HARRAN ÜNiVERSiTESi iLAHiYAT FAKÜLTESi VAKFI YAYlNLARI NO: 13

. . . . . HARRAN UNIVERSITESI

ll "" ll • • ll

ILAHIYAT FAKULTESI ll ll

DERGISI

ALTI AYLlK ARAŞTIRMA DERGiSi

CiL T: VII SAYI: 1 OCAK-HAZiRAN 2001/ ŞANLIURFA

MEYBUDT'NiN "KEŞFU'L-ESRAR VE 'UDDETU'L-EBRAR" ADLI TEFSiRiNDE KAYDETTiGi TASAWUFi ŞiiRLERE

GENEL BiR BAKlŞ

Abdulvahap YILDIZ"

F arsça olarak yazılan on ciltlik "Keşfil '/-Esrar ve 'Uddetu '1-Ebrar" adlı sünni tasavvufi tefsiri kaleme alan Reşiduddin Ebi'l-Fadl el-Meybudi'nin ayrıca

Fusftl adlı risalesi ve Erba 'fn Hadis adlı eseri bulunmaktadır. Buna rağmen maalesef, gerek Meybudi'nin eserlerinden istifade eden müelliflerin telifatında ve gerek Farsça, Arapça kaynaklarda şimdiye kadar yapılan araştırmalarda

Meybudi'nin hayatı hakkında fazla bir bilgiye rastlanılmamıştır. 1 Müellifin vefatından sonra kaleme alınmış tabakat kitaplarında da ya çok az bilgi bulunmakta veya hiç bilgi bulunmamaktadır.2 Tefsirinde ve Fusftl adlı nsalesinde de hayatı hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Yalnız müellif, tefsirini H. 520/M.ll26 senesinde yazmaya başladığını Keşfil '/-Esrar 'da kaydetmektedir. 3 Buradan anlaşıldığına göre, müellif hicri beşinci asrın sonlarıyla, altıncı asrın ortalanna kadar yaşamıştır. Doğum tarihi, nerede vefat ettiği ve şu anda nerede med:ffin olduğu bilinmemektedir.

Keşfıt '/-Esrar ve Uddetu '1-Ebrar, bilhassa tasavvufi kültür açısından önemli bir eserdir. Bu eser en eski Farsça irfam bir tefsir olmakla beraber hicri altıncı asır Farsçası açısından da önemli bir değere haizdir. 4 Bazı kaynaklar eseri sehven

* Dr., Harran Ü. Fen- Edb. Fak. Öğretinı Görevlisi.

ı. Zebilıullalı Sara, Gencine-i Suhan-ı Pari sf Ni visan-ı Biiziirg ve Miintehab-ı Asar-ı Anan, Tahran 1984, II, 1 19.

2. Ebu'l-Fadl Reşiduddln lvfeybudl hakkında onun vefatından sonra kaleme alınmış sufı tabakfıt kitaplarından mesela Feriduddin Attar'ın (ö. 620/1220) Tezkiratu '1-Evliya 'suıda; İbnu'l-Mulak:kin'in (ö.804/1401) Tabakatu '1-Evliya 'sında; Şa'rani'nin (ö. 973/1565) Tabakatu '1-Kübra 'sında; Abdurrahman Cılıni'in (ö. 898/1492) Nefahıitu '1-Üns 'ünde; Münavi'nin (ö.1031!l621) Kevakibu 'd­Diirri;-ye 'sinde ve bakabildiğimiz diğer tabakat kitaplarında herhangi bir bilgiye rastlayamadık.

3. Meybudi, Ebu'l-Fadl Reşiduddin, Keşji< '/-Esrar ve Uddetu '1-Ebrar, 1, vrk. 1b; (Süleymaniye Kütüphanesi, yazma nüsha); Meybudl, a.g.e., Tahran 1369, I, 195, III, 139, V, 636, IX, 14.

4. Bahiiuddln Hürrenışii.hl, Kur 'an Şinaht Mebıihis-i der Ferheng-i Aferini Kur'an, Talıran 1375/1996, s. 289; Zebilıullalı, Safa, a.g.e., II, 257.

122 Abdu/vahap Yıldız

Sa'duddin Mes'fıd b. Ömer et-Tafiazaııl'ye, 5 bazı kaynaklar da Hace Abdullah Ensari Herevi'ye (ö.481/1088) mal etıııiştir. 6 Ensari'ı;in tefsiri günümüze kadar ulaşıııaımıkla birlikte. veciz ve küçük bir eser olarak tanınır. 7 Ebfı'l-Fadl Reşiduddiıı ei-Meybudi bu eseri genişleterek telif etmiştir. Meybudi, tefsiriniıı önsözünde Herevi'nin tefsirini okuduğuııtı ve onu çok kısa ve veciz bulduğunu bu sebeple onu şerh w genişletmeye karar verdiğini belirtir. İran 'nın çağdaş aiiıııleriııden Ali Asgar Hikmet tarafıııdan eserin birkaç yazma nüslıası

karşılaştırılarak. Süleymaniye Küliiphanesindeki en eski ve eksiksiz nüslia 1952-19 59 tarihleri arasıııda Tahran' da on ci lt olarak neşredilıııiştir.

