Literatura rabiniczna

na przykładzie wybranych responsów rabinackich

z kolekcji starych druków ŻIH.

Magdalena Bendowska

Responsa

W judaizmie responsa (łac. responsum – odpowiedź) stanowią specjalny dział literatury rabinicznej.

Tworzą go zbiory pisemnie udzielanych odpowiedzi na pytania kierowane do rabinów cieszących

wielkim autorytetem religijnym.

Po hebrajsku nazywane są szeelot u-tszuwot, czyli pytania i odpowiedzi.

Gminy lub indywidualne osoby wysyłały zapytania dotyczące konkretnych przypadków z zakresu

prawa religijnego do uczonych cieszących się sławą i szacunkiem.

Fakt kierowania takich pytań uważano za miarę autorytetu i rangi uczonego.

Rozstrzygnięcia zagadnień zawarte w odpowiedziach rabinów miały moc normatywną, dlatego też

studiowanie responsów stanowiło część edukacji prawniczej. Każde rozstrzygnięcie można było

wykorzystać na zasadzie precedensu.

W ciągu wieków zmieniał się zakres i styl responsów.

Z czasem zaczęły obejmować wszelkie aspekty religijnego życia żydów i stały się ważnym źródłem

historycznym. Miały też różną długość, od pojedynczych zdań do formy całych traktatów.

RESPONSA

Szlomo ben Jechiel Luria (1510-1573)Szeelot u-tszuwot.Fürth : Chajim ben Cwi Hirsz, 1768.

1-sze wyd. responsów Szlomo Luriiwydrukowane w Lublinie w 1574 było jednocześnie pierwszym zbiorem responsów wydanym w Rzeczypospolitej i pierwszym autorstwa polskiego rabina.

Pośrodku karty tytułowej sygnet drukarski Chajima ben Cwi Hirsza, który w latach 1737-1774 wydał 80 książek.

.

Karta zawierająca aprobatę rabinacką (haskamę) rabina Josefa ben Menachema Steinharta, udzieloną 13 tiszri [5]527 = 16 wrzesień 1766

Responsa zawarte w tym zbiorze dotyczą między innymi: sposobu obchodzenia świąt i szabatu, genealogii rabinicznej (nr 29), ale również bardzo szczegółowych kwestii: czy niewiasta, której ojciec nie jest znany, może poślubić kapłana (nr 17); która uroczystość ma pierwszeństwo, jeśli obie wypadną tego samego dnia: obrzezanie czy pogrzeb rodzica (nr 70); czy można jeść z niezakrytą głową (nr 72); jak postępować ma kobieta z mężem opojem i hazardzistą (nr 69).

Joel ben Szmuel Sirkes,Szeelot u-tszuwot,Frankfurt nad Menem : Johann Wust,1697.

1-sze wydanie

Oficyna chrześcijanina Johanna Wustadziałała w latach1690-1706, drukując wiele książek na użytek gminy żydowskiej.

Responsa Sirkesa początkowo ukazały się z innąkartą tytułową, którą rabini uznali za nieodpowiednią. Wydrukowano więc drugą kartę przedstawiającą dwa cherubiny podtrzymujące wieniec z kwiatów otaczający tekst.

Karta zawierająca aprobaty rabinackie dla responsów Joela Sirkesa, podpisane przez: [Israela] Josefa Szmuela ben Cwi Hirsza z Krakowa, 11 tamuz 456 = 11 lipca 1696.

Jaakowa Sasportasa – głównego rabina gminy sefardyjskiej w Amsterdamie,rosz chodesz tewet 457 = 25 grudzień 1696.

Szeelot u-tszuwot Sirkesa dostarczają wiele informacji dotyczących społecznych i ekonomicznych aspektów życia żydów w Rzeczypospolitej oraz relacji polsko-żydowskich. Autor zajmował się m. in. przypadkami apostazji – odstępstwa od judaizmu, oskarżając konwertytów o motywy materialistyczne.

Portret rabina Jaakowa Sasportasa,który udzielił haskamy dla responsówSzmuela Sirkesa.

Przykłady drzeworytów ze zbioruresponsów Joela Sirkesa.

Kolofon: Ukończono na chwałę Boga stwórcy świata 4-tego dnia przed sederem[czyli świętem Pesach] … 457 wg skróconej rachuby [1697 rok]

Cwi Hirsz ben Jaakow Aszkenazi,zwany Chacham Cwi,Szeelot u-tszuwot.Amsterdam, Szlomo Proops, 1712.1-sze wydanie.

W tym czasie autor był głównymrabinem gminy aszkenazyjskiejW Amsterdamie.

Syn Chachama Cwi, Jaakow Emden, zamieścił w swoich pismach odpowiedź ojca z 1698 roku na zapytanie krakowskiego rabina Saula ben Heszela, której nie opublikowano w tym zbiorze responsów. Pytanie dotyczyło rozwijającego się bujnie w Rzeczypospolitej ruchu chasydzkiego,który Cwi uznał za heretycki i zalecił polskim rabinom, aby stanowczo się z nim rozprawili.

Kolofon na ostatniej karcie responsów Cwi Hirsza Aszkenaziego:

Koniec Koniec Koniec[wytłoczone] przez zecera wiernie uprawiającego święte rzemiosłoJaakowa ben Mosze Segala bł. pamięci ze świętej gminy w mieście Hamburgu