livet er æve, og evig er ordet

Livet er æve og evig er ordet ferdig_A 27.01.16 14:20 Side 1

Helene Urdland Karlsen, Lars S. Vikørog Åse Wetås (red.):

Livet er æve, og evig er ordetNorsk Ordbok 1930–2016

SamlagetOslo 2016


5

Innhald

9 Føreord

15 Lars S. Vikør og Åse Wetås: Norsk Ordbok: om folket – avfolket – for folket. Historia om ordboksverket fram til i dag

40 Sigmund Skard: Norsk Ordbok. Historie – plan – arbeids-skipnad (1932)

68 Alf Hellevik: På skattegraving i vårt eige mål (1956)

86 Kristin Bakken: Relevans, legitimitet og resultatkrav – eitkomparativt blikk på utfordringane for dei store nasjonaleordboksverka i Norden i dag (2006)

105 Lars S. Vikør: Språkdokumentasjon og språkforsking. To sider av same sak, eller to saker?

132 Oddrun Grønvik og Christian-Emil Smith Ore: Nyskapinga i elektroniske ordbøker og språksamlingar

142 Innleiing til forfattarfesttalane

143 Jon Fosse: Prolog ved lanseringa av band 6 av Norsk Ordbok

145 Edvard Hoem: Orda eg ikkje visste om. Ordboksongen forband sju

149 Einar Økland: Prolog: Referat frå pressekonferansen i samband med lanseringa av Norsk Ordbok, band 8 (Utkast)

157 Aina Basso: Prolog ved lanseringa av band 11 av Norsk Ordbok


162 Marit Eikemo: Eg har ikkje ord

168 Dei som gjorde jobben: Minibiografiar over medarbeidaranebak verket

205 Helsingsliste


Ordet

Kva hjelp det å syngjesom elv i det aude?Kva hjelp det å kyngje med klokker for daude?

Kva hjelp det å skapa all venleik i verda,når Ordet lyt tapafor svolten og sverda?

Slik undrast og spør vi i modlause stunder.Men hugse det bør vi:Eit ord er eit under.

Dei gløymest dei gjæve,og alt det dei gjorde.Men livet er æve.Og evig er Ordet.

Tor Jonsson (1916–51)


9

Føreord

Prosjektorganisasjonen Norsk Ordbok 2014 og Det Norske Samlagethar i samband med publiseringa av det tolvte og siste trykte bandet iNorsk Ordboks fyrsteutgåve ønskt å gje ut eit festskrift for å heidraverket og dei mange medarbeidarane som står bak. Festskriftet inne-held både kanoniske fagartiklar frå Norsk Ordboks historie, nye artik -lar om den aktuelle stoda og framtidsperspektiva, biografiar overbidragsytarane til verket og bilete frå historia til ordboka.

Fyrst kjem eit innleiande historisk oversyn over arbeidet med ord-boksverket, frå starten kring 1930 (med ei forhistorie tilbake til 1911) ogfram til fullføringa av verket i tolv band i 2016. Det kan berre bli einkortversjon som framfor alt skal gje ein kontekst for dei følgjande artik -lane. På lengre sikt må det skrivast ei meir utførleg historie om til taketNorsk Ordbok og den betydninga det har hatt både for den nynorskemålrørsla, norsk språkvitskap og norsk kulturhistorie, basert på grun-digare dokumentasjon enn vi har hatt tid og høve til å skaffa oss tilgangtil, særleg for den eldste tida. I denne boka legg vi fram nokre byggje-steinar for eit slikt større framtidig historieverk.

Etter innleiinga følgjer tre artiklar som belyser viktige aspekt veddette store prosjektet i ulike fasar:

Sigmund Skards grunnskrift frå oppstartfasen i 1932: «Norsk Ord-bok – historie – plan – arbeidsskipnad» skildrar den historiske bak-grunnen for at eit slikt ærgjerrig prosjekt vart påtenkt, både interna-sjonalt og i Noreg, og beskriv kva slags kjeldemateriale ordboka varmeint å byggja på. Dette materialet måtte etablerast gjennom inn-samling og systematisering, og eit opplegg for det vart skissert slik eini 1932 kunne sjå det føre seg.

