listy do attyka tom i księgi 1–2)biblioteka.antyczna.uni.wroc.pl/pdf/cic.listy_do...

LISTY DO ATTYKA tom I (ksigi 12)

Publikowanie serii Biblioteka Antyczna zainicjowao wydawnictwo Prszyski i S-ka w 1998 roku

CYCERON

LISTY DO ATTYKA tom I (ksigi 12)

Przeoya Katarzyna Rycka-Tomaszuk

Wstpem i przypisami opatrzya Krystyna Stebnicka

ISKiO UWr

Wrocaw 2016

BIBLIOTEKA A N T YC Z N A

Tytulowa logo:Layout 1 3/26/12 12:33 PM Page 1

Tytu oryginauEpistulae ad Atticum

Copyright for the Polish translation by Katarzyna Rycka-Tomaszuk, 2016;for commentaries by Krystyna Stebnicka, 2016

Redakcja i indeksAriadna Masowska-Nowak

KorektaJustyna Makowska

Projekt okadkiKatarzyna A. JarnuszkiewiczMicha Korwin-Kossakowski

SkadPracownia DTP Aneta Osipiak-Wypir

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego pod nazw Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach 20142019; umowa nr 0019/NPRH3/H11/82/2014, projekt pt. Biblioteka Antyczna kontynuacja serii wydawniczej (tomy 4571)realizowany pod kierunkiem Gociwita Malinowskiego

ISBN 978-83-946287-0-3

Wydanie pierwsze

Wydawca Instytut Studiw Klasycznych, rdziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu Wrocawskiegoul. Szewska 49, 50-139 Wrocawwww.biblioteka.antyczna.uni.wroc.pl

Druk i oprawaTOTEMul. Jacewska 8988-100 Inowrocaw

WYKAZ SKRTW

Autorzy staroytni i dzieaAmmiAnus mArcellinus (ok. 330395 n.e.; Ammianus Marcellinus)

Rerum gestarum libri (Dzieje rzymskie)1Przekad: Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, przeoy, wstpem i przypisami opatrzy

I. Lewandowski, t. I: ksigi XIVXXV, Warszawa 2001; t. II: ksigi XXVIXXI, Warszawa 2002 (Biblioteka Antyczna)

AP Anthologia Palatina (X w. n.e.; Antologia palatyska)AppiAn z Aleksandrii (ok. 100180 n.e.; Appianus Alexandrinus, -

[Appians Aleksandres])Hist.Rom. Historia Romana (Historia rzymska, [Rhomaik])

Civ. Bella civilia (Wojny domowe, [Emflia]) [ksigi XIIIXVII, numerowane te oddzielnie jako IV]

Syr. Syriaca (Wojny syryjskie, [Syriak]) [ksiga XI]ArystofAnes (460450 386 p.n.e.; Aristophanes, [Aristofnes])

Ran. Ranae (aby, [Btrachoi])Vesp. Vespae (Osy, [Sfkes])

Arystoteles (384322 p.n.e.; Aristoteles, [Aristotles])EE Ethica Eudemia (Etyka eudemejska, [Ethik Eudmeia])EN Ethica Nicomachea (Etyka nikomachejska, [Ethik

Nikomcheia])Rhet. Ars rhetorica (Retoryka, [Tchne rhetorik])

Przekad: Arystoteles, Retoryka, [w:] tene, Retoryka * Poetyka, przeoy, wstpem i ko-mentarzem opatrzy H. Podbielski, Warszawa 1988, s. 1296 (Biblioteka Klasykw Filozofii); oraz [w:] Arystoteles, Dziea wszystkie, t. 6, Warszawa 2001, s. 265478

Askoniusz pediAnus (ok. 9 p.n.e. 76 n.e.; Quintus Asconius Pedianus)Orationum Ciceronis quinque enarratio (Komentarze do piciu mw Cyce-

rona); numeracja za wydaniem: Q. Asconii Pediani Orationum Ciceronis quinque enarratio, recognovit brevique adnotatione critica instruxit A. Curtis Clark, Oxonii 1907 (reprint: 2006)

AtenAjos z Naukratis (fl. ok. 200 n.e.; Athenaeus Naucratita, - [Athenaos Naukrattes])

1Podajemy tylko te wydania, z ktrych zaczerpnito cytaty wykorzystane w niniejszym opracowaniu.

6 Wykaz skrtw

Deipnosophistae (Uczta mdrcw / Sofici przy uczcie, [Deipnosofista])

cezAr (10044 p.n.e.; Gaius Iulius Caesar)Civ. Commentarii de bello civili (Pamitniki o wojnie domowej)Gall. Commentarii de bello Gallico (Pamitniki o wojnie galijskiej)

cyceron (10643 p.n.e.; Marcus Tullius Cicero); fragment dziea O moim konsulacie (De consulatu suo/meo) za: Fragmenta Poetarum Latinorum, post W. Morel et K. Bchner edidit J. Blnsdorf, BerlinNew York 2011, s. 153184: M. Tullius Cicero

Ac. 1 Academicorum libri quattuor / Academici libri / Academica = Academica posteriora (Ksigi akademickie / Badania akademickie / Rozprawy akademickie)

Ac. 2 Academica priora: Lucullus (Ksigi akademickie pierwsze: Lukullus)Arch. Pro Archia poeta oratio (Mowa w obronie poety Archiasza)Balb. Pro Lucio Cornelio Balbo oratio (Mowa w obronie Lucjusza Kor-

neliusza Balbusa)Brut. Brutus, sive de claris oratoribus (Brutus, czyli o sawnych mwcach)

Przekad: Cyceron, Brutus, czyli o sawnych mwcach, przeoya, wstpem i przypisami opa-trzya M. Nowak, Warszawa 2008 (Biblioteka Antyczna)

Caec. Pro A. Caecina oratio (Mowa w obronie Aulusa Cecyny)Cael. Pro M. Caelio oratio (Mowa w obronie Marka Celiusza Rufusa)Cat. In Lucium Catilinam orationes (Mowy przeciw Lucjuszowi Katylinie

Katylinarki)Cato Cato Maior De senectute (Katon Starszy O staroci)Cluent. Pro A. Cluentio Habito oratio (Mowa w obronie Aulusa Kluen-

cjusza Habita)Div. De divinatione (O wieszczbiarstwie)Dom. De domo sua ad pontifices (Mowa w sprawie odzyskania majtku

wygoszona przed kolegium pontyfikw)Epistulae (Listy)

ad Att. ad Atticum (Listy do Attyka)ad fam. ad familiares (Listy do bliskich znajomych); cytaty za wydaniem:

Cicero, Epistulae ad familiares, vol. I: 6147 B.C., vol. II: 4743 B.C., Cambridge 2004 (Cambridge Classical Texts and Commentaries 16, 17)

ad Q.fr. ad Quintum fratrem (Listy do brata Kwintusa)Fin. De finibus malorum et bonorum (O najwyszym stopniu dobra i za)Flacc. Pro L. Flacco oratio (Mowa w obronie Lucjusza Flakkusa)Harusp.resp. De haruspicum responso oratio (Mowa o orzeczeniu

wieszczbiarzy)Leg. De legibus (O prawach)

Przekad: Cyceron, O prawach, [w:] tene, Pisma filozoficzne, t. II: O pastwie, O prawach, O powinnociach, O cnotach, przeoy W. Kornatowski, komentarzem opatrzy K. Le-niak, [Warszawa] 1960, s. 191316 (Biblioteka Klasykw Filozofii)

Mil. Pro Tito Annio Milone oratio (Mowa w obronie Tytusa Anniusza Milona)

Mur. Pro L. Murena oratio (Mowa w obronie Lucjusza Licyniusza Mureny)

Wykaz skrtw 7

Nat.deor. De natura deorum (O naturze bogw)Off. De officiis (O powinnociach)Orat. Orator (Mwca)P.red.senat. Oratio post reditum cum senatui gratias egit (Mowa dzik-

czynna wygoszona w senacie po powrocie z wygnania)Phil. In Marcum Antonium orationes Philippicae (Filipiki. Mowy prze-

ciwko Markowi Antoniuszowi)Planc. Pro Gnaeo Plancio oratio (Mowa w obronie Gnejusza Plancjusza)Sest. Pro Publio Sestio oratio (Mowa w obronie Publiusza Sestiusza)Top. Topica (Topiki)Tusc. Tusculanae disputationes (Rozmowy tuskulaskie / Tuskulanki)Vatin. In Publium Vatinium testem interrogatio (Mowa przeciwko wiad-

kowi Publiuszowi Watyniuszowi)Verr. In Verrem actiones (Mowy przeciwko Gajuszowi Werresowi / Werrynki)

Demetrios Retor (I w. p.n.e. lub I w. n.e.; Demetrius Rhetor, [Demtrios]))Eloc. De elocutione (O wysawianiu si / O stylu; [Per

hermeneas]); numeracja za wydaniem: Demetrius, On Style, the Greek text of Demetrius De elocutione edited after the Paris manuscript with introduction, translation, facsimiles etc. by W. Rhys Roberts, Cambridge 1902

diogenes lAertios (III/IV w. n.e.; Diogenes Laertius, [Diognes Lartios])

De vitis et dogmatibus clarorum philosophorum (ywoty i pogldy synnych filozofw, [Boi ka gnmai tn en filosofa eudokimesnton])

dion chryzostom z Prusy (ok. 40115 n.e.; Dio Chrysostomus, - [Don Chrysstomos])

Orat. Orationes (Mowy, [Lgoi]); wydanie: Dionis Prusaensis, quem vocant Chrysostomum, quae extant omnia, edidit, apparatu critico instruxit J. de Arnim, vol. III, Berolini 118931896, 2(waciwie reprint)Berlin 1962

57: Nestor (Nestor, [Nstor])enniusz (239169 p.n.e.; Quintus Ennius)

Ann. Annales (Roczniki); numeracja fragmentw za: The Annals of Q. Ennius, edited with introduction and commentary by O. Skutsch, Oxford 1985 (wydanie popra-wione: 1986)

epichArm (ok. 540450 p.n.e.; Epicharmus, [Epcharmos]); numeracja fragmentw za: PCG, vol. I, s. 8173: frg. 1300

euklides z Aleksandrii (fl. 300 p.n.e.; Euclides, [Eukledes])Opt. Optica (Optyka, [Optik]); wydanie w: Euclidis Opera omnia, ediderunt

I.L. Heiberg et H. Menge, vol. VII: Euclidis Optica, Opticorum recensio Theonis, Catoptrica, cum scholiis antiquis, edidit I.L. Heiberg, Lipsiae 1895, s. 1121

eurypides (ok. 485406 p.n.e.; Euripides, [Euripdes])Andr. Andromacha (Andromacha, [Andromche])

Przekad: Eurypides, Andromacha, [w:] tene, Tragedie, przeoy, wstpem i przypisami opa-trzy J. anowski, przekad przejrzaa J. awiska-Tyszkowska, t. II, Warszawa 22006, s. 966 (Biblioteka Antyczna)

8 Wykaz skrtw

Med. Medea (Medea, [Mdeia])Oen. Oeneus (Ojneus, [Oines]); numeracja fragmentu za: Eurypides, Tragedie,

t. V, s. 213219: I 20,112; TrGF5,2: 558570Phoen. Phoenissae (Fenicjanki, [Fonissai])Teleph. Telephus (Telefos, [Tlefos]); numeracja fragmentu za: Eurypides,

Tragedie, t. V, s. 121139: I 9,132; TrGF5,2: 696727cfedrus (ok. 15 p.n.e. ok. 50 n.e.; Phaedrus); numeracja za: Babrius and Phaedrus, edited et trans-

lated by B.E. Perry, Cambridge, Mass. London 4(reprint)1990 (11965; Loeb Classical Library, 436)Fabulae Aesopiae (Bajki Ezopa/Ezopowe / Bajki)

festus, Pompejusz (II w. n.e.; Sextus Pompeius Festus)Verb.signif. De verborum significatu / significatione (O znaczeniu wyra-

zw), lokalizacje za wydaniem: Sextus Pompeius Festus, De verborum significatu quae supersunt cum Pauli epitome, edidit W.M. Lindsay, Lipsiae 1913 (Bibliotheca Teubneriana; reprinty: Hildesheim 1965; Stutgardiae et Lipsiae 1997)

fronton, Marek Korneliusz (ok. 100160/170 n.e.; Marcus Cornelius Fronto); numeracja za wydaniem: M. Cornelii Frontonis Epistulae, quas edidit M.P.J. van den Hout, prolegomena, textum, indicem nominum propriorum continens, Lugduni Batavorum 1954

Epistulae (Listy)ad Ant.Imp. ad Antoninum Imperatorem et invicem (do i od cesarza

Anto nina [Piusa])ad M.Caes. ad Marcum Caesarem et invicem (do i od cesarza Marka

[Aureliusza])gAjusz (II w. n.e.; Gaius)

Institutiones (Instytucje)Przekad: Gaius, Instytucje, z jzyka aciskiego przeoy i wstpem opatrzy C. Kunderewicz,

opracowa J. Rezler, Warszawa 1982gelliusz, Aulus (II w.; Aulus Gellius)

Noct.Att. Noctes Atticae (Noce attyckie)hieronim (ok. 340420 n.e.; Sophronius Eusebius Hieronymus Stridonensis)

Epist. Epistulae (Listy)homer (VIII w. p.n.e.; Homerus, [Hmeros])

Il. Ilias (Iliada, [Ilis]);Przekad: Homer, Iliada, przeoya K. Jeewska, wstpem i przypisami opatrzy J. anowski,

Warszawa 1(3)1999, 2(3)2000, 2(3)2005 (Biblioteka Antyczna)Od. Odyssea (Odyseja, [Odsseia])

Przekad: Homer, Odyseja, przeoy i opracowa J. Parandowski, Warszawa 1(3)1998, 2(4)2000 (Biblioteka Antyczna)

horAcy (658 p.n.e.; Quintus Horatius Flaccus)Ars De arte poetica epistula ad Pisones (O sztuce poetyckiej list do Pizo-

nw; Epist. 2,3)Carm. Carmina (Pieni)Sat. Sermones / Satirae (Gawdy / Satyry)

jzef flAwiusz (37 po 100 n.e.; Titus Flavius Iosephus, [Ise pos Flbios])

