1

LOKALNI AKCIONI PLAN ZA BIODIVERZITET OPŠTINE VIŠEGRAD

2

2013, Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Višegrad (LBAP)

Radni tim za izradu LBAP-a:

Boško Furtula Viši stručni saradnik za sport i mlade u opštini Višegrad,

Odjeljenje za privredu i društvene djelatnosti – LBAP koordinator

Radmilo Mihajlović Samostalni stručni saradnik za lokalno-ekonomski razvoj u opštini Višegrad, Odjeljenje za privredu i društvene djelatnosti

Marijana Simanić Pripravnik u opštini Višegrad, Kabinet načelnika

Vanja Kos Pripravnik u opštini Višegrad, Odjeljenje za prostorno uređenje i stambeno-komunalne poslove

Dobrivoje Stanojević Načelnik odjeljenja za opštu upravu u opštini Višegrad, Odjeljenje za opštu upravu

Fotografija naslovna strana: Opština Višegrad

Interesne grupe: 1. Lokalna uprava opštine Višegrad 2. Turistička organizacija 3. NVO sektor 4. Privatni sektor 5. Šumarstvo 6. Lovačko i ribolovačko udruženje 7. Uduženje pčelara 8. Obrazovne ustanove 9. Mediji 10. Međunarodne organizacije 11. Ministarstva

3

Zainteresovane strane: 1. Šumsko gazdinstvo „Panos“ 2. JU Srednja škola „Ivo Andrić“ 3. Osnovna škola „Vuk Karadžić“ 4. Lovačko udruženje „Panos“ 5. Udruženje za ekologiju, unapređenje, zaštitu i korištenje voda „Drinska jezera“ 6. Ekološko udruženje „Drin-tim“ 7. Udruženje pčelara 8. Udruženje poljoprivrednika „Zavičaj“ 9. Veslački savez Republike Srpske 10. NVO „Nova šansa“ Novo Goražde

Lokalni konsultant za LBAP:

Aleksandra Mladenović, magistar bioloških nauka

Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu, Kancelarija u Bosni i Hercegovini:

Lejla Šuman, koordinator projekta za Bosnu i Hercegovinu

Ovaj dokument je pripremljen u okviru projekta: “ Mreža lokalnog akcionog planiranja u oblasti biodiverziteta na Zapadnom Balkanu - SEE BAP ”, koji je implementiran od strane Evropskog centra za zaštitu prirode (ECNC – European Center for Nature Conservation), u saradnji sa Regionalnim centrom za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC – Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe), a koji je finansiran od strane Ministarstva spoljnih poslova Finske”.

4

SADRŽAJ LISTA SKRAĆENICA..................................................................................................................6 PREDGOVOR................................................................................................................................9 ODLUKA O USVAJANJU LBAP-A OPŠTINE VIŠEGRAD.................................................10 REZIME........................................................................................................................................11 UVOD ...........................................................................................................................................15

Zašto je biodiverzitet važan za opštinu Višegrad?..........................................................................................15 Nacionalni zakonodavni i institucionalni okvir...............................................................................................20 Međunarodni okolinski sporazumi...................................................................................................................20 Zaštita biodiverziteta u Republici Srpskoj.......................................................................................................21 Opštinska regulativa i službe............................................................................................................................24

VIZIJA ..........................................................................................................................................26 SADAŠNJE STANJE: BIODIVERZITET U NAŠOJ OPŠTINI, PITANJA I MOGUĆNOSTI.......................................................................................................................................................27

Geografski položaj i granice opštine Višegrad................................................................................................27 Klimatske karakteristike ...................................................................................................................................27 Geološke i geomorfološke karakteristike ........................................................................................................30 Populaciona strukturai istorija naselja .............................................................................................................31 Privreda..............................................................................................................................................................32 Poljoprivreda .....................................................................................................................................................33 Stanje zemljišta (korišćenje, zaštita i upravljanje) ..........................................................................................36 Turizam..............................................................................................................................................................37

PRIRODNI RESURSI: HIDROENERGETSKI POTENCIJAL RIJEKA, RUDE, ŠUMARSTVO... ..........................................................................................................................40

Mineralna bogatstva..........................................................................................................................................40 Hidrološke i hidrogeološke karakteristike .......................................................................................................40 Energetski potencijal u opštini Višegrad .........................................................................................................44 Uticaj hidroenergetskih postrojenja u opštini Višegrad na životnu sredinu..................................................45

