Danilo García C.

Gonzalo Varillas C. D

CORPORACIÓN DE GESTIÓN Y DERECHO AMBIENTAL

RUNAKUNAPASH KIMIRI LLANKAY

RUNAKUNAPASH KIMIRI LLANKAY

LLAKTAYUKKUNA,LLAKTAYUKKUNA,

KKAALLLALALLLLAK

UUNNUUKKKKKKKKUUYYYYAAAAAYAYAYAYTTTATAKKKTKTTAAYUKKUNAAYAYTTAKKKTKT

AAAANNNNAAN

NNUURRMM

RUNIIKK

KK

KIM

AALLLALALLL AAKLLLALA

SSSSAAAAPPPPPAPAPAPAAAAANNNN

UUKKAANNAA

NAKUNA ASSKKKAKANNAALLLLIIRRIIMM

NN

MIRI L AAN AAAAPPPAPAKKKAKALL

UUUUKKUUKKUUYYYYAAAYAYTTTATAKKKTKTTT YYUK UUNKAAYTTAKKT

HHHHSSSS

,,

YYSHAAAYAYYYAAAYAY

AANNN ,,AAA,A,N

COC ÓORPORAORA ÓÓÓÓCCIÓÓN DE GESTIN DE GESTIÓÓN Y DER N Y DERECHO AMBIE

TAL TALALAL ENT ENT

Go o i Go Go o al alo o G ri V i ari on ari n o za lo a VVarillas C.Varillas C.zalo onza GGGGG

nil l il lo Cllas il as lla il il il n il C.s Cillas lla o G Go Glo a Gil a a D ni a ni lo anil il il an a C o Go G Clas C o G Gn Gn D C DDDD

a a Ca Ca C.arcía C.cía C Ca ía aar G G G G

LLAKTAYUKKUNA,RUNAKUNAPASHKIMIRI LLANKAY

Participación Social y Comunitaria

© Corporación de Gestión y Derecho Ambiental ECOLEX

Todos los derechos reservados.

Av. Gaspar de Villarroel E4-50 y Av. Amazonas. Piso 2. Quito, Ecuador.Teléfonos: (593-2) 225 1446, 277 0451Fax: (593-2) 245 4087Correo electrónico: ecolex@ecolex-ec.orgPágina web: www.ecolex-ec.orgQuito – EcuadorNoviembre, 2007

ElaboraciónGONZALO VARILLAS CUETODANILO GARCÍA CÁCERESESTEBAN FALCONÍ

RevisiónSARASWATI RODRÍGUEZ

TraducciónAlejandro Lema

“Participación Social y Comunitaria” ha sido elaborado en el marco del proyectoCapacitación y Coordinación para la Incidencia Política en Conservación y Manejo de laBiodiversidad en Riobamba”, ejecutado por la Corporación de Gestión y Derecho AmbientalECOLEX como parte del Programa BioAndes que en Ecuador coordina la FundaciónEcoCiencia.

Se puede reproducir este material siempre y cuando se cite la fuente:García, Danilo; Varillas, Gonzalo y Falconí, Esteban. Participación Social y Comunitaria,ECOLEX, Programa BioAndes. Quito, Ecuador, 2007.

Esta publicación ha sido financiada con el auspicio de la Agencia Suiza para el Desarrollo yla Cooperación COSUDE.

LLAKTAYUKKUNA, RUNAKUNAPASH KIMIRI LLANKAY

Yachaykuna

Rikuchi. 1

Umayay 1. Kallari Yuyaykuna. Llaktayuykukuna Kimiri. 5

Umayay 2. Pacha kawsaypi kimirishpa llankay. 10

Umayay 3. Pacha kawsayta kamaypi

kimirishpa llankay ñankuna. 12

Umayay 4. Llankankapak Ñawpaman Tapuy. 13

Tukuri yuyaykuna. 15

Kamukuna. 16

5

Rikuchi.

Kay kamuka, yachachinkapak ECOLEX rurashka shuktakchusku kamukunawan pakta killkashkami, chayka “RiobambaKitipi, Chimborazo mayu muyuntinpi pachamamapi tiyakku-nata imashina wakaychinamanta, kamanamantapashYachachinkapak rurashka”. Kay kamupika llaktayukkunaimashina kimirishpa llankaymanta kallari yuyaykunatamiwillan.

Kay kamuwanka llaktayukkunaimakunapipash kimirishpa llanka-namanmi kuchuyarinchik.Kimirishpa llankaymanta rimas-hpaka, tukuy ima llankaykunapi-pash tukuykuna kimirinatamirimanchik, shina kashpapashashtawanka tukuy runakunaMamallkatapak ima llankaykunapikimirina hayñita charishkamantamirimanchik.