Hz. Peygamberin (s.a.v.) İslaııı'a ve ahlaka nıugiiyır olmayan, şiiri beğendiği hatta teşvik ettiği bilinmektedir. İlk İslami asırcia şiirin konularından biri de zühd Ye takva olmuştur. Sfıfileriıı vecd ve heyecaııını terennüm eden şiirler daha hicri IV. asrın başlanııda bıılıııısa da. 8 H. VtM. XI asırdan itibaren tasavnıfşiiri mecaz, kiıı;lvc. tcşbilı ve isıi;lrc gibi edebi saııaılarla siislii tasavvııfi reııı1. ve ımızıııfıııları

t:ışı:ı:aıı sanal eserleri lıilliııc düııiişıııcyc başlamıştır. Özellikle iran'da yetişen ş;ıirlcriıı çoğu şiirlerinde tasavvu!! scıııbollcri \'C ıııazıııCıııları kııllaıııııışlardır. 9

Bı ı ıılmııı başı nda 1 l;kc Abd u Ila lı Eııs<l ri llerevi ( ö. 4H III OH8) ve H ek i nı Abdulıııccd Scn;li-i Gaznevi (ü.525/11.1 1) gclıııcktcdir. ira n tasavvuf şairleri arasında ilk defa tasavvufi şiir inşad eden z<ltııı Ebfı Said Ebfı'I-Hayr (ö.440/I048) olduğu

bilinmektedir. 10

Ebu"I-Fadl Reşiduddin el-Mcybııcli, tasavvufi görüşlerini teyit etmek için K.e.~ji1 '1-Esrôr ı·e Uddetu '1-Ehrôr 'da beş yüz yelmiş yerde Farsça ve dört yüz altmış dokuz yerde Arapça tasavvufi şiiriere yer vermiştir. Bu durum kendisinin iyi bir Arap F::ırs edebiyatı t::ılısiliııc ve edebi zevke sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Bu şiirlerin başında Herevi ve Senili-i Gaznevi'nin (ö.48l/1089) şiirleri önde gelmektedir. Tasavvufı şiir mükemmel bir sanat halinde Herevi'de görüldüğünü biliyoruz. 11 Scııai de, yazdığı şiirlerde dini duyguların ve tasavvufıııı çok ince meselelerini en ınükeııııııel, en veciz ve aynı zamanda dııygulıı ifadelerle aniatmağa muvaffak olmuşlıır. 12

Meybucli, Herevi'nin ve Civmımert dediği Seniii-i Gaznevi'ııin13 şiirleri yanında Hicri IV. ve V. Asırcia yaşnmış nıeşhfır şair ve mutas;ıvvıfların tasavvufı şiirlerini isim verıneden her fırsaııa yeri gcldikçc tcfsirincle istişhad clliği göriilnıekteclir. 14

Tcfsirinin üçüncü bölümünde ayetleri tasavvufi açıdan Levi! eder. ardından sfıfılerin

5. Kalib Çelebi, Hacı Halife. Keşfı1 "z-Zunun, yy .. 1402. Il, 1487; S!orey, C. A, Paslan Literature, London 1972. !, no: 2. s. 1190: Dihlıuda, Ali Ekber, Lugôtame.Talıran 1346, X-'\ VI, 468.

G. MİDEO. Kalıire, !962. VI!, 227; Brockelıııann, GAL. Leideıı !938, ll, 98.

7. MİDEO, Kalıire. 1962, VII. 227; Drockelnıamı, GAL. Leiden1938, Il, 98.

8. Ni had 1\1. Çetin. ··:;.·,ir" İslôm Ansiklopedisi, lslanbııl 1986, X. 531-540.

9. ı !asan Kamil Yılmaz, A.na/ıatl/arıyla Tasavvufve Tarikat/ar. Istanbul ı 994, s. ı 33.

10. Süle)man Uludağ'ııı l!ucviri"nin, Keşji1 'l-Af alıetib-Hakikat Bilgisi adlı kitabına yazdığı giriş, Istanbul ı 996. s. 44. (Nicholson. Studies in Jslômic Mysticism. London I 921, s. 48.den)

ı 1. E. [lertlıels, "İran", İslôm Ansiklopedisi, Istanbul 1987, V/11, 1047.

12. Alımed Ateş. "Senôi". İslam Ansikloped1si. Istanbul 1980, X, 485.

!3. 1\!eybudi, Keşfıt '!-Esrar ve Uddetu'/-Ebrôr, Talıran1361, IV. 123.