BIODIVERZITET – KARAKTERISTIKE I VRIJEDNOSTI..................................................48 Specifičnosti biodiverziteta Bosne i Hercegovine ..........................................................................................48 Biodiverzitet opštine Višegrad i šire oblasti....................................................................................................49 Flora i vegetacija ...............................................................................................................................................50 Degradacija šumskih staništa i pritisci na šume kao prirodni resurs .............................................................56 Zaštićena područja ............................................................................................................................................58 Zaštićene vrste i kategorije zaštite ...................................................................................................................60 Fauna..................................................................................................................................................................64

NATURA2000..............................................................................................................................66 NATURA2000 STANIŠTA NA TERITORIJI OPŠTINE VIŠEGRAD I OKRUŽENJU......67 ZAŠTIĆENE VRSTE I KATEGORIJE ZAŠTITE....................................................................71 FAKTORI UGROŽAVANJA BIODIVERZITETA U BOSNI I HERCEGOVINI I OPŠTINI VIŠEGRAD ..................................................................................................................................76 PRIORITETI ZASNOVANI NA TOME ŠTA SE MOŽE POSTIĆI U OKVIRU RASPOLOŽIVIH SREDSTAVA ...............................................................................................77 PRIORITETI, CILJEVI I INDIKATORI ...................................................................................79 PETOGODIŠNI AKCIONI PLAN – OPŠTINA VIŠEGRAD, BOSNA I HERCEGOVINA, 2013-2018. GODINE ...................................................................................................................85 JEDNOGODIŠNJI AKCIONI PLAN.........................................................................................97 LITERATURA...........................................................................................................................100

5

PRILOG 1 - BILJNE VRSTE PRISUTNE NA ŠPP “VIŠEGRADSKOM”..........................101 PRILOG 2 - GLJIVE PRISUTNE NA ŠPP „VIŠEGRADSKOM“........................................105 PRILOG 3 - SVE VRSTE ŽIVOTINjA PRISUTNIH NA ŠPP “VIŠEGRADSKOM”........106

6

LISTA SKRAĆENICA

BiH Bosna i Hercegovina

CITES Convention on International Trade in Endangered Species

Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje flore i faune

ECNC European Center for Nature Conservation

Evropski centar za zaštitu prirode

EEA European Environmental Agency - Evropska agencija za životnu sredinu

EEC European Economic Community – Evropska ekonomska zajednica

EN Endangered – kritično ugrožene u bliskoj budućnosti

ESPO Convention on Environmental Impact Assessment in a Transboundary Context

Konvencija o proceni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu

EU Evropska Unija

EUNIS European nature information system

Evropski informacioni sistem za prirodu

FBiH Federacija Bosne i Hercegovine

FSC Forest Stewardship Council - Savjet za upravljanje šumama

HE Hidroelektrana

IDA International Development Association - Međunarodna asocijacija za razvoj

IUCN International Union for Conservation of Nature – Međunarodna unija za zaštitu prirode

JU Javna ustanova

LBAP Lokalni akcioni plan za biodiverzitet

7

LC Least concern – posljednja briga

LEAP Lokalni ekološki akcioni plan

LR Lower risk – vrste pod malim rizikom

NEAP Nacionalni ekološki akcioni plan

NP Nacionalni park

NR Narodna Republika

NT Near threatened - skoro ugrožena vrsta

NVO Nevladina organizacija

O.Š. Osnovna škola

PHARE Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies

Poljska i Mađarska: pomoć u restruktuiranju njihovih ekonomija

P.J. Područna jedinica

PP Prostorni plan

REC CEE Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe

Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu

RHMZ Republički hidrometeorološki zavod

RS Republika Srpska

SEE BAP South Eastern European Biodiversity Action Plans

Akcioni planovi za biodiverzitet Jugoistočne Evrope

SHMZ Savezni hidrometeorološki zavod

SWOT Strengths, Weaknesses, Opportunities, and Threats – snage, slabosti, mogućnosti i prijetnje (analiza)

ŠG Šumsko gazdinstvo

ŠPP Šumsko privredno područje

8

TIKA Turkish International Cooperation and Development Agency

Turska razvojna agencija

TO Turistička organizacija

UNDP United Nation Development Program

Razvojni program Ujedinjenih nacija

UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu

VU Vulnerable – ranjiva vrsta

ZP Zavisno preduzeće

WWF MedPo World Wide Fund for Nature Mediterranean Program Office

Svjetski fond za prirodu/Kancelarija za Mediteranski program

9

PREDGOVOR

10

ODLUKA O USVAJANJU LBAP-A OPŠTINE VIŠEGRAD

11

REZIME

Lokalni akcioni plan za biodiverzitet (LBAP) opštine Višegrad nastao je tokom konsultacija i participativnog procesa širih zainteresovanih strana u lokalnoj zajednici, u periodu 2012-2013. godine. LBAP je izrađen kroz projekat “Mreža lokalnog akcionog planiranja u oblasti biodiverziteta na Zapadnom Balkanu - SEE BAP” koji su realizovali u partnerstvu ECNC- Evropski centar za zaštitu prirode i REC-Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu.

