li/kkz ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkau k ¸®.kkÚ;k lel;kapk vh .... vaibhav jadhav 1.pdf · jadhav...
TRANSCRIPT
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4836
Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ¸®.kkÚ;k leL;kapk vH;kl
cksjls t;oar1 & tk/ko oSHko
2] Ph. D.
1inohèkj f’k{kd] f’k{k.k eaMG iq.ks egkuxjikfydk] iq.ks‐
2lgk¸;d izk/;kid] Lkkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks‐
ÁKkoar* gs jk‛Vªkph ekSyhd laiÙkh vkgsr- ÁKkoarkapk ‘kks/k ?ksÅu R;kapk fodkl dj.;kP;k
mÌs’kkus ‘kkldh; ikrGhoj osxosxGs Á;Ru dsys tkrkr- R;klkBh ‘kkys; thoukiklwu Li/kkZ
ijh{kkaps vk;kstu dsys tkrs- ‘kkys; thoukr ÁFkep Li/kkZ ijh{kkaph vksG[k d#u ns.kkjh o
Li/kkZ ijh{kkapk ik;k ekuyh tk.kkjh ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{kk (H.S.S.) ÁkFkfed
f’k{k.kkP;k VII;krhy vR;ar egŸoiw.kZ Li/kkZ ijh{kk vkgs- ;k ijh{k¢r xf.krh fØ;k djrkauk
vusd leL;k ;srkr- ;k leL;kaps fo’ys‛k.k d#u R;kaP;k fujkdj.kkps mik; ‘kks/k.ks vko’;d
vkgs- R;klkBh iq.ks egkuxjikfydk O;oLFkkiukP;k egkjk‛Vª ‘kklukPkk vH;klØe vlysY;k
ejkBh ek/;ekP;k fo|kfudsru ‘kkGsrhy fo|kF;kZaalkBh ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ÿkh ijh{kk ;k
‘kkys; Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ¸®.kkÚ;k leL;kapk vH;kl d¢yk- rRiwoÊ ;k
fo"k;k'kh lacaf/kr o lk/kE;Z vl.kkÚ;k la'kks/kukaiSdh ih-,p~-Mh- Lrjkojhy ,d] ,e~],M~]
Lrjkojhy rhu vkf.k Ñrhla’kks/kus pkj v’kk ,dw.k vkB la’kks/ku ”rhapk vH;kl dj.;kr
vkyk- losZ{k.k i)rhpk okij djrkauk Ekfgrh ladyuklkBh la’kks/kdkus fo|kFkhZ o f’k{kdkalkBh
feJ Á’ukoyh rlsp ‘kkGkÁeq[kkalkBh Lkkjlaxzkgd eqyk[krh (Eclectic Interview) ;k
lk/kukapk mi;¨x dsYkk- laHkkO;rsoj vk/kkjhr ;kn`fPNd o xqPN uequk fuoM i)rhus fuoM
d#u ikp ‘kkGkarhy – 5 ‘kkGkÁeq[k] 15 f’k{kd o 325 fo|kFkhZ ;kaP;kdMwu ÁkIr ekfgrhph
lqlaxrh ykoyh- Á’ukoyh o eqyk[krh}kj¢ ÁkIr ekfgrhps vuqØes ‘ksdMsokjh ;k la[;k
‘kkL=h; o xq.kkRed lk/ku oki:u fo’ys‛k.k ¼Creshwell, 2011½ rlsp vFkZfuoZpu ¼ijh{ksph
iwoZr;kjh] xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;k] leL;kaojhy mik;;kstuk o loZlk/kkj.k
vfHkÁk; ;k pkj foHkkxkr½ dsys- R;ko#u uQk rksVk] ‘ksdMsokjh] ljGO;kt] n’keku ifjek.ks]
elkfoylkfo gs mi?kVd vH;kl.ks o ekxZn’kZu dj.ks rqyusus dBh.k@ vo?kM vlwu]
fo|kF;kZauk dBh.k ?kVdkapk vH;kl djrkauk daVkGk ;sr¨] ladYiukaph Li‛Vrk vkf.k n`<hdj.k]
dkBh.; ikrGhps Á’u lksMfo.;kpk iqjslk ljko ul.ks] vpwdrk o osx ;kaps ;ksX; larqyu
lk/krk u ;s.ks] osxoku xf.krh; fØ;k dsY;kl mÙkj pqd.ks] i;kZ;krhy mÙkj vksG[krkauk o
i;kZ; uksanforkauk pqdk gks.ks] xf.krh fØ;k djrkauk ykx.kkÚ;k vf/kdP;k osGseqGs Á’uif=dk
iw.kZi.ks lksMfork u ;s.ks gs fu‛d‛kZ dk<ysyss vkgsr- rlsp vo?kM@ dBh.k okV.kkÚ;k
mi?kVdkarhy ladYiukalaca/kh ?kVdfugk; fo|kF;kZauk vkf.k vpwdrk o osx ;kaps ;ksX; larqyu
lk/k.;klkBh f’k{kd o fo|kFkhZ ;kauk ekxZn’kZukph vko’;drk vkgs- ;k mik;;kstuk
lqpfoysY;k vkgsr- ;k fu‛d‛kkaaZ‘kh lkE;n’kZd fu‛d‛kZ brj la’kks/kukrgh vk<Gwu vkysr-
fo|kF;kZauk ‘kkfCnd mnkgj.kkaps iVdu vkdyu gksr ukgh- fo|kF;kZaph iwoZr;kjh deh vlrs-
rksp rksp ?kVd iqUgk iqUgk f’kdokok ykxrk s ¼exj2013½- ewyHkwr ladYiuk u let.ks o
ewyHkwr fØ;k djrk u ;s.ks gh vuqÙkh.kZ gks.;kph Áeq[k dkj.ks vkgsr- ‘kkGkae/;s Á’uif=dk
