9bris enz.
December
-bris-bres-bribusXber,Xbris enz.
Aanhangsel III. De Christelijke Kalender
Hoewel in de Middeleeuwen dateringen op de thans gebruikelijke wijze niet ongewoon zijn, overheersen toch die welke uitgaan van het kerkelijk jaar en de heiligenkalender. Dagen die niet met een belangrijke feestdag samenvallen, worden aangeduid met de dag der week, gevolgd door "ante" (voor) of "post" (na) met de naam van een feest. De dag voorafgaande aan het feest heet profestum of vigilia; de dag erna wordt wel "postridie" genoemd.
Dagen van de week
(dies, abl. die)Solis,dom(inica)- zondag
"""Lunae,feria secunda,- IIamaandag
"""Martis,feria tertia,- IIIadinsdag
"""Mercurii, feria quarta,- IIIIa (IVa)woensdag
"""Jovis,feria quinta,- Vadonderdag
"""Veneris,feria sexta,- VIavrijdag
"""Saturni, sabbatum, abl. - tozaterdag
Zondagen van het kerkelijk jaar en feesten uit de Paascyklus:
N.B.De namen zijn grotendeels ontleend aan de eerste woorden van de Introitus, de openingszang der mis; deze namen worden ook wel voorafgegaan door "dominica -" resp. "die qua cantatur" (zondag resp. dag waarop gezongen wordt)...
Dominica post CircumcisionemZondag na Nieuwjaar
In excelso throno
1ste zondag na Driekoningen
Omnis terra adoret te, Deus
2de zondag na Driekoningen
Adorate Dominium, omnes angeli3de zondag na Driekoningen
Adorate secundum
4de zondag na Driekoningen
Adorate tertium
5de zondag na Driekoningen
Adorate quartum
6de zondag na Driekoningen
Circumderunt me gemitus mortis
Septuagesima
9de zondag voor Pasen
Exsurge, quare obdormis, Domine?
Sexagesima
8ste zondag voor Pasen
Esto mihi in Deum protectorem
Quinquagesima
7de zondag voor Pasen
Caput jejunii
Feria quarta cinerum
Aswoensdag
Cineres
Invocavit me et ego exaudiam eum
Quadragesima
1ste zondag van de Vasten
N.B.Laatstgenoemd woord (= 40ste, 40-dagentijd) duidt ook de hele Vastentijd (van Aswoensdag tot Paaszaterdag) aan.
Feria quarta jejunii vernalis
Quatertemperwoensdag in de Vasten
Feria sexta jejunii vernalis
Quatertempervrijdag in de Vasten
Reminiscere miserationum tuarum2de zondag van de Vasten
Oculi mei semper ad Dominum3de zondag van de Vasten
Laetare, Hierusalem
4de zondag van de Vasten
Judica me, Deus
Passiezondag
Dominica Palmarum
Palmzondag
Coena Domini
Witte Donderdag
Parasceve
Goede Vrijdag
Pascha
Pasen
Quasi modo geniti infantes
Beloken Pasen
Misericordia Domini plena est terra2de zondag na Pasen
Jubilate Deo, omnis terra
3de zondag na Pasen
Cantate Domino Deo canticum novum4de zondag na Pasen
Vocem jucunditatis
5de zondag na Pasen
Ascensio (abl. -one) Domini
Hemelvaartsdag
Exaudi, Domine, vocem meamZondag na Hemelvaart
Pentecoste
Pinksteren
Feria quarta jejunii aestivi
Quatertemperwoensdag na Pinksteren
Trinitatis
Drievuldigheidszondag
Corpus Christi
Sacramentsdag
Domine, in tua misericordia
2de zondag na Pinksteren
Factus est Dominus protector meus3de zondag na Pinksteren
Respice in me
4de zondag na Pinksteren
Dominus illuminatio mea
5de zondag na Pinksteren
Exaudi, Domine secundum
6de zondag na Pinksteren
Dominus fortitudo plebis suae7de zondag na Pinksteren
Omnes gentes, plaudite manibus8ste zondag na Pinksteren
Suscepimus, Deus
9de zondag na Pinksteren
Ecce, Deus adjuvat me
10de zondag na Pinksteren
Cum clamarem ad Dominum
11de zondag na Pinksteren
Deus in loco sancto