Ant.Iud. Antiquitates Iudaicae (Dawne dzieje Izraela / Staroytnoci y-dowskie, [Iudaik archaiologa])

Wykaz skrtw 9

juwenAlis (ok. 60130 n.e.; Decimus Iunius Iuvenalis)Saturae (Satyry)

kAssjusz dion (ok. 155235 n.e.; Lucius Dio Cassius Cocceianus, [Kssios Don Kokkeans])

Historia Romana (Historia rzymska, [Rhomaik histora])Ksiga suda (2. poowa IX w. n.e.; Liber Suda / Suidae Lexicon,

[Biblon Sda]); numeracja za: Suda On Line: http://www.stoa.org/sol/ [dostp: 22.07.2016])kwintyliAn (ok. 35100 n.e.; Marcus Fabius Quintilianus)

Inst.orat. Institutio oratoria (Ksztacenie mwcy); numeracja za wydaniem: Quin-tilianus, Institutionis oratoriae libri XII, ediderunt L. Radermacher, V. Buchheit, Lipsiae 1971 (Bibliotheca Teubneriana)

liwiusz (59 p.n.e. 17 n.e.; Titus Livius)Ab urbe condita libri (Dzieje Rzymu od zaoenia miasta)

Przekad: Liwiusz, Dzieje Rzymu od zaoenia miasta, [t. 2:] Ksigi VIX, przeoy A. Kociek, Streszczenia ksig XIXX, przeoy M. Broek, komentarz J. Wol-ski, M. Broek, opracowa M. Broek, Wrocaw 1971 (Biblioteka Przekadw z Literatury Antycznej, t. 17)

per. periochae (streszczenia, wycigi; dos. zawartoci, ac. continentiae, [periocha] streszczenia ksig pochodzce z czasw staroytnych)

lucyliusz (180 ok. 102 p.n.e.; Gaius Lucilius); numeracja fragmentw za: C. Lucilii Carminum reliquiae, vol. I: Prolegomena, testimonia, fasti Luciliani, carminum reliquiae, indices, vol. II: Commentarius, edidit F. Marx, vol. III, Leipzig 19041905 (Bibliotheca Teubneriana; reprint: Amsterdam 1963)

Saturae (Satyry)lukrecjusz (ok. 9755 p.n.e.; Titus Lucretius Carus)

De rerum natura (O naturze wszechrzeczy)mAkrobiusz (IV/V w.; Ambrosius Theodosius Macrobius)

Sat. Saturnalia (Rozmowy w okresie Saturnaliw)May poradniK wyborczy (?; Commentariolum petitionis); numeracja za wydaniem: Quin-

tus Tullius Cicero, Commentariolum petitionis, bersetzt und hg. von G. Laser, Darmstadt 2001 (Texte zur Forschung, Bd. 75)

mArcjAlis (ok. 40104 n.e.; Marcus Valerius Martialis)Epigr. Epigrammaton libri (Ksigi epigramw)

menAnder (ok. 344/3 292/1 p.n.e.; Menander, [Mnandros])Sent. Sententiae (Sentencje jednowierszowe, [Gnmai monsti

choi]); numeracja za: Menandri sententiae, edidit S. Jkel, Lipsiae 1964 (Bibliotheca Teubneriana)nepos (ok. 9924 p.n.e.; Cornelius Nepos)

De viris illustribus (ywoty wybitnych mw)Alc. Alcibiades (Alkibiades)Att. Atticus (Attyk)

Przekad: Cornelius Nepos, XXV. Tytus Pomponiusz Attyk, [w:] tene, ywoty wybitnych mw, [przekad zespoowy: J. Axer i inni], wstp, komentarz i redakcja L. Win-niczuk, Warszawa 1974, s. 181198

o stylu (I lub II w. p.n.e.)Eloc. De elocutione (O stylu, [Per hermeneas])

10 Wykaz skrtw

owidiusz (43 p.n.e. 18 (17?) n.e.; Publius Ovidius Naso)Ars Ars amatoria (Sztuka kochania)Fast. Fasti (Kalendarz)Met. Metamorphoseon libri (Metamorfozy / Przemiany)

plAton (427347 p.n.e.; Plato, [Plton])Leg. Leges (Prawa, [Nmoi])

plAut (ok. 250184 p.n.e.; Titus Maccius Plautus)Pers. Persa (Pers / Czowiek z Persji)

Pliniusz Modszy (ok. 62113 n.e.; Gaius Plinius Caecilius, Minor)Epist. Epistulae (Listy)Panegyr. Panegyricus (Panegiryk [na cze cesarza Trajana])

pliniusz stArszy (ok. 2379 n.e.; Gaius Plinius Secundus, Maior)NH Naturalis historia (Historia naturalna)

plutArch (ok. 50120 n.e.; Plutarchus, [Pltarchos])Mor. Moralia (Pisma moralne, [Ethik])

Reg.apoph. Regum et imperatorum apophthegmata (Powiedzenia krlw i wodzw, [Basilon apofthgmata ka strategn])

Vitae parallelae (ywoty rwnolege, [Boi parlleloi])Brut. Brutus (Brutus, [Brtos])Caes. Caesar (Cezar, [Kasar])

Przekad: Plutarch, ywoty sawnych mw (z ywotw rwnolegych), przeoy i opra-cowa M. Broek, Wrocaw 51976, s. 539641 (Biblioteka Narodowa, Seria II, nr 3)

Cat.Mi. Cato Minor (Katon Modszy, [Kton])Cic. Cicero (Cyceron, [Kikron])Crass. Crassus (Krassus, [Krssos])Luc. Lucullus (Lukullus, [Lekollos])Pomp. Pompeius (Pompejusz, [Pompios])

polibiusz (ok. 200118 p.n.e.; Polybius, [Polbios])Historiae (Dzieje, [Historai])

pseudo-demetrios z Faleronu (II w. n.e.; Demetrius Phalereus, [Demtrios Faleres])

Eloc. De elocutione (O stylu, [Per hermeneas]); wydanie: Deme-trius, On Style, The Greek Text of Demetrius De elocutione, edited after the Paris Manuscript with Introduction, Translation, Facsimiles etc. by W. Rhys Roberts, Cambridge 1902

rinton z Tarentu/Syrakuz (IV/III w. p.n.e.; Rhinthon, [Rhnthon]); numeracja fragmentw za: PCG, vol. I, s. 260270: frg. 125

sAllustiusz (8635 p.n.e.; Gaius Sallustius Crispus)Cat. De coniuratione Catilinae (Sprzysienie Katyliny)

scholia bobiensia; numeracja za wydaniem: Scholia in Ciceronis Orationes Bobiensia, edidit P. Hil-debrandt, Stuttgardiae 1971 (editio stereotypa editionis Anni 1907)

seneka Modszy, inaczej senekA filozof (ok. 4 p.n.e. 65 n.e.; Lucius Annaeus Seneca Minor, Philosophus)

Benef. De beneficiis (O dobrodziejstwach)

Wykaz skrtw 11

senekA stArszy, inaczej senekA retor (ok. 55 p.n.e. ok. 40 n.e.; Lucius Annaeus Seneca Maior, Rhetor)

Suas. Suasoriae (tj. mowy doradcze); numeracja za wydaniem: Seneca the Elder, Declamations, edited by M. Winterbottom, t. III, London 1974 (Loeb Classical Library; reprinty: 19992003)

serwiusz (IV/V w. n.e.; Servius Maurus Honoratus)in Aen. In Vergili Aeneidem commentarius (Komentarz do Eneidy Wer-

giliusza)sofokles (496406 p.n.e.; Sophocles, [Sofokls]); numeracja fragmentw za:

2TGrF, s. 129360, oraz TrGF4solinus (fl. poowa III w. n.e.; Gaius Iulius Solinus)

Coll.memor. Collectanea rerum memorabilium (Zbir rzeczy godnych pamici); numeracja za wydaniem: C. Iulii Solini Collectanea rerum memorabilium, reco-gnovit Th. Mommsen, Berolini 1864

stobAjos (V w. n.e.; Ioannes Stobaeus, [Ionnes Stobaos])Flor. Florilegium / Anthologia (Antologia, [Anthologa]); numeracja

za wydaniem: Ioannis Stobaei Anthologium, recensuerunt C. Wachsmuth et O. Hense, vol. IV, Berolini 18841912

strAbon (ok. 64 p.n.e. po 21 n.e.; Strabo, [Strbon])Geographia (Zapiski geograficzne, [Geografik])

strAttis (V/IV w. p.n.e.; Strattis, [Strttis]); numeracja fragmentw za: PCG, vol. I, s. 623660: frg. 191

swetoniusz (ur. ok. 69 n.e.; Gaius Suetonius Tranquillus)De vita Caesarum (ywoty cezarw)

Cal. Gaius Caligula (Gajusz Kaligula)Iul. Divus Iulius (Boski Juliusz)Tib. Tiberius (Tyberiusz)

Gramm. De grammaticis et rhetoribus (O gramatykach i retorach)tAcyt (ok. 55120 n.e.; Publius Cornelius Tacitus)

Ann. Annales (Roczniki)Dial. Dialogus de oratoribus (Dialog o mwcach)

terencjusz (II w. p.n.e.; Publius Terentius Afer)Phorm. Phormio (Formion / Pasoyt Formion)

Przekad: Terencjusz, Pasoyt Formion, [w:] tene, Komedie, t. II, przeoya, wstpem i przy-pisami opatrzya E. Skwara, Warszawa 2006, s. 13153

tukidydes (ok. 460455 400390 p.n.e.; Thucydides, [Thukyddes])De bello Peloponnesiaco (Wojna peloponeska,

/ / / [Plemos tn Peloponneson ka Athenaon / Syngraf / t Peloponnesiak / Historai])

wAleriusz mAksymus (1. poowa I w. n.e., dzieo z lat: 2832; Marcus Valerius Maxi mus)

Fact.dict.mem. Factorum et dictorum memorabilium libri novem (Czynw i sw godnych pamici ksig dziewi)

wArron, Marek Terencjusz z Reate (11628 p.n.e.; Marcus Terentius Varro)Ling. De lingua Latina (O jzyku aciskim)Rust. De re rustica (O gospodarstwie wiejskim)

12 Wykaz skrtw

wellejusz pAterkulus, Marek (ok. 20 p.n.e. 30 n.e.; Marcus Velleius Paterculus)Historia Romana (Historia rzymska)

wergiliusz (7019 p.n.e.; Publius Vergilius Maro)Aen. Aeneis (Eneida)

Przekad: Publius Vergilius Maro, Eneida, przeoy i opracowa Z. Kubiak, Warszawa 1987 (Bibliotheca Mundi)

Autor renesansow yerAzm (14661536 n.e.; Erasmus Desiderius Rotterodamus, waciwie: Gerrit

Ger ritszoon)Adagia Adagiorum chiliades (Adagia [Kolejny tysic przysw])

Inne uzupenienie wydawcy[] uzupenienie tumaczki*** wydawcy wskazuj w tym miejscu lakun w tekcie (ac. lacuna: dziura),

to znaczy, e cz zdania wypadacos. consul [ordinarius] (konsul [regularny])fl. floruit, tj. osign [akm], czyli szczyt twrczoci bd dziaalnoci,

ktry wedug staroytnych przypada na ok. 40. rok ycialoc. cit. loco citato (w miejscu cytowanym)praef. praefatio (przedmowa)

BNJ http://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-jacoby [dostp: 06.07.2016]

CEL Corpus epistularum Latinarum tabulis ostracis servatarum, P. Cugusi, Firenze 19922002 (Papyrologica Florentina)

CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlin 1863Eurypides, Tragedie, t. V Eurypides, Tragedie, t. V: Fragmenty, przekad zbio-

rowy pod redakcj M. Borowskiej, Wrocaw 2015 (Biblioteka Antyczna, t. 47)

FGrHist Die Fragmente der griechischen Historiker, edidit F. Jacoby, Leiden 219571962 (Berlin 11923)

FRHist The Fragments of the Roman Historians, vol. I: Introduction, vol. II: Texts and Translations, general editor T.J. Cornell, Oxford 2013

MRR T.R.S. Broughton, The Magistrates of the Roman Republic, vol. III, New York 19511952; T.R.S. Broughton, Supplement to The Magistrates of the Roman Republic, New York 1960

PCG Poetae Comici Graeci, vol. I: Comoedia Dorica, mimi, phlyaces, vol. VII: MenecratesXenophon, ediderunt R. Kassel, C. Austin, Berolini et Novi Eboraci (BerlinNew York) 2001, 1989

P.Oxy Oxyrinchus Papyri, t. 1 (1898) RE Paulys Realencyklopdie der classischen Altertumswissenschaft, Neue

Bearbeitung, Stuttgart 1893

Wykaz skrtw 13

Ribbeck3 Scenicae Romanorum poesis fragmenta, tertiis curis, recognovit O. Ribbeck, vol. I: Tragicorum fragmenta, Lipsiae 1897; vol II: Comicorum fragmenta, Lipsiae 1898 (Bibliotheca Teubneriana)

SIG3 W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, t. IIII, Lipsiae 319151924

2TGrF Tragicorum Graecorum Fragmenta, recensuit A. Nauck, Lipsiae 21889 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana)

TrGF2 Tragicorum Graecorum Fragmenta, vol. 2: Fragmenta adespota, edi-derunt R. Kannicht, B. Snell, Gttingen 1981

TrGF4 Tragicorum Graecorum Fragmenta, vol. 4: Sophocles, edidit S. Radt, Gttingen 1977 (editio correctior: 1999)

TrGF5,2 Tragicorum Graecorum Fragmenta, vol. 5: Euripides, pars posterior, editor R. Kannicht, Gttingen 2004

Tu, quaeso, crebro ad me scribe, vel quod in buccam venerit,

CZYLI PISZ DO MNIE CZSTO I O WSZYSTKIM1

Dla ACh

Tytus Pomponiusz Attyk przyjaciel CyceronaTytus Pomponiusz znany jest potomnoci gwnie jako adresat

listw i przyjaciel synnego Marka Tulliusza Cycerona, mwcy, polityka, autora dzie filozoficznych i retorycznych. Zachowana korespondencja stanowi najwaniejsze rdo do poznania ycia i charakteru tego ustosunkowanego i niezwykle bogatego bankie-ra, porednio uwikanego siatk powiza w biece wydarzenia epoki, politycznego lawiranta, ktry bezpiecznie przey wszystkie burze okresu pnej republiki, wiernego przyjaciela, ktry suy moralnym wsparciem i swoimi pienidzmi, wreszcie intelektualisty i literata. Rwnie pochwalna biografia pira Korneliusza Neposa, pisana czciowo jeszcze za ycia Attyka (pierwsze 18 rozdziaw tego ywotu powstao przed jego mierci, czyli przed marcem roku 32),2 jest cennym uzupenieniem informacji pochodzcych z listw, bowiem Nepos, dobry znajomy Attyka, sysza jego mow wygoszo-n na pogrzebie matki, regularnie bywa te w latach trzydziestych I w. w domu Pomponiusza na Kwirynale. Warto podkreli, e to jedyna zachowana biografia osoby wspczesnej Neposowi.