lksMowu ?ks.;kpk ljko d#u ?ksryk tkr ukgh ¼{khjlkxj] 2008½- ;k nksUgh la’kks/kukauqlkj
Abstract
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4837
ns[khy v’kk ÁdkjP;k leL;k tk.korkr- ‘kky s; Li/kkZ ijh{kkek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{kk
gh fo|kF;kZaP;k Hkkoh Tkhoukrhy vusd ijh{kkaP;k n`‛Vhus ik;kHkj.kh vlY;kus egÙoiw.kZ vkgs-
;k ijh{ksrhy Á’ukaps Lo#i oLrqfu‛B cgqi;kZ;h vkgs- Eg.kwu ;kr Á’u lksMfo.;kP;k
i)rhis{kk vpwdrk o osxkyk egÙo vkgs- ;k la’kks/kukP;k ekè;ekrwu ;’k feGfo.;klkBh
xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kaPkk vH;kl dsY;keqGs leL;kaoj ekr djrk ;sbZy o
;’kçkIrhPkk ekxZ lqYkHk gksÃy- rlsp ekxZn’kZd] ikyd] Á’kkld ;k {ks=kr dke dj.kkÚ;k
laLFkk vkf.k la’kks/kd ;k lokZauk gs la’kks/ku fn’kkn’kZd o mi;qDr Bjsy-
lwpukRed ¼Ekq[;½ ‘kCn% ‘kkys; Li/kkZ ijh{kk] ek/;fed ‘kkGk f’k‛;oŸkh ijh{kk] xf.krh fØ;k]
fo|kfudsru ‘kkGk
1. ÁLrkouk
ekuoh fodklklkBh Li/kkZRed okrkoj.kkph vko’;drk vlrs- Li/kkZ
gh lkekftd Ásj.kk vkgs- Li/ksZeqGs thoukr mRlkg fuekZ.k gksrks- uSlfxZd
ifjiDorsyk o O;Drhr lq/kkj.kk ?kMowu vk.k.;kl Li/kkZ mi;qDr Bjrs- thoukrhy
/;s; lk/; djrkauk vusd VIis ikj djkos ykxrkr- ;kr O;fDreŸo fodkl gk
egŸokpk Hkkx vkgs- O;fDreŸo fodklkr fofo/k xq.koSf’k‛VÓkkapk lekos’k gksrks-
O;fDreŸo fodklkr cqf)eŸkk gs vR;ar egŸokps xq.koSf’k‛VÓk vkgs- cqf)eŸkk gh
QDr ekuokykp ykHkysyh nSoh ns.kxh vkgs-
ÁKkoar gs jk‛Vªkph ekSyhd laiÙkh vkgsr- ÁKkoarkapk ‘kks/k ?ksÅu R;kapk
fodkl dj.;kP;k mÌs’kkus ‘kkldh; ikrGhoj osxosxGs Á;Ru dsys tkrkr-
R;klkBh ‘kkys; thoukiklwu Li/kkZ ijh{kkaps vk;kstu dsys tkrs- LFkkfud
ikrGhiklwu vkarjjk‛Vªh; ikrGhi;Zr vusd Li/kkZ ijh{kk vkgsr- Li/kkZ ijh{kk
osxosxGÓkk mÌs’kkus ?ksrY;k tkrkr- fofo/k [kktxh vFkok ‘kkldh; vkLFkkiukaoj
mesnokjkaph fuoM dj.;klkBh] f’k{kd inklkBh ik= mesnokjkaph fuoM
dj.;klkBh] jk‛Vªh; o jkT; Lrjkojhy vH;klØekaP;k Áos’kklkBh] vkarjjk‛Vªh;
ikrGhoj foKku vkf.k xf.kr vkWafyfEi;kMlkBh rlsp dsanz ‘kklu o jkT;
‘kklukekQZr ‘kkys; f’k{k.kkiklwu mPp f’k{k.kki;Zr ÁksRlkguij f’k‛;o`Ùkh
ns.;klkBh Li/kkZ ijh{kkaps vk;kstu dsys tkrs- ¼e-ª jk- i- ifj‛kn] 2009½ ;k Li/kkZ
ijh{kkae/;s xf.krh fØ;kaoj vk/kkjhr Á’u lksMforkauk fo|kF;kaZuk ;s.kkÚ;k leL;kaoj
ekr dj.;kph xjt vlY;kP;k tk.khosrwu la’kks/kdkus ÁLrqr la’kks/kudk;Z dj.;kps
Bjfoys-
2. la’kks/kukph xjt o egÙo%
egkjk‛Vªkr lu 1954 iklwu iwoZ ek/;fed o ek/;fed ‘kkGk
f’k‛;o`Ùkh ijh{kk ‘kkys; Lrjkoj ?ksryh tkrs- ‘kkys; thoukr ÁFkep Li/kkZ
Scholarly Research Journal's is licensed Based on a work at www.srjis.com
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4838
ijh{kkaph vksG[k d#u ns.kkÚ;k ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{kk (H.S.S.) vkf.k
iwoZ ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{kk (M.S.S.) ;k ijh{kk loZ Li/kkZ ijh{kkapk
ik;k vkgsr vls ekuys tkrs- Eg.kwu ;k ijh{kkaps fo’ks‛k egÙo vkgs- ;k f’k‛;o`Ÿkh
ijh{ksiSdh ÁkFkfed f’k{k.kkP;k VII;krhy ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ÿkh ijh{kk gh
vR;ar egŸoiw.kZ Li/kkZ ijh{kk vkgs- ;k ijh{k¢r xf.krh fØ;k djrkauk vusd leL;k
;srkr-
vkt Kkukps {ks= >ikVÓkkus foLr`r gksr vkgs- loZp {ks=kr Kkukpk
