lËnda: new media and multimedia ligjërata e...

LËNDA: New Media and Multimedia

Ligjërata e Tetë

UNIVERSITETI I PRIZRENIT

1

Mësimdhënësi

Astrit Hulaj

Përmbajtja

Vetitë themelore të zërit

Shpejtësia e përhapjes së tingullit

Ndjenja e tingullit

Puna e organit të dëgjimit

Lartësia e tingullit

Regjioni i dëgjimit të veshit

Niveli i zërit

2

Vetitë themelore të zërit...

Tingulli, si dukuri fizike, paraqitet kur vjen te

çrregullimi i gjendjes stacionare të grimcave të ndonjë

mediumi elastik

Këto ndryshime të pozitës së grimcave të përcjella me

ndryshimet gjegjëse të presionit, dendësisë, etj. quhen

në përgjithësi oscilime akustike

Mediumi ku përhapen valët akustike mund të jetë i

gaztë, i lëngët ose i ngurtë

Të gazrat dhe lëngjet paraqiten vetëm valët gjatësore,

ndërsa në materiale të ngurta paraqiten edhe valët

transversale 3


Duke pasur parasysh se tingulli është ai që e ndiejmë

me shqisën e dëgjimit, shpjegimi i dukurisë dhe i

përhapjes së valëve akustike do të bëhet në medium të

gaztë, pra në ajër

Dendësia në mesë të dy maksimumeve (ose

minimumeve) të njëpasnjëshme paraqet gjatësinë

valore (λ)

Numri i këtyre ndryshimeve periodike në njësi të

kohës paraqet frekuencën e tingullit (f), ndërsa vlera

reciproke e frekuencës paraqet periodën

4


Intensiteti i tingullit i cili në këtë rast është paraqitur

përmes presionit, bie me rritjen e distancës nga burimi,

por vlera mesatare e presionit mbetet e pandryshuar dhe

ai është presioni i përhershëm atmosferik ose statik (ps).

Me p është paraqitur intensiteti i presionit akustik, prej

nga kemi:

Pt=ps+p

Rasti më i thjeshtë i valëve akustike është kur ndryshimet

kohore janë periodike

P(t)=pcos(2πft=φ) ku 2πft=φ është frekuenca rrethore

Tingulli i tillë quhet i thjeshtë dhe paraqitet me një vijë5


Ndryshimet periodike të cilat

nuk janë të formës sinusoidale

paraqesin tingull të përbërë

dhe paraqitët me më tepër

vija spektrale të cilat mund të

paraqiten me zberthimin e

funksionit periodik të përbërë

në seri Fourier si:

6

Vetitë themelore të zërit

Te tingulli jo periodik, ndryshimet nuk janë periodike dhe ato

mund të paraqiten me një varg kontinual të komponentëve që

mund të shprehen me integralin Fourier si:

paraqet funksionin spektral i cili kontinualisht ndryshon

me frekuencën

Ndryshimet e përshkruara në ajër, veshi do ti regjistroj si tingull nëse

frekuenca e tyre është në mes të 20 dhe 20 kHz

Ndryshimet që nuk janë përfshirë në këtë brez, frekuenca e të cilave

është nën 20 Hz (infratingulli) ose mbi 20 kHz (ultratingulli) kanë natyrë

të njëjtë, shfaqën në të njëjtën mënyrë dhe i nënshtrohen ligjeve të njëjta 7

Shpejtësia e përhapjes së tingullit...

Shpejtësia e përhapjes së tingullit është dhënë me:

E cila vlen për të gjitha gazrat kur është në pyetje procesi

adiabatik.

Duhet theksuar se dhe janë vlerat e përhershme të

presionit atmosferik gjegjësisht dendësia e ajrit

Sipas ligjit universal të gazit

8

Shpejtësia e përhapjes së tingullit...

Ku paraqet konstanten e gazit, T temperaturen apsolute

Për T konstante produkti është konstant që d.m.th se

nuk ndryshon

Shpejtësia e tingullit pra do të varet vetëm nga

temperatura

Në temperaturë prej 00C dhe presion prej 1 atm (760 mm

Hg) dendësia e ajrit është 1,293 Kg/m3

Herësi për ajër është i barabartë me 1.4.

Me këto të dhëna gjendet: C0 = 343 m/s9

Shpejtësia e përhapjes së tingullit

Në 20 0C shpejtësia e zërit është: c=343 m/s

Shpejtësia e përhapjes së tingullit për disa materiale

janë:

Uji (10 0C) 1440 m/s

Metalet 3000-5000 m/s

Druri 3600-4600 m/s

Masat plastike 1000-2500 m/s

Goma e butë 70 m/s

Për f=20 Hz λ=17.15 m

Për f=100 Hz λ=3.43 m etj.