Opština Višegrad se nalazi na krajnjem istoku Republike Srpske, odnosno Bosne i Hercegovine, 20 km od granice prema Srbiji, na površini od 448 km2. Područje koje zahvata opština Višegrad smješteno je u srednjem Podrinju u istočnoj Bosni. U fizionomskom pogledu, područje Višegrada pripada Planinsko-kotlinskoj makromorfološkoj oblasti.

Grad Višegrad danas je smješten na prostranijem dijelu kotline rijeke Drine na brežuljkastim padinama koje se blago uzdižu u planine visoke preko 1.000 mnv, a samo gradsko jezgro se nalazi na 300 mnv.

Za opštinu Višegrad najvažniji prirodni resursi su rijeka Drina i velike površine pod šumama. Površina šumskoprivrednog područja u opštini Višegrad je 24.113,43 ha, što predstavlja preko 50% teritorije čitave opštine. Šumama upravlja i gazduje Šumsko gazdinstvo „Panos“.

Na rijeci Drini izgrađene su hidroelektrane zbog kojih su stvorena dva akumulaciona jezera na teritoriji opštine Višegrad, koja su promijenila izgled kanjona Drine. Jedna hidroelektrana nalazi se 2 kilometra od centra Višegrada, a druga se nalazi na području opštine Bajina Bašta (Srbija).

U Višegradskoj banji se nalaze izvori termalne vode i tu je izgrađen Rehabilitacioni centar „Vilina Vlas“. Na području opštine Višegrad postoji značajan potencijal mineralnih i nemineralnih sirovina, kao što su: magnezit, niklonosno željezna ruda, krečnjak i eruptivne stijene (dolomit i sedra itd.).

U opštini Višegrad, turizam baziran na prirodnim i kulturnim vrijednostima još uvijek se ne razvija dovoljno, mada predstavlja značajan potencijal opštine. Zastupljeni ostali vidovi turističke ponude, pored prirodnih i kulturnih vrijednosti, su: vjerski objekti, manifestacije, uslovi za zdravstveni, lovni i ribolovni, sportsko-rekreativni turizam i sl.

Članovi tima za Lokalno akciono planiranje za biodiverzitet opštine Višegrad i zainteresovane strane koje su učestvovale u procesu definisali su viziju opštine za dugoročni period, kojom su posebno naglasili važnost postojanja prirodnih resursa za napredak opštine. Vizija glasi: Opština Višegrad vrednuje i unaprijeđuje prirodne vrijednosti kroz

12

očuvanje autohtonih predjela, očuvanje biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa, kroz raznolikost u gajenju poljoprivrednih kultura i promovisanje održivog razvoj sa akcentom na održivi razvoj poljoprivrede, turizma i "čiste" industrije. Opština Višegrad teži da uspostavi ravnotežu između zaštite i korištenja prirodnih resursa za dobrobit životnog standarda i kvaliteta života stanovništva, posvećeno i vrijedno čuva staništa Pančićeve omorike i Viline vlasi, te drugih zaštićenih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta.

U narednom periodu, zahvaljujući osnovnim smjernicama koje su date u ovom dokumentu, zaštita biodiverziteta i zaštita prirode postaće okosnica aktivnosti usmjerenih ka ostvarivanju dobrobiti i blagostanju kako stanovnika opštine Višegrad, tako i posjetilaca koji su sve više zainteresovani za drugačiji doživljaj prirode.

Opština Višegrad spada u red manjih opština u Bosni i Hercegovini i Republici Srpskoj. Po kategorizaciji razvijenosti, koje vrši Vlada Republike Srpske, spada u srednje razvijene opštine. Prije rata devedesetih godina prošlog vijeka, opština je imala dinamičan društveno-ekonomski razvoj sa izuzetno razvijenom metalskom, hemijskom, tekstilnom i drvoprerađivačkom industrijom. Danas na području opštine Višegrad posluju privredni subjekti koji djeluju u oblasti energetike, šumarstva, metalne, drvne, tekstilne i prehrambene industrije, prevoza roba i putnika u drumskom saobraćaju, trgovini i ugostiteljstvu.

Poljoprivredna proizvodnja na području opštine je ekstenzivna, poljoprivredni proizvođači pripadaju tipu „svaštara“, a posjedi su usitnjeni (prosječna veličina parcela je 1,12 ha). Zemljišta se ne navodnjavaju iako uz rijeke Drinu i Rzav postoje objektivne mogućnosti.