foy{k.k foLrkj >kysyk vkgs- oSKkfud o brj {ks=kaizek.ksp ‘kS{kf.kd {ks=krns[khy
vusd vMp.kh o leL;k iq<s ;sr vlrkr- mfÌ‛V laiknu dj.;kdjhrk ;k
leL;kaps fo’ys‛k.k d#u R;kaP;k fujkdj.kkps mik; ‘kks/k.ks vko’;d vkgs- f’k{k.k
{ks=krhy fofo/k iSyaw’kh lacaf/kr lq/kkj.ksP;k dkeh vko’;d fu;e] mi;qDr i)rh
rŸokaapk ‘kks/k ?ks.ks gs ‘kS{kf.kd la’kks/kukps eq[; /;s; vkgs- f’k{k.k izfØ;sr fuekZ.k
gks.kkÚ;k vusd Á’ukaph mŸkjs ‘kS{kf.kd la’kks/kuk}kjs lkiM.ks ‘kD; vkgs- v’kk
la’kks/kukr fu;kstuiwoZ o i)r’khji.ks vko’;d ekfgrh xksGk d#u frps
‘kkL=’kq) foospu d#u fo|eku leL;sps fujkdj.k dj.;klkBh fo’oluh; mik;
‘kks/kwu dk<ys tkrkr- ¼eqGs o mekBs] 2000½
3. la’kks/ku leL;sps fo/kku
iq.ks egkuxjikfydk O;oLFkkiukP;k egkjk‛Vª ‘kklukPkk vH;klØe
vlysY;k ejkBh ek/;ekP;k fo|kfudsru ‘kkGsrhy fo|kF;kZaalkBh ek/;fed ‘kkGk
f’k‛;o`Ÿkh ijh{kk ;k ‘kkys; Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ¸®.kkÚ;k
leL;kapk vH;kl dj.ks-
4. la’kks/kukph mfÌ‛VÓks%
1- Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kapk ‘kks/k ?ks.ks-
2- Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kaps oxÊdj.k dj.ks-
3- Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kalaca/kh mik;;kstuk
lqpfo.ks-
5. la’kks/ku ç’u%
1- Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk dks.kR;k leL;k ;srkr\
6. O;kIrh] ifje;kZnk vkf.k e;kZnk
O;kIrh%
1- ÁLrqr la’kks/ku f’k{k.keaMG] iq.ks egkuxjikfydsP;k fo|kfudsrue/khy ‘kkys;
Li/kkZ ijh{kkek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ÿkh ijh{ksl ik= loZ fo|kF;kZalkBh vkgs-
2- ÁLrqr la’kks/ku gs mPp ÁkFkfedps oXkZ vl.kkÚ;k loZ ‘kkGka’kh lacaf/kr vkgs-
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4839
ifje;kZnk%
1- ÁLrqr la’kks/ku ‘kkys; Li/kkZ ijh{kkek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ÿkh ijh{ksiqjrs
e;kZnhr vkgs-
2- ÁLrqr la’kks/ku ‘kkys; Li/kkZ ijh{kkek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ÿkh ijh{ksrhy
xf.kr fo‛k;kiqjrs e;kZnhr vkgs-
4- ÁLrqr la’kks/ku gs f’k{k.keaMG] iq.ks egkuxjikfydsP;k dk;Z{ks=kiqjrs e;kZnhr
vkgs-
5- ÁLrqr la’kks/ku gs f’k{k.keaMG] iq.ks egkuxjikfydsP;k fo|kfudsru ‘kkGkaiqjrs
e;kZnhr vkgs-
7- ÁLrqr la’kks/ku gs 201314 ;k ‘kS{kf.kd o‛kkZiqjrs e;kZnhr vkgs-
e;kZnk%
1- ÁLrqr la’kks/ku ‘kkGkÁeq[kkaP;k eqyk[krharhy Áfrlknkaoj voyacwu vkgs-
2- ÁLrqr la’kks/ku f’k{kd o fo|kF;kZaP;k Á’ukoyharhy Áfrlknkaoj voyacwu
vkgs-
7. lacaf/kr la’kks/kukpk vk<kok%
iwoZ ek/;fed 'kkGk f'k";o`Ùkh ijh{kk gh b;Ùkk pkSFkhP;k o ek/;fed
'kkGk f'k";o`Ÿkh ijh{kk gh b;Ùkk lkrohP;k fo|kF;kZalkBh egkjk‛Vª jkT; ijh{kk
ifj‛knsdMwu QDr egkjk‛Vªkrp ?ksryh tkrs- R;keqGs ;k ijh{ksP;k
{ks=kr eksBÓkk izek.kkoj la'kks/kus >kysyh ukghr-
jk"Vªh; ikrGhojhy jk"Vªh; 'kS{kf.kd la'kks/ku o Áf'k{k.k ifj"kn
(N.C.E.R.T.), uoh fnYyh ;kaps ekQZr jk"Vªh; ÁKk 'kks/k ijh{kk (N.T.S.E.),
vkfFkZdn`"VÓkk nqcZy ?kVdkrhy fo|kF;kZalkBh f'k";o`Ÿkh ijh{kk (N.M.M.S.E.) o
uoksn; fo|ky; Áos'k ijh{kk ;k ijh{kkaps jkT; Lrjkoj vk;kstu dsys tkrs-
Li/kkZ ijh{kkafo"k;h ;kiwohZ >kysY;k la'kks/kukapk vk<kok ?ks.;klkBh
fofo/k fo|kihBkarwu >kysyh la'kks/kus] fofo/k ladsrLFkGs] ekflds ;kaP;kekQZr 'kks/k
?ksryk- ;kpcjkscj egkjk"Vª jkT; ijh{kk ifj"kn (M.S.C.E.)] iq.ks( egkjk"Vª jkT;