10

Ndjenja e tingullit...

11

Veshi i njeriut si marrës i zërit, njëkohësisht është

edhe mjet i fuqishëm për pranimin e informatave

Do të thotë se njeriu ka aftësi që të ndiej dhe të dalloj

një nr. të madh të karakteristikave të zërit të cilat

rrjedhin qoftë nga burimi, sistemi përcjellës, apo

ambienti akustik në vendin e pranimit

Këto aftësi të veshit rrjedhin duke ju faleminderuar

ndjeshmërisë dhe ndërlikushmërisë së madhe të

mekanizmit të tij, i cili njëkohësisht është edhe marrës

dhe analizator


Karakteristikat themelore të zërit të cilat veshi i dallon janë:

Intensiteti i zërit

Lartësia e tonit dhe

ngjyra e zërit

Karakteristikat fizike, në bazë të të cilave veshi i vëren këto

diferenca i bartë spektri i audio-sinjalit

Përjetimi i intensitetit të zërit drejtpërsëdrejti varet nga

intensiteti i ngacmimit fizik.

Pavarësisht se a ka zëri spektër linjor apo kontinual, vlerësimi

subjektiv i intensitetit të zërit do te varet nga intensiteti i

komponenteve të veçanta, gjegjësisht tërë sinjali12


Përjetimi i lartësisë varet nga frekuenca e sinjalit

Varësisht nga kjo tingulli mund të jetë ranguar si “i ulët”

ose “i lartë” dhe është i lidhur për të ashtuquajturat tone

muzikore

Emërtimi ton në muzikë i përket tingullit të cilin e krijojnë

instrumentet muzikore

Në akustik këta tinguj do te ishin me spektër linjor të

përbërë nga harmoniku themelor dhe komponentet e larta

Në bazë të harmonikut themelor bëhet vlerësimi i lartësisë

së tonit 13


Përjetimi i ngjyrës së zërit është i lidhur për ekzistimin

dhe madhësinë e harmonikëve të veçantë të tonit

muzikor

Në bazë të ngjyrës së ndryshme veshi dallon tonet

muzikore të instrumenteve të veçanta edhe atëherë kur

është në pyetje lartësia e njëjtë e tonit, pra e njëjta

frekuencë themelore

14


Sinjalet akustike të cilat kanë spektër kontinual veshi i

ndjenë si zhurmë

Zhurma është pasoj e dukurive akustike të karakterit

impulsiv të cilat formohen aty ku ka goditje dhe

fërkim, ndërsa zhurma e gjatë lajmërohet, atëherë kur

vjen deri te përsëritja e ngacmimit impulsiv të burimit

të njëjtë

Edhe burimet e toneve muzikore të cilat kanë spektër

linjor mund të formojnë zhurmë nëse vijat e tyre në

spektër bëhen aq të dendura saqë veshi ka përshtypjen

se është në pyetje spektri kontinual 15

Ndjenja e tingullit

Intensiteti, lartësia e tonit dhe ngjyra mund të ndryshojnë

me kohë dhe hapësirë

Ndryshimet kohore janë elemente themelore të muzikës

Ndërrimi i lartësisë së tonit krijon p.sh. melodinë ndërsa

ndërrimi i intensitetit të zërit dinamikën

Theksimi suksesiv paraqet ritmin

Shpejtësia e përhapjes dhe difraksioni mundësojnë

përcaktimin e kahes së përhapjes së valëve zanore

Valët e reflektuara në hapësirën e mbyllur plotsojnë ngjyrën e

zërit dhe japin tingëllim karakteristike dhe kontribuojnë në

përshtypjen për reliefin akustik 16

Puna e organit të dëgjimit...

Mekanizmi i punës së organit të dëgjimit është lëmi

shkencore e cila hapat e parë i ka në punimet e Ohm-it

dhe Helmholtz-it në shekullin XIX

Pandërprerë përparon, por mjaftë gradualisht, kështu

që as sot për shumë probleme nuk është thënë fjala e

fundit

Në fig. është dhënë skica e prerjes nëpër tërë organin e

dëgjimit

17


Qartë shihen tri pjesë të ndara: veshi i jashtëm deri te

membrana timpanike, veshi i mesëm në të cilin janë

eshtrat e dëgjimit dhe veshi i brendshëm thellë në

eshtrat e kafkës deri te i cili depërton tufa e fijeve

nervore nga truri

Lapra e veshit është pjesa e vetme e cila shihet prej së

jashtmi

Shërben si zëpërcjellës i cili në hyrje duhet të ketë

sipërfaqe sa më të madhe që të pranoj sa më shumë

energji akustike dhe ta përcjellë më tutje kah veshi i

mesëm 18


Te njeriu, ndikimi i laprës së veshit vërehet vetëm te

tingulli me frekuencë përafërsisht mbi 3000 Hz.