Den fyrste hovudredaktøren for den trykte ordboka, Alf Hellevik,


10

gav i 1956 ut ei rettleiing til ordsamlarar, «På skattegraving i vårt eigemål», på eit tidspunkt då både innsamlings- og redigeringsarbeidet vari full gang. Han konsentrerer seg om dialektane som skattkister fornorsk ordtilfang, og gjev konkrete rettleiingar i korleis dei lokale med-arbeidarane for ordboka burde gå fram i produksjonen av setlar til detveksande ordbokskartoteket.

Den fyrste prosjektdirektøren for prosjektet Norsk Ordbok 2014,Kristin Bakken, gjev eit utblikk over situasjonen og problema forNorsk Ordbok og dei andre vitskaplege nasjonalordbøkene i Skandi-navia, slik dei fortonte seg kring 2005, og ho diskuterer korleis desseprosjekta kan forsterka relevansen og legitimiteten sin i ei digital fram-tid som blir krevjande på ein heilt ny måte.

Dei to neste artiklane er nyskrivne for dette festskriftet. Lars S.Vikør går inn i ein debatt som i 2014 flamma opp i nordist- og lingvist-miljøet på Universitetet i Oslo, om kva slags posisjon og funksjon denvitskaplege leksikografien skulle ha innanfor språkvitskapen. Utgangs-punktet var eit vedtak i styret for Institutt for lingvistiske og nordiskestudium om å seia frå seg ansvaret for dei store samlingane av språk-materiale som låg og ligg til grunn for Norsk Ordbok og andre leksi-kografiske prosjekt. I skrivande stund verkar det klart at desse sam-lingane blir overførte til Universitetet i Bergen

Oddrun Grønvik og Christian-Emil S. Ore skriv om den nyska-pinga som digitalisering av språksamlingar og ordbøker og oppbyg-ginga av ei elektronisk redigeringsplattform for Norsk Ordbok harinnebore, og kjem inn på både tilpassingsproblem og dei nye mogleg-heitene som denne utviklinga har gjeve. Utan desse nyutvikla ressur-sane hadde realiseringa av Norsk Ordbok innan 2016 ikkje vore mog-leg. (Kvifor det vart 2016 og ikkje 2014, slik planen var, blir forklart iden historiske innleiingsartikkelen.)

Frå 2002 av, då prosjektet Norsk Ordbok 2014 vart sett i gang, komdet nye band av ordboka med korte mellomrom, etter kvart med eitdrygt år imellom. Når vi lanserte eit nytt band, vart det etter kvart eintradisjon å invitera ein nynorsk kulturpersonlegdom til å halda ein fest-


tale på lanseringa. Vi trykkjer ein del av desse talane i dette skriftet, avJon Fosse, Edvard Hoem, Einar Økland, Aina Basso og Marit Eikemo.

Festskriftet inneheld også ein presentasjon av mennene og kvin-nene bak Norsk Ordbok. 85 medarbeidarar frå 1930 og fram til i dager presenterte med kvar sin «minibiografi», og til saman utgjer dessetekstene eit vitnemål om omfanget arbeidet har hatt.

Det er mange som skal takkast for viktige bidrag til verket som noer ferdig. Det Norske Samlaget, som utvikla ideen om eit stort ord-boksverk og som organiserte arbeidet i perioden 1930–72, står øvst pådenne lista. Universitetet i Oslo har hatt ansvaret sidan 1972, og harsaman med Kulturdepartementet bidrege med store midlar til arbei-det. Det er vi svært takksame for, og universitetets innsats skal ikkjegløymast sjølv om sluttfasen vart meir konfliktfylt enn vi hadde ønskt.

NTNU, Trondheim, skal takkast for å ha husa Norsk Ordbok 2014si redaksjonsgruppe der i perioden 2002–15 og stilt til rådvelde naud-synt infrastruktur. Alle dei tilsette opp gjennom åra skal takkast – båderedaktørar, assistentar, administrativt tilsette og innleigde konsulentar.Det same skal medarbeidarane ved Eining for digital dokumentasjon,som alltid har stilt opp for Norsk Ordbok. Vidare skal medlemer i ord-boksnemnda og seinare i prosjektstyret for Norsk Ordbok takkast forinnsatsen dei har gjort. Den største og varmaste takka sender vi likeveltil alle dei informantane og innsamlarane som opp gjennom åra harsamla inn dei enorme mengdene med språkinformasjon redaksjonenhar hatt tilgjengeleg i arbeidet med ordboksverket. Utan dei hadde detikkje late seg gjera å laga eit ordboksverk over det norske folkemålet!