'kS{kf.kd la'kks/ku o Áf'k{k.k ifj"kn (M.S.C.E.R.T.), iq.ks vkf.k egkjk"Vª
ÁkFkfed f'k{k.k ifj"kn (M.P.S.P.), eqacbZ ;k jkT;Lrjh; laLFkkae/kwu ;k fo"k;k'kh
lacaf/kr o lk/kE;Z vl.kkÚ;k la'kks/kukapk vk<kok ?ksrysyk vkgs- ;kr ih-,p~-Mh-
Lrjkojhy ,d] ,e~],M~] Lrjkojhy rhu vkf.k ”rhla’kks/kus pkj v’kk ,dw.k vkB
la’kks/ku ”rhapk vH;kl dj.;kr vkyk-
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4840
8. la’kks/ku i)rh
ÁLrqr la’kks/kuklkBh losZ{k.k la’kks/ku i)rhpk okij dsysyk vkgs-
ÁLrqr la’kks/kukrhy mfÌ‛VkP;k iwrZrslkBh losZ{k.k i)rhpk okij djrkauk la’kks/kdkus
R;klkBh fo|kFkhZ o f’k{kd Á’ukoyh v’kk nksu Á’ukoY;k fodflr dsY;k- rlsp
‘kkGkÁeq[kkalkBh eqyk[krhps vk;kstu dsYks- iq.ks ‘kgjkrhy f’k{k.keaMG iq.ks
egkuxj ikfydsP;k 18 fo|kfudsruiSdh laHkkO;rsoj vk/kkjhr ;kn`fPNd o xqPN
uequk fuoM i)r oki:u ikp ‘kkGkarhy - 5 ‘kkGkÁeq[k] 15 f’k{kd o 325
fo|kFkhZ ;kaP;kdMwu ÁkIr ekfgrhph lqlaxrh ykoyh- Á’ukoyh}kj s ÁkIr ekfgrhps
‘ksdMsokjh gs la[;k ‘kkL=h; lk/ku oki:u o eqyk[krh}kj¢ ÁkIr ekfgrhps xq.kkRed
lk/ku oki:u fo’ys‛k.k ¼Creshwell, 2011½ rlsp vFkZfuoZpu ¼ijh{ksph
iwoZr;kjh] xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;k] leL;kaojhy mik;;kstuk o
loZlk/kkj.k vfHkÁk; ;k pkj foHkkxkr½ dsys-
9.tula[;k
ÁLrqr la’kks/kuklkBh iq.ks ‘kgjkrhy f’k{k.k eaMG iq.ks
egkuxjikfydsP;k fo|kfudsrue/khy ‘kkys; Li/kkZ ijh{kk ek/;fed ‘kkGk
f’k‛;o`Ùkh ijh{ksl clysys loZ fo|kFkhZ gh tula[;k vkgs-
10. uequk fuoM i)rh
ÁLrqr la’kks/kuklkBh uequk fuoM djrkauk iq<hyÁek.ks dk;Zokgh dsyh-
1. iq.ks egkuxjikfydsP;k {ks=h; dk;kZy;karxZr f’k{k.k eaMGkP;k ,dw.k 18
fo|kfudsru ‘kkGk vkgsr- R;krhy laHkkO;rsoj vk/kkjhr ;kn`fPNd uequk fuoM
i)rhus 5 fo|kfudsru ‘kkGk fuoMY;k-
2. fo|kFkhZ o f’k{kd Á’ukoyh vkf.k ‘kkGkÁeq[k eqyk[krhlkBh xqPN uequk fuoM
i)rhus ÁR;sd ‘kkGsrhy ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{ksyk Áfo‛V
>kysys@clysys 65 fo|kFkhZ] R;kauk xf.kr fo‛k;kps ekxZn’kZu dj.kkj s 3 f’k{kd
o lacaf/kr ‘kkGsps ‘kkGkÁeq[k ;kaph fuOkM dj.;kr vkyh-
la’kks/kukrhy Ukequk fuoM
(lkj.kh Ø-%1.1)
v-Ø- Ukequk ÁR;sdh la[;k fo|kfudsru
‘kkGk la[;k
,dw.k la[;k
1 fo|kFkhZ 65 5 325
2 f’k{kd 03 5 15
3 ‘kkGkÁeq[k 01 5 05
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4841
11. ekfgrh ladyukph lk/kus
v½ Á’ukoyh%
feJ Á’ukoyh ÁLrqr la’kks/kukr la’kks/kdkus feJ Á’ukoY;k fodflr dsY;k-
c½ eqyk[kr%
Lkkjlaxzkgd eqyk[krh (Eclectic Interview)%
ÁLrqr la’kks/kukr la’kks/kdkus ‘kkGkÁeq[kkaP;k Lkkjlaxzkgd eqyk[krh ?ksrY;k-
12. Ekkfgrh fo’ys‛k.kkph lk/kus%
la[;k’kkL=h; lk/ku%
ÁLrqr la’kks/ku vH;klklkBh fodflr dsysY;k nksUgh Á’ukoY;karwu
ekfgrh ÁkIr dsyh vkf.k ÁkIr ekfgrhiSdh fo|kFkhZZ@ f’k{kd ;kauh Á’ukl 50%
is{kk tkLr Tkks Áfrlkn fnysyk vkgs- R;kp ÁfrlknkRed ekfgrhpk mi;ksx d#u
ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kapk ‘kks/k
?ksryk- rlsp R;kojhy visf{kr mik;;kstukaphgh ekfgrh ?ksryh- ;k ekfgrhps
fo’ys‛k.k dj.;klkBh ‘ksdMsokjh ;k lk/kukpk okij dj.;kr vkyk-
xq.kkRed lk/ku%
ÁLrqr la’kks/kukr eqyk[krhrwu feGkysY;k ekfgrhps xq.kkRed fo’ys‛k.k [kkyhy Ádkjs dsys-¼Creshwell, 2011½
(lkj.kh Ø-%1.2)
v-
Ø-
VIis ri’khy
1 n`‛Vhdksu o
n`‛Vhdksukaps fo’ys‛k.k
eqyk[krhrwu ÁkIr ekfgrh ladfyr dsyh o mfÌ‛VkaP;k