Na relativno malom području opštine Višegrad nalaze se slivovi triju rijeka: Drine, Lima i Rzava, koje nizvodno od Višegrada čine jedinstven sliv rijeke Drine. Višegrad se nalazi u srednjem toku rijeke Drine i obuhvata dva drinska jezera: jezero hidroelektrane Višegrad, uzvodno od grada i jezero Perućac, nizvodno od grada. Uticaj opisanih postrojenja i akumulacija na stanje životne sredine se ogleda u mikroklimatskim promjenama, promjeni stanišnih uslova, uticaju na biodiverzitet i na stanje građevinskih objekata.

Višegradsko šumsko privredno područje se smjestilo na razmeđu Ilirske i Mezijske provincije. Na njemu se susreću klimatogene zajednice navedenih vegetacijskih provincija, to su klimatogene zajednice kitnjaka i običnog graba (Querco-Carpinetum) i klimatogene zajednice sladuna i cera (Quercetum frainetto-cerris), te njihovi krajnji, prelazni i degradacioni stadiji na različitim kiselim i eutričnim silikatnim zemljištima. Radi se o trajnim stadijumima šuma kitnjaka (Quercetum petraeae montanum) i kitnjaka i cera (Q. petraeae-cerris). Ovde spadaju i trajni stadijumi crnoborovih šuma na peridotitima i serpentinitima te eutričnim stijenama: gabru i dijabazu (Erico-Pinetum nigrae serpentinicum, Pinetum nigrae bazifereus). Poseban značaj, sa stanovišta zaštite, ima zajednica crnog bora (Seslerio

13

sorbicae-Pinetum) na jako toplim peridotitskim padinama, nagiba i preko 40º u kojima je karkteristična flora serpentinofita. U okviru šuma crnog bora (Pinion nigrae) na ovom području zastupljena je zajednica crnog bora na plitkim krečnjačkim crnicama (Laserpitio sileri –Pinetum nigrae) koje odlikuje mnoštvo kserofita (crni grab, jasen, ruj i dr.). Značajne površine se nalaze i pod klimaregionalnim zajednicama bukve i jele sa smrčom (Abieti-Fagetum, Piceo-Abieti-Fagetum) kao dvije varijante: Siliciolum i Illyricum. Pojasu bukovo-jelovih (sa smrčom) šuma pripadaju i šume bukve sekundarnog karaktera, kako na silikatnim tako i na krečnjačkim zemljištima. Od bukovih šuma još treba pomenuti termofilnu varijantu sa crnim grabom (Ostryo-Fagetum) najčešće zastupljene na sjevernim kanjonskim stranama Drine i pritoka, Rzava i dr. Poseban značaj imaju zajednice Pančićeve omorike (Picetum omorikae) nađene na nekoliko mjesta kao i šume ove vrste sa bukvom, jelom i smrčom.

U okviru redovnog gazdovanja podizane su šumske kulture. Riječ je o kulturama crnog bora koje su podignute na odgovarajućim staništima (zemljištima). Radi se o plitkim crnicama i plitkim zemljištima na peridotitima i eruptivima. Različiti stepeni degradacije su utvrđeni u termofilnim bukovim šumama (sa crnim grabom), u bukovim šumama u pojasu šuma bukve

i jele sa smrčom na plitkim krečnjačkim i na bazičnim i kiselim silikatnim zemljištima. U jačem procesu degradacije su nastale izdanačke šume bukve sekundarnog karaktera u pojasu šuma bukve i jele sa smrčom, zatim izdanačke šume kitnjaka i izdanačke šume termofilnih lišćara koje su uglavnom rasprostranjene na kanjonskim stranama, na plitkim krečnjačkim zemljištima.

Poslednji stepen degradacije su pojava šibljaka i goleti unutar pojasa kitnjakovih do pojasa bukovo-jelovo-smrčevih šuma.

Trenutno na teritoriji opštine Višegrad ne postoji ni jedno zaštićeno dobro. Prostornim planom Republike Srpske do 2015. godine predviđeno je formiranje Rezervata biosfere Drina koji bi zahvatio teritoriju Republike Srpske i Srbije.

U opštini Višegrad, na ŠPP Višegradskom ustanovljeno je posebno lovište „Kamenica“ kojim gazduje Šumsko gazdinstvo „Panos“ Višegrad. Nalazi se u Istočnom dijelu Republike Srpske u srednjem toku rijeke Drine, obuhvata šire područje Babine gore, Velikog Stoca i lijevu stranu slivnog područja Brusničkog potoka. Sa istočne i sjeverne strane naslanja se na Drinu, odnosno akumulaciono jezero Perućac.