Abya Yalapika, achka runallakta-kuna mirarishka kashpapash, kikin

kawsayta, yachayta, yanaparikunata, makipurayta, rantin ran-tinkunata wiñachishka kashpapash, karu llaktamanta shamukmishu runakunami utkashpa llapishpa, llakichirakakuna.

Kunan pachaka, tukuy mamallaktakunami runakuna kimirillankay kamachita charinkuna. Shina kashpapash ñawpapachamanta amañarishpa kawsahkamantami shinallatakkatin. Chaymantami kipa watakunapak achka llankay tiyanrunakuna ashtawan imashina kimiri llankayman yaykurichun-kuna, tukuy runakunallatak paykunapak hayñi kashkata riksi-chun, shina runakunapak hayñita ashtawan shinchiyachinka-pak.

6

Umayay 1. Kallari Yuyaykuna. Llaktakuna Kimirikuna.

Kimirishpa llankayka, mamallaktapi kawsak tukuy runakuna,tantarishpa, aylluyarishpa, kuyanakuywan llankanami kan,kamachikunapi nishka shinami kimirina kanka.

Mamallaktaka paypakKamachi wasikunawanmiima llankaykunatapashruran, chay llankaykunatakapaypak llaktayukkunamillankankuna, shinami runa-kuna kimirichun kamachiku-nata alliyachina kan.

Runakuna llankaypi yayku-rishpaka, ima ruraykunata-

pash tantalla rurakpimi, achiklla rurarin, chaypika kamakapukkunapash mana paykuna nishkallata pakalla ruraytuku-chun, imatapash achikllatami ruranka.

Ashtawankarin tantarishpa llankayka runakunapak hayñimikan, chay hayñika Pachamamapi Runakunapak HayñimantaMamallaktakunapura ari nishpa killkashka hayñimi, chay hay-ñina 21 umayaypimi tiyakun.

7

Yuyarinkapak: Runakuna kimirishpa llankayka shukmutsurikunami kan, llaktayukkunata kayan chay ruray-kunapi yaykurichun, kamay wasikunapi mana llankakkashpapash kimirinallami kan.

“Tukuy runakunami llankaykunapi yaykurina, kimirina hay-ñita charinkuna, kinllatak, man akashpa shuk minkashka-wan pay munashpaka yaykuri tukunllami”.

Chay nishkamantami, tukuy hayñikuna shinallatak tukuy runa-kuna riksishka kana kan, mallaktapash yupaychana, ashta-wanka llaktayukkunami riksishpa, yachashpa, paktachinatamañana kan.

Kimirina, yaykurina hayñi-taka maykan kamakapukkpak ñawpakmi pak-tachinallami kan.Chaymantami tukuykamak apukkuna kay hay-ñikunata paktachinapakllankana kan, shinallatakrunakuna ima llankayku-napipash yaykurichun,kimirichunpash yanapana,ima llankaykuna rurarikuk-

pipash willana yachakchayachunkuna, paykuna yuyashkata-pash willachun, llankaykuna alli rurarikukta rikurayachun, imashuk yuyaykunatapash kuchun.

Tukuy Ecuador mamallaktapi kawsay runakunami,Hatunkamachipi nishka shina mamatantaripak llankaypi kimi-rina, yaykurina hayñita charinchik, llaktayukkunami ushaytacharinkuna, paykuna yuyashkakuna, nishkakunapashmihatun kamachi tukun.

Shina kakpimi kamak apukkunaka, llaktayukkuna nishkata,yuyashkata rurana kan. Llaktayukkuna hatun ushayuk apuk-kuna kashkamanta. Apukkunaka mana paykunalla yuyashka-ta ruranachu kan.

8

Mamallaktapak Hatun Kamachipika, shinami nin, maykankamak apukkuna, llaktayukkuna nishkata, Hatun Kamachipinishkakunata mana paktachikpika wanachishkami kanka.Llaktayukkuna mamallaktapak llankaykunapi yaykurinkapak-

ka, paykuna munashkata, yuyashkata allimi yachana kan. Kayyuyashkakuna mamallaktapak llankaypi kakpika yaykurinakimirinami kan. Chikan kamay wasipi kakpika tukuypimi yay-kurinata mañana, hayñikunapa nishka shina, ushayukkunakashkamanta.

Ley de Transparencia y Acceso a la Información Pública1

kamachika tukuy runakunami ima willaykunatapash yachan-kapak hayñitami charin.