“‚Vhdksukrwu ÁkIr ekfgrhps fo’ys‛k.k dsys-
2 lkadsfrdj.k
o folkadsfrdhdj.k
ÁkIr ekfgrhrwu loZlk/kkj.k ekfgrh dk<yh-
3 oxhZdj.k loZlk/kkj.k ekfgrhps oxhZdj.k d#u lkjka’k #ikus ekfgrh
,d= dsyh-
4 vFkZfuoZpu lkjka’k #ikrhy ekfgrhP;k vk/kkjs vFkZfuoZpu dsys-
5 fu‛d‛kZ vFkZfuoZpukP;k vk/kkjs fu‛d‛kZ dk<ys-
13. efgrhps fo’ys‛k.k o vFkZfuoZpu%
;k mfÌ‛VkP;k iwrZrslkBh fo|kFkhZ iz’ukoyh o f’k{kd iz’ukoyh
fodflr dsyh- Á’ukoyhaps rTKkadMwu iquHkZj.k d#u ?ksrys- ÁkIr lwpuk] nq#LR;k
vkf.k ;ksX; cnykapk fopkj d#u vuq‛kafxd ckchr lq/kkj.kk dsY;kr- Á’ukoyh
v|;kor o vafre dsyh- fo|kFkhZ o f’k{kdkadMwu Á’ukoY;k Hk#u ?ksrY;k rlsp
lacaf/kr ‘kkGkar ‘kkGkÁeq[kkaph eqyk[kr ?ksryh-
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4842
Á'ukoyhrwu ÁkIr ekfgrhps fo’ys‛k.k
la’kks/ku vH;klklkBh fodflr dsysY;k nksUgh Á’ukoY;karwu ekfgrh
ÁkIr dsyh vkf.k ÁkIr ekfgrhiSdh fo|kFkhZZ@ f’k{kd ;kauh Á’ukl 50% is{kk tkLr
Tkks Áfrlkn fnysyk vkgs- R;kp ÁfrlknkRed ekfgrhpk mi;ksx d#u ek/;fed
‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kapk ‘kks/k ?ksryk-
rlsp R;kojhy visf{kr mik;;kstukaphgh ekfgrh ?ksryh- ;k ekfgrhps fo’ys‛k.k
dj.;klkBh ‘ksdMsokjh ;k lk/kukpk mi;ksx >kyk-
eqyk[krhrwu ÁkIr ekfgrhps fo’ys‛k.k
la’kks/ku vH;klklkBh lacaf/kr ‘kkGkÁeq[kkaP;k eqyk[krh ?ksrY;k
R;krwu ÁkIr ekfgrhpk mi;ksx d#u ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{ksrhy xf.krh
fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kapk ‘kks/k ?k sryk- rlsp R;kojhy visf{kr
mik;;kstukaphgh ekfgrh ?ksryh- n`‛Vhdksu o n`‛Vhdksukaps fo’ys‛k.k] lkadsfrdhdj.k
o folkadsfrdhdj.k] oxhZdj.k] vFkZfuoZpu o fu‛d‛kZ v’kk xq.kkRed
fo’ys‛k.kkP;k VII;kauh fo’ys‛k.k dj.;kr vkys-
nksUgh Á’ukoY;k vkf.k eqyk[kr ;k frUgh ckcharwu ÁkIr ekfgrhpk mi;ksx
leL;kapk ‘kks/k ?ks.;klkBh >kyk- ÁkIr ekfgrhps fo’ys‛k.k o vFkZfuoZpu [kkyh
n’kZfoY;kÁek.ks pkj foHkkxkr dsys vkgs-
(lkj.kh Ø-%1.3)
v-
Ø-
ri’khy foHkkx
1 2 3 4 v fo|kFkhZ Á’ukoyh ijh{ksph
iwoZr;kjh
xf.krh fØ;k
djrkauk
;s.kkÚ;k
leL;k
leL;kaojhy
mik;;kstuk
loZlk/kkj.k
vfHkÁk; c f’k{kd Á’ukoyh
d ‘kkGkÁeq[k
eqyk[kr
xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kaps oxÊdj.k [kkyhy Ádkjs dsys-
(lkj.kh Ø-%1.4)
v- Ø- leL;k
1- rqyusus vo?kM @dBh.k okV.kkjs mi?kVd
2- vo?kM@ dBh.k okV.kkÚ;k mi?kVdkapk vH;kl
3- ladYiuk ÁkIrh
4- vkdyu
5- ÁR;{k xf.krh fØ;k dj.ks
6- Á’ukps mÙkj dk<.ks o ukasnfo.ks
7- Á’uif=dsps Lo:i
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4843
ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{ksrhy xf.krh fØ;kal acaèkhP;k fo|kFkhZ@f’k{kd
Á’ukoyh vkf.k ‘kkGkÁeq[kkaP;k eqyk[krh ;krwu ÁkIr Áfrlknkrwu funZ’kukl
vkysY;k ckch [kkyhyÁek.ks vkgsr-
ijh{ksph iwoZr;kjh%
1- ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{kk ;k Li/kkZ ijh{ksph r;kjh‘kh lacaf/kr
okrkoj.k fufeZrh lacaf/kr ‘kkGkar >kysyh vkgs-
2- fo|kFkhZ vH;kl o f’k{kd ekxZn’kZu djhr vlrkr- rlsp ‘kkGkÁeq[kkapkgh
;kr lgHkkx vlrks-
3- f’k‛;o`Ùkh ijh{kk gk ‘kkGspk ,d miØe vkgs-
4- f’k‛;o`Ùkh ijh{kslkBhP;k foghr vH;klØekckcr lafnX/krk vlY;keqGs
ekxZn’kZukph vko’;drk vkgs-
xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;k%
1- uQk rksVk] ‘ksdMsokjh] ljGO;kt] n’keku ifjek.ks] elkfoylkfo gs mi?kVd