1Cyceron (ad Att. 7,10): Prosz ci, pisz do mnie czsto, choby o tym, co lina na jzyk przyniesie.

2Wszystkie daty, o ile nie zaznaczono inaczej, odnosz si do okresu przed na-sz er, a autork wszystkich przekadw, o ile nie zaznaczono inaczej, jest Krystyna Stebnicka.

16 Krystyna stebnicKa

Pomponiusz Attyk przyszed na wiat w listopadzie 110 bd 109 r., by wic mniej wicej rwienikiem urodzonego w roku 106 Cycerona, i tak jak on nalea do rodziny ekwickiej. Attyk pochodzi jednak z Rzymu, a Cyceron z municypium, z Arpinum. Rodzina Pomponiuszw swoje korzenie wywodzia a od Numy Pompiliusza, drugiego krla Rzymu. Niewiele wiadomo o wyksztaceniu Attyka, ktry Marka Tulliusza pozna wanie w wieku szkolnym. Wtedy razem z nimi uczy si te Lucjusz Manliusz Torkwatus, pniejszy konsul (65 r.) i przyjaciel Cycerona. By moe nauczycielem Atty-ka podobnie jak Cycerona i Warrona by synny Lucjusz Eliusz Stilon (Lucius Aelius Stilo; fl. 110? 85?), ktry zaszczepi mu za-interesowanie rzymskimi staroytnociami. Jako modzieniec wraz z Cyceronem uczszcza te do domu augura Scewoli, ktry poprzez swoje odpowiedzi na pytania prawne uczy modzie tej dyscypliny (Leg. 1,13; Brut. 89,306). Na pewno Attyk studiowa take retoryk, dlatego Cyceron czyni z niego krytyka swoich mw, a w dialogu Brutus woy w jego usta wypowiedzi si na temat sztuki oratorskiej kilku retorw.

Po mierci ojca (zmar on w 88 r. lub jeszcze wczeniej) mody Attyk na nastpne 20 lat osiad w Atenach. To wanie dugoletni po-byt w Grecji przynis mu przydomek Atticus (czowiek z Attyki), ktrym okrelali go i wspczeni, i potomni. Nepos (Att. 2,1) pisze, e Attyk wyjecha z Rzymu po tym, jak zamordowano jego przyjaciela Publiusza Sulpicjusza Rufusa, trybuna plebejskiego w roku 88, bo-wiem Anicja, kuzynka Attyka ze strony matki, bya on brata trybu-na, oraz e mdrze wybra studia w Atenach, uciekajc przed wojn domow i nie chcc opowiada si po adnej ze stron wewntrznego konfliktu, czyli ani po stronie Mariusza, ani Sulli. Powody wyjazdu na wschd wydaj si jednak bardziej skomplikowane. Pomponiusz wyruszy do Grecji na pewno nie wczeniej ni w roku 86, gdy lojalne wobec toczcego wojn z Rzymem Mitrydatesa Ateny prze-yy w zimie 87/86 r. oblenie Sulli i dowiadczyy znaczcych zniszcze wojennych. Oczywicie miasto nadal pozostawao kultu-raln stolic z wielkim dziedzictwem przeszoci, ktre wyksztaceni Rzymianie darzyli tak wielk estym, ale przede wszystkim stao si dogodnym miejscem do robienia przynoszcych due dochody inte-resw. Prawdziwy powd podry mia zatem na pewno w znacznej mierze podoe finansowe.

Zamony Attyk (ojciec zostawi mu w spadku pokan sum dwch milionw sestercw), jak te jego wuj Cecyliusz i wielu rzymskich ekwitw, trudni si poyczaniem pienidzy na procent (feneratores). W roku 88 na wschodzie zostali wymordowani rzym-

Pisz do mnie czsto i o wszystkim 17

scy biznesmeni (negotiatores), za grasujcy na morzu piraci utrud-niali przepyw pienidzy. Attyk i inni rzymscy bankierzy kredytowali miasta, aby te spacay swoje dugi wobec Sulli. Zbieranie pienidzy od miast oddano w rce prywatne, a namiestnicy prowincji zwykle sprzyjali tym praktykom. Zreszt Pomponiusz Attyk przez cae y-cie prowadzi rozlege interesy finansowe na wschodzie. Cyceron odwiedzi w Atenach Ksenona, jego agenta; w Efezie w imieniu At-tyka rozmawia z propretorem Kwintusem Minucjuszem Thermu-sem, dowiadywa si te o finanse niejakiego Egnatiosa z Side; na Delos oglda rachunki zoone tutaj przez przyjaciela. Attyk by te bankierem w samym Rzymie, std w korespondencji czsto mowa o poyczkach i rozmaitych sprawach finansowych. Z jego usug ko-rzystali przedstawiciele senatorskiej elity, take rodzin nalecych do nobilitas: zosta agentem finansowym Marka Porcjusza Katona, Aulusa Hortensjusza, Aulusa Manliusza Torkwata, Lucjusza Papi-riusza Petusa, Marka Juniusza Brutusa, a take dwch braci Cyce-ronw, czyli pierwszych aktorw politycznej sceny swoich czasw. Nic wic dziwnego, e w jego yciu polityka i biznes splatay si ze sob bardzo cile.

Attyk z pewnoci pozostawa w bardzo dobrych relacjach z Sull i zapewne te pomaga mu finansowo jeszcze przed rokiem 86. Sulla w swojej drodze powrotnej z Azji do Rzymu zatrzyma si w Ate-nach, gdzie spdzi zim 84/83 r. Nepos (Att. 4,12) podaje, e trzyma Pomponiusza przy sobie, doceniajc jego wyksztacenie, bowiem ten wietnie recytowa acisk i greck poezj oraz mwi po grecku jak urodzony Ateczyk. Chcia te zabra Attyka ze sob do Rzymu, on jednak pozosta w Grecji, wybrawszy polityczn neutralno.

Attyk by bez wtpienia popularn osob w Atenach, i to nie bez powodu, jako e czsto angaowa si w ycie miasta, wydajc wasne pienidze na cele publiczne, udziela poyczek na korzyst-nych warunkach, a w roku 50 kupi ogromne iloci zboa i rozda je obywatelom. Nigdy jednak nie przyj ateskiego obywatelstwa ani nie pozwoli Ateczykom wznie posgu na swoj cze (cho czyniy to inne greckie poleis).

Nic nie wiadomo na temat majtkw ziemskich w Italii nale-cych do rodziny Pomponiusza. Attyk mia dwa domy poza Rzymem, w Arretinum i Nomentum. W 68 r. kupi duy majtek w Epirze koo Butrotum (gr. [Buthrotn], ac. Buthrotum; dzi: Butrinti w Albanii). Najpniej w latach pidziesitych naby prawdopodob-nie kolejne posiadoci w tych samych okolicach, bo Cyceron (ad Att. 5,9,1; 7,2,3) wspomina o ziemiach na Korkyrze i na wyspach Sybotach. Bez wtpienia ogromne epirskie majtki przynosiy wacicielowi


dodatkowe dochody, np. z hodowli byda, a ich rozlego pozwalaa Cyceronowi mwi do Attyka: twoja prowincja (ad Att. 6,3,2).

Kiedy Attyk mieszka w Atenach, w jego odziedziczonym po ojcu rzymskim domu przebywaa matka oraz siostra Pomponia, za-mna od (zapewne) 69 r. z Kwintusem Tulliuszem, bratem Cycero-na. Powrci na stae do Rzymu w styczniu 64 r. (moe nawet w ko-cu roku 65), wspierajc poprzez swoje koneksje starania Cycerona o objcie urzdu konsula. W latach nastpnych czsto wyjeda do swoich posiadoci w Epirze. W roku 58 umar Kwintus Cecyliusz, wuj Pomponiusza, brat jego matki. Na mocy zapisu testamentowego Attyk zosta przez niego adoptowany, a po adopcji nazywa si Quintus Caecilius Pomponianus Atticus. Wuj zostawi mu te w spadku swojego majtku: fortun w wysokoci 10 milionw sestercw oraz starowiecki, otoczony piknym ogrodem dom na Kwirynale, zwany od imienia poprzedniego waciciela domus Tamphiliana, ktrym zachwyca si Korneliusz Nepos (Att. 13,2).

W lutym 56 r. Attyk w wieku 54 lat oeni si z Cecyli Pili, ku-zynk ze strony matki (zob. Genealogie, s. 193). Mia z ni crk, Cecyli Attyk (nazywan przez Cycerona zdrobniale Attykul Atticula), ktra wysza za m za Marka Wipsaniusza Agrypp, w tym czasie ju praw rk Oktawiana Augusta, za wnuczka Attyka, Wip-sania, zostaa pierwsz on Tyberiusza, syna Liwii, adoptowanego syna cesarza Oktawiana Augusta i jego nastpcy.

Nepos konsekwentnie przedstawi Attyka jako wyksztaconego i eleganckiego w obyciu Rzymianina, zawsze stronicego od y-cia publicznego. Szsty rozdzia biografii stanowi cig zaprzecze: Attyk mg si stara o urzdy, ale nie czyni tego ze wzgldu na panujc wszdzie korupcj, nie angaowa si w adne oskarenia i procesy prywatne, nie pojecha w 61 r. jako legat z Kwintusem Cyceronem do Azji, zawsze zachowujc godno (dignitas) i spo-kj (tranquillitas). Oczywicie rzymska polityka niezmiernie inte-resowaa Attyka, tote kiedy przyjeda do Rzymu, chcia pozna wszystkie nowinki polityczne, a kiedy znajdowa si daleko od Mia-sta, akn je pozna z listw przyjaci. O pogldach politycznych Attyka wiadczy mog jedynie sowa, ktre w dziele O prawach woy w jego usta Cyceron (Leg. 3,16,37):

Mihi vero nihil umquam populare placuit, eamque optimam rem publicam esse dico, quam hic consul constituerat, quae sit in potestate optimorum.

Wszak nigdy nie podobao mi si nic takiego, co dogadza ludowi, i za najlepsz uwaam pastwowo utwierdzon przez tego oto ma [tj. Marka


Tulliusza Cycerona] w czasie jego konsulatu, pastwowo zostajc pod wadztwem najlepszych obywateli.

(przekad W. Kornatowski)

O ile rzeczywicie nigdy otwarcie nie przyczy si do adne-go stronnictwa politycznego, to stale wspomaga swoim majtkiem wane osobistoci polityczne: da pienidze Mariuszowi uciekaj-cemu w 88/87 r. w czasie buntu Sulli (Nepos, Att. 2,2), Cyceronowi na wygnaniu podarowa 250 000 sestercw (Att. 4,4), wspomaga finan-sowo pompejaczykw w roku 49 (Att. 6,7), w 44 przekaza Brutusowi 100 000 i pniej jeszcze 300 000 sestercw (Att. 23), potem poma-ga rodzinie Marka Antoniusza (Att. 8,3), ale take jego przeciwnikom (Att. 11). Nepos kreli szlachetn sylwetk Attyka i podaje moralne powody filantropii, ale oczywicie za tak postaw krya si ch zapewnienia sobie bezpieczestwa i przetrwania trudnych czasw politycznych sporw.

Attyk nie prbowa wic wspina si po szczeblach urzdniczej kariery, ale pozosta chodnym i pragmatycznym bankierem, uwa-nym obserwatorem ycia politycznego, zachowujcym konserwa-tywne pogldy i grajcym czsto na dwa fronty w obronie swoich interesw. Kiedy w roku 49 wybucha wojna domowa i Pompejusz opuci Itali, Attyk w wieku ok. 60 lat nie wyjecha z Rzymu, cho Pompejusz ogosi, e kto pozostanie w Miecie, bdzie postrze-gany jako walczcy w armii Cezara. Prywatnie, jak wspomniaam, sprzyja stronnikom Pompejusza i wspiera ich finansowo, ale po-gratulowa te Cezarowi odzyskania stolicy i nigdy nie wyruszy na wschd do obozu Pompejusza. Nepos (Att. 8,1) podaje, e po wygranej wojnie Cezar nie pozbawi Attyka majtku i e to polityczna neu-tralno ocalia bankiera. Trzeba jednak pamita, e ju od koca lat pidziesitych Attyk robi interesy z Oppiuszem i Balbusem, finansowymi i politycznymi agentami Cezara. W 49 r. Cyceron, ktry w trudnej sytuacji politycznej rozwaa wyjazd na Malt, pisa do Attyka, aby wywiedzia si, co na ten temat sdzi Balbus (ad Att. 10,18,2). Mona nawet przypuszcza, e Liber annalis (Ksiga rocznikw), historyczna praca Attyka, opublikowana w roku 47, czyli podczas drugiej dyktatury Cezara, moga dostarczy argumentw na rzecz polityki cezarian, a nawet tworzy now polityk historyczn i ob-jania kolejne dyktatury z zamierzchych lat: 333, 324, 309, 301 (zob. te niej o jego zainteresowaniach chronologi).