Osnovne vrste divljači u lovištu su : srna, medvjed, divlja svinja, vuk i lještarka. Stalno zaštićena divljač su: vidra, vjeverica, suri orao, sivi soko, sove (ušara i ćuk). Ostala lovostajem zaštićena divljač su zec i veliki puh. Migratorna divljač su: divlja patka, divlji golub, grlica i siva čaplja. Divljač van režima zaštite, autohtone vrste divljači koje Zakon o lovstvu ne svrstava u kategoriju zaštićenih, ali su uglavnom prisutne kao stalna i prolazna

14

divljač: lisica, divlja mačka, jazavac, kuna zlatica, kuna bjelica, jastreb, gavran, kreja, siva vrana, svraka i kormoran.

Od Natura2000 staništa i vrsta koja su prema evopskim direktivama od značaja za zaštitu, na teritoriji opštine nalazi se nekoliko tipova staništa i populacija vrsta, prije svega kičmenjaka. Od mapiranih potencijalnih Natura2000 staništa u BiH, na teritoriji opštine Višegrad nalaze se acidofilne bukove šume (Luzulo-Fagion), krečnjačke stijene sa hazmofitskom vegetacijom, suhi kontinentalni travnjaci (Festuco-Brometalia) (važni lokaliteti za kaćune) i Ilirske bukove šume sveze Aremonio-Fagion.

Područje opštine Višegrad je, na osnovu pregleda stanja biološke i pejzažne raznolikosti, sa susjednim opštinama svrstano u područja sa specifičnim ekosistemima (refugijumi tercijerne flore), gdje su izraženi antropogeni pritisci. Neki od pritisaka na biološku raznovrsnost sa nacionalnog nivoa, a koji su identifikovani i u ovoj opštini su: konverzija staništa, neodrživo korištenje resursa, sječa šume, lov i krivolov, kontinuirano zagađivanje svih sfera životne sredine, devastacija i destrukcija ekosistema, degradacija i defragmentacija ekosistema, uznemiravanje svijeta divljine. Od pritisaka na pejzažnu raznolikost u opštini Višegrad, specifično je postojanje velikih vještačkih akumulacija za potrebe rada energetskih sistema.

Prioriteti koji su definisani Lokalnim akcionim planom za biodiverzitet opštine Višegrad su: promocija, edukacija i podizanje svijesti lokalnog stanovništva; uvođenje sistema plantažnog gajenja vrsta kojima je tu prirodno stanište, ali su zaštićene ili kao vrste, ili zbog malih sakupljačkih kvota; zaštita vrsta i zaštita staništa kao jedan integrisani prioritet opštine u budućem periodu, kako bi se spriječilo dalje smanjenje biodiverziteta izazvano ljudskim aktivnostima; uspostavljanje integrisane turističke ponude bazirane na prirodnim resursima i kulturno-istorijskom naslijeđu.

Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Višegrad usvojen je 10. aprila 2013. godine na sjednici Skupštine.

15

UVOD

Zašto je biodiverzitet važan za opštinu Višegrad?

Najjednostavnija definicija za pojam BIODIVERZITET je "sveobuhvatnost svih oblika života". Naučno preciznija definicija pod pojmom biodiverziteta podrazumijeva sveukupnost gena, vrsta i ekosistema, pri čemu svaki od ovih nivoa ima svoj, kako prostorni, tako i vremenski kontinuitet na našoj planeti.

Pojam “biodiverzitet” je relativno mlad termin, nastao je na sastanku Nacionalnog Foruma za biodiverzitet, koji je bio održan u septembru 1986. godine u Vašingtonu. Konvencijom o zaštiti biološke raznovrsnosti, prihvaćenoj na Konferenciji o održivom razvoju u Rio de Ženeiru 1992. godine, ovaj pojam dobija značaj, ne samo u biološkom, već i u širem, političkom smislu.

Zajednička karakteristika za sve postojeće žive i nežive oblike na Zemlji je raznosvrsnost ili diverzitet. Čitava planeta počiva na raznovrsnosti, od fizičko-geografske, klimatske, geološke, vegetacijske, biomske… U ukupnom mozaiku raznovrsnih uslova u kojima se ostvaruje život u biosferi, ne postoje dva mjesta koja su klimatski, geomorfološki i biološki identična, a što su međusobno udaljenija, sve su različitija i sve manje uporediva.