vH;kl.ks o ekxZn’kZu dj.ks rqyusus dBh.k@ vo?kM vkgs-
2- fo|kF;kZauk dBh.k ?kVdkapk vH;kl djrkauk mnkgj.kkaps vkdyu]
lksMfo.;kpk deh osx] ljkokpk daVkGk ;k leL;k tk.korkr-
3- ladYiukaph Li‛Vrk vkf.k n`<hdj.k ;kckcr leL;k fo|kF;kZauk tk.korkr-
rlsp Á’uÁdkj lksI;k Hkk‛ksr letkowu lkax.ks vkf.k mnkgj.k lksMfo.;kpk
osx ok<fo.;klaca/kh fo|kF;kZauk ekxZn’kZu dj.ks ;kfo‛k;h leL;k f’k{kdkar
vk<Grkr-
4- mnkgj.kkps ?kkbZr] v/kZoV okpu] letiwoZd u dsysys okpu ;k leL;k
fo|kF;kZar vk<Gwu ;srkr-
5- lksih mnkgj.ks pqd.ks] osGsr mnkgj.ks u lksMfo.ks] pqdk gks.ks ;k leL;kauh
fo|kF;kZapk vkRefo’okl deh gksrks-
6- v;ksX; i;kZ;] pqdhP;k iz’ukaleksj i;kZ;kph uksan] vankts mÙkj ekaM.ks ;k
leL;k fo|kF;kZauk tk.korkr-
7- Á’ukaph dkBh.;ikrGh] lksMfo.;kpk osx vkf.k R;krwu gks.kkÚ;k pqdk gs
fo|kF;kZalkBh leL;sps ,d pØ vkgs-
leL;kojhy mik;;kstuk%
1- ijh{ksr ;’k laiknu dj.;klkBh vo?kM@ dBh.k okV.kkÚ;k mi?kVdkarhy
ladYiukalaca/kh ?kVdfugk; ekxZn’kZukph vko’;drk vkgs-
2- dkBh.; ikrGhph mnkgj.ks lksMfo.ks] ljko dj.ks vkf.k osxoku xf.krh;
fØ;k djrk ;kO;kr Eg.kwu toGps ekxZ] ra=] ;qDR;k] Dy`IR;k] fu;e o
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4844
lw=s ;kckcrP;k ekxZn’kZukph vko’;drk vkgs-
loZlk/kkj.k vfHkÁk;%
xf.kr fo‛k;kps thoukrhy egÙoiw.kZ LFkku y{kkr ?ksrk lokaZxh.k
fodklklkBh oSf’k‛VÓkiw.kZ ekxZn’kZu d#u fo|kF;kZauk fo‛k;kph xksMh fuekZ.k dj.ks
vko’;d vkgs-
14. la’kks/kukps Áeq[k fu‛d‛kZ%
mfÌ‛V Ø-1 Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kapk ‘kks/k ?ks.ks-
mfÌ‛V Ø-2
Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kaps oxÊdj.k dj.ks-
;k mfÌ‛Vk aP;k iwrZrslkBh fo|kFkhZ o f’k{kd ;kauk ns.;kr vkysyh Á’ukoyh
rlsp ‘kkGkÁeq[kkaph ?ksrysyh eqyk[kr ;karwu losZ{k.k i)rhus ÁkIr ekfgrhps
fo’ys‛k.k dsys- R;ko#u iq<hy fu‛d‛kZ dk<y syss vkgsr-
xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;k%
1- uQk rksVk] ‘ksdMsokjh] ljGO;kt] n’keku ifjek.ks] elkfoylkfo gs mi?kVd
vH;kl.ks o ekxZn’kZu dj.ks rqyusus dBh.k@ vo?kM vkgs-
2- fo|kF;kZauk dBh.k ?kVdkapk vH;kl djrkauk daVkGk ;sr¨-
3- ladYiukaph Li‛Vrk vkf.k n`<hdj.k ;kckcr leL;k tk.korkr-
4- dkBh.; ikrGhps Á’u lksMfo.;kpk iqjslk ljko ul.;kph leL;k tk.kors-
5- vpwdrk o osx ;kaps ;ksX; larqyu lk/krk ;sr ukgh- gh leL;k tk.kors-
6- osxoku xf.krh; fØ;k dsY;kl mÙkj pqd.ks] i;kZ;krhy mÙkj vksG[krkauk o
i;kZ; uksanforkauk pqdk gks.ks ;k leL;k tk.korkr-
7- xf.krh fØ;k djrkauk ykx.kkÚ;k vf/kdP;k osGseqGs Á’uif=dk iw.kZi.ks
lksMfork ;sr ukgh- gh leL;k tk.kors-
mfÌ‛V Ø-3
Li/kkZ ijh{ksrhy xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kalaca/kh mik;;kstuk lqpfo.ks-
leL;kaojhy mik;;kstuk%
1- fo|kF;kZauk vo?kM@ dBh.k okV.kkÚ;k mi?kVdkarhy ladYiukalaca/kh
?kVdfugk; ekxZn’kZukph vko’;drk vkgs-
2- vpwdrk o osx ;kaps ;ksX; larqyu lk/k.;klkBh f’k{kd o fo|kFkhZ ;kauk
ekxZn’kZukph vko’;drk vkgs-
15. fu‛d‛kkZ aph ppkZ%
ÁLrqr la’kks/kudk;Z djrkauk ÁkIr ekfgrhPks fo’ys‛k.k vkf.k vFkZfuoZpukrwu
dk<ysY;k fu‛d‛kkZaph ppkZ lanHkkZuqlkj dsyh vkgs-
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4845
fo|kFkhZ o f’k{kd Á’ukoyh rlsp ‘kkGkÁeq[kkaph eqyk[kr ;krwu dk<ysys fu‛d‛k Z
xf.krh fØ;k djrkauk ;s.kkÚ;k leL;k o R;kaojhy mik;;kstuk %