!4. 1\lııhaınmed 1\lehdi ROkııi, Letai/i ez Kur'an-ı Kerim ber Güzide-i Keşfıt'l-Esrôr ve Uddetu '1-Ebrôr, yy., 1365, s. 128.

Mevbudf 'nin "Keş{u '!-Esrar ve 'Uddetu '1-Ebrar" Adlı TefSfrinde Kaydetti ği... 123

ınenkıbeleri, hikmetli sözler ve tasavvufi şiirlerle süslemektedir. Bu şiirlerin çoğunluğu Farsça bir kısmı ise Arapçadır. Mesela: "Allah 'm mescitlerinde Allah 'm ad111111 anılmasma engel olan ve onların harap olmasma çalışandan daha zalim kim vardır." (Bakara, 2/1 14) iiyetini, "ibadet yerini şehvet ile harap eden kimseden daha zalim kim var? Miirifet yerini nıiisiva ile harap eden kimseden daha zilim kim var? Müşahede yerini başka düşüncelerle harap eden kimseden z.:1Iim kim var? Marifet yeri ariflerin kalbidir. Müşiilıede yeri dostların sırrıdır. Nefsini şehvetten alıkoyan şahsın ibadet yeri nıaıııurdur. ismi de zalıitler listesindedir." Şekiinde tefsir ettikten sonra Ebu Yezid-i Bistiiml'nin (ö. 262/875) -vuslatı anlatan şu Arapça şiirini nakleder: ·

~ ~

Ub- ;..s. l-: . .:'JLill ol , . ' ~"'"\J) 6-)J u-l.:JI~ L. 1~1

Insanlar huzur ve rahatlik temenni ettiklerinde,

Ben ise yalmz olarak seninle buluşmayi temenni ederim. 15

Meybudi hemen bu Arapça şiirin ardmdan Senal'nin tevhidi dile getiren şu Farsça şiirini kaydeder:

Herkesin her yerde bir milırab1 var

Senai'nin milırab1 da senin malıallendedir. 16

Meybudi, tefsirinde bazen bir şiiri bir çok yerde nakledcr. Mesela ölümün salilı kullar için bir vuslat olduğunu vurgulayan şu şiiri dört ayrı yerde zikretnıektedir:

r..iL o~T u~1 t ~ ):. ...--

ıs. Meybudi, a.g.e., ı, 33ı; HuC\·iri,, Ali b. Osman, Keşfu '/ Mahcı?b, Tahran, !y., s. 395.

ı6. Meybudi, a.g.e., ı, 331.

124

Ne zaman, bu katesi terk edersem, ilah/ bağda yuva yapanm. 17

Abdulvalıap Yıldız

Aşk ve dostluğu dile getiren şu şiirler de birden fazla yerde nakledilınektedir:

Gecedir ve şarap var, ve kul yalntzd1r.

!<alk ve gel ey sevgili, bu gece bizim gecemizdir. 18

J,) · . .,:.L .... :.T.:; ,.1.:; :.1 ·_., JI-·U~-'1..../ ':"'V

Ben seninim, sende yüreMen benim ol

Stkllma ne diye utangaç oturursun. 19

MeybudL çoğunlukla aldığı şiirlerde şiirin kime ait olduğunu kaydetınez:

Mesela, "Korkarak ve umnmk ann d/{(i ediniz. " (A 'raf. 7 /56). "Burada "!ımf ve tnmn" lıavf ve reca ıııaııasıııadır. Duaııııı tnaru' halinde ve gizli olarak yapılınası d<ı ilılils ve sıdka işeiret eder. Burada iş<'lrel edilen hmj.' reca, ilı/tis ve sıdk, kalpte olnıı dört kanal gibidir. Bu kanallar akıcı ve açık olduğu müddetçe kulhuzur içinde olur. imanı kemal derecesine ulaşır ve duası da kabul edilir. Yok eğer bu manevi dört kanal kapanırsa gö?lcrde yaş akınaz, kalpte de zikir, şefkat, tilat ve iman görülmez." Ayeti bu şekilde tefsir ettikten sonra "şöyle denildiği gibi" deyip şu şiiri nakl eder:

17. 1\leylıudi, a.g.e., l, 300; I, 481; VI, 344; VI, 345.

18. 111eybudi, a.g.e., V,502; IX. 255.

19. 11!cybudi, a.g.e., Il, ll; lll, 68,347.

Meybudf 'nin "Keş(u'l-Esriir ve 'Uddetu'l-Ebriir" Adlı Te(sfrinde Kaydetti ği... 125

--.~U).;:!; l_ .. tl! ) ul)) wT ul)

O gördüğün gönül tamamen değişti. O su dolu havuzumuz tamanıt ile kan oldu.

O Nimetler/e dolu olan bahçe, çöl gibi oldu.