Lapra e veshit vazhdon në kanalin e dëgjimit, zë

përcjellësin me prerje tërthore rreth 0.4 [cm2] i cili

përfundon në membranën timpanike

Kjo është membranë e vendosur pjerrtas, ashtu që ka

sipërfaqe prej rreth 0.8 [cm2] e me muskuj është deri

diku e shtrënguar (tërhequr) prandaj në shkallë të

caktuar ka rezonancë të shprehur në rreth 1000 Hz

19


Eshtrat e dëgjimit: çekiçi, kulla dhe yzengjia, të cilat

ndodhen në veshin e mesëm, realizojnë lidhjen

mekanike në mes membranës timpanike dhe të

ashtuquajturës dritare ovale, nga e cila fillon veshi i

brendshëm

Veshi i brendshëm është i mbushur me lëngë (limfë),

prandaj impedanca e membranës në dritaren ovale

është shumë me e madhe se sa impedanca e

membranës timpanike, e cila është e përshtatur për

punë në ajër

20


Eshtrat e dëgjimit janë të lidhur me muskuj në një sistem

të lozit me të cilin rritet presioni në dritaren ovale për 10

deri 20 herë

Eshtrat pra luajnë rolin e transformatorit për përshtatje

Detyra tjetër e tyre është mbrojtja e veshit të brendshëm

nga zërat tepër të fortë

Gypi i Eustahut i cili lidh veshin e mesëm dhe zbrazëtirën

e fytit, shërben para se gjithash për barazimin e presionit

statik në veshin e jashtëm dhe të mesëm

21


Veshi i brendshëm ka dy pjesë të ndryshme

Njërën pjesë e përbëjnë tri kanale gjysmërrethore ku

është vendosur organi i drejtpeshimit, i cili nuk ka

kurrfarë lidhje direkte me shqisën e dëgjimit

Pjesa e dytë është i ashtuquajturi trupi kërmillor, i cili

kanal ka gjatësi rreth 32 (mm), i mbështjellë me 2.5

dredha

Trupi kërmillor është i ndarë përgjatë tërë gjatësisë,

përveç në fund me një ndarës në dy pjesë-pjesën e

epërme dhe të poshtme, siç është paraqitur në fig.

22


Kjo ndarëse është pjesërisht ashtërore e pjesërisht

membranë elastike e ashtuquajtura membranë bazilare

Në të ndodhet organi i Kortiut deri te cili arrijnë

përfundimet e fijeve nervore

Organi i Kortiut në të cilin në tërë gjatësinë janë të

shpërndara rreth 23500 qeliza të ndryshme

23

Puna e organit të dëgjimit

Në këto qeliza përfundojnë fijet e tufës nervore të cilat shkojnë

nga veshi deri te sistemi nervor qendror-truri

Mbi qimet e këtyre qelizave ndodhet një membranë tjetër,

membrana tektoriale, për shkak të së cilës, zhvendosja e

membranës bazilare shkakton lakimin e qimeve

Për shkak të lakimit vije deri te shkrepja e impulseve elektrike

të cilat përmes sistemit nervor me shpejtësi rreth 30 [m/s],

përcjellën deri te truri dhe atje shkaktojnë ndjenjën të caktuar të

zërit

24

Lartësia e tingullit...

Lartësia e tingullit është karakteristikë subjektive e zërit

sipas të cilës të gjithë tingujt mund të vendosen në një

shkallë e cila fillon me tone “e ulëta” ose “të thella”

përfundon me tone te larta

Siç është cekur edhe më parë, nuk është e nevojshme të

ekzistoj harmoniku themelor që të vlerësohet saktë

lartësia e tingullit.

P.sh. zëri i cili ka komponentet 100, 200, 300, 400 dhe 500

Hz dhe zëri i cili ka komponentet 200, 300, 400, dhe 500

Hz kanë lartësi të njëjtë të tingullit.

25

Lartësia e tingullit...