uQk rksVk] ‘ksdMsokjh] ljGO;kt] n’keku ifjek.ks] elkfoylkfo gs
mi?kVd vH;kl.ks o ekxZn’kZu dj.ks rqyusus dBh.k@ vo?kM vkgs- fo|kF;kZauk
dBh.k ?kVdkapk vH;kl djrkauk daVkGk ;sr¨] ladYiukaph Li‛Vrk vkf.k n`<hdj.k
;kckcr leL;k tk.korkr- dkBh.; ikrGhps Á’u lksMfo.;kpk iqjslk ljko
ul.;kph leL;k tk.kors- vpwdrk o osx ;kaps ;ksX; larqyu lk/krk ;sr ukgh-
gh leL;k tk.kors- osxoku xf.krh; fØ;k dsY;kl mÙkj pqd.ks] i;kZ;krhy mÙkj
vksG[krkauk o i;kZ; uksanforkauk pqdk gks.ks ;k leL;k tk.korkr- xf.krh fØ;k
djrkauk ykx.kkÚ;k vf/kdP;k osGseqGs Á’uif=dk iw.kZi.ks lksMfork;sr ukgh gh
leL;k tk.kors- gs fu‛d‛kZ dk<ysyss vkgsr- rlsp vo?kM@ dBh.k okV.kkÚ;k
mi?kVdkarhy ladYiukalaca/kh ?kVdfugk; fo|kF;kZauk vkf.k vpwdrk o osx ;kaps
;ksX; larqyu lk/k.;klkBh f’k{kd o fo|kFkhZ ;kauk ekxZn’kZukph vko’;drk vkgs-
;k mik;;kstuk lqpfoysY;k vkgsr- ;k fu‛d‛kkaaZ‘kh lkE;n’kZd fu‛d‛kZ brj
la’kks/kukrgh vk<Gwu vkysr- fo|kF;kZauk ‘kkfCnd mnkgj.kkaps iVdu vkdyu gksr
ukgh- fo|kF;kZaph iwoZr;kjh deh vlrs- rksp rksp ?kVd iqUgk iqUgk f’kdokok
ykxrks-¼exj2013½
ewyHkwr ladYiuk u let.ks o ewyHkwr fØ;k djrk u ;s.ks gh vuqÙkh.kZ
gks.;kph Áeq[k dkj.ks vkgsr- ‘kkGkae/;s Á’uif=dk lksMowu ?ks.;kpk ljko d#u
?ksryk tkr ukgh-¼{khjlkxj] 2008½ ;k nksUgh la’kks/kukauqlkj ns[khy v’kk ÁdkjP;k
leL;k tk.korkr-
16. la’kks/kukps KkukRed ;ksxnku%
‘kkys; Li/kkZ ijh{kkek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{kk gh fo|kF;kZaP;k Hkkoh
Tkhoukrhy vusd ijh{kkaP;k n`‛Vhus ik;kHkj.kh vlY;kus egÙoiw.kZ vkgs- ;k
ijh{ksrhy Á’ukaps Lo#i oLrqfu‛B cgqi;kZ;h vkgs- Eg.kwu ;kr Á’u lksMfo.;kP;k
i)rhis{kk vpwdrk o osxkyk egÙo vkgs- ;’k feGfo.;klkBh xf.krh fØ;k
djrkauk ;s.kkÚ;k leL;kaPkk vH;kl dsY;keqGs R;koj ekr djrk ;sbZy o
;’kçkIrhPkk ekxZ lqYkHk gksÃy- rlsp ekxZn’kZd] ikyd] Á’kkld ;k {ks=kr dke
dj.kkÚ;k laLFkk vkf.k la’kks/kd ;k lokZauk gs la’kks/ku fn’kkn’kZd o mi;qDr Bjsy-
17. lanHkZ
Best John, W. Kahn James V. (1995). Research in Education. New Delhi: Prentice Hall of
India.
fHkarkMs] fo- jk- ¼2004½- f’k{k.kkrhy la’kks/ku- iq.ks% uwru izdk’ku-
Buch, M. B. (1983-1988). Fourth Survey of research in Education. New Delhi% National
Councile of Educational Research and Training.
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4846
Creshwell, John W.Buch (2011). Planning Conducting and Evaluating quantitative and
qualitative Reasearch (Fourth Edition). New Delhi: Pearson Publication.
tk/ko] furhu rqdkjke ¼2009½- jRukfxjh ftYgîkkrhy jktkiwj rkyqD;krhy vfMojs dsanzkP;k ek/;fed
f’k‛;o`Ùkh ijh{ksrhy vi;’kkP;k dkj.kkapk fpfdRld vH;kl ¼vçdkf’kr] ,e~- ,M~- çca/k½- ukf’kd%
;’koarjko pOgk.k egkjk‛Vª eqDr fo|kihB -
txrki] g- uk- ¼1990½- ‘kS{kf.kd ekul’kkL=- iq.ks% ujsanz çdk’ku
tk s’kh] MkW- Hkhelsu( iksa{ks] MkW- nÙkk=;( tks’kh] Ák- lkS- HkkX;js[kk ¼tkusokjh-
2007½- lkekftd ‘kkL=kae/khy laKk fl)karkapk Li‛Vhdj.kkRed dks’k
^f’k{k.k’kkL=*- iq.ks% Mk;eaM ifCyds’ku
tk s’kh] y{e.k’kkL=h( jsx s] iq-x-( okM] fot;k¼2008½- ejkBh fo’odks’k [kaM-4 o 16- iq.ks% Mk;eaM
ifCyds’ku-
{khjlkxj] jkts’k xksihukFk ¼2008½- ekGhuxj ijh{kk dsanzkrhy ek/;fed f’k‛;o`Ùkh ijh{ksrhy fo|kF;kZaP;k
;’kki;’kkpk fpfdRld vH;kl- ¼vçdkf’kr] ,e~- ,M~- çca/k½- ukf’kd% ;’koarjko pOgk.k egkjk‛Vª