Vi har ein straum av diktarjubileum for tida, og i 2016 ville TorJonsson ha fylt hundre år. Det er høveleg, meiner vi, at diktet «Ordet»får stå som eit motto for dette festskriftet og gje det namn. Dei somles det med ettertanke, vil, trur vi, kome til at det ikkje er mindre santi dag enn det var i den turbulente tida då det vart skrive.

Oslo, desember 2015Helene Urdland Karlsen Lars S. Vikør Åse Wetås


Hvad Ordformerne især vedkommer, da er de dertil hørende Enkeltheder saamange, at de ikke let kunne afhandles andensteds end i en Ordbog.

Ivar Aasen: Norsk Grammatik (1864), § 394 Anm.

Skal det mona med ordboksarbeid må ein få sitja i fred og bruka lenger arbeids-dag enn vanleg.

Redaktør Leiv Heggstad til Nynorsk Vekeblad (12.9.1942)


15

Lars S. Vikør og Åse Wetås

Norsk Ordbok: om folket – av folket – for folketHistoria om ordboksverket fram til i dag

Hovudtittelen på denne innleiinga er eit slagord som Abraham Lincolnhadde gjeve inspirasjon til i den vidkjende Gettysburg-talen frå 1863:«A government of the people, by the people and for the people shallnever perish from the earth.» Ei liknande von kan ha lege føre då DetNorske Samlaget i 1950 gav ut det første heftet av ordboka, og einreklamebrosjyre brukte nettopp dette slagordet: Norsk Ordbok – omfolket – av folket – for folket som blikkfang. Vi kjem tilbake til dette,men Norsk Ordbok hadde alt ei tjue års historie bak seg då dette hef-tet vart sendt ut til abonnentane. Det var på 1920-talet at ideen om eistor ordbok over det norske folkemålet og det nynorske skriftmåletmanifesterte seg. Startåret kan setjast til 1929 – då det materielle grunn-laget vart lagt med ei første løyving frå Stortinget – eller til 1930, då detkonkrete arbeidet kom i gang med dei første grunnleggjande tiltaka.

Men eigentleg går røtene enda lenger tilbake. Dei første nynorskeordbøkene var tospråklege, med oppslagsord på (ny)norsk, og forkla-ringar m.m. på dansk, seinare dansk-norsk eller norsk riksmål. Detgjaldt Aasens ordbøker (1850 og 1873), Ross si ordbok (1895), ogSchjøtts ordbok (1914) (Vikør 2011a: 2-5). Schjøtts viktigaste ordbokvar elles «dansk-norsk», med oppslagsord på dansk-norsk og ekviva-lentar på nynorsk (1909) (Vikør 2011b).

Men vår historie tek til i 1911. Det var ei tid då samarbeid mellom


16

riksmål og landsmål stod i sentrum; Det Norske Samlaget var delt i toav delingar frå 1902: Landsmålslaget og Bymålslaget (Lundeby 2002) – somm.a. gav ut kvart sitt tidsskrift: Maal og Minne og Syn og Segn. I 1911møttest nokre framståande menn frå desse laga for å arbeida ut einsøk nad til Kyrkjedepartementet om støtte til eit nytt prosjekt: «Envidenskabelig fuldstændig ordbok til det nynorske bokrike» (Refsdal1914). «Det nynorske bokrike» omfatta heile den norske skriftkulturen,som vi ville ha sagt i dag, både den på riksmål og den på landsmål.Ein skulle byrja med «felleslitteraturen» (dansketida) og dekkja alt framtil samtida. Det vart sett ned ein komité til å utarbeida planar og einsøknad, som vart send inn i 1913. Alf Torp, som då arbeidde med einynorsk etymologisk ordbok, vart formann i komiteen og var tiltenktrolla som hovudredaktør for det nye ordboksverket. Av åtte komite-medlemer var det to målmenn: Marius Hægstad og Halvdan Koht.Om val av målform (metaspråk) i verket var komiteen open for at detkunne vera både riksmål og landsmål, kanskje i form av to parallell - utgåver (!), eller i ei eittspråkleg utgåve der Stortinget, som løyvings-gjevar, kunne bestemma kva for ei som skulle brukast: riksmål ellerlandsmål (Refsdal 1914: 12, eit framlegg signert Marius Hægstad, AlfTorp og Hjalmar Falk). Men det vart presisert at om landsmål vartvalt, måtte løyvinga bli noko større (Refsdal 1914: 9). Uansett skulleoppslagsord og sitat hentast frå begge målformer og skrivast nøyaktigav etter originalversjonen.