Biodiverzitet je iskonska mjera opstanka biosfere i razvoja civilizacije na Zemlji. Njegova zaštita se ne može posmatrati isključivo sa ekonomske strane, jer očuvani izvorni biodiverzitet nema cijenu, on je vrijedan sam po sebi, ne samo zbog ekološkog značaja, već i zbog svojih naučnih, obrazovnih, kulturnih, rekreativnih i estetskih vrijednosti. Prostori na Zemlji bez očuvane prirode gube identitet, a ljudske populacije, narodi i države svoje uporište. Biološka raznovrsnost bi trebalo da bude briga svakog čovjeka, nacije i društva, na isti način kao što su to i sva druga prirodna bogatstva. Očuvanje biološke raznovrsnosti neodvojivo je od zaštite životne sredine, jer biodiverzitet predstavlja srž života na Zemlji.

Kroz projekat “Mreža lokalnog akcionog planiranja u oblasti biodiverziteta na Zapadnom Balkanu - SEE BAP II” koji provode ECNC - Evropski centar za zaštitu prirode, kao rukovodilac i REC-Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu, kao partner, opština Višegrad je izabrana kao jedna od lokalnih zajednica, zajedno sa općinom Foča-Ustikolina iz Bosne i Hercegovine, da uradi Lokalni akcioni plan za biodiverzitet.

16

Za opštinu Višegrad najvažniji prirodni resursi su rijeka Drina i velike površine pod šumama.

Slika br. 1. Kanjon rijeke Drine

Izvor: www.visegradturizam.com

Površina šumskoprivrednog područja u opštini Višegrad je 24.113,43 ha, što predstavlja preko 50% teritorije čitave opštine. Šumama upravlja i gazduje Šumsko gazdinstvo „Panos“, koje svake poslovne godine izrađuje Proizvodno – finansijski plan gazdovanja gdje su poslovi, mjere, zadaci i aktivnosti usmjerene na čuvanje i zaštitu šuma, njegu i održavanje postojećih šumskih kultura, nova pošumljavanja, iskorištavanje šuma (sječa, izrada, privlačenje i realizacija šumskih drvnih sortimenata) u skladu sa realnim mogućnostima šumskih sastojina i odredbama Šumskoprivredne osnove za Višegradsko šumskoprivredno područje. Poseban značaj imaju zajednice Pančićeve omorike (Picea omorika) nađene na nekoliko mjesta kao i šume ove vrste sa bukvom, jelom i smrčom. Pančićeva omorika je zaštićena (Uredba o Crvenoj listi zaštićenih vrsta flore i faune - Službeni glasnik Republike Srpske, br. 124/12) i sa posebnim mjerama gazdovanja.

U okviru Šumskog gazdinstva egzistira i lovište. Materijalna i ekonomska korist se ostvaruju kroz pružanje usluga za organizovanje posjeta lovištu sa ciljem da se divljač posmatra ili snima u slobodnoj prirodi i organizuje lov za domaće i strane lovce.

17

Na teritoriji opštine Višegrad izdvojene su i šume visoke zaštitne vrijednosti, površine od 1.110,60 ha, u sklopu kojih su i sjemenski objekti koji su upisani u registar proizvođača šumskog sjemena i sa kojima se gazduje na odgovarajući način, kako bi se sačuvale i unaprijedile postojeće vrijednosti. Ova područja na globalnom, regionalnom i državnom nivou imaju značaj za očuvanje biodiverziteta i zaštitu vodotoka kanjona rijeka Drine i Lima.

Na rijeci Drini izgrađene su hidroelektrane zbog kojih su stvorena dva akumulaciona jezera na teritoriji opštine Višegrad, koja su promijenila izgled kanjona Drine. Jedna hidroelektrana nalazi se 2 kilometra od centra Višegrada, a druga se nalazi na području opštine Bajina Bašta (Srbija). Izgrađen je i magistralni put sa nizom uzastopnih tunela na pravcu Ustiprača - Višegrad. Hidroelektrana Višegrad na rijeci Drini obezbjeđuje energiju za potrebe ljudi, ali ima i socio-ekonomsku komponentu, jer zapošljava stanovništvo opštine Višegrad i okolnih opština.

U Višegradskoj banji se nalaze izvori termalne vode i tu je izgrađen Rehabilitacioni centar „Vilina Vlas“. Na području opštine Višegrad postoji značajan potencijal mineralnih i nemineralnih sirovina, kao što su: magnezit, niklonosno željezna ruda, krečnjak i eruptivne stijene (dolomit i sedra itd.).