eqDr fo|kihB-
dqyd.khZ ds- fo- ¼1990½-’kS{kf.kd ekul’kkL=- iq.ks% Jh fo|k izdk’ku-
exnwe] ;kflu le’ksj ¼2005½- iwoZ ek/;fed f’k‛;o`Ùkh ijh{ksr iklkps çek.k deh vl.;kph dkj.ks ‘kks/k o
mik; ¼vçdkf’kr] Ñrh la’kks/ku½- iq.ks% egkjk‛Vª jkT; ‘kS{kf.kd la’kks/ku o çf’k{k.k ifj‛kn-
exj] lqfuy ckcqjko ¼2013½- iwoZ ek/;fed ‘kkGk f’k‛;o`Ùkh ijh{ksrhy fo|kF;kZaph laiknu ikrGh
ok<fo.;klkBh ;ksftysY;k xjtkf/kf‛Br dk;ZØekph fufeZrh o R;kP;k ifj.kkedkjdrspk vH;kl- iq.ks%
vkn’kZ cgqO;kih f’k{k.k o la’kks/ku egkfo|ky;-
egkjk‛Vª jkT; ijh{kk ifj‛kn ¼1999½- egkjk‛Vª jkT; ijh{kk ifj‛kn vf/kfu;e
1998. eqacbZ% egkjk‛Vª ‘kklu jkti=-
egkjk‛Vª jkT; ijh{kk ifj‛kn ¼2009½- fofo/k ijh{kkfo‛k;d ekfgrh o
f’k‛;o`Ùkh ijh{kk ?kVdfugk; egÙoka’k uequk ç’uif=dk- iq.ks% egkjk‛Vª jkT; ijh{kk ifj‛kn-
egkjk‛Vª jkT; ‘kS{kf.kd la’kks/ku o izf’k{k.k ifj‛kn ¼1989½- çkFkfed f’k{k.k
vH;klØe 1988 ¼b;Ùkk 6 oh rs 8 oh ½-iq.ks% egkjk‛Vª jkT; ‘kS{kf.kd la’kks/ku
çf’k{k.k ifj‛kn-
egkjk‛Vª jkT; ’kS{kf.kd la’kks/ku o çf’k{k.k ifj‛kn ¼1989½- ‘kS{kf.kd
vkOgkukdMwu Ñrh dk;ZØekdMs- iq.ks% egkjk‛Vª jkT; ‘kS{kf.kd la’kks/ku o çf’k{k.k ifj‛kn-
17. egkjk‛Vª jkT; ‘kS{kf.kd la’kks/ku o çf’k{k.k ifj‛kn-¼26 ,fizy 2007½- lokZaxh.k ‘kS{kf.kd xq.koÙkk
fodkl dk;ZØe 2007-08 f’k{kd ekxZnf’Zkdk- iq.ks% egkjk‛Vª ‘kklu fu.kZ; Ø-la-ç-i- -
2007/(65/07½@izkf’k--5-
egkjk‛Vª ‘kklu fu.kZ; ¼13 vkWxLV 2010½- iwoZ ek/;fed o ek/;fed ‘kkGk
f’k‛;o`Ùkh ijh{kk i)rhr cny dj.ksckcr- eqacbZ% ‘kklu fu.kZ; Ø- ,l~- ih
bZ- 2010@¼48@10½@lkf’k-1-
egkjk‛Vª ‘kklu fu.kZ; ¼30 ekpZ 2009½- iwoZ ek/;fed o ek/;fed ‘kkGk
f’k‛;o`Ùkh ijh{ksP;k fo‛k; o egÙoka’kke/;s cny dj.ksckcr- eqacbZ% ’kklu fu.kZ; Ø- ,l~- ih- bZ-
2008@¼82@8½ lkf’k-1-
esJke] fnyhi Vh- ¼1980½- xMfpjksyh ftYgîkkrhy nslkbZxat rkyqD;krhy
isVxkao f’k‛;o`Ùkh dsanzke/;s f’k‛;o`Ÿkh ijh{ksrhy fo|kF;kZaph laikn.kwd deh
vlY;kP;k dkj.kkapk ‘kks/k o R;koj mik; ¼vçdkf’kr] ,e~- ,M~- çca/k½-
ukf’kd% ;’koarjko pOgk.k egkjk‛Vª eqDr fo|kihB-
eqGs] jk- ‘ka-( mekBs] fo- rq- ¼2004½- ‘kS{kf.kd la’kks/kukrhy eqyrŸos-
vkSjaxkckn% fo|k cqDl-
ikVhy] ckiwjko vkRekjke ¼2009½- lu 2005-07 vuqlwfpr tkrh] vuqlwfpr
tekrh eqykaps f’k‛;o`Ùkh ijh{kk ‘kqYd o vkosnu ‘kqYd ‘kklukus Hkj.kk dsY;kus >kysY;k xq.koÙkk ok<hpk
rqyukRed vH;kl ¼vçdkf’kr] Ñrh la’kks/ku½- eqacbZ% egkjk‛Vª çkFkfed f’k{k.k ifj‛kn-
ikVhy] yhyk ¼1976½- vktps v/;kiu- iq.ks% Jh fo|k izdk’ku-
ikVhy] ok;~- ch- ¼1972½- 1980 lkyh f’k‛;o`Ùkh ijh{ksl cl.kkÚ;k
SRJIS/BIMONTHLY/ BORASE JAYAVANT & DR. JADHAV VAIBHAV (4836-4847)
JAN-FEB 2017, VOL-4/29 www.srjis.com Page 4847
fo|kF;kZaP;k çxrhpk vk<kok ?ks.ks o ifj.kkedkjd mik; lqpfo.ks
¼vçdkf’kr] Ñrh la’kks/ku½- iq.ks% egkjk‛Vª jkT; ‘kS{kf.kd la’kks/ku o
çf’k{k.k ifj‛kn-
jgkVs] lans’k ikaMqjax ¼2009½- jRukfxjh ftYgîkkrhy lu 2005-07 vuqlwfpr
tkrh] vuqlwfpr tekrh fo|kF;kZaph ‘kklukdMwu Qh Hkj.kk dj.;klkBh ;kstuk lq: dssY;kus fo|kF;kZaP;k
la[;kRed o xq.kkRed cnykpk o ok<hpk
rqyukRed o fpfdRld vH;kl ¼vçdkf’kr] Ñrh la’kks/ku½-eqacbZ% egkjk‛Vª
çkFkfed f’k{k.k ifj‛kn-
lksguh] fp=k j?kqukFk ¼vkWxLV 2008½- v/;kiukph Áfrekus- iq.ks% fuR; uwru
çdk’ku-
lksgksuh] ‘k- Ñ- ¼es 2008½- ‘kS{kf.kd Vhikdks’k- iq.ks% fganqLFkku eqnz.kky;-