Attyk pozostawa te w bardzo bliskich relacjach z Markiem Ju-niuszem Brutusem, jednym z pniejszych zabjcw Cezara, wa-nym przywdc obozu republikanw, i wspomg go finansowo po


dojciu do wadzy Marka Antoniusza. Kiedy Cyceron gwatownie wystpowa przeciw temu ostatniemu, Attyk pozostawa neutralny, a kiedy Antoniusza uznano w roku 43 za wroga publicznego, poma-ga jego onie Fulwii. Nepos (Att. 12,2) podaje, e to sam Antoniusz zaaranowa maestwo crki Attyki z Agrypp. Gdy triumwirowie Antoniusz, Lepidus i Oktawian w roku 43 wkroczyli do Rzymu, nastpiy liczne proskrypcje przeciwnikw politycznych, a Cyceron zosta zamordowany. Na pewno bya to chwila duego niepokoju w yciu Attyka, ale Antoniusz wasnorcznie napisa do niego list, oferujc opiek (Nepos, Att. 10,4). Rwnoczenie Attyk udziela gociny w swoich majtkach w Epirze tym, ktrzy znaleli si na listach pro-skrypcyjnych, a rok pniej, po przegranej republikanw w bitwie pod Filippi, pomaga te Serwilli, matce pokonanego Brutusa, ktry popeni samobjstwo.

Po mierci Cycerona pozostawa w Italii w dobrych relacjach zarwno z Markiem Antoniuszem, jak i Oktawianem (Nepos, Att. 8,2; 12). Korneliusz Nepos, ktry najprawdopodobniej ukoczy ywot Attyka ju po bitwie pod Akcjum i po mierci Marka Antoniusza, czyli po przejciu peni wadzy przez Oktawiana Augusta, mocno podkrela bliskie zwizki Attyka z Oktawianem przez czce ich relacje rodzinne (maestwo crki z Agrypp i zarczyny rocznej Wipsanii z Tyberiuszem), a nawet stara si przedstawi Attyka jako poplecznika Oktawiana. Na pewno Attyk i w tej ostatniej odsonie wojen domowych pozosta jak zwykle ostrony i neutralny.

Attyk zmar na chorob jelit w wieku 77 lat, a jego prochy, jak podaje Nepos (Att. 22,4), po skromnym pogrzebie spoczy w grobie wuja Kwintusa Cecyliusza przy via Appia.

Intelektualna sylwetka Attyka wydaje si niezwykle ciekawa. Od dziecistwa uwielbia czyta, a odziedziczona fortuna nie zmienia jego przyzwyczaje. Wykazywa zainteresowania jzykowe, literac-kie i historyczne. Kontaktowa si z kilkoma gramatykami greckimi, np. z Nikiasem i Filoksenosem (ad Att. 12,6,2). W 59 r. bezskutecznie prbowa przekona Cycerona, eby ten napisa pierwsze w litera-turze aciskiej dzieko geograficzne (ad Att. 2,4,1. 3 [24];3 6,1,6). Podziwia (ad Att. 4,16,23; 5,12,2) prace ucznia Arystotelesa, Dikajarchosa, wyraa uznanie dla utworw Cycerona O mwcy (De oratore) i O pastwie

3We wstpie w obrbie dwch pierwszych ksig listw do Attyka po numeracji zgodnej z kolejnoci listw w manuskryptach w nawiasie kwadratowym podano numeracj cig, przyjt za wydaniem Shackletona Baileya z 1965 r. (zob. Bi-bliografia, s. 52).


(De re publica). W dziele O prawach (De legibus) Cyceron uczy-ni go aktywnym uczestnikiem rozmowy. Attyk by autorem dziea historycznego w jednym tomie: Ksiga rocznikw (Liber annalis).4 Byo ono uoone w porzdku chronologicznym i zawierao genealo-gie urzdnikw rzymskich, wane zdarzenia, bitwy, kolejne konsula-ty, prawa, notki biograficzne urzdnikw (Nepos, Att. 18,12).

Attyk pasjonowa si chronologi, jak zreszt wielu intelektu-alistw tego czasu; najsynniejszy z nich to oczywicie Terencjusz Warron, autor Rocznikw (Annales), O chronologii (De temporibus) oraz zadedykowanego Attykowi dzieka O liczbach (De numeris), ale prace tego typu pisali te inni, np. Nepos by autorem opubliko-wanej przed rokiem 63 Kroniki (Chronica). Jak pisze Nepos (Att. 18,2), Attyk ustala daty wszystkich wanych wydarze w dziejach ludu rzymskiego. Jako dat zaoenia Rzymu uzna rok 753. Wida to z Cyceronowej (Brut. 18,72) dyskusji o yciu poety Liwiusza Androni-ka: Attyk przyj, e pierwszy utwr Andronika powsta 514 lat po zaoeniu Rzymu, za konsulatu Gajusza Klaudiusza Centona i Marka Semproniusza Tudytana (240 r.), czyli wanie w roku 753. Take Gajusz Juliusz Solinus, autor yjcy najprawdopodobniej w poowie III w. n.e., zestawiajc rne opinie na temat daty zaoenia Rzymu, mwi, e Attyk datowa ten fakt na 3 rok 6 olimpiady, ktry to rok przypada na lata 754753 (Coll.memor. 1,27: Pomponio Attico et M. Tullio olympiadis sextae anno tertio). Ta data jest powszechnie znana dziki systemowi warroskiemu (Warron przyj dat zaoenia Rzymu na rok 753, urzdowanie pierwszych konsulw na rok 509, a oblenie Rzymu przez Gallw na 390, itd.).

Oprcz Liber annalis na prob przyjaci: Marka Juniusza Brutusa, Gajusza Klaudiusza Marcellusa, Korneliusza Scypiona (konsula roku 52, po adopcji: Kwintusa Cecyliusza Metellusa Piusa Scypiona) i Kwintusa Fabiusza Maksymusa (konsula roku 45), na-pisa w osobnych ksigach genealogie ich rodzin, czyli opublikowa jeszcze trzy osobne ksigi: Iunii, Marcelli, Fabii et Aemilii (Nepos, Att. 18,34). Skomponowa te wiersze na temat groty nimf Amaltheum (ad Att. 1,16,15 [16]); niewykluczone, e Cyceron ma na myli antologi take innych autorw, nie tylko poezji Attyka). W czasie pobytu w Epirze zim 6160 r. napisa dzieko w jzyku greckim wychwa-lajce dokonania Cycerona jako konsula w roku 63 (ad Att. 2,1,1 [21]). By rwnie autorem Portretw (Imagines) wspomnianych przez Pliniusza Starszego (NH 35,11). Cao twrczoci literackiej Attyka przepada, nie istniej te adne znaczce powoania si autorw

4Zachowane fragmenty w: FRHist, t. II, nr 33, frg. 19.


staroytnych na jego dziea. Z pewnoci nie dorwnywa talentem wielkiemu przyjacielowi, a jednak szkoda, e potomni skazali jego dziea na zapomnienie.

W czasie pobytu w Atenach przyjani si z Fajdrosem i Zeno-nem, kierownikami tamtejszej szkoy epikurejskiej, i cho przez cae ycie pozostawa pod wpywem tego nurtu, to jednak nigdy nie uprawia filozofii na powanie, nie napisa bowiem adnego dzieka filozoficznego. Nie uchodzi te za eksperta w tej dziedzinie w oczach samego Cycerona, ktry co prawda da Attykowi do lek-tury Rozmowy Tuskulaskie (Tusculanae disputationes) (ad Att. 15,2,4. 4,23) i zadedykowa mu oglny traktacik O przyjani (De amicitia) oraz ten na temat staroci (De senectute), lecz ani nie uczyni go wan postaci w swoich pismach filozoficznych, ani te w listach nie rozwaa z Attykiem kwestii filozoficznych, jak czyni to w ko-respondencji z innym epikurejczykiem, Kassjuszem.

Attyk mia wspaniale urzdzon bibliotek, tote Cyceron ko-rzysta z bogato wyposaonego ksigozbioru w jego domu na Kwi-rynale (ad Att. 4,14,1; 15,27,2; Fin. 2,67). Attyk wynalaz te jaki wygodny system ukadania zwojw na pkach bibliotecznych (pegmata), na zwoje za przyczepiano karty tytuowe (sittybae), tak e jednocze-nie ozdabiay one ksiki i peniy funkcj uytkow (ad Att. 4,4a,1. 8,2). Jego niewolnicy byli ekspertami w dziedzinie przepisywania ksiek. W roku 56, ju po powrocie Arpinaty z wygnania, trzej niewolnicy Attyka, Tyrannion, Dionizjos i Menofilos, pomagali Cy-ceronowi urzdza bibliotek w jego willi w Ancjum (ad Att. 4,4a,12. 5,4. 8,2c).

Ponadto Attyk posiada, rzec by mona, ma oficyn wydawni-cz, pracujc na potrzeby przyjaciela. Mow Pro Ligario wspa-niale przygotowae do sprzeday pisa Cyceron w 45 r. o swojej mowie obroczej sprzed roku Cokolwiek potem napisz, dam ci do publikacji (ad Att. 13,12,2: Ligarianam praeclare vendidisti. Posthac quicquid scripsero tibi praeconium deferam). W licie z tego samego roku Cyceron zapewnia Attyka, e swoich pism nie chce skada u nikogo innego, ale nie chce ich te upowszechnia przed ostateczn akceptacj obu (ad Att. 13,22,2: sed ea tum foras dari cum utrique nostrum videbitur). Nastpnie grzecznie zaznaczy, e po-czytuje to za win kopistw (librarii), a nie samego Attyka, i jego prace dostay si w rce Cerellii, i Brutus i Balbus powinni czyta tylko te cakowicie ju wygadzone. Wida wic, e kopici Attyka przygotowywali wersj tekstu, ktr Cyceron jeszcze nastpnie po-prawia, i dopiero potem udostpniano j do dalszego przepisywania, czyli publikacji.


Attyk mia te dobry gust oraz upodobanie do pikna i sztuki, co szo w parze z jego wielkim majtkiem. Ozdabia rolinnoci i strumykami posiadoci w Epirze, urzdzi tam grot nimfy Amal-tei (Amaltheum), ktrej tak bardzo zazdroci mu Cyceron (mwca koniecznie chcia mie tak sam u siebie w Arpinum). Kupowa Cyceronowi rzeby do ozdoby willi w Tuskulum. W roku 55 mia zaj si ozdobieniem teatru Pompejusza posgami i obrazami (ad Att. 4,9,1). Dwadziecia lat pniej nakoni Oktawiana Augusta do odno-wienia wityni Jowisza Feretriusa (Nepos, Att. 20,3) i wystpowa jako ekspert od rzymskich staroytnoci.

Pomponiusz Attyk by najbliszym przyjacielem Cycerona, a ko-respondencja odsania czce ich zaye relacje i wyjtkow, szczer przyja sawnego polityka zarwno w chwilach jego wielkoci, jak i politycznego upadku, ktry nastpi po zoeniu konsulatu. Nepos (Att. 16,23), dobry znajomy obu, pisze nawet, e Cyceron kocha Attyka bardziej ni swego wasnego brata Kwintusa, sam Cyceron (ad fam. 13,1,5) za twierdzi, e kocha Attyka jak drugiego brata. Poznali si w wieku szkolnym (Leg. 2,9. 50), ale ta znajomo rozkwita na nowo w Grecji, gdy Cyceron wraz z Kwintusem, kuzynem Lucjuszem (zob. Genealogie, s. 192) i Markiem Pupiuszem Pizonem Kalpur-nianem przyjechali na studia do Aten i w latach 7977 zdobywali tam wyksztacenie filozoficzne. Przyczy si do nich take Attyk i caa pitka chodzia na wykady Antiocha z Askalonu w perypatetyckiej Akademii. Na pocztku pitej ksigi dziea Problemy najwyszego dobra i za (De finibus bonorum et malorum) Marek powraca do wsplnej wyprawy, jak wszyscy przyjaciele odbyli do platoskiej Akademii nieopodal Aten i zastali synny gaj niestety zdewastowany w czasie najazdu Sulli. Cyceron i Attyk dostpili nawet razem wta-jemniczenia w misteria eleuzyskie. W latach nastpnych obaj spo-tykali si w Rzymie, gdzie Tytus do czsto przyjeda, za po jego powrocie z Grecji utrzymywali stay kontakt, osobisty i listowny. To Cyceron zaaranowa maestwo swojego brata z siostr Attyka. Przyjaciele pisali do siebie codziennie (ad Att. 7,9,1. 15,1. 20,2; 8,14,1; 9,16,1; 12,12,2. 27,2. 39,2. 42,1; 14,4,2; 15,28; 16,13,3. 15,3), i to nie tylko wtedy, gdy jeden z nich przebywa poza Itali, ale rwnie kiedy Cyceron wyjeda do swoich willi, a Attyk pozostawa w swoim rzymskim domu.

Cyceron pisa do Attyka o wszystkim: wydarzeniach politycz-nych, przyjemnociach ycia, problemach rodzinnych, zdrowotnych, maeskich, finansowych, trudnych relacjach midzyludzkich. Ko-respondencja ta jest wic wanym rdem historycznym dla wyda-rze burzliwej epoki, dostarczajcym wielu nieznanych szczegw


o ludziach i ich charakterach, wiadectwem postawy politycznej Cy-cerona, histori jego ycia rodzinnego i wyrazem najintymniejszych myli, ktre nie zawsze byy znane szerszej publicznoci.

Zanim przejd do prezentacji kolekcji zachowanych listw Cy-cerona, sprbuj odpowiedzie na pytanie, czy w prowadzeniu bo-gatej korespondencji towarzyszya Cyceronowi rwnie refleksja teoretyczna na temat epistolografii oraz w jaki sposb on sam oraz rzymskie elity okresu republiki prowadzili prywatn wymian listw.