Den første verdskrigen stod for døra, og Stortinget fann ikkje øko-nomisk rom for ei løyving til eit slikt tiltak, som ville krevja mykjestøtte over mange år. Men det vart uttrykt stor interesse for å få i gangtiltaket på lengre sikt. Komiteen søkte eit par gonger til, fåfengt, og sådøydde Alf Torp i 1916. Arbeidet vart stilt i bero.

Men frå 1920 vart det teke opp att. Ein noko redusert komité, medDidrik Arup Seip som leiar (og framleis Koht som medlem), fekk iførste omgang støtte frå Statens Forskningsfond av 1919, slik at einkunne koma i gang med praktisk arbeid. Det vart då sett i gang ekser-pering av nokre klassiske verk, der sitata vart utskrivne på setlar. Ein


17

tok til med Petter Dass og Henrik Ibsen på bokmålssida, og Aasen ogRoss sine ordbøker pluss eit band av Johannes Skars Gamalt or Setes-dal på nynorsksida. Bokmåls- og nynorsksetlane vart plasserte i kvartsitt kartotek heilt frå starten.

I 1924 vart det igjen søkt om løyving frå Stortinget (Seip 1924), menigjen vart det ikkje gjeve pengar, heller ikkje etter nye søknader utoverpå 1920-talet (fleire søknader og rapportar er trykte i Maal og Minnedette tiåret). Men prosjektet fekk ei fast støtte frå Statens forsknings-fond, og frå Aschehoug forlag, som var påtenkt som forlag for denkomande ordboka.

Prosjektet heitte no Det norske litterære ordboksverk – og var fram-leis tenkt å omfatta både bokmål (riksmål) og nynorsk (Knudsen 1948),men det vart ikkje sagt meir om redigeringsspråket; truleg var det nosemje om at det måtte bli bokmål. Men utgangspunktet og fram-gangsmåtane måtte bli svært ulike for dei to målformene: ei nynorskordbok som også skulle dekkja dialektane, ville krevja andre metodarenn ei reint litterær riksmålsordbok. Det vart dermed etter kvart opp-levd som mest naturleg å halda fram med to skilde prosjekt. Ola Rak-nes tok til orde for «ei heilsleg norsk synonym- og idiomordbok» på års-møtet i Samlaget i 1927, og seinare same året vedtok styret i Samlagetå senda søknad til departementet om stønad til ei «stor norsk-norskordbok» (Hellevik 1968: 208).

Det vart ingen pengar då, men prosessen var i gang. Samlagethadde teke på seg ansvaret for å driva fram det nynorske ordbokspro-sjektet. Det vart sendt inn ein plan vedlagd ein ny søknad til departe-mentet i 1929, og denne gongen var reaksjonen positiv: I 1930 komden første løyvinga frå departementet. Det norske litterære ordboks-verk fekk den første løyvinga si frå Stortinget i 1935.

Frå dette punktet konsentrerer vi framstillinga heilt om Norsk Ord-bok – som dei første par åra gjekk under namnet Nynorsk ordbok.Grunnen var truleg at Samlaget eit par år før hadde gjeve ut ei sterktauka andreutgåve av M. Hægstads og L. Heggstads Gamalnorsk ordbok.Men frå 1932 er det berre namnet Norsk Ordbok som blir brukt.