9

Mamallaktapak Kamak Apukkuna, Llaktayukkuna kimi-richun yanapanka

• Mamallaktapak Hatun Apuk• Kamachik Apuk.• Maykapak Apuk.• Kitipak Apuk.• Marka Kamaypi Kunakkuna.• Kiti kamaypi Kunakkuna.• Uchialla Kamay wasita pushak.• Kamay wasikunapi llankakkuna.

“Ecuador Mamallaktaka hayñikunata paktachikmi kan(…) Hatun Kamak Apukka Kimirishkami kan (…)”

Hatun kamachi 2008. Umayay 1- 2

1 Ley Nº 24. RO/Sup 337 de 18 de mayo de 2004.

Chaypakka, tukuy kamak wasikunapirurashka, chayashka wakaychishkatiyakuk killkakunatami, willay killkaninchik. Chay willaykunatami runaku-naka maykan kamak wasipi wakay-chishka tiyakukpipash, kikinmantaimakunatapash yachasha nishpaka,chaypi tiyakuk willaykunata alliyachis-ha nishpa, mirachisha yuyashpapashhayñikunapi nishka shina mañanalla-mi kan.

Tukuy kamak wasikunapi wakaychis-hka tiyakuk killkataka ychankapak

mañanallami, shinapash maykan killkakuna mana willaypakllanishka killkakunallatami mana mañaytukunchik, chay shinawillaytaka maykan minkashka apukkunallami yachana.

Kay willaykunaka tukuy llaktayukkunapakmi kan,Mamallaktami alli kamana, wakaychinapak minkashka kan,shinallatak Mamallkatami willaykunataka runakuna mañakpi-ka rikuchun kuna kan, imashina chay killkakunata kamakus-hkataka willanami kan.

Maykan kamay wasikunapi llankakkuna mana willaykunatakusha nikpi, mana tukuy willayta kukpi, ima shinapash harka-nata munakpika, hayñikunapi nishka shina wanachishkamikanka, kullkiwan, wakinpika wichkashpapash wanachinka.Chaymanta maykan minkashkakunaka manatak mitsaytukun-chu willaykunata yachachun

Maykan llaktayukkumanpash mañashka willaykunata manakusha nikpi, chawpilla willayta kukpi, kamachita paktachichikapukkunaman willashpami paktachichina kan.

Kay mañaytaka maykan kamachita Paktachichik Apukmanwillana, paymi kayachi kachanka, utkashpa tukuy hilachitakuchun.

10

Ñukanchik ayllu llaktakunapika, ayllu llaktapak tantaripimitukuykuna ñukanchikka kimirinchik, chaypimi ima yuyayku-natapash churanchik. Shinami ñukanchik hayñikunataka pak-tachichinchik.

Shina, ima llakikuna ayllullaktapi tiyakpipash, ñukanchikyuyaykunata, yachaykunatapash, churashpa alliyachinchik,chinami kashpami tukuykuna kimirinchik. Shuk rikuyta rikus-hun.

Manya llakikunamanta: ayllu llaktakunapika, allpa manyaku-naka rimashpallami churashkami kan. Sapan ayllukunamichay manyakunataka allí riksinkuna, yurakunata, rumikunta,

kaspikunatapash churashpami cha-rinkuna. Maykanpash chuchupikawsay manyawan llakita charis-hpaka, rimarinashpami alliyachinku-na. Chaypi mana alliyachishpakaAyllu llakta tantarimanmi willankuna.Chaypika Cabildomi alliyachinatakallarinkuna, chaypakka ruku yaya –mamakunata, chay kuskakunata allíriksikkunatapashmi tapunkuna.Kipami chay kuchupi kawsakkuna-ta, ishkaytatak tantachishpa, mus-huk manyata churaahspa, chay lla-kitaka alliyachinkuna.

11

Imakunatatak charinka willayman chayana mañayka

• Mañakukpak shutita churana.• Ima llakitak tiyan, maykan kamachiwantak mañana.• Maykan Kamak Apukktak willayta mana kush nin.• Imatatak mañanki.

Umayay II. Pacha kawsayta kamaypi kimirishpa llankay ñankuna.

Llaktayukkuna pacha kawsay kamay llankaypi yaykurina,kimirinaka may sumakmi kan, Mamallakta imakuna rurakpika,llaktakunata, runakunata, allpalkutapashmi llakichin, chay-mantami runakunaka alli yachana kan.