Teoria i praktyka pisania listwCyceron oczywicie odrnia listy prywatne, litterae privatae,

i publiczne, litterae publicae (Flacc. 37), mia wiadomo, e co innego pisze si w wypadku, kiedy list peni tylko funkcj komunikacyjn midzy nadawc a odbiorc, co innego za, kiedy maj go czyta inni (np. ad. fam. 14,21,4: aliter enim scribimus quod eos solos quibus mittimus, aliter quod multos lecturos putamus co innego piszemy bowiem, jeli sdzimy, e list czytaj tylko ci, do ktrych go wysy-amy, co innego, jeeli bdzie czytany przez wielu). W korespon-dencji Cycerona znajduj si i takie listy, ktre od razu pisane byy z myl o publikacji, jak synny pierwszy list do brata Kwintusa na temat zarzdzania prowincj (ad Q.fr. 1,1) czy elegancka konsolacja dla Serwiusza Sulpicjusza Rufusa (ad fam. 4,5). Jednak s one nieliczne, poniewa w zdecydowanej wikszoci listy Cycerona nale do tych prawdziwych, przeznaczonych do rk konkretnego odbiorcy. Nie s to fikcyjne kompozycje literackie, jedynie uoone w formie epi-stolograficznej, czy te pisane w tym gatunku polityczne pamflety (w jzyku niemieckim przyjto uywa sowa Brief na okrelenie listu prawdziwego i Epistel dla listu jako gatunku literackiego).

Listy prywatneWarto w tym miejscu wspomnie o tym, e do naszych czasw

zachoway si prywatne listy aciskie zapisane i na papirusach, i na drewnianych tabliczkach. Korespondencja Cycerona przetrwaa w tradycji rkopimiennej (czyli poredniej). Manuskrypty, oprcz ogromnego zbioru listw Cycerona, przynosz rwnie prywatne listy pniejszych autorw okresu cesarstwa, np. Pliniusza Mod-szego (ok. 61113 n.e.), w tym te synne pisane z prowincji Bitynii do Trajana wraz z cesarskimi responsami, listy Aureliusza Frontona (ok. 9095 167 n.e.), nauczyciela aciskiej retoryki przyszego cesarza Marka Aureliusza, czy te korespondencj znanych autorw chrzecijaskich, np. Symmacha.


Listy prywatne przekazane w tradycji bezporedniej podaj tre zapisan (lub podyktowan) wprost przez staroytnego nadawc. Nale do nich papirusy i ostraka z Egiptu oraz odkryte w 1973 r. drewniane tabliczki pochodzce z zaoonego w kocu I w. n.e. rzymskiego fortu w Windolandzie (dzi: Chesterholm w Wielkiej Brytanii), 2 km na poudnie od wybudowanego pniej muru Ha-driana; kolekcje te uzupeniaj: tabliczka drewniana z Londynu, datowana na I w. n.e., oraz may korpus listw z Windonissy (dzi: Windisch w Szwajcarii). Dostarczaj nam one listy nieznanych osb, nieobecnych w wielkiej rzymskiej polityce i w yciu literackim. Nie-due (ok. 20 cm wysokoci i 10 cm dugoci) i cienkie (maj grubo od 1 do 5 mm) tabliczki z Windolandy, datowane od koca I w. n.e. do pocztku wieku II, to niezwykle ciekawy zbir, odsaniajcy fas-cynujc codzienno fortu. Materia ten zawiera sprawozdania o-nierzy, rozkazy, podania, rachunki i wanie prywatne listy. Spord ponad tysica znalezionych w Windolandzie tekstw okoo 170 to korespondencja onierzy i ich rodzin.5 Chocia listy do Attyka bli-sze s jzykowi mwionemu ni te skierowane do innych adresatw, nie mog by porwnywane z zachowanymi listami nieliterackimi, poniewa napisane zostay innym jzykiem i w innym stylu.

Teoria epistolograficzna w staroytnoci bya domen retorw, std pierwsze uwagi na temat pisania listw znajduj si w pocho-dzcym z okresu hellenistycznego traktacie anonimowego autora, zatytuowanym O stylu ( [Per hermeneas] / De elocutione). Datowanie tego dzieka jest niepewne: powstao prawdopodob-nie w wieku II bd I. Uwagi, ktre nas tu interesuj (Eloc. 223235), zostay wprowadzone przy okazji dyskusji dotyczcej edycji listw Arystotelesa. Ot Artemon, ich wydawca, mia poda pierwsz definicj listw, twierdzc, e powinny by napisane w ten sam sposb ( [aut trpo] 223) jak dialog, gdy list wyraa wanie jedn stron w dialogu, jednak naley je bardziej dopraco-wa ( [hypokateskeusthai] 224) ni dialog, bowiem

5Por. kolejne tomy publikacji: Vindolanda: the Latin writing tablets (Tabulae Vindolandenses I), by A.K. Bowman and J.D Thomas, with contributions by J.N. Adams and R. Tapper, London 1983 (Britannia Monograph Series 4; nr 1117); The Vindolanda Writing Tablets (Tabulae Vindolandenses II), by A.K. Bowman and J.D Thomas, tame 1994 (nr 118573); to (III), tame 2003 (nr 574850); to (IV 1), by A.K. Bowman, J.D Thomas and R.S.O. Tomlin, Britannia 41(2010), s. 187235; to, (IV 2), tame 42(2011), s. 113144. Nieliterackie listy aciskie zostay zebra-ne w: Corpus epistularum Latinarum papyris tabulis ostracis servatarum, vol. III, collegit, commentario instruxit P. Cugusi, Firenze 19922002 (Papyrologica Flo-rentina, vol. 23 i 33).


w wikszym stopniu przypominaj wypowied ( [autoschedizonta] 224). Niesusznie przypisywany Demetriosowi z Fa-leronu traktacik O typach listw ( [Tpoi epistoliko]) jest datowany na III w. p.n.e. do III w. n.e. Autor wyrnia w nim 21 rodzajw listw w zalenoci od ich tematyki.

nauka pisania ListwPodstawowych wiadomoci o pisaniu listw uczono ju w szkole

prowadzonej przez gramatyka, czyli w systemie grecko-rzymskim na drugim poziomie edukacji. Z greckich papirusw znajdowanych w Egipcie wynika, e uczniowie kopiowali modelowe listy. Papirus oznaczany jako Papyrus Bononiensis 5, datowany na okres pnego antyku (cho pierwszy wydawca umieszcza go w II w. n.e.), przy-nosi wiczenia szkolne nieznanego z imienia ucznia wprawiajcego si w pisaniu rnego typu listw w jzyku greckim i aciskim: po lewej stronie wpisywa tekst aciski, po prawej za grecki. Jak si wydaje, greka jest tu tumaczeniem z aciny, cho w obu jzykach zdarzaj si bdy leksykalne. Student przepisywa list ironiczny, list konsolacyjny (w tym wypadku po otrzymaniu niespodziewanie maego spadku) i listy gratulacyjne (6 rnych). Podstawy epistolo-grafii byy te uyteczne we wstpnych wiczeniach retorycznych ( [progymnsmata]).

Cyceron pozostawi niewiele uwag dotyczcych teorii episto-lografii. W jego dzieach retorycznych w ogle nie znajdujemy wzmianek na ten temat, dopiero dwa wane passusy zaczerpnite z prywatnej korespondencji pozwalaj lepiej zrozumie, jak rol Cyceron przypisywa pisaniu listw. Pierwszy ustp pochodzi z listu do Papiriusza Petusa (ad fam. 9,21,1):

Verum tamen quid tibi ego videor in epistulis? Nonne plebeio sermone agere tecum? Nec enim semper eodem modo. Quid enim simile habet epistula aut iudicio aut contioni? Quin ipsa iudicia non solemus omnia tractare uno modo. Privatas causas et eas tenuis agimus subtilius, capitis aut famae scilicet ornatius; epistulas vero cotidianis verbis texere solemus.

W kocu jednak jak oceniasz mj styl w listach? Czy nie rozmawiam z tob plebejskim jzykiem? Oczywicie nie zawsze pisze si tak samo. Bo i c maj ze sob wsplnego: list i mowa wygaszana w sdzie albo na zgromadzeniu? Zreszt nawet mw sdowych nie ukadam w ten sam sposb. W sprawach prywatnych i tych mniej istotnych uywam jzyka do prostego, a w tych, ktre tocz si o ycie czy dobre imi, rzecz jasna stylu ozdobniejszego; listy za ukadam zwykle sowami uywanymi na co dzie.

Drugi to pocztek listu do Skryboniusza Kuriona (ad fam. 2,4,1):


Epistularum genera multa esse non ignoras, sed unum illud certissimum, cuius causa inventa res ipsa est, ut certiores faceremus absentis, si quid esset, quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset. Huius generis litteras a me profecto non exspectas; tuarum enim rerum domesticos habes et scriptores et nuntios, in meis autem rebus nihil est sane novi. Reliqua sunt epistularum genera duo, quae me magno opere delectant, unum familiare et iocosum, alterum severum et grave.

Wiesz przecie dobrze, e jest wiele rodzajw listw, ale ten jeden jest najwaniejszy, dla ktrego wynaleziono korespondencj: aby informowa nieobecnych o wszystkim, czego oni chcieliby si dowiedzie lub o czym my chcielibymy ich zawiadomi. Ty jednak nie oczekujesz ode mnie listw tego rodzaju, masz bowiem domownikw, pisarzy i posacw do swoich spraw, a co do moich, to tu nie dzieje si nic nowego. S jeszcze dwa pozo-stae rodzaje listw, ktre sprawiaj mi wielk przyjemno, jeden familiarny i artobliwy, drugi powany i surowy.

Tak wic Cyceron dostrzega rnic midzy prostymi listami in-formacyjnymi a innymi gatunkami sztuki epistolograficznej. Sam wymienia listy konsolacyjne (ad fam. 6,10,4) i gratulacyjne (ad fam. 15,14,3), te, w ktrych prosi przyjaci o rne przysugi (ad Att. 5,5,1: mandata); by take autorem 111 listw rekomendacyjnych (poleca w nich a 80 osb!). Taki podzia listw dobrze zreszt oddaje sie powiza Cycerona z przyjacimi polityczne nowinki, arciki, pomiertne kondolencje, gratulacje, porady czy rekomendacje (i inne sprawy, kt-rych nie da si tak atwo sklasyfikowa) to czsty zestaw tematw tej korespondencji. Cyceron uwaa te, e listy powinny by traktowane jako rodzaj literatury, a ich nadawca, tak jak mwca, winien dobiera styl w zalenoci od typu listu. Dobr stylu w listach uzalenia od nastroju autora (rwnie o tym pisa w listach: ad fam. 2,4,1; 4,13,1; ad Att. 9,4,1), uznawa nieadekwatno artw do pewnych sytuacji.

Ponadto wydaje si, e zna greckie teorie na temat pimien-nictwa epistolograficznego, bowiem tak jak wspomniany wyej Ar-temon, traktowa list jako dialog z nieobecnym adresatem: list to amicorum colloquia absentium rozmowa midzy nieobecnymi przyjacimi, jak sam powiedzia w drugiej mowie przeciwko Anto-niuszowi (Phil. 2,4; zob. take ad fam. 3,11,2; 12,30,1). List pozwala na rozmow z blisk osob w taki sposb, jakby nadawca i odbiorca pozostawali w bezporednim kontakcie (ad fam. 2,4,1; 16,16,2: te totum in litteris vidi stane mi cay przed oczami w listach, pisa do Tirona).

Uywane przez Cycerona czasowniki te wskazuj na trakto-wanie listu jako rozmowy (np. per litteras conloqui ad fam. 1,7,1; ad Att. 6,1,24; 12,53: Ego etsi nihil habeo quod ad te scribam, scribo tamen quia tecum loqui videor Nie mam ci ju nic do napisania, jednak


pisz, poniewa wydaje mi si, e z tob rozmawiam). W uroczym, krtkim licie do Attyka z 49 r. Cyceron wyrazi podobn myl (ad Att. 9,10,1). Mwi w nim, e nie ma ju nic do napisania, e nie sysza adnych nowin wartych przekazania, na listy przyjaciela odpisa dnia poprzedniego, ale poniewa zmartwienie nie daje mu spa, ot tak pisze bez adnego konkretnego powodu, jakby po prostu rozmawia z Attykiem (tecum ut quasi loquerer). Tak samo w innym licie do Attyka (ad Att. 8,14,1) wspomina, e list to jego rozmowa z przyjacie-lem, rozmowa, ktra przynosi pociech w politycznych strapieniach. W jeszcze innym miejscu (ad Att. 5,10,1) wyjania, e list jest remedium na rozk przyjaci i prawdziwym dowodem przyjani.

Na marginesie dodam, e tak te pisa rzymski onierz Aureliusz Archelaus w nieliterackim licie do swojego dowdcy, trybuna le-gionu Juliusza Domicjusza (P.Oxy 32,31/32 = CEL 169):

Hanc epistulm ant(e) | oculos | habeto domine puta[t]o | me t[e]cum loqui.

Miej, panie, ten list przed oczami i uznaj, e ze mn rozmawiasz.

Listy Cycerona czasami naladuj dialog poprzez uycie czasow-nikw mwisz, pytasz (dices, inquis, quaeres), np. (ad fam. 15,18,1):

Ridere, igitur, inquis, possumus, non mehercule, facillime.

Mwisz wic, e moemy si mia, nie, na Herkulesa, nieatwo si mia.

Litterae i epistulaeJzyk aciski zna dwa rzeczowniki oddajce sowo list: littera

i epistula. Ten pierwszy odnosi si do zawartej w pimie treci, a drugi okrela list jako przedmiot materialny przeznaczony do wysania (za-wiera w sobie rdze *stel-, podobnie jak grecki czasownik [epistllein] wysyam). Cyceron wyranie rozrnia ich znaczenie, bo w licie do brata Kwintusa pisa, e przechodzi do treci jego listw, ktre otrzyma w wielu przesykach (ad Q.fr. 3,1,8: Venio nunc ad tuas lit-teras, quas pluribus epistulis accepi), od Attyka oczekiwa porannego listu, czyli informacji, a wysa mu ju listy skierowane do Marcja-nusa i Montana (ad Att. 12,53: hodie tuas litteras exspectamus matutinas. [] misi ad te epistulas ad Marcianum et ad Montanum).