18

Målet for arbeidet med Norsk Ordbok (NO) var å laga ei ordboksom viste fram utviklinga av det norske folkemålet til litteratur- ogkulturspråk til bruk på alle samfunnsområde. Tanken var å byggjavidare på det arbeidet Ivar Aasen hadde gjort med å dokumentera folke målet i verka Ordbog over det norske Folkesprog (1850) og NorskOrdbog med dansk Forklaring (1873, oftast kalla berre Norsk Ordbog).Etter planen skulle det nye, store dokumentasjonsverket over nynorskog dialektane ha med tilfang frå eldre norske ordbøker og ordlister ogfylla ut med nytt tilfang frå målføra og den skriftlege nynorsken. Opp-gåva var tenkt løyst på den måten at redaksjonen først laga eit grunn-manuskript som tok opp i seg og støypte saman dei eldre ordboks - kjeldene, og at dette så vart supplert med nytt tilfang. Men ganskeraskt såg redaksjonen at dei i tillegg måtte behandla kjeldematerialetmeir direkte, og sjå eldre og nyare kjelder meir under eitt.

I fortalen sin til Norsk Ordbog (1873: VIII) skreiv Aasen: «Nyttigtmaatte det ialfald være, om den samme Ordbog, som behandlede Skole sproget, ogsaa optog alt det bedste og mærkeligste af Landskabs-sprogene.» Aasen meinte at dette generelt var eit godt prinsipp for«Ordbøgerne over et Litteratursprog». Det var i samsvar med detgrunnleggjande språksynet hans, at eit litteraturspråk skulle byggjast påeit breitt talemålsgrunnlag, ikkje avgrensast til talemålet og skrift-praksisen til ein utvald elite. Det var dette prinsippet mennene (somdet i praksis var i denne tidlege fasen) bak Norsk Ordbok tok mål avseg til å realisera, noko den første hovudredaktøren, Alf Hellevik, gavuttrykk for ved å sitera denne setninga etter Aasen i innleiinga til detførste heftet av Norsk Ordbok (1950: VI, òg trykt i Grønvik o.a. 1994:9). Denne doble innretninga til verket er eksplisitt kommentert i stor-tingsmeldinga Mål og meining frå 2008: «Det at Norsk Ordbok fram-stiller skriftspråket og talemålet som éi eining, gjer også dette til eitsjeldan verk i europeisk samanheng.» (St.meld. 35 (2007–08), s. 166).

På den tida då tanken om å laga eit stort dokumenterande ord-boksverk for nynorsken og dialektane materialiserte seg, var nynor-sken framleis eit ungt skriftspråk. Alf Hellevik (sst.) lyfter òg fram dette


19

som ein grunn til at ordboka ikkje kunne operera med eit skarpt skiljemellom målføre og skriftspråk i ordutvalet.

1929–50: planlegging og oppstart

I 1929 løyvde Stortinget for første gong midlar til Det Norske Samla-get til å starta opp arbeidet med Norsk Ordbok. I første fase vart detsett i gang eit omfattande innsamlingsarbeid, og meir enn 600 frivil-juge medarbeidarar over heile landet melde seg til å samla og sendainn tilfang på kartoteksetlar. Samstundes vart det sett i gang eit arbeidmed å støypa saman kanoniske ordbøker over nynorsk språk (Aasen1850 og 1873, Ross 1895, Schjøtt 1914, Torp 1919) i tillegg til eldre ord-samlingar frå perioden 1600–1850 til eit grunnmanuskript for det nyeordboksverket. Hovuddelen av dette arbeidet vart gjort av Olav T.Beito og Nils Halland. Delar av manuskriptet er skrivne av andre per-sonar som vi i dag ikkje kan identifisera. Dette grunnmanuskriptetvart aldri publisert (sjå nedanfor), men er gjort tilgjengeleg digitalt inyare tid som del av underlagsmaterialet for Norsk Ordbok. Arbeidetmed grunnmanuskriptet var eit viktig steg framover, ikkje minst pågrunn av at ordtydingane frå dei ulike kjeldene vart overførte tilnynorsk, medan dei tidlegare hadde vore på dansk eller dansk-norsk.