U opštini Višegrad turizam baziran na prirodnim i kulturnim vrijednostima još uvijek se ne razvija dovoljno, mada predstavlja značajan potencijal opštine. Sa susjednim poznatim turističkim centrima u Srbiji (Zlatibor, Tara, Mokra Gora) povezan je magistralnim putem i muzejsko-turističkom željeznicom. Turistička ponuda se bazira na prirodnim i kulturnim vrijednostima, pa se razvijaju: vjerski, manifestacioni, zdravstveni, lovni i ribolovni, sportsko-rekreativni turizam i sl. U posljednjih nekoliko godina opština iz budžeta izdvaja sve više sredstava za turističku infrastrukturu, baziranu na prirodnim potencijalima i mogućnostima korišćenja kapaciteta u seoskom turizmu. U izgradnji je “Andrićgrad” koji će predstavljati

turističko-edukativni kompleks. Najveća kulturno-istorijska atrakcija u Višegradu je svakako most Mehmed-paše Sokolovića1. Most je jedan od najznačajnijih nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, a u junu 2007. godine upisan je u UNESCO listu svjetske kulturne baštine.

1 Višegradska ćuprija na Drini je zadužbina velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića. On je jedan od velikih osmanskih vojskovođa porijeklom iz Bosne. Rodio se u selu Sokolovići pored Rudog 1505. ili 1506. , kao dijete pravoslavnih roditelja. U to vrijeme postojao je običaj poznat kao Divširma, odnosno „Danak u krvi”. Srpska djeca su na silu otimana i odvođena u Tursku gdje su prevođena u islam i školovana u njihovim vojnim školama gdje su postajali Janjičari, elitni vojnici turskog carstva. Tako je iz okoline Višegrada kao dijete odveden i Bajica Sokolović i dobija ime Mehmed. On će kasnije, zahvaljujući svojoj sposobnosti, postati oficir osmanske vojske, a na vrhuncu svoje moći postaje veliki vezir, odnosno premijer države po današnjim standardima. Na vrhuncu svoje moći naređuje da se u Višegradu na Drini sagradi most kome ravna nema. Most je izgrađen u periodu od 1571. do 1577. godine, a gradio ga je tada najčuveniji turski arhitekta Kodža Mimar Sinan.

18

Višegradska Banja nalazi se 5 km sjeverno od Višegrada. Smještena je u gustoj borovoj šumi na nadmorskoj visini od 414 m. Zbog svoje nadmorske visine i prirodnog okruženja ima i karakteristike vazdušne banje. Termalne vode Višegradske banje imaju karakteristike radioaktivne karbonatne homeoterme, temperature 34ºc. Osnovna ljekovita svojstva potiču od njene radioaktivnosti, čiji je nosilac radon i njegovi produkti raspadanja. Po radioaktivnosti Višegradska banja je na prvom mjestu u Bosni i Hercegovini , a na drugom mjestu u bivšoj Jugoslaviji.

Slika br. 2. Centar za rehabilitaciju "Vilina vlas"

Izvor: www.visegradturizam.com

Manastir Dobrun, u izvorima poznat kao Kruševo, nalazi se u živopisnom planinskom kraju na putu Višegrad–Užice, 12 km od Višegrada u klisuri rijeke Rzav. Posvećen je Blagoveštenju, a podigli su ga župan Pribil i njegovi sinovi Stefan i Petar 1343. godine. Stari grad Dobrun nalazi se u neposrednoj blizini manastira Dobrun, 150 m visoko u stijenama. Bio je nekada

najpoznatiji srednjovjekovni grad u ovoj oblasti, poznat još u 15. vijeku. Po narodnom predanju grad je oko 1440. godine podigla " prokleta Jerina", žena srpskog despota Đurađa Brankovića, ali se to ne može tačno istorijski potvrditi.

Kulturno-istorijsko i prirodno nasljeđe opštine Višegrad predstavljaju jedinstveni, neodvojivi i neponovljivi resurs. Pravilnim upravljanjem ovim dobrima i promocijom u skladu sa principima održivog razvoja, lokalna zajednica može postići ekonomski napredak i obezbijediti sredstva kroz turističku ponudu za razvoj i unapređenje stanja čitave zajednice. Zajedničkim radom opštinske turističke organizacije, lokalne uprave (uključujući šumarstvo), nevladinog i privatnog sektora, održivi turizam baziran na prirodnim i kulturnim vrijednostima ima perpesktivu da postane okosnica razvoja i napretka čitave opštine.

19

Karta br. 1. Prirodne i antropogene vrijednosti opštine Višegrad

20

Nacionalni zakonodavni i institucionalni okvir

Na nivou Bosne i Hercegovine, zaštita biološke i pejzažne raznovrsnosti predstavlja ustavom definisanu oblast, što podrazumijeva i Ustave entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH) i Republike Srpske (RS), ali i na Statut Brčko Distrikta. Odgovornost u oblasti zaštite životne sredine, prema Dejtonskom mirovnom sporazumu, imaju entitetske vlade i vlada Distrikta, koje su početkom dvehiljaditih godina usvojile setove okolinskih zakona. Doneseni zakoni o zaštiti prirode Federacije BiH, Republike Srpske i Brčko Distrikta za osnovu imaju Direktivu o staništima (EU HABITATS DIRECTIVE (92/43/EEC) i Direktivu o pticama (Council Directive 79/409/EEC). Bosna i Hercegovina je potpisnik Konvencije o zaštiti biološke raznovrsnosti od 2002. godine.