O Akan su bağtmtzdan dt şart çtkfl. 20

Sevgi tenıasıııı en çok işleyen Ebu '!-Hüseyin Nuri (ö.295/907), Rabiatü '1-Adeviyye (ö. 185/801). Seri Sakali (ö.257/870), Ebu Bekir Şibli (ö.334/945),

. Bayczid Bisıaıııi (ö.262/875). Cüııeyd Bağdeldi (ö.297 /909). Hallac-ı Mansur (ö.309/92l). Pir-i Heraı Hace Abdullah Eıısari (ö.481/l088). gibi meşhur sufilerin21

iziııi takip eden Meybudi. şiirlerinde hemen, hemen bütün tasavvufı kavramiara yer \·erdiği gibi, Özelikle aşk . muhabbet ve dostluk temasını daha çok işlemektedir. Aşk, muhabbet ve dostluk konusunda naklettiği şiirlerden bazıları şunlardır:

20. Meybudi, a.g.e., lll, 641.

21. Sülejıııan Uludağ, "Aşk", Diyanet Vakji İslam Ansiklopedisi, Istanbul, 1991, IV, 12.

126

Eğer alemin k1blesi benim için olmazsa

Benim k1blem maşOkun mahallesidir yeter Bu dünyada ve o dünyada ne varsa

Aş1klar için sevgilinin yüzüdür ve yeter. 22

Senin aşkmdan başka gönlümün mülkünde sultan olmasm Benim ve senin Simndan insanlar haberdar o/masm. 23

Ben sürekli senin muhabbet makammda konakilyorum Öyle ki, her bir makamda ak11/ar hayrette kalwor. 24

Abdulvalıap Yıldız

Keşfu '!-Esrar 'da aşkın elem ve ıstırabını ifade eden şu şiirler nakledilmektedir:

r.!,~; ).J-~) ..>v_l*. .i-:!))

iw_;~t..r) v j I;Jl<Y-&.)I.r.)

ı rL~ )~ .. ~li ~-C!)j JJ

22. Meybudi, a.g.e., I, 412.

23. Meybudi, a.g.e., I, 130.

24. Meybudi, a.g.e., I, 74

Mevbudf 'nin "Keşfu '/-Esrar ve 'Uddetu '1-Ebrar" Adlı Te(sirinde Kavdettiği... 127

Dosttan yüzlerce cefa ve baskt olsa da uzak olarnam Bu basktlar artsa da ineinme m

Zira ben herkesten onu seçtim Eğer onu bir başkastna şikayet etsem ma'zür olamam. 25

j.!.r. ~ ~L:...ı eSI J; -:_.ı ;-e ~:! ~) /

j.!.r. rı Le )~ , ~ ); )-~ •Jı; D" /

Bundan böyle aşktn gannndan söz etme ey Sentii

Zira aşk aleminde senin gibi avareler vardtr Sen öğüdü kabul et ve aşktn alttnda bir yol tut Zira akan su, aşktn gannnt toplar durur. 26

Bu şiirde aşkııı gaın, ıstırap ve eleminden duyulan nıemnuniyet teması işlenmiştir:

Öyle bir derde mübtela olmuşum ki, O derdi yüz bin dermana değişmem. 27

25. lv!eybudi, a.g.e., I, 447.

26. 1\!eybudi, a.g.e., IL 95; Senai-i Gaznevi Hekim Abdulıııecid, Divan, yy., ty, s. 1150. 27. 1\leybudi, a.g.e., III, 795.

128 Abdu/vahap Yıldız

Bilindiği gibi mulasavvıfların fizerinde çok durdukları kavramların başında nefis, kalp ve ruh gelmektedir. K eş/it '!-Esrar 'da kaydedilen şiirlerde bu kavrarnlara çokça yer verilmiştir. Nefsi yılana benzeten Meybudi bunu şu şiir ile ifade etmektedir:

Nefsinin ylfam senin gönül hazineni mesken edinmiş

Cehd taş1111 gönül yuvasmdan al ve o y1/am ez. 28

Kalbin ııazargiilı-ı iliilıi olduğu şu dörtlükle vurgulanınaktadır:

J~ j>_J~ ~o U; !l~ ..i.!._,; t_ ~ J~ »

~La -:,...:>oj Lı . -- -

Kalp senin bağm oldu temiz tut zira bu kalpte

Ya bizim zahmetimiz işe yarar ya da senin hayalinin nakş1

Bu şükür ile cam senin yanma gönderdik

Senin visalinin kokusuna yüz can da olsa az gelir. 29

28. lvleybudi, a.g.e., V, 93.