I tillegg til nyinnsamlinga av materiale og arbeidet med grunn -manuskriptet vart det sett i gang arbeid for å ekserpera ord frå dennynorske skriftkulturen. Ekserperinga skulle omfatta både sakprosa (vit-skapleg litteratur og faglitteratur, tidsskrift og blad) og skjønnlitteratur.Det var vesentleg at skjønnlitteraturen skulle omfatta «alle greiner ogstilslag, og mest mogeleg fraa alle landsluter», som Sigmund Skardskreiv i artikkelen «Norsk Ordbok: historie, plan, arbeidsskipnad» (side40–67 i dette festskriftet). Ein del av dette arbeidet var elles alt sett i gangav Det norske litterære ordboksverk og munna ut i eit separat nynorsksetelarkiv som var tilgjengeleg for begge ordboksverka (sjå ovanfor); detomfatta startfasen av den nynorske skriftkulturen (Knudsen 1948: 11).

Leiinga av arbeidet låg hos professor Sigurd Kolsrud etter ein kort


20

startfase med Leiv Heggstad som hovudredaktør (1930–32). Eit faglegtilsyn med arbeidet vart lagt til Norsk Måldyrkingslag, som nemndeopp ei tilsynsnemnd med Olav Midttun som formann.

Mot slutten av trettitalet hadde dei 6–700 lokale heimelsmennene,ifølgje Alf Hellevik (1968: 208), sendt inn ein million setlar til det storesetelkartoteket ordboka bygde opp (rett nok med store individuelleskilnader både i kvalitet og mengd): Av dei var 80 % litteraturbelegg,20 % målføreopplysningar. Når grunnmanuskriptet var ferdig, eruvisst; ein reportasje i Norsk Tidend 8.4.1937 opplyste at dei haddekome til slutten av V (Venås 2005: 148). Truleg var førsteutkastet påskrivemaskin fullført før krigen. Det vart på 13500maskinskrivne sider.

Under okkupasjonen vart det arbeidd vidare med utviding og bear-beiding av materialet og av sjølve ordboksverket. Ifølgje Aarnes (1942)hadde Leiv Heggstad og Olav T. Beito delt grunnmanuskriptet mellomseg, og gjekk gjennom det og supplerte med nytt materiale. Meiningavar å trykkja den endelege ordboka ut frå dette manuset. I 1943 over-tok Kulturdepartementet i NS-regjeringa heile prosjektet frå Samlaget.Men dette var år med kraftige indre konfliktar i ordboka, særlegmellom Kolsrud og formannen i tilsynsnemnda, Olav Midttun. Venås(2005: 148–168) greier grundig ut om dette. Det var tre hovudpunkt istriden: 1) Departementet ønskte snarleg framdrift og fullføring av eitordboksverk i tre band på fire år, noko dei som arbeidde i prosjektet,rekna som umogleg. 2) Kolsrud ønskte å overta prosjektet som hovud-redaktør, mens Midttun og andre impliserte såg det som ei lite bere-kraftig løysing og i staden ønskte å gi Beito og Heggstad hovudansva-ret. 3) Kolsrud ønskte å dele opp setelkartoteket etter emne og fag oggje ut eit sett fagordbøker, mens Midttun og dei andre ville ha eittsamla ordboksverk. Det enda med at Kolsrud drog seg ut av heile pro-sjektet. Venås siterer ein del korrespondanse som syner uvanleg sterkbitterheit på alle sider.

Etter krigen vart ordboka ført tilbake til Samlaget, og tilsyns-nemnda vart reorganisert att, stadig med Midttun som formann. Opp-nemningsinstans var no Samlaget, ikkje lenger Måldyrkingslaget. Ei ny


21

kraft, Alf Hellevik, vart tilsett som redaktør (først med tittelen redak-sjonssekretær) i 1945, og fekk ein medarbeidar i Gunnar Pedersen i1947. Frå 1948 hadde Hellevik tittelen hovudredaktør (i generell omtalevart han elles mest titulert som «ordboksredaktør»). Hellevik og Peder-sen byrja no å redigera heilt på nytt. Som eit pilotprosjekt prøveredi-gerte Hellevik heile bokstaven J, og på det grunnlaget vart det utviklaein redigeringsmetodikk og eit regelsystem som kom til å fungera somei «beingrind» for det omfattande regelsettet som etter kvart vart nød-vendig. Grunnmanuskriptet hadde vore redigert etter 1917-rettskriv -inga i ein ganske konservativ variant, men det endelege manuset skulleredigerast etter 1938-normalen. Hellevik gjekk så i gang med bokstavenA frå starten, mens Pedersen, ved sida av den gamle ringreven NilsHalland, som var med på laget i 1947, begynte lenger ute på A og snartkom i gang med B.