Shina kakpimi Pacha Kawsaymanta, alli kawsaymantash,Rio de Janerio llaktapi 1992 watapi, Kayta yuyarirkakuna:

“Pacha kawsayta alli kamankapak llaktayuk runakunamiyaykurishka, kimirishkapash kana kan. Mamapachapikatukuy runakunami ima willaykunatapash charinkakuna,willaykuna kamak wasikunapi, kamak aukkkunpak makipi,wakaychishka kak, maypi kakpipash yachanami kan, chaywillaykunaka llankaykuna ayllu llaktakunapak, runakuna-pak, wiwakunapak ima allí kashkata, mana alli kashkata-pashmi alli yachana kan, kay willaykunataka pipash manapakanachu, ashtawanpash willanallmai kan.Mamapachapash willaykunamanta yachachina yachayku-nata wiñachina, tukuykuna yachachunkuna, shina yachas-hpa hayñita paktachichun. (…)”

Pacha kawsay kamay llankaypika llaktayuk runakunakamana ima yuyarikunallapi kimirinachu, yaykurinachu,ashtawanpash pacha kawsyamanta hayñikunapi nishka-kunata paktachichunmi rikurayana, chuyalla pacha kaw-say tuluykunapak tiyachun, shinallatak kamakkunapashalli llankachunmi rikurayana kana.

2008 watapi killkashka Hatun Kamachipak iskun chunkakanchis (Art. 11-13) umayaypika, tukuy llaktayuk runaku-

12

nami pacha kaswsayta pipash wakllichikukpika kamakapukkunaman willana kan, chaymanta tukuy llaktayukku-nami kamachipi nishkakuna paktachun rikurayana kan,mana upalla sakirinachu, cha wakllichikunata rikurayakkamak wasika Cotraloría General del Estado shutimi kan.

Ñukanchik Hatun Kamachika (2008), chunka shuk uma-yaypi Art. 11, kimsa uchilla umayaypika 3, ñukanchik hay-ñikunamantaka, shinami nin.

Hatun Kamachipi, mamallaktakunapura ari nishpa killkas-hka kamachikunapi riksishka hayñikunataka, tukuykunamipaktachinatak kan, maykan apukkunapak ñawpakpi, shuk-tak llankakkunapak ñawpakpipash paktachichun mañana-llami kan, shinami hayñikunataka paktachina.

Kay Hatun Kamachipi riksishka hayñikunata paktachinka-pakka, mana ima shuktakkunataka mañanachu kanka,Hatun Kamachipi nishkakunallatami mañana kan ( …)”

Ayllu llaktakunapika, Cabildotapushakkunatapash imallatarurashkakunata willachunmañanchikmi, chay ukupi tiyas-hka llakikunata imashina alliya-chishkatapash. Shina, sapanwatapi rurashla hatun tantaripi(chaypimi mushuk pushakku-nata akllarin), chaypimi pushay-kuyta tukuchikkunaka, paykunaimallata rurashkata, mashnakullkita hapishkata, mashnatatukuchishkatapash willankuna.

13

Pacha kawsaymanta rimashpaka, Gestión Ambiental kama-chika, llaktayukuna rikurayana llankaytaka ashtawanmi sinchi-yachin, tukuy runakuna utkashpa, imakunamantapash allíwillaykunata yachana hayñimanta, ashtawanka pachamamatawakllichi llankaykunamanta.

Kay willaykunaman chayanaka may sumakmi kan,Mamallakta Tanatri ima Kallari Tapuykunaman chayankapak,pachamama kawsayta ama wakllichinkapak.

Umayay III. Llaktayuk runakuna pacha kawsaypi yaykurinamnta.

Pacha kawsayta kamama kamachika (Art. 28) tukuy runaku-nami pacha kawsay kamaypika yaykurina, kimirinapash ninmi.

Llaktayuk runakuna willaykunapi kimirinkapakka, kamachiku-napi nishka shina tawka ñankunami tiyan, shina:

• Tapuykuna.• Tantarikunapi rimanakuy.• Tantarikunapi willanakuy.• Willak wasikuna.• Yachana tantarikuna.• Anta willachikkuna.• Shukkunapash.

Kamak apukkunami llaktayukrunakuna mamallaktapakllankaykunapi yaykurichunkayanapanka, chaypakka tukuywillaykunatami willanka,runakuna alli yachashkaka-chun, shina ima alli yuyaytahapichunpash.

14

Umayay IV. LLankankapak kallari Tapuykuna.

Mamapachapak Hatun Kamachipash (2008) runakuna kimi-tinataka uchilla kamachikunami alli ñankunata rikuchinkaninmi, kamak apukkunaka ima ñanta katinata yachachun, shi-nallatak imashinatak runakunaka pacha kawsaymanta yuyas-hkata, munashkatapash yachachun. (Art. 57-7). KaytamiLlankakapak Ñawpaman Tapuy ninchik, chayka tukiuEcuadorpi kawsak runakunapak hayñimi kan.