29. Meybudi, a.g.e., ll, 43.

Afevbudf'llin "Keşfiı'l-Esrar ve 'Uddeıu '1-Ebrar" Adlı Te(sfrinde Kavdettiği... 129

Meybudl, "müşahede rfılıa verildi. Ruhun gıdası Cenab-ı Hak'ı müşahede etmektir. Rfıh izzetin mahalliııdedir. 30 Ruh aynı zamanda tevhidin makamıdır. Salikin yükseleceği en son makamdır. Zira salikin İslam' dan imana, imandan marifete, milrifetten tevhid Illakanuna yükselmesi gerekmektedir."31 dedikten sonra bu konuda şu şiiri kaydetmektedir:

ı)\.:_).) 0~ ~ ot) ;l} l:i( / /

Dedim Ey mah-1 dilistan seni nerede arayaytm Dedi benim karargahJm dost/ann r0hudur. 32

Ayrıca Ke.ş.fu '1-Fsnlr 'dn zikredilen şiirlerde tevlıld, fena, beka, dünya, alıirel,

ölüm, visill, ceııııel ve celıcııııem temaları da genişçe ele alııınıışlır. Heva ve hevese uymakla tevhid yolunda yürüneıneyeceği aşağıdaki beyille vurgulaııınıştır:

._:.. ..... 1;..:-.J;üi.YJ--'-;>-y o;;:> ~-P~ ,/

Iki k1ble ile tevhid yolunda yürümek mümkün değildir. Ya doslun nzas1 gerek ya da kişi lıevasma tabi olur. 33

Şu şiirde Allah Teaiii'nın zatının söz ile tavslfedilemeyeciği vurgulanmaktadır:

30. Meybudi, a.g.e., V, 626.

31. !11eybudi, a.g.e., I, 582.

32. !11eybudi, a.g.e., I, 404, lll, 778.

33. !11eybudi, a.g.e., I, 352, VIII, 362.

130

Allah kadir, alim, hay, mürid Senıi', basir, celal sahibidir.

O benzeri olmaktan münezzehtir

Abdulvalıap Yıldız

(Şöyle veya böyledir diye) Zan edilmekten ve söz ile tavsif edilmekten yocedir. 34

Şu beyitte fena ve beka konusunun işlendiği görülmektedir:

Onunla baki olmayan hakikatta ffmidir Onunla zinde olmayan e bediyen ölüdür. 35

Dünyayı bir geline benzeten Meybudi:, dünyanın !isan-ı hal ile şöyle dediğini kaydetmektedir:

i~ \"c j\ j:,\ __ c A;,. J; VJ~ 0 ..

i.:.!.(; 1 v~':::-" ..._:_.; .P-! ~ _,~L;

34. Meybudi, a.g.e., I, 340. 35. Mevbudi. a.g.e .. VII, 126.

Mevbudi'ııin "Keş(u'l-Es1iir ve 'Uddetu '1-Ebtiir" Adlı Te(sfrinde Kaydeıtiği... 131

Ben senin gibi bin aştğt kederden öldürdüm Hiç kimsenin ka nt ya m mda, bir parmak kadar değerli değildir. 36

Meybudi, diğer bir çok mutasavvıf gibi ölümü, maşı1ka kavuşma, vuslat ve yeniden doğuş günü olarak görür, dünyada da vücudunu yaratıcısına feda etme gereğini vurgular ve bu nıevmda şu şiirleri zikreder:

cl" ı_,;. f_-.JJ j es-- _?"ı ııS'" ..r jl ~ .::.-)l ı,;l ~

l., jl ~ .:.5 ı.i4. ı:J;,.;- ~ ;1 ~,JJf 4f'"

Ey dost eğer yaşamak istiyorsan ölmeden önce öl Zira id ri s (a. s.) böyle bir ölümden dolayi bizden önce cennete gitti. 37

Keş[u '1-Esr/ir'da vuslatııı önemi bir beyille şöyle ifade edilmektedir:

._ı,_T ı!..~)~ _,~ J .... )..l'.ı..) LS J)J ./

Bir gün sana vanrsam Cennettekilerin hali bana &fip gelir. 38

Meybudi sfrfilerin ölümü, Allah'a bir vuslat olarak gördüğünü şu şiir ile izah etmektedir.

36. Meybudi, a.g.e., II, 598.

37. Meybudi, a.g.e., Vlll, 133-134.

38. ll!eybudi, a.g.e., vııı, 250.

132

/ , 1'/,.. ~/ ... • ../ 'f/l.ı. ~•""''ı"/ \..li .:::,.,..; · __. AJj cu . ...ı

• ./ 1..1 13 .r:-

Ey aynltğln uzunluğundan dolayı şevNnden şikayet eden Sabret yarın .sevdiğine kavuşacağın umulur. 39

Abdulva/ıap Yıldız

Meybudi takvii, tevekkül, uzlet, muriikabe, ihliis, rı:zc1 gibi tasavvufı kavramlarını izah ederken de görüş ve düşüncelerini teyit etmek için siliiierin şiirlerine yer vermekten geri kalmamıştır. Keşfu '/-Esrar 'da zikredilen şu şiir

takv:1yı veciz bir şekilde ifade etmektedir:

lS.r.L.~!.I~I.._;..A_;; ,,JL.J!...J .~1~ ~~_, ~~ <-;->y1ıl j;. ' .,. lll , f/11

ı.s.-.JI0 ... JY\ ol- ;J.w 0 ~':1

Günahların küçiiğünü ve büyüğünü bırakmak takvadJT.