Materiay piMienneJako materiau do pisania Cyceron uywa jedynie papirusu

(charta, z greckiego [chrtes] karta papirusowa), ktry by nastpnie zwijany i wizany przed wysaniem. Wiele kart papiruso-


wych posklejanych razem tworzyo volumen, czyli zwj. Na pa-pirusie pisano trzcinowym pirem, maczanym w atramencie, ktry sporzdzano z sadzy zmieszanej z palon ywic i smo, z osadw wina bd substancji wydzielanej przez mtwy (ta ostatnia nazywa-a si po acinie sepia). Cyceron tak w licie do brata opisa swoje przybory do pisania (ad Q.fr. 2,15b,1):

Calamo et atramento temperato, charta etiam dentata res agetur.

Ten list wymaga, abym uy pira, dobrze wymieszanego atramentu i wygadzonego papirusu.

Chocia Cyceron pisa wycznie na kartach papirusowych, sam czsto otrzymywa listy na atwych w transportowaniu drewnianych tabliczkach, ktre w Rzymie byy starszym materiaem pimien-nym ni importowany papirus. Tabliczki, zachowane do dzisiaj,6 wykonywano z drewna sosny, jody, olchy bd buku, wyjtkowo z bukszpanu, i czsto powielano woskiem. Na okrelenie tego rodza-ju materiau Cyceron zawsze uywa sowa codicillius (zdrobnienie od sowa codex), nigdy natomiast nie pojawia si u niego termin tabella w znaczeniu tabliczki sucej do zapisania. Takie codicilli wysya do brata Kwintus.

Listy dyktowane sekretarzomListy elit rzymskich, ale take warstw niszych (w tym oczywi-

cie ludzi niepimiennych), zwykle dyktowano sekretarzowi (scribarius, librarius). Cyceron mia zwyczaj dyktowa podczas spaceru (ad Att. 2,23,1 [43]), podczas posiku (ad Q.fr. 2,2,1), nawet w trakcie odwiedzin u znajomych (ad Att. 14,21,4; ten list zosta spisany przy deserze secunda mensa, w gocinie u Westoriusza). Plutarch (Caes. 17,45) podaje, e w czasie kampanii galijskich Cezar, siedzc na koniu, dyktowa dwm sekretarzom jednoczenie. Z korespondencji Cycerona znane s imiona kilku sekretarzy: jego brat Kwintus mia zaufanego Stacju-sza, ktry take ukada za niego listy (ad Q.fr. 1,2,8); w listach nadesa-nych przez Attyka Cyceron poznawa rk jego sekretarza Aleksisa (ad Att. 16,15,1); na pewno jednak najsawniejszym sekretarzem jest Tiron, wyzwoleniec samego Cycerona (por. take niej, s. 4041).

6Niej odwouj si tylko do kolekcji tabliczek zawierajcych listy, trzeba jednak pamita, e zachoway si i inne tabliczki: tzw. tabulae ceratae Dacicae z terenw naddunajskich, datowane na okres 131167 n.e.; tabliczki z Pompejw z I w. n.e. (w tym pokwitowania z domu bankiera Jukundusa); dokumenty z Herku-lanum z lat 5275 n.e.; a take pojedyncze tabliczki znajdowane na terenach dzisiej-szych Woch, Francji, Niemiec i Egiptu.


Tiron zyska saw z powodu niezwykej wprawy w notowaniu usyszanego tekstu. Cyceron (ad Att. 13,25,3) podaje nawet, e pisa ca-ymi zdaniami, a nie sylabami, co moe by aluzj do tiroskiej stenografii, ale te po prostu wiadectwem, i wyzwoleniec atwo zapamitywa cae dyktowane zdanie, a nie tylko jego poszczeglne czci. Dopiero w pnym antyku pisano o znakach tiroskich (notae Tironnianae), czyli tachygrafii wymylonej przez Cyceronowego sekretarza. Skrty te znali Hieronim (Chron. 156) i Izydor (Etym. 1,22,1). Na pewno ideaem byo stosowanie takiego systemu pisania, aby szybko rki nadaa za szybkoci jzyka.

Sekretarz sporzdza dwie kopie listu: t przeznaczon dla adre-sata oraz drug, ktra pozostawaa u nadawcy i trzymano j w archi-wum domowym, skd moga zosta w przyszoci wysana osobie trzeciej. W archiwum trzymano take listy nadesane (cho trudno stwierdzi, czy od wszystkich korespondentw). Taka praktyka jest szeroko powiadczona w korespondencji Cycerona, ktry przecho-wywa listy od Attyka uporzdkowane, uoone w volumina i opie-cztowane. W 49 r. pisa do niego (ad Att. 9,10,4):

Evolvi volumen epistularum tuarum quod ego signo habeo servoque diligentissime.

Rozwinem zwj twoich listw, ktry trzymam pod pieczci i uwanie go strzeg.

Listy odrczneListy pisane odrcznie (sua manu) wiadczyy o szczeglnej za-

yoci i grzecznoci wobec adresata (ad Att. 5,19,1; ad fam. 3,6,2; Nepos, Att. 10,4; Kwintylian, Inst.orat. 1,1,28). Czasami do listw podyktowanych Cyceron wcza odrczne dopiski (ad Att. 11,24; 13,28,4; ad fam. 11,23). W licie do Attyka z 18 X 59 r. pisa, e z powodu nawau obowizkw chyba pierwszy raz dyktuje swj list do przyjaciela (ad Att. 2,2,1 [22]). Kiedy Cyceron przyjecha jako namiestnik do Cylicji w roku 51, przeprasza Attyka, e musi poczeka na jego dusze i odrczne listy do czasu, a si dobrze zadomowi w swojej prowincji (ad Att. 5,14,1). Podobnie wasnorcznie napisane listy sa do brata, a w tym datowanym na 17 I 56 r. tumaczy si przed Kwintusem, e ten list dyktuje, bo cierpi na zapalenie oczu (ad Q.fr. 2,2,1). Cyceron pisa sam nie tylko do najbli-szych, ale i wtedy, gdy chcia wyrazi adresatowi szacunek. W licie do swojego poprzednika, namiestnika Cylicji Appiusza Klaudiusza Pulchra, zaznacza wyranie, e pisze sua manu (ad fam. 3,6,23).

Warto doda, e zwyczaj zamieszczania odrcznych dopiskw w podyktowanym licie znamy rwnie z przekazw zachowanych


w tradycji bezporedniej. Wasn rk krelono przede wszystkim kocowe pozdrowienia (zob. niej, s. 36). Na przykad zaprosze-nie urodzinowe Klaudii Sewery, ony oficera Eliusza Brokchusa, skierowane do jej siostry Sulpicji Lepidyny, ony oficera Flawiusza Cerialisa (stacjonowa w Windolandzie midzy 97 a 102/103 r. n.e.), zawiera wasnorczny dopisek nadawczyni, rozpoznawalny dziki odmiennemu ni w pozostaej czci listu charakterowi pisma. Jest to prawdopodobnie w ogle najwczeniejsze znane nam powiadczenie tekstu aciskiego napisanego wasnorcznie przez kobiet.

UsUgi pocztoweW czasach republikaskich nie byo publicznych usug poczto-

wych (cursus publicus), czyli systemu dostarczania pastwowych przesyek, ktry stworzy dopiero cesarz August. Cyceron i jemu wspczeni mogli wysya listy, powierzajc je przyjacioom uda-jcym si w strony, gdzie przebywa adresat, bd bliskim czy rodzi-nie odbiorcy. Namiestnicy prowincji i dowdcy wojskowi korzystali z usug lictores (liktorw) i statores (posacw), dostarczaj-cych oficjalne listy do Rzymu, a czasami ci sami posacy zabierali rwnie poczt prywatn. Bogaci czonkowie rzymskiej elity mieli jednak na usugach wasnych kurierw, zaufanych niewolnikw lub wyzwolecw (tabellarii domestici), ktrych jedyne zadanie pole-gao na dostarczaniu przesyek do adresatw. Cyceron wspomina swojego kuriera Anterosa (ad Att. 9,14 49 r.; 11,1,4 48 r.), trudno jednak wywnioskowa, czy by on wyzwolecem czy te niewolnikiem w domu Cycerona. Z pewnoci Marek Tulliusz mia do dyspozycji wielu tabellarii, dziki czemu utrzymywa regularn korespondencj z przyjacimi i rodzin, cho przebywali oni w odlegych czciach wiata: korespondowa z bratem Kwintusem w Galii lub Grecji, Bru-tusem w Macedonii, Cecyliuszem Rufusem w Cylicji lub Attykiem w Epirze.

Moemy z duym przyblieniem oszacowa, jak szybko kurso-wali owi posacy. List Cezara do senatu Kurion dostarczy w 3 dni, jadc z Rawenny do Rzymu, czyli pokona w tym czasie odlego 390 km (Swetoniusz, Iul. 57). Z Rzymu do willi Cycerona w Tuskulum po-dr kuriera trwaa 34 godziny, do Formii 2 dni. Transport listw do Epiru zabiera 23 tygodnie, do Aten 45 tygodni, a z Rzymu do Cylicji okoo 6.

Kurierzy podrowali w obie strony, dlatego zabierali rwnie poczt zwrotn. W licie do Kassjusza Cyceron narzeka, e tabellarii nie dali mu wicej czasu na napisanie odpowiedzi i przynaglali, mwic, e towarzysze ju stoj w bramie (ad fam. 15,17,1). Cho to


topiczny motyw w epistolografii antycznej, jednak czytajc krtkie listy, trzeba niekiedy mie w pamici obraz pieszcych w drog powrotn posacw. Czsto zaufany listonosz otrzymywa tak-e informacje ustne dla adresata: w licie do Appiusza Klaudiusza Pulchra Cyceron pisze, e odbiorca dowie si o wielu sprawach od swojego wyzwoleca (kuriera) Faniasa, take o tych, ktre pamici Faniasa powierzy Cyceron (ad fam. 3,1,1); w licie do Attyka informo-wa, e niewolnicy przynosz mu i ustne, i pisemne informacje (ad Att. 12,49,1: mandata et litteras attulerunt).

Pocztowi posacy i dostarczane przez nich listy naraeni byli na rne niebezpieczestwa w podry, morskie wypadki, napaci i grabiee, a w czasach politycznej zawieruchy okresu pnej repu-bliki take na konfiskat przesyek. Z tego powodu Cyceron wane wiadomoci przekazywa adresatowi, wysyajc z dwoma egzem-plarzami tego samego listu dwch kurierw (np. ad Att. 6,1,9; 13,29,3) bd w nastpnym licie powtarza informacje z poprzedniego (np. ad Att. 7,1; ad fam. 3,3,1).

tajeMnica korespondencjiKiedy nie udawao si znale zaufanego posaca, listy pieczto-

wano, a piecz powiadczaa rwnie autorstwo nadawcy. Nie bya to oczywicie wystarczajca ochrona tajemnicy korespondencji. Jak si wydaje, uycie jzyka greckiego w listach nie zawsze jest manife-stacj wyksztacenia oraz wysokiej kultury Cycerona i jego rodowi-ska, ale te stosowanym w praktyce sposobem ochrony przekazywa-nych informacji i szczeglnej konfidencji. I tak np., kiedy Cyceron pisa do Attyka w sprawie finansowych machinacji dokonywanych przez Filotimosa, wyzwoleca swojej ony Terencji, przy zakupie majtku wygnanego optymaty Milona, uy sekretnego jzyka (ad Att. 6,4,3: [mystikteron] ad te scribam dalej nastpuje tekst grecki). Do Attyka pisa, e skoro jego zabezpieczenia s niepewne, wysya takowe polegajce na wasnorcznym zastosowaniu greki (ad Att. 7,18,1: Itaque, quoniam vestrae cautiones infirmae sunt, Graeculam tibi misi cautionem chirographi mei). Przy czym cautio to nie tylko pospolity rzeczownik oznaczajcy zabezpieczenie, ale te techniczne sowo okrelajce np. dokument prawnika dla klienta. Nie wiadomo, o jakie uycie terminu cautio chodzi w powyszym kontekcie, ale jasna jest gra sw Cycerona i fakt, e odrczne pismo po grecku ma na celu ochron korespondencji.

Cyceron nie wykorzystuje szyfru, jak to czyni Cezar (Swetoniusz, Iul. 56,6; Gelliusz, Noct.Att. 17,9), ale wielokrotnie udaje, e ukrywa znacze-nie wypowiedzi, e stosuje podwjne znaczenia sw oraz zwyke


imiona osb zastpuje przezwiskami. O Filotimosie nie mwi ina-czej ni wyzwoleniec ony, o Milonie krotoski tyranobjca lub czowiek z Krotonu (co stanowi aluzj do synnego greckiego sportowca Milona z Krotonu, ktry y w VI w., cho takie nazwanie Milona moe by te zwyk manier pisarsk). Jasno wyoy swj system zatajania treci w licie do Attyka z lipca 59 r. (ad Att. 2,20,35 [40]), kiedy to Cezar sprawowa konsulat, a wpywy Klodiusza, wy-branego trybunem na rok nastpny, stale rosy. W licie tym pisze, e boi si, i kada charta (czyli karta papirusu z listem) moe zdradzi (czyli odkry plany jego i jego politycznych stronnikw), dlatego wwczas, gdy list w adnym razie nie powinien dosta si w rce osoby obcej, bdzie si wypowiada dwuznacznie ( [allegoras] obscurabo), siebie nazwie Leliuszem i nie posuy si te wasn pieczci.

Podobnie jak konspiracyjne zabiegi Cycerona trudno te powa-nie traktowa tajemnic korespondencji w wiecie rzymskim, syszy-my bowiem, e listy prywatne kryy wrd przyjaci, a czasami sporzdzano z nich kopie tylko po to, by rozpowszechnia infor-macje polityczne. W licie do Attyka z lutego 49 r. Cyceron wyraa przekonanie, e jego przyjaciel ju powinien zna wymian pism midzy Pompejuszem a Cezarem (ad Att. 7,17,2), a w innym z 17 lu-tego tego roku stwierdza, e Cezar mg wysa osobom trzecim adresowany do siebie list Cycerona (ad Att. 8,2,1). Nie naley si dzi-wi, e w epoce, kiedy nie istniaa prasa, korespondencj gwnych aktorw sceny politycznej upubliczniano i wzbudzaa ona ogromne zainteresowanie.