Ayllullaktakunata, ayllullaktapi kawsayta, llaktakunata,runallaktakunatapashmi, Hatun Kamachika riksin,Mamallaktakunapura ari nishpa killkashka hayñikunapi,shuk hayñikunapipash paktatami riksin, shinallataj runa-kunapak hayñikunawanpash pakta kakpimi, kay hayñiku-nata riksin:

7. Runakunapak kawsan allpa ukupi tiyakkunata, imaku-nata rurankapakpash chaypi kawsak runakunata tapuna-rakmi kan, paykunapak allpa ukupi tiyakkunata mashkan-kapak, surkunkapak, katunkapakpash, paykunapak kaw-say pachapi tiyakkunata, kawsaytapash ama wakllichinka-pak; shinallatak chaypi tiyakkunata katushpa kullkita pak-tata hapìchun, kawsayta wakllichishkamantapash, alliya-chinkapak ranti kullkita hapina. Tukuy Apukkuna, mama-llaktapak llankay wasipikunapi llankakkunapash, imaku-nata rurankapakpash tapunatakmi kan. Chaypi kawsakrunakunata mana tapushpalla ima ruraykunatapash rurak-pika. Hatun Kamachipi, uchilla kmachikunapi nishka shinayankallami kanka.

Shinallatak, pacha kawsay kamaypika, kallari tapuyta manarurashpalla ima llankaykunatapash rurakpika, yankallami kan,

15

imata arininakushpa killkashka-kunapash mana tiyashka shi-nami kanka.

Shina kashpapash Ley deGestión Ambiental kamachika,shinami nin, ima llankaykunata-pash mana tapushpalla rurak-pika, tukuy rurashka llankayku-na, killkaykuna, shukkunapashyankalami kanka.

Runa llaktakunapak, kay tapuyñankunaka, Mamallaktakunaari nishpa killkashka kamachipiConvenio 169 OIT, nishka shi-

nami rurana, runakunawan pakta yuyarinkapak, chay llankay-kunata kamchikunapi nishka shina rurankapak.

Kay pachapika alli rimanakushpa tukuykuna shuk yuyayllatukuna, shinallatak chikan yuyaykuna tiyakpipash chayta llaki-kunata alliyachinkapak shuktak ñankunata mashkana.Kipataka kamak apukkunami runakunapak yuyashkakunatahapishpa llankay yuyaykunata alliyachinka, shinallatak yuyay-kunata mana hapishpapash willanami kan.

Tukuykuna, karikuna- warmikuna, pushakkunapashmi,kay kimirishpa llankay ñankunataka allí riksina kanchik,Mamallakta, empresakunapash, runa llaktakunapak allpa-pi tiyakkunata mashkashun, surkushun, yuyashpaka,runakunata kallaripimi tapuna kan, ima llankaykunataruray kallarikushkata, ima allikuna, llakikunapash tiyanakashkata allí yachankapak. Shina allí yachashpami, ñukan-chik allpakunapi llankachun munashka, mana munashka-tapash willay ushashun.

16

Tukuri Yuyaykuna.

• Llaktayuk runakuna mamallaktapak llankaypi yaykurinakimirinaka, runakunapak hayñimi kan, chaytaka tukuykamak apukkunami paktachina kan.

• Pacha kawsay llankaypika, llaktayuk runakunaka yaykuri-natakmi kan, paykunapak kawsayta, allpata, yuyaytapashwakllichina kashkamanta.

• Mamapacha Tantaripak kamak wasikunapi llankakkuna-ka, runakuna mañakpika tukuyta willanatakmi kan, manaimatapash pakanachu, llaktayukkunaka tukuytami alliyachana kan.

• Shinallatak Ñawpa kallari tapuypika, Mamallaktataka,pacha kawsaymanta ima ruraykunapipash, llaktayuk runa-kunapak yuyaykunatami chaskishpa churana kan.

• Runallaktakunapi willaykuna, tapuykunaka, paykunawanalli yuyarinkapakmi kan, shinallatak ari ninakushkata mas-hkankapakmi kan. Chay tapuykunapi, willaykunapikarunallaktakunapak kikin kawsayta, yuyayta, rimaytayupaychashpami rurana kan.

17

Kamukuna.

• Ecuador Mamallaktapak Harun Kamachi (2008)• Pachamamapak Mamallaktakuna ari nishpa killkashkaKamachi OIT

• Allpapachapi tiyakkunamanta kamachi• Allpapachapi Tiyakkunamanta Rio de Janeiropo killkashkaKamachi. Ley N.- 24 R.O / Suplemento.

18