Dikenli yerin üstünde yürüyen gibi ol (o) diken gördüğünde sakınır

KOçüroeri hor görme, zira dağlar, taşlardan ve kumlardan oluşmuştur. 40

Şu şiir tevekkül makamında olan kulun, haline bir delil olarak getirilmiştir:

)J..o A.iv.;_~l ~lb .ı_) ,:~5 J., l:

) l( o..0.~ l.t.( l.o ) ı) ~ l.:...(~ "'"""

Ka/be dedim N hiç endişelenme

Stkınttlan gideren bizim de stkmtımtzt giderir. 41

39. Meybııdi a.g.e., I, 300.

40. Meybııdi, a.g.e., I, 55. 41. Meybudi, a.g.e., V, 10.

A.fevbudf 'niıı "Kes(u 'i-Esrar ve 'Uddetu 'l-Ebriir" Adlı Te(sfriııde Kavdettiği... 133

Meybudi, "Allah TeiHa Hz. Yfinus'u (a.s.) balığın karnma koyup, orayı ona bir nevi halvetgah yaptı. Zira Hz. Yunus (a.s.) orada Allah'ı zikredip "Senden başka ilii/ı yoktur. Seni her türlü noksandmı tenzilı ederim." (Enbiya, 21/87) ayetini okuyordu. Burada Allah'ın ismi, içinde bulunduğu zulmelinçırası oldu. Allah'ı yad etmekle içinde bulunduğu zorluğu bertaraf etti. Allah sevgisi onu sahil-i selamete kavuşturmaya vesile oldu. Balığın karnı zahirde her ne kadar Hz. Yunus (a.s.) için bir sıkıntı yeri olduysa da, batında onun için bir halvetgiilı idi. Cenab-ı Hak balığın karnım Hz. Yunus (a.s.) a bir huzur yeri yaptı. Aslında her ınümiııin kalbi bir halvetgahtır. İşte mübarek halvetgah budur."42 diyerek şu şiirle teyit eder:

Her ne kadar ateş ve su içinde de olsa Onun mutluluğu Allah sevgisiyle artar

Senin ismin, Yünus'un zulmelinin çtrasJ oldu Dünyadaki bütün süsler meclis oldu. 43

Keş.fil '!-Esrar 'da ilk beyti .Arapça ikinci be)ti Farsça olarak nakledilen şu şiir ınurakabe halinde olanların haline örnek olarak zikredilir:

42. Meybudi, a.g.e., VIII, 313.

43. Meybudi,a.g.e., Vlll, 313.

134 Abdu/vahap Yıldız

, -.....,.-!) . -

..::... .... )~ c.>l t:; JHi._,; Jb-j\ o~) i~ cl_

r..s=-"' _,; ._') L:::c;T i.Jb ol.)~> '-;'>ı.-

Bir gün yalmz kaldtğtnda deme

YalnlZ/m. De ki beni gözetleyen biri var. Senin halinden bir an bile gafil değilim ey dost

Senin bulunduğu n yerde habereiletim var. 44

Keş.fu 'f-Eçrar 'da i hlas salıibinin nişanı şu şekilde anlatılmaktadır: İhlas sahibi olan hasların nişaııı "Bismillah ·· tır. Bu işarete sahip olan kul, Allalı Te<lla 'nın himayesinde olur. Bu işarete sahip olmayan kul ise bir çok şeyin esiri olur. 45

Nakledilen bu şiir bu ım'im'iyı teyit etmektedir:

&.. t' ı.) Lı ~ ·'lı ı!_(L· 1.::.. ÔJ..:J . l)"". if. •

~j ~~..9 ~jı ~~ LıııjJJ

~~~J,)LJ.!Ijl~~~ili-'1.0 ~ ~j~~J ~4 _,ı ~J)I_Jh.SI

44. ~!eybudi, a.g.e., Il, 4!9.

45. Meybudi, a.g.e., IX, 252.

Mevbııdf'nin "Kes(ıı'l-Esriir ve 'Uddetu'l-Ebriir" Adlı Te(sfrinde Kaydetıiği... 135

Melikin nişam ile melikin has kulu ol Gündüzleri bekçiden, geceleri eşkiyadan emin ol

Onun ismine dost olan bu dergahl da bulur Ey kardeş onun adami ol ve hiç kimseden endişelenme. 46

Meybudi'nin nazarında, kim rıza gemısıne binerse gaın del}·iisından huzur salıiline ulaşır. 47 Rıza makamında olanlar kendi istek ve arzularım Hakk 'ın ıııuradıııa feda etmişlerdir. Görünüşte halk ile beraber olsalar da, hakikatte Hak ile beraberdirler. Herkes onların eteğine yapışır, fakat onların kalpleri kimseye iltifat etmez. Kendilerini Allah Teata 'ya emanet etmişler, başlarına gelen lı er şeye rıza gösterirler. 48 Keşfu '1-Esiir 'da nakl edilen, Pir-i Tarikat Abdullah Ensilri'nin şu beyti ilc de, rız;1ıııakaınıııda olanların lıaliııc veciz bir örnek olarak zikreder:

uP J.( ) 1; t .. /

~J-~ J.il jl .::..-=~~ jl /

iJI LSib \ J:> l4!. LSıo 1 :J:> ~ )! ,; ,> ._\~ T _,; jl -\::_:-_,,

Senin elinden ateş de olsa, bize açiimiş gül olur. Senden gelen her şey hoştur, ister şifa, ister elem. 49

Meybudi tefsirinde belirtmemesine rağmen, Keşfu '1-.tsriir' da kaydedilen rııenkıbe ve şiirlerden anlaşıldığıııa göre. Ebu Abdurrahman Sülerni'nin (ö. 412/l 021) Tabakôtu 's-Sn.ftyye ve Hakôiku 't-Tefi·ir adlı eserlerinden etkilenrniştir. Herevi Tabakôtu 's-Sn.ftvye 'yi, bazı ilave ve kısaltmalarla Farsça'ya tercüme etmiştir. Herevi, Sülemi'den sonra yaşayan meşhur sfıfıleri, özelikle kendi şeyhlerini ve görüşlüğü sufıleri bu esere almış, ayrıca çeşitli tasavvuf konularıyla ilgili görüşlerini de belirtmiştir. 50

46. 1\feybudi, a.g.e., IX, 253.

47. Meybudi, a.g.e., V, 373.

4R Meybııdi, a.g.e., VI, 61.

49. l\feybudi, a.g.e., VIII, 74

50. Süleyman Uludağ, "Here vi, Hdce Abdullah" TDVİA, XVII, 224-225.

136 Abdu/vahap Yıldız

Meybudl'nin, eserinde Ebu Talib Mekki'nin (ö.386/996) Kutu '1-Kulı/b ve Ebu Nasr Senilc'ın (ö.378/988) Luma' adlı eserlerinde geçen şiirlerden de alıntılar

yaptığı görülmektedir. Zira Serrac51 ve Mekki'den52 yaptığı alıntılarda isimlerini açık bir şekilde ka)·delınektedir. Kendi muasırları sayılan Kuşeyri, Hucviri ve Gaz.:11i'nin eserlerinde geçen şiirlerden istifade edip etmediği bilinmemektedir. Bu üç mutasavvıf ve eserlerinin isimleri Keşfu '/-Esrar 'da geçıneınektedir. Yalnız

Risale 'de, Keşfu '1-Malıcftb ve İlı.viiu Ulftmu 'd-Dfn 'de nakledilen bazı sfıfilerin söz, şiir ve ıneııkıbeleri Keş[u '/-Esrar 'da nakledilmişlir. Yaratılan her şeyin Allah Teala'ııııı birliğine şahitlik ettiği şu şiiri ile vurgulanmaktadır. Bu şiir Keş[u 'i­Esrar' dan önce kaleme alınan bir çok eserde nakledildiği gibi, Keş[u '/-Esrar 'dan sonra kaleme alınan bir çok eserde de nakledilmektedir:

Her şeyde onun tek olduğunu Gösteren bir delil vardtr_s3

Keş{tt '1-Esrôr'da nakledilen şiirler. daha sonra kaleme alınan dini, edebi · Ö7.elikle işnri tefsir ve tasanuf konusunda yazılan bir kısım eserlerde de lesirini göstermiştir. Bunların başıııda Allar'ın Tezkirelil 'f-Evlzvli'sı,S4 İsınail Hakki Bursevi'nin (ö.l 137/1725) Rnhu '1-Be_vô.n 'ı 55 Nccıııuddin Razi Diiye'ııiıı (ö.628/1230) Mirsôdu '1-İbM'ı, 56 Abdurrahman Cami'in (ö.892/l492) Nefalıôtil'l­Üm;'ii, Afinlıô.cu 't-Tôlibfn'i ve Mevlam1 Celaleddin Rı1mf'ııin57 (ö.672/l273) eserlerini saymak mümkündür. 58