Struktura listw aciskichPrzyjrzyjmy si strukturze prywatnych listw aciskich. Mona

w nich wyrni cztery czci.

ForMUa pocztkowa (inscriptio)Najstarsze powiadczenie pocztku listu podaje Plaut (Pers. 501502):

Salutem dicit Toxilo Timarchides Timarchides pozdrawia Toksilosaet familiae omni. [] i ca jego rodzin. []

We wszystkich zachowanych pniej listach widzimy, e zaczy-naj si one od podania imienia nadawcy w mianowniku, imienia adresata w celowniku i przekazania mu pozdrowie: aliquis aliqui salutem bd salutem dicit (A pozdrawia B). Ostatnie sowa czsto skracane s literami s. bd s.d. Imi nadawcy zawiera czsto duo


nomina, czyli nomen gentile (imi rodowe) i cognomen (przydo-mek), dalej nastpuje zwykle cognomen adresata.

Formua pocztkowa cechuje si jednak pewn dowolnoci. Listy do wspomnianego ju wyej oficera Flawiusza Cerialisa, sta-cjonujcego w Windolandzie prefekta kohorty Bataww, zaczynaj si najczciej nastpujc formu: Niger et Brochus Ceriali suo salutem (Niger i Brokchus pozdrawiaj swego Cerialisa), ale s rwnie warianty: Ceriali suo (dla swojego Cerialisa w domyle: salutem pozdrowienia) czy te Ceriali suo salutem. Z kolei po-cztek listu znalezionego w egipskim Fajum brzmi (CEL 83): Priscus Petronio patri suo salutem (Pryskus pozdrawia swojego ojca Pe-troniusza). Papirusy z Egiptu przynosz te bardziej rozbudowane formuy pocztkowe (np. CEL 3): Phileros s.d conserveis ommnibus [sic!] (Fileros pozdrawia wszystkich wspniewolnikw), (CEL 16): Primigenius Camerius Primigenio Oclatio fratrii suo salutem (Prymigeniusz Kameriusz pozdrawia swojego brata Prymigeniu-sza Oklatiusza), (CEL 141 i 142): Claudius Terentianus Claudio Tiberiano domino et patri karissimo [sic!] plurimam salutem (Klaudiusz Terentianus le wiele pozdrowie Klaudiuszowi Tyberianusowi, panu i najdroszemu ojcu).

T naturaln dowolno wida take w korespondencji Cyce-rona. Kiedy pisa do rodziny bd bardzo bliskich przyjaci, po-dawa tylko swoje i adresata imi wasne lub przydomek, czasami imi rodowe, np. w listach do brata pojawia si formua: Marcus Quinto fratrii s.d. (Marek pozdrawia brata Kwintusa), do ony: Tullius Terentiae s.d. (Tulliusz pozdrawia Terencj). Bliska zay-o wyraona jest dodaniem zaimka suus, np. Tullius s.d. Terentiae suae (Tulliusz pozdrawia swoj Terencj). W listach bardziej oficjalnych pojawiaj si zwykle dwa elementy imienia oraz tytuy, np. (ad fam. 9,18): M(arcus) C(icero) s.d. P(ublio) Lentulo proconsuli (Marek Cyceron pozdrawia prokonsula Publiusza Lentulusa). Niekiedy Cyceron stosuje bardziej skomplikowane formuy jak ta do artobliwa w licie do ony i crki (ad fam. 14,14): Tullius Terentiae et pater Tulliolae, duabus animis suis, et Cicero matri optimae, suavissimae sorori s(alutem) p(lurimam) d(icit) (Tulliusz le wiele pozdrowie dla Terencji, i ojciec dla Tullioli, dla swoich dwch ukochanych, za Cyceron [czyli syn mwcy] dla najlepszej matki i najsodszej siostry), czy ta w licie do Tirona (ad fam. 16,5): Tullius et Cicero et Q(uinti frater et) Q(uinti filius) Tironi humanissimo et optimo sal(utem) plur(imam dic(it) (Tulliusz i Cyceron, i brat Kwintusa, i syn Kwintusa, le wiele pozdrowie wyksztaconemu i najlepszemu Tironowi).


Do Attyka Cyceron pisa w najprostszy sposb: Cicero Attico salutem (Cyceron pozdrawia Attyka), oprcz jednego listu (ad Att. 3,20) wysanego w roku 58 tu po adopcji Attyka przez wuja Cecy-liusza. Tekst ma bardzo oficjalny pocztek, zawierajcy nowe pene imi przyjaciela: Cicero s(alutem) d(icit) Q(uinto) Caecilio Q(uinti) f(ilio) Pomponiano Attico (Cyceron pozdrawia Kwintusa Cecyliusza Pomponiana Attyka, syna Kwintusa) Attyk przyj gentilicium wuja: Caecilius, a dotychczasowe imi rodowe: Pomponius zostao zmienione na Pomponianus (do starego imienia rodowego dodano infiks -anus).

powitanie pocztkowePowitanie nastpujce po formule pocztkowej w przytaczanym

licie z komedii Plauta brzmi (Pers. 502502):

[] Si valetis, gaudeo [] Ciesz si, jeli jestecie zdrowi,ego valeo recte [] ja mam si wietnie []

i jest podobne do powiadczonej pniej tradycyjnej aciskiej for-muy: si vales bene est ego valeo, skracanej do postaci: s.v.b.e.e.v. (jeeli jeste zdrw, to dobrze, ja jestem zdrw). Cyceron czsto uywa formuy: s.v.b.e.e.q.v. (np. ad fam. 5,9; 16,1,1), stanowicej odmian-k podanej wyej z dodaniem sowa q(uidem) (jeeli jeste zdrw, to dobrze, ja take jestem zdrw).

Powitanie listowne przybiera jednak rn posta: w listach z Egiptu widzimy bardziej rozbudowane zdania, ukadane pod wpy-wem listw pisanych w jzyku greckim (np. CEL 74): opto deos ut bene valeas que (= quae) mea vota sunt (prosz bogw, aby mia si dobrze, takie s moje modlitwy). W tabliczkach z Windolandy po-jawia si formua (np. CEL 87): vos esse credo me recte valere (ufam, e macie si dobrze, ja jestem zdrw), stanowica odpowiednik tradycyjnego powitania.

W niektrych listach nadawca nie zamieszcza powita, nie czyni tego take Cyceron w listach do Attyka.

tre ListUOczywicie bywa najrniejsza: dysponujemy listami informu-

jcymi o zdarzeniach historycznie wanych, ale i tych bahych, jak list z Windolandy donoszcy o dostawie 50 ostryg od przyjaciela; listami o treci militarnej czy listami rekomendacyjnymi. Ich style take bywaj odmienne: niekiedy spotykamy nawet acin mwion (np. w listach z Windolandy nadawcy zamiast valent czy habent,


waciwych dla odmiany 3 os. l.mn. koniugacji II, uywali form valunt i habunt).

Do stylu epistolograficznego naley uycie czasownikw w cza-sie przeszym, w gramatykach jzyka aciskiego zwany czasem przeszym epistolograficznym, zwykle tumaczonym faktem przyj-mowania przez nadawc punktu widzenia odbiorcy, dla ktrego opi-sane wydarzenia bd ju przeszoci.

pozdrowienia kocoweDoczane na kocu listu pozdrowienia dla adresata maj bardzo

wielorak form. W aciskich listach zachowanych na papirusach (mwimy o nich, bowiem w wikszoci listw z Windolandy nie zachoway si kocowe partie tekstu) pojawiaj si formuy: opto/optamus te bene valere (ycz ci, aby mia si dobrze), bene valere te opto, vale mihi (ycz ci, aby mia si dobrze, bd mi zdrw), bene valere te opto multis annis cum tuis omnibus vale (ycz ci, aby przez wiele lat mia si dobrze wraz z caym swoim domem, bd zdrw), opto te domine multis annis felicem videre (ycz so-bie, panie, przez wiele lat oglda ci szczliwym) bd po prostu vale (bd zdrw).

Cyceron koczy swoje listy w bardzo zrnicowany, jednak pro-sty sposb, jak np. list do Tirona (ad fam. 16,5,2): etiam atque etiam vale (bd zdrw i jeszcze raz bd zdrw), do Attyka (ad Att. 5,11,7): maxime ut tu valeas (oby mia si jak najlepiej), do Furniusza (ad fam. 10,26,3): vince igitur et vale (zwyciaj wic i bd zdrw). W ko-respondencji spotykamy take bardzo wyszukane formuy kocowe. Oto Marek Katon w roku 50 tak koczy swj list do Cycerona (ad fam. 15,5,3): Vale et nos dilige et instituto itinere severitatem diligentiamque sociis et rei publicae praesta (Bd zdrw, myl o mnie, miuj mnie i kroczc drog, ktr obrae, okazuj sprzymierzecom i republice swoj powag i oddanie).

Naley zaznaczy, e Cyceron niezwykle czsto wymienia listy, ktre miay stanowi swoisty biuletyn informacyjny o aktualnych nowinkach politycznych. Przebywajc w Brundyzjum w 48 r., god-ny wieci politycznych z Miasta, prosi on o dostarczanie mu codziennych listw (ad fam. 14,18,2). W czasie lat wygnania (5857) nakaza onie, by pozostaa w Rzymie i informowaa go listow-nie o wszystkim, co si dzieje w czasie jego nieobecnoci, a i tak prosi jeszcze brata, aby mu pisa o wszystkich rzeczach (ad Q.fr. 1,4,5). Czonkowie elity przebywajcy poza Rzymem mieli na pew-no swoich agentw, ktrzy donosili im o wszelakich biecych wydarzeniach.


Korespondencja Cyceronastan zachowania zbioru Listw

Korespondencja z Attykiem stanowi tylko cz ogromnej ko-lekcji listw prywatnych Cycerona (wikszej ni Listy moralne Se-neki, listy Pliniusza Modszego, Frontona, Symmacha i Sydoniusza Apollinarisa razem wzite), najwikszego zbioru listw aciskich. Na ten korpus skadaj si 954 listy pisane przez 25 lat: od listopada roku 68 do czerwca 43; 836 listw napisa Cyceron, w przypadku 89 by ich odbiorc. Do kolekcji wczono take 21 dodatkowych listw, ktrych Cyceron nie by ani autorem, ani adresatem. W zbio-rze nie zamieszczono listw Attyka do Cycerona (cho istniej prby napisania takich listw na podstawie tego, co Cyceron pisa do przy-jaciela).7 Korespondencja stanowi pokan cz zachowanych do naszych czasw wszystkich dzie Marka Tulliusza Cycerona.

W zachowanych rkopisach korpus podzielony jest na 36 ksig: 1 do Marka Brutusa, 3 do brata Kwintusa, 16 do Attyka, 16 do rnych adresatw (jest ich a 97.), std okrelenie tych ostatnich jako Epistulae ad familiares, czyli Listy do bliskich znajomych.

Zbir listw Cycerona odkry Petrarka w roku 1345 w biblio-tece katedralnej w Weronie. Obecnie s zaginione zarwno ten r-kopis (zwany Veronensis), jak i kopia sporzdzona przez Petrark. Znaleziony przez poet rkopis nie zawiera zbioru ad familiares, te bowiem odkryto w 1392 r. w rkopisie, ktry kanclerz Florencji Coluccio Salutati otrzyma od kanclerza Mediolanu Pasquino de Ca-pelli (Mediceus 49,18). Ca kolekcj listw Cycerona przepisywano i czytano w dobie Renesansu, a ukazaa si drukiem po raz pierwszy w roku 1470.

Manuskrypty przechowujce tekst listw mona podzieli na po-chodzce od wsplnego archetypu dwie rodziny: jedna to rkopisy znalezione poza Itali (dlatego nalece do niej mansukrypty s cz-sto nazywane codices transalpini bd Germanici et Gallici) ozna-czane jako Y, druga za to rodzina italska oznaczana jako . Do tej pierwszej naley najwczeniejszy znany nam kodeks z Wurtzburga (Wurceburgensis), sporzdzony w wieku XI, ktry jednak przecho-wuje niepeny zbir listw do Attyka (tylko z 6., 10. i 11. ksigi). Jest on uzupeniany rkopisem nazywanym Tornesianus (bd Turnesianus), bowiem nalea do zmarego w 1564 r. wydawcy Jeana

7Zob. T. Pomponi Attici epistularum ad Ciceronem reliquiae, collegit et adnota-tionibus illustravit S. Consoli, Romae 1913; K. Springer, Supplementum Tullianum: epistularum quae ad Ciceronianas annorum 6849 spectant, Charlotten-burg 1927.


de Tournes. Z kolei kodeksy nalece do rodziny italskiej pochodz ze stuleci XIV i XV i naley wyrni wrd nich trzy najwaniej-sze: codex Ambrosianus, najstarszy rkopis (1. poowa XIV w.) tej grupy, pochodzcy z Biblioteki Ambrozjaskiej w Mediolanie, ktry przynosi jednak tylko wybr listw Cycerona, m.in. tych do Attyka; codex Mediceus 49,18, sporzdzony ok. 1392 r. (zob. nieco wyej); codex Parisinus z przeomu XIV i XV w.