12de zondag na Pinksteren
Deus, in adjutorium meum intende13de zondag na Pinksteren
Respice, Domine
14de zondag na Pinksteren
Protector noster
15de zondag na Pinksteren
Inclina, Domine, aurem tuam
16de zondag na Pinksteren
Feria quarta jejunii autumnalisQuat. woensdag na Kruisverheffing
Miserere mei, Domine
17de zondag na Pinksteren
Justus es, Domine
18de zondag na Pinksteren
Da pacem, Domine
19de zondag na Pinksteren
Salus propuli ego sum
20ste zondag na Pinksteren
Omnia quae fecisti nobis, Domine21ste zondag na Pinksteren
In voluntate tua, Domine
22ste zondag na Pinksteren
Si iniquitates observaveris
23ste zondag na Pinksteren
Dicit Dominus: Ego cogito
24ste zondag na Pinksteren
Dicit Dominus: secundum
25ste zondag na Pinksteren
Dicit Dominus: tertium
26ste zondag na Pinksteren
Dicit Dominus: quartum
27ste zondag na Pinksteren
Dicit Dominus: quintum
28ste zondag na Pinksteren
Ad te, Domine, levavi animam meam1ste zondag van de Advent
Populus Sion
2de zondag van de Advent
Gaudete in Domine semper
3de zondag van de Advent
Feria quarta jejunii hiemalis
Quatertemperwoensdag na Sint Lucia
Memento nostri, Domine
4de zondag van de Advent
Dominica post Natale DominiZondag na Kerstmis
Feesten op een vaste datum:
Circumcisio (abl. -one) DominiBesnijdenis des Heren, 1 januari
Epiphania
Verschijning des Heren, 6 januari
Antonius, 2de nv. -nii
17 januari
Agnes, 2de nv. Agnetis
21 januari
Purificatio (abl. -one) Mariae
Maria Lichtmis, 2 februari
Agatha, 2de nv. thae
5 februari
Valentinus, 2de nv. -ni
14 februari
Petrus (2de nv. Petri) ad CathedramSint Pieter(s Stoel), 22 februari
Matthias, 2de nv. -thiae
24 februari
Gregorius, 2de nv. rii
12 maart
Gertrudis
17 maart
Annuntiatio (abl. -one) MariaeMaria Boodschap, 25 maart
Marcus, 2de nv. -ci
25 april
Bonifatius, 2de nv. -tii
5 juni
Johannes Baptista, 2de nv. -nis -tistaeSint Jan de Doper, 24 juni
Petrus et Paulus, 2de nv. Petri et Pauli29 juni
Margaretha, 2de nv. -thae
13 juli
Maria Magdalena, 2de nv. Mariae -nae22 juli
Jacobus, 2de nv. -bi
25 juli
Laurentius, 2de nv. -tii
10 augustus
Assumptio (abl. -one) Mariae
Maria-ten-Hemelopneming, 15 augustus
Bartholomaeus, 2de nv. -maei
24 augustus
Nativitas (abl. Nativitate) MariaeMaria Geboorte, 8 september
Exaltatio (abl. -one) crucis
Kruisverheffing, 14 september
Lambertus, 2de nv. -ti
17 september
Matthaeus, 2de nv. -thaei
21 september
Michael, 2de nv. -elis
29 september
Omnes Sancti, 2de nv. Omnium -torumAllerheiligen, 1 november
Willebrordus, 2de nv. -di
7 november
Martinus, 2de nv. -ni
11 november
Caecilia, 2de nv. -liae
22 november
Andreas, 2de nv. Andreae
30 november
Barbara, 2de nv. -rae
4 december
Nicolaus, 2de nv. -lai
6 december
Conceptio (abl. -one) Mariae
Maria Ontvangenis, 8 december
Lucia, 2de nv. Luciae
13 december
Thomas, 2de nv. -mae
21 december
Nativitas (abl. -vitate) Domini,Geboorte des Heren, 25 december
Natale (abl. -li)
Stephanus, 2de nv. -ni
26 december
Innocentes, 2de nv. -tium
Onnozele Kinderen, 28 december
N.B.Voor de Mariafeesten vindt men ook de uitdrukking "B(eatae) M(ariae) V(irginis)" (van de Heilige Maagd Maria).
Er zijn nog veel meer feesten waarnaar gedateerd wordt; men raadplege hiervoor Grotefend, Taschenbuch der Zeitrechnung, of Strubbe en Voet, De chronologie van de Middeleeuwen en de Moderne Tijd in de Nederlanden.