51. Meybudi, a.g.e., VII, 233.

52. Meybudi, a.g.e., lll, 297.

53. lvleybudi, a.g.e., I, 436, VI. 493, VII, lll, V lll, 233; Hucviri, a.g e, s. 36 L Necıııuddin Razi Da ye, Mrrsôdu '1-İbôd, Tahran, 1352, s. 1 18; Gazali. Ebu Hami d, İhyôu Ulımıiddfn, Be ynı!, ty., V,23.

54. !l!ulıanııııed Emin Reyalıi, Begıışô-i Rôz-i Aşk Guzide-i Keşfit '1-Esrôr-i Meybıtdf, Tahran 1373, s. 15; Bu Menkibe için bkz., !lleybudi. a.g.e .. V, 753-755; Attiir, Tezkuetu '1-Ev/ı)·ô, Tahran 1346, s. 214; Aynen ımılıteıııeleıı Keşjit '1-Esrôr 'ın. Tezkire )·e ka}ııaklık ettiği diğer menkıbeler için bkz. Meybudi, I, 657; Il, 67; V, 753-755; Aıtnr, a.g.e .. s. 213-214, 792. 852.

55. Bir ihtimal Keşfu'l-E5rar'ın Rfılıu'I-Beyan'a ka.maklık ettiği söz, şiir ve ıııenkıbeleri karşılaştımıak için bkz. Meybudi, a.g.e., I, 163. II, 416; IX, 273; Bursevi, Rıihıt'/-Beyôn. Istanbul 1389, 1, 28; ll, 160 vd.

56. Necıııuddiıı Razi Diiye. a.g.e., s. 60. (~!ulıaııuııed Emin Reyalıi'ııiıı ımıkaddinıesindeıı). Ayrıca bir ihtimal Keşfu ·ı Esrar'ın Mirsiid'a ka)1ıaklık ettiği şiir ve nıeııkılıeleri karşılaştanııak için bkz. Meybudi, a.g.e., I, 300, 507, 508, L 592, 653; III, 21, 47, IV, 57,419, 279; V, 224, 481; X, 574; Necıııuddin Razi, a.g.e., s. 23, 69, 80, 206, 223, 326, 390, 509.

57. Meybtıdi, V, 393; Ali Ekber Basiri, Dôstanhô-yı Mesnevf, yy, 1343, s. 152.

58. Rız.ii Enzabi Nejiid, Guzide-i Tefsir-i Keşfiı'/-Esrôr ve Uddetu'l-Ebrôr, Tahran 1364, s. 19.

Mevbudf 'nin "Kes(u 'I-Esrar ve 'Uddetu '1-Ebrar" Adlı Te(sfrinde Kaydettiği... 137

w" L} wl:-- J!.c ~>l_r. AS' c.s :ı./'

Aşk yoluna can koyan Wşinin Yardan başka hiçbir şeyi görmemesi gereWr

Aşik, aşk1 yolunda öyle olmalldir ki

/

Cennet ve cehennem ak/ma bile gelmemelidir. 59

Necmuddin Razi'nin de, Mirsad11'l-İbdd adlı eserinde kaynak belirtmiyorsa da Keşfu '1-Esrdr ve Uddetu'!-Ebrdr'dan etkilenmesi ihtimal dahilindedir. Bilhassa Keşfu'l-Esriir'da bulunan şiirler ve veciz sözlerin bir kısmı Mirsiidu '1-İbiid'da da zikredilrnektedir.

Oünyan;n iç yüzünü ve aslrrıt gördük

Ar ve ayıp olan; kolayca terk ettik

0'-P.- •. J..,\) if.:( 04; r'-...ı.,_,

u b _; .r. 1.;.; '1 j <L.. ) .; oT . - ./

/

Bil W o siyah nur "la" dan da yüksek bir noktadadir

Ondan da ileri gittik, ne bu, ne o kaldi 60

59. lv!eybudi, a.g.e .. 1. 412: Cami. Abdurralunaıı b. Alınıed, N efaha/ii '1-Üns, Haz: Süleyman Uludağ­Mustafa Kara, Istanbul 1995, s. 813

138 Abdu/vahap Yıldız

Sonuç

Kaydettiğİrniz şiirlerden de anlaşıldığı gibi, Keşfu '/-Esrar' da zikredilen şiirlerde, genel olarak bütün tasavvufı kavrarnlara yer verilmektedir. Meybudi, tefsirinde özellikle Hace Abdullah Ensari'nin, Hekim Senai-i Gaznevi'nin şiirleri yanında kendisinde önce ve kendi asrında yaşamış meşhUr edip ve mutasavvıfların tasavvufı şiirlerini isim vermeden zikretmektedir. Bu şiirleri tasavvufi görüşlerini teyit etmek için yerli yerinde ustaca kullanır. Şiirler daha sonra kaleme alınan Tezkire/u '-1-Evliya, Ne falıli tu '1-Üns, Mirsadu '1-İblid ve Ruhu 'I-Beyan gibi dini, edebi özellikle tasavvufi eseriere kaynak olmuştur.

60. 1\leybudi, a.g.e., I, 115. Necnıuddiıı Rıizi, a.g.e., s. 308'de bu şiiri sehven Alımed Gaziili'ye nispet etmişse de, bu şiir Ebu'I-Hasan Busti'nindir. _!3kz., Necmuddin Rıizi, a.g.e., s. 631 (Reyii!ıi'ııiıı tevzihatındaıı); Cil.mi, Abdurrahman, Nefahötü '1-Uns, Tahran 1337, s. 413.