1950–66: første bandet

Første heftet av Norsk Ordbok (a – anger(s)odd) kom ut i november1950. Utgjevinga skulle markera hundreårsminnet for Ivar Aasens Ord-bog over det norske Folkesprog. 21. november 1950 skreiv avisa HardangerFolkeblad om den store hundreårsmarkeringa i Universitetets aula iOslo: «Det var både ein minnefest for språkgranskaren, målmeisterenog diktaren Ivar Aasen og ein fagningsfest for den nye Norsk Ord-bok.» I aulaen tala både professorane Knut Liestøl og Halvdan Kohtog kyrkje- og undervisningsminister Lars Moen. Hardanger Folkebladoppsummerte om Norsk Ordbok: «Ein kan tenkja seg kva arbeid somligg attom Norsk Ordbok når ein høyrer at ho har 700 medarbeida-rar og einskilde av desse har sendt inn over 50 000 ordsetlar.»

Det vart eit opphald att etter dette krafttaket, men frå 1955 av komdet ut nye hefte. Med det sjette heftet var første bandet fullført. Dåhadde ein kome til doktrinær, og 800 sider var redigerte. Det skjeddei 1966. I innleiinga til bandet skriv Alf Hellevik at arbeidet hadde tekelang tid. Ein hovudgrunn til dette var at «sjølve ordboksarkivet med


22

det nye materialet har komi til å spela ei alt viktigare rolle både forordboka og som sjølvstendig kjelde for norsk mål» (NO bd. 1, XV).Det var lagt ned eit omfattande arbeid i å byggja opp dette arkivet, ogHellevik lyfter særleg fram etableringa av Norsk språknemnd i 1952som avgjerande forklaring på dette. Den institusjonaliseringa av offent-leg språkrettleiing som kom med opprettinga av språknemnda, førtemed seg tydelegare krav til gode, objektive data om språkbruk i skriftog tale. I dette biletet vart Norsk Ordbok-arkiva dermed så tidleg sompå 1950-talet ei viktig kjelde til kunnskap også for språknemndasarbeid. Alt frå denne tida kom samlingane dermed til å spela ei nøk-kelrolle for offentleg norsk språknormering og språkrøkt.

Rettskrivingsspørsmålet vart akutt då det kom ein ny læreboknor-mal og rettskriving i 1959 (med Hellevik som ein sentral aktør). Det varventa at tilnærmingspolitikken ville halda fram med nye normalar iframtida, og at det kunne skje mens NO enno var i arbeid. Av omsyntil einskapen i ordboksverket vart det vedteke å halda fast på 1938-nor-malen både i band 1 og i framtidige band.

Arbeidet med å etablera eit setelarkiv omfatta ikkje berre tilrette-legging av nyinnsamla tilfang frå informantar over heile landet (sjåHelleviks artikkel i dette festskriftet). I samarbeid med Universitetet iBergen og dåverande Noregs lærarhøgskole i Trondheim fekk NO-redaksjonen støtte frå Forskingsrådet til å kopiera materiale frå NorskMålførearkiv til bruk i utforminga av ordboksverket. Det vart lagt nedeit stort arbeid i å få samla inn nytt tilfang både frå talemål og skrift-språk. Målet var at grunnlagsmaterialet til ordboksverket skulle blimeir representativt, slik at det òg skulle vera mogleg å dokumenterautviklinga i ordtilfanget etter 1945 på ein mest mogleg dekkjande måte.

I produksjonsperioden for band 1 såg redaksjonen raskt at oppgåvamed å laga eit dokumenterande ordboksverk over nynorsk skriftspråkog norsk folkemål ville krevja mykje meir plass og arbeid enn det førstvar lagt opp til. Planen om eit verk på 2–3 band vart raskt forlaten, ogHellevik (op.cit.) skriv at redaksjonen ved utgjevinga av band 1 vur-derte at omfanget av verket måtte bli på 8–9 band.


livet er æve, og evig er ordet

Documents