Na "ante" en "post" wordt de 4de naamval gebruikt; deze eindigt bij namen op -a en mansnamen op -as op -am, bij woorden op -tas op ‑tatem, bij de namen op -es en -is op -em, bij de woorden op -o op ‑onem, bij de namen op -us op -um en is bij de overige (ook de meervouden op -es en Pascha) gelijk aan de 1ste naamval.
Bijzondere gevallen: Agnes - Agnetem; Pentecoste - -costen; Omnes Sancti ‑ Omnes -tos; Michael - -elem. De namen der heiligen blijven echter meest in de 2de naamval staan, waarbij men "dag" moet denken.
De introitus-namen blijven natuurlijk onveranderd.
Aanhangsel IV. Patronymica
Dit is geen woord uit de archieven, maar de vreemde naam (enk. -cum) voor de vadersnamen, die vroeger dienden om personen met dezelfde (voor)naam te onderscheiden (naast andere "toenamen" naar herkomst, beroep, eigenschappen enz. b.v. (Jan) Harmens, (Dirck) Dircxz(oon). Ze waren dus nodig voor personen zonder familienaam, maar komen ook voor in combinatie daarmee, b.v. (Jan) Claesen (Coiker). Geleerden studenten en schoolmeesters latiniseerden dikwijls hun naam, in welk geval het patronymicum een Latijnse 2de-naamvalsvorm of een Griekse uitgang kreeg, b.v. (Gellius) Benedicti (= Jelle Bearns), (Johannes) Hilarides (= Jan Hylkes). Soms wordt de naam van de grootvader toegevoegd en dan staat de vadersnaam in de 1ste naamval, b.v. (Lyckle) Pier Lyckles. In het spraakgebruik komt het patronymicum nog wel voor; ook mag het weer in akten van de Burgerlijke stand worden gebruikt.
In ruimere zin verstaat men onder patronymica ook dit soort namen als ze tot vaste familienamen geworden zijn, b.v. Willems, Pietersen, Andreae, Mensonides.
In het Oudfries komen patronymica voor die op - a, -ma, -na en -i(ng)a eindigen; ook deze zijn tot familienamen geworden, b.v. Aylva (spr. aalva of alua) van Alef, B(o)uma van B(o)uwe, Frankena van Franke, Hettinga van Hette, Unia van Oene. Later werd de betekenis van deze uitgangen niet meer begrepen en werden ze, vooral bij de verplichte aanneming van familienamen, ook achter andere woorden dan voornamen gezet, b.v. Poortinga, Straatsma; zo kan ook een Bouma zich naar "de bou" genoemd hebben. Omgekeerd werden ook patronymische achternamen gevormd met de uitgang -stra, die bewoner betekent (b.v. Beetstra, Joustra, Dijkstra); voorbeelden hiervan zijn Freerkstra en Sjoerdstra. Dat de Friese -ma, -i(ng)a- e.d. namen oorspronkelijk echte vadersnamen zijn, blijkt uit verschillende voorbeelden in het Stamboek van de Friese Adel, b.v. Jancko Douwama, zoon van Douwe Oenema (l, 95), de kinderen van Haring Donia, die zich Harinxma noemen (l, 149), die van Juw Hottinga, die de naam Juwinga aannemen (l, 238).
Ook in vele andere talen zijn familienamen uit patronymica ontstaan; als voorbeelden noemen wij (met Nederlandse en Friese equivalenten):
Duits:
Christiansen,vgl. Kersten
Engels:
Johnson,
vgl. Jansen,
Jansma
Deens:
Andersen,
vgl. Andriessen,
Andringa
Noors:
Björnson,
vgl. Berends,
Beintema
Spaans:
Hernandez,vgl. Ferdinandusse
Russisch:
Pawlow,
vgl. Poulussen,
Palsma
Hebreeuws:
Ben-Halevi,vgl.
Leefsma
De eerste generaties der latere Russische tsarenfamilie geven een voorbeeld van vaders- en grootvadersnaam gecombineerd, waarbij de laatste later tot familienaam wordt:
I
Roman Joerjewitsj Sacharin (zoon van Joerij, kleinzoon van Sacharij)
II.
Nikita Romanowitsj Joerjew
III.
Fjodor Nikititsj Romanow
IV.
Michail Fedorowitsj Romanow
In het Russisch is het patronymicum (meest op -witsj, vr. -wna eindigende) nog in levend gebruik als beleefde aanspreekvorm, ook zonder familienaam, b.v. Leonid Iljitsj (Brezjnew).