Zachowany do naszych czasw zbir listw Cycerona stanowi tylko uamek korespondencji, ktra bya znana w staroytnoci i p-niej przepada. yjcy w IV stuleciu n.e. aciski gramatyk Noniusz Marcellus, leksykograf i autor dzieka De compendiosa doctrina (Kompendium wiedzy), czsto odwouje si do niezachowanych dla nas dzie autorw okresu republiki, jest take najwaniejszym rdem poznania tej zaginionej czci Cyceronowej korespon-dencji. Okazuje si, e nie mamy listw, ktre Arpinata wymienia z najbardziej wpywowymi politykami swoich czasw: Cezarem, Pompejuszem, Katonem, Oktawianem czy Kassjuszem. Pisarze an-tyczni pozostawili wicej cytowa i odniesie do tych wanie listw ni do listw przypisanych znanym nam obecnie ksigom. Na ich podstawie ocenia si obecnie, e zaginy nastpujce zbiory listw Cycerona:

2 ksigi korespondencji z Korneliuszem Neposem;3 ksigi z Oktawianem;3 ksigi z Cezarem; 3 ksigi z Gajuszem Wibiuszem Pans; 9 ksig z Aulusem Hircjuszem; 8 ksig z Markiem Brutusem (oprcz listw zachowanych);3 ksigi z Licyniuszem Kalwusem;2 ksigi z synem Markiem;2 ksigi z Kwintusem Aksjuszem;4 ksigi listw do Pompejusza.

Do naszych czasw, poza wymienionymi kolekcjami listw, w ma-nuskryptach zachoway si odosobnione fragmenty:

1 fragment listu do Marka Katona;1 fragment listu do Attyka;1 fragment listu do Marka Tytyniusza; 1 fragment listu do Hostyliusza;3 fragmenty do Cerellii (kobiety o filozoficznych zainteresowaniach wspominanej

kilkakrotnie w zachowanej korespondencji);5 odniesie do anonimowych korespondentw.

Oczywicie powstaje pytanie, dlaczego ponad poowa korespon-dencji przepada. Odpowied nie wydaje si prosta. Moe edytorzy staroytni nie zadbali o ich waciwe wydanie, a moe to republika-


ski charakter owych listw i sama posta Cycerona, wroga Cezara, naraziy te zbiory na cenzur cesarzy Augusta bd Tyberiusza. Bez wtpienia ideay republikaskie znalazy swj najmocniejszy wyraz wanie w zaginionych kolekcjach: listach do Pompejusza, Katona, Brutusa, Hircjusza czy Pansy. Przez nastpne lata ideay te nie tylko zwietrzay i stay si niemodne, ale byy wrcz le widziane. Synna anegdota przekazana przez Plutarcha (Cic. 49,56) gosi, e wnuk Au-gusta zosta przyapany przez cesarskiego dziadka na lekturze dziea Cycerona i szybko schowa ksik pod tog. Niewykluczone (cho mao prawdopodobne), e to sam August, ktry przecie kaza pali dziea nieprzychylnego mu mwcy Labienusa, zakaza obiegu naj-bardziej republikaskiego zbioru korespondencji. Oczywicie nie mamy na to adnych dowodw i mona te przyj, e listy rzadko czytywano, e nieco nuyy i nudziy czytelnikw a do czasw Renesansu swoj szczegowoci czy detalami z przeszoci, po prostu nie trafiay w gusta pniejszych czytelnikw.

probLeM staroytnej edycji Listw cyceronaNiezwykle trudnym i szeroko w nauce dyskutowanym zagad-

nieniem pozostaje kwestia staroytnej edycji listw Cycerona. Nie znajdujemy w literaturze antycznej adnego powiadczenia, ktre wskazywaoby, kto i kiedy wybra, opracowa oraz wyda t kore-spondencj. Nie ma natomiast wtpliwoci, e adnej czci listw nigdy nie uoy ani nie przeznaczy do publikacji sam autor. Cyce-ron planowa tylko edycj maego wyboru listw, ktre przechowy-wa jego sekretarz Tiron. W licie wysanym do Attyka 9 VII 44 r., czyli 17 miesicy przed mierci, Marek Tulliusz (ad Att. 16,5,5) pisa, e nie istnieje aden zbir jego listw (mearum epistularum nulla est [synagog]), ale Tiron ma ich okoo 70 (habet Tiro instar septuaginta) i e jeszcze niektre trzeba wzi od Attyka (et quidem sunt a te quaedam sumendae). Z ostatniej czci zdania wynika, e istniay te takie listy, ktrych kopie nie znajdoway si w archiwum domowym. Cyceron doda, e musi te listy najpierw przejrze i po-prawi, by mogy zosta wydane (eas ego oportet perspiciam, corrigam; tum denique edentur). Niektrzy uczeni s skonni przyj, e owe 70 listw stanowi trzon 13. ksigi listw ad familiares, na ktr obecnie skada si 81 listw. Take w wysanym tego samego roku licie do Tirona Cyceron nawizuje do planu wydawniczego swojego sekretarza (ad fam. 16,17,1):

Video quid agas; tuas quoque epistulas vis referri in volumina. Sed heus tu, qui [kann] esse meorum scriptorum soles, unde illud tam [kyron] valetudini fideliter inserviendo? Unde in istum locum fideliter venit?


Widz, co robisz: chcesz zoy swoje listy w ksigi [volumina]. Lecz biada! Ty, ktry zwyke by stranikiem [dosownie: stanowi standard, model] moich pism, skde wzie to nieuprawnione wyraenie przez wiern dbao o zdrowie? Skd w tym miejscu wzio si sowo wiern?

Dalej nastpuje dyskusja na temat zego uycia aciskiego przy-swka. Przytaczane miejsca wskazuj wic, jak prac edytora stawia przed sob Cyceron. mier pooya kres jego zamiarom.

Najczciej przyjmuje si, e to wanie Tiron ogosi cao obecnie znanej korespondencji Cycerona, z wyjtkiem 16. ksig listw adresowanych do Attyka (o nich niej, s. 4246). Posta tak czsto wzmiankowanego w listach (poczwszy od 54 r.) Marka Tul-liusza Tirona, zajmujcego niezwyk pozycj w domu Tulliuszw zaufanego niewolnika, ktry zosta wyzwolony tu po roku 53, jest dobrze znana. Tiron by blisko zwizany ze swoim sawnym patro-nem i zaatwia dla niego rnego rodzaju sprawy rodzinne, poli-tyczne, majtkowe, ale peni take funkcj krytyka jego dzie (ad fam. 16,4,3):

Innumerabilia tua sunt in me officia, domestica, forensia, urbana, provincialia, in re privata, in publica, in studiis, in litteris nostris: omnia viceris si, ut spero, te validum videro.

Niezliczone s obowizki, jakie wobec mnie wypeniasz w domu, na forum, w miecie, w prowincjach, w sprawach prywatnych i publicznych, w mojej pracy intelektualnej i literackiej. Wszystko przezwyciysz, jeli tylko jak mam nadziej zobacz ci w dobrym zdrowiu.

Nas interesuje tylko dziaalno Tirona jako wyksztaconego se-kretarza Cycerona i znawcy jego dzie. Katalogowa ksiki (ad fam. 16,18,20), mia swj udzia w publikowaniu mw i pism filozoficznych (ad Att. 16,5,5; ad fam. 16,17,1). Po mierci sawnego patrona, prawdopodob-nie w wieku okoo 40 lat, posiadajc pokany dochd z majtku, mg si zaj porzdkowaniem i edycj prac dawnego pana. Autorzy p-niejsi wspominaj tiroskie wydania, np. Aulus Gelliusz (Noct.Att. 1,7,1 [3]; 13,21,16) podaje, e wyda on mowy przeciwko Werresowi. Nie jest do koca jasne, czy i jakie ewentualne zmiany w tekstach wprowadza Tiron. Kwintylian (Inst.orat. 10,7,3031; 6,3,5) pisze, e Tiron zebra biece notatki (commentarii) Cycerona do wasnych mw (Nam Ciceronis ad praesens modo tempus aptatos [i.e. commentarios] libertus Tiro contraxit) oraz e napisa dzieko w 3 ksigach zbierajce arty Cy-cerona (zapewne nosio ono tytu De iocis Ciceronis O artach Cy-cerona). Dawny niewolnik uoy ponadto niezachowan biografi Arpinaty (De vita Ciceronis), na ktr powouj si pisarze wiekw


nastpnych: komentator Cyceroskich mw Askoniusz Pedianus (48,2526), Tacyt (Dial. 17,2) oraz Plutarch (Cic. 41,4; 49,9).

Gdy czytamy korespondencj Cycerona, uderza rwnie fakt, e oprcz Tirona aden adresat listw nie nalea do warstwy niszej i nie by wyzwolecem. Poza przyjacielem-ekwit Attykiem a 74 (spord wszystkich 97) adresatw to senatorowie i ich synowie. Czyby wydawca uzna, e publikowanie listw do innych kore-spondentw bdzie infra dignitatem, poniej godnoci? Wydaje si bowiem mao prawdopodobne, e Cyceron, ktry oczywicie pisa listy do ludzi o rnym statusie, nie trzyma ich kopii w domowym archiwum. Wskazujc na Tirona jako wydawc, trzeba rwnie podkreli, e jest on adresatem wszystkich listw pomieszczonych w 16. ksidze zbioru ad familiares, w ktrej jednake nie znajdujemy adnego listu Tirona do Cycerona. Jaki inny edytor mgby, jak mona przypuszcza, uzna te listy za mao wartociowe ze wzgldu na spoeczn pozycj byego niewolnika.

Naley zwrci uwag, e pierwsze zaczerpnite z listw cytaty u innych autorw, pokazujce terminus ante quem, czyli dat, przed ktr listy na pewno poznali czytelnicy, s bardzo pne.

Pierwsze powiadczenie znajomoci listw Cycerona znajduje-my u Seneki Starszego (Retora), ktry w pnych latach 30. I w. n.e. napisa dziea Controversiae (Deklamacje w formie mw sdowych) i Suasoriae (Mowy doradcze), zawierajce wiczenia retoryczne. Seneka (Suas. 1,5) zacytowa powiedzenie z listu Gajusza Kassjusza do Cycerona (ad fam. 15,19,4) na temat gupoty rekrutujcego onierzy w Hiszpanii syna Pompejusza oraz przytoczy uyte tylko w tej ko-respondencji zoenie [gladio] ([antimyktersai]; znisz-czy mieczem). Nie mamy jednak pewnoci, czy passus ten zosta zapoyczony bezporednio ze zbioru korespondencji, czy te moe z krcych w Rzymie antologii dowcipnych sentencji.

Dopiero w kocu I w. n.e. Kwintylian cytowa powiedzenia i fra-zy ze zbiorw ad familiares, ad Quintum fratrem i ad Brutum, co wiadczy te o wzrocie zainteresowania korespondencj Cycerona w tym czasie. Jednak antyczne odniesienia do Listw do bliskich znajomych wskazuj, e pierwotnie mogy nie by one wydane jako cao, bo Aulus Gelliusz wskazuje nie numery ksig, ale konkret-nych adresatw: ksig listw M(arka) Cycerona do L(ucjusza) Planka (Noct.Att. 1,22,9: liber epistularum M. Ciceronis ad L. Plancum) czy ksig listw do Serwiusza Sulpicjusza (12,13,21: liber M. Tullii epistularum ad Servium Sulpicium). W takim razie nie mona wy-kluczy, e listy z kolekcji Do bliskich znajomych kryy w innej formie ni znana nam obecnie (czyli wedug podziau na listy do


poszczeglnych osb), a dopiero w IV bd V w. n.e. skompletowano z nich zbir uoony w ksigi i edytowano w taki sposb, jaki znamy z zachowanych manuskryptw.

Niektrzy uczeni wskazuj wic i na tak moliwo, e kore-spondencja Cycerona do przyjaci, brata Kwintusa i Marka Brutusa moga zosta udostpniona publicznie przez nieznanego nam edytora dopiero w I w. n.e. Przychylam si do opinii, e zbiory ad familiares, ad Quintum fratrem i ad Brutum uporzdkowa i odda do kopiowa-nia niedugo po mierci Cycerona jego wierny wyzwoleniec Tiron, ale nie wzbudziy one wikszego zainteresowania nastpnych poko-le. Jest take bardzo prawdopodobne, e w tym przedsiwziciu po-magali Tironowi czonkowie rodziny Tulliuszw, przede wszystkim syn Marek, ktry mia dostp do rodzinnych archiww.

Listy do AttykaW wydaniu Shackeltona Baileya (Cambridge 1965) korespon-

dencja z Attykiem zawiera 426 listw (niektre inne edycje, np. w serii Bibliotheca Teubneriana tego samego Shackeltona Baileya z 1987 r., obejmuj wicej listw, gdy podaj take te skierowa-ne do innych adresatw). Data staroytnej edycji znanych obecnie listw skierowanych do Attyka jest jeszcze bardziej dyskutowana ni data wydania pozostaej czci korespondencji. Debata na ten temat toczy si od 1879 r., kiedy to niemiecki filolog klasyczny Franz Bcheler opublikowa w czasopimie Rheinisches Museum (ktrego by zreszt wspwydawc) artyku zatytuowany Coniectanea. Uczony stwierdzi, e listy do Attyka po raz pierwszy opublikowano dopiero w latach 60. I stulecia n.e., czyli prawie 100 lat po mierci Cycerona. Jako gwny argument na poparcie swojej tezy poda fakt, e korespondencja Marka Tulliusza jest zupenie nieobecna w ko-mentarzach do mw, jakie przygotowa Askoniusz Pedianus, ktry ukoczy swoje dzieo ok. 55 r. n.e. Ponadto Pedianus w komenta-rzu do mowy In toga candida (W nienobiaej todze), wygoszonej przez Cycerona jako kandydata na najwyszy urzd w pastwie, pisze, e mwca nie zamierza broni Katyliny, co jest sprzeczne z przekazem samego Cycerona w licie do Attyka (ad Att. 1,2,1 [11]: Hoc tempore Catilinam, competitorem nostrum, defendere cogitamus Zamierzam broni swego rywala Katylin). Pierwszym wyranym powiadczeniem publikacji listw do Attyka s dopiero cytaty u Se-neki Modszego w jego napisanych ok. 6365 r. Listach moralnych do Lucyliusza (Epist. 97,34 zawiera cytat z ad Att. 1,16,5 [16]; Epist. 118,12 z ad Att. 1,12,1. 4 [12]).


Teza Bchelera zyskaa w nauce zwolennikw, ale nie brakuje te jej przeciwnikw opowiadajcych si za wczesn dat wyda-n

listy do attyka tom i księgi 1–2)biblioteka.antyczna.uni.wroc.pl/pdf/cic.listy_do...

Documents