Eksperimentet me ndjenjën e lartësisë së tingullit tregojnë se

veshi dëgjon „logaritmikisht‟, pra që rritjes së lartësisë së

tingullit për interval të njëjtë i përgjigjet përafërsisht rritje e

frekuencës për përqindje të njëjtë e jo në vlerë apsolute në

herca

Me fjalë tjera, vlen ligji që lartësia e tonit është proporcional

me logaritmin e frekuencës

Shembull: Le te marrim intervalin më të thjesht prej një

Oktavë. Oktava i përgjigjet raportit të frekuencës 1:2, do të

thotë se fitohet ose me rritjen e një frekuence për 100 % ose

me zvogëlimin për 50%. 26

Lartësia e tingullit

Nga kjo del se veshi çdo dyfishim të frekuencës e vlerëson si rritje të

lartësisë së tingullit për interval të njëjtë-për një oktavë, që është në

përputhje me ligjin logaritmik

Nr. i oktavave në brezin prej f1 deri në f2 gjendet nga shprehja

Për f1=20 Hz dhe f2=20 kHz, kemi n=10

Intervalet të cilat melodikisht duken të njëjta kanë sjellë deri te formimi i

të ashtu quajturës shkallë melodike me njësinë e re „mel‟

Mel dhe herc përputhen në regjionin nën 500 Hz, ndërsa mbi 500 Hz

ndërrimeve të njëjta në mel u përgjigjen ndërrime gjithnjë më të mëdha

në herc

Meli është njësi për vlerësimin subjektiv të lartësisë së tingullit, për

dallim nga herci me të cilin shprehet lartësia objektive e tingullit27

Regjioni i dëgjimit të veshit...

Në mënyrë të njëjtë siç ekziston kufiri i poshtëm dhe ai

i epërm frekuencor për brezin në të cilin veshi

ndryshimet e presionit i përjeton si zë, ashtu ekzistojnë

edhe kufijtë për intensidetin e sinjalit të cilin veshi

mund ta pranoj

Kufiri i poshtëm është i ashtuquajturi pragu i dëgjimit

Sinjalet me intensitet nënë këtë kufi janë të pa

dëgjueshëm për veshin e njëriut

Në bazë të eksperimenteve ky kufi është standardizuar

në 1000 [Hz] si: P0= 2 10-5 [Pa]

28

Regjioni i dëgjimit të veshit...

Kufiri i epërm i dëgjimit është i caktuar me paraqitjen

e dhembjes, te e cila vjen për shkak të zhvendosjeve të

mëdha të disa elementeve (eshtrat) në organin e

dëgjimit

Kufiri i epërm (në 1000 Hz) i përgjigjet presionit më

shumë se një milion herë më të lartë nga presioni në

pragun e dëgjimit (p0)

D. m. th. i ashtuquajturi brezi dinamik i veshit është:

29

Regjioni i dëgjimit të veshit

Në fig. është paraqitur pragu i dëgjimit dhe janë vizatuar

edhe regjioni i të folurit dhe i muzikës, pra është shënuar

regjioni në të cilin kryesisht ndodhen të gjitha

komponentet e rëndësishme për pranim normal të të

folurit dhe të muzikës

30

Niveli i zërit...

Njësia për nivelin e zërit është decibeli

dB-nuk paraqet vlerën absolute, por vetëm raportin

(logaritmik) e çfarë do dy madhësive

Në akustik si nivel zero merret niveli i cili i përgjigjet

pragut të dëgjimit në 1000 [Hz] e pastaj niveli për cilindo

tingull tjetër, presioni i të cilit është p, gjendet me

shprehjen

31

Niveli i zërit...

Në vend të të ashtuquajturit nivel të presionit akustik, të

definuar me shprehjen e më hershme, mund të

shfrytëzohet edhe niveli i intensitetit të zërit i dhënë me

shprehjen

ku

dB si njësi për intensitetin objektiv të zërit nuk është

pasojë vetëm e dëshirës që të operohet me shifra më të

vogla, por ka shkaqet e veta më të thella 32

Niveli i zërit

Ligji logaritmik është i karakterit universal dhe vlen

përafërsisht edhe për ndjenjën e intensitetit të zërit dhe në

përgjithësi për të gjitha shqisat e njeriut

Prandaj mund të shkruhet se ndjenja e intensitetit të zërit

është proporcional me logaritmin e ngacmimit fizik p.sh.

presioni është:

Ligji i njëjtë mund të shprehet edhe ndryshe, si:

33

lËnda: new media and multimedia ligjërata e...

Documents