Bosna i Hercegovina ima veliki broj prirodnih vrijednosti, ali je procenat njihove zaštite u odnosu na teritoriju države izuzetno mali (svega 2% teritorije zaštićeno je kao prirodna vrijednost). Projekcija koja je predložena u Nacionalnom ekološkom akcionom planu (NEAP BiH) je 16% teritorije pod zaštitom, do 2012. godine trebalo je podići postotak na 3%, a do

2018. dostići 10%. NEAP za Bosnu i Hercegovinu je zvanišno usvojen 2003. godine od strane vlada i skupština oba entiteta (Federacije BiH i Republike Srpske) i Brčko distrikta. Cilj NEAP-a je identifikacija kratkoročnih i dugoročnih prioritetnih mjera i akcija koje pružaju temelj za pripremu dugoročne strategije zaštite životne sredine, u skladu sa ekonomskom, socijalnom i političkom situacijom u Bosni i Hercegovini.

Međunarodni okolinski sporazumi2

Na nivou BiH Savjet ministara i Predsjedništvo Bosne i Hercegovine, su tijela nadležna za zaključivanje međunarodnih ugovora i predstavljanje BiH u međunarodnim institucijama. Bosna i Hercegovina, kao sukcesor bivše zajedničke države, postala je članica sljedećih sporazuma, sukcesijom:

1. Međunarodna konvencija za zaštitu biljaka (Rim, 1951.)

2. Ramsar konvencija o močvarama od međunarodnog značaja (Ramsar, 1971.)

3. Konvencija o zaštiti svjetskog kulturnog i prirodnog nasljeđa (Pariz, 1972.)

4. Konvencija o zaštiti Sredozemnog mora od zagađenja (Barcelona, 1976.)

2 Preuzeto iz: Dalmatin et al., 2010

21

5. Konvencija o prekograničnom zagađenju na velike udaljenosti (Ženeva, 1979.)

6. Konvencija Ujedinjenih nacija o moru (Montego, 1982.)

7. Konvencija o zaštiti ozonskog omotača (Beč, 1985.)

8. Protokol o supstancama koje oštećuju ozonski omotač (Montreal, 1987.)

U skladu sa Zakonom o procesima ratifikacije do sada je ratifikovano sedam konvencija:

1. Odluka o ratifikaciji Konvencije o kontroli prekograničnog prometa opasnog otpada i njegovom odlaganju (Sl. glasnik BiH 31/00)

2. Odluka o ratifikaciji Okvirne konvencije UN o klimatskim promjenama (Sl. glasnik BiH 19/00)

3. Odluka o ratifikaciji Konvencije o biološkoj raznolikosti, Rio de Janeiro, 5. juni 1992. godine (Sl. glasnik BiH, Međunarodni sporazumi 13/02)

4. Odluka o ratifikaciji Konvencije UN-a o borbi protiv pretvaranja zemljišta u pustinji, posebno u Africi (Sl. glasnik BiH, Međunarodni sporazumi 12/02)

5. Odluka o ratifikaciji Konvencije o zaštiti i održivom korišćenju rijeke Dunav, Sofija 1994. godine (Sl. glasnik, BiH 1/05)

6. Odluka o ratifikaciji Konvencije o uspostavljanju Organizacije za zaštitu evropskih i mediteranskih biljaka (Sl. Glasnik BiH, 1/05)

7. Odluka o ratifikaciji Konvencije o proceduri prethodnog obavještenja za neke rizične hemikalije u međunarodnoj trgovini, Roterdam (BiH ratificirala Konvenciju 2007. godine)

U skladu sa obavezama iz međunarodne saradnje, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH je započelo ubrzanu proceduru pristupanja međunarodnim okolinskim sporazumima.

Tokom 2008. i 2009. godine ratificirane su sljedeće Konvencije: Arhuska, Bernska, CITES, ESPO i Štokholmska, kao i Kartagena i Kyoto Protokoli.

Zaštita biodiverziteta u Republici Srpskoj

Zakoni koji regulišu oblast zaštite životne sredine u Republici Srpskoj su:

Zakoni koji regulišu oblast zaštite životne sredine u Republici Srpskoj su:

22

1. Zakon o zaštiti životne sredine (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 71/12)

2. Zakon o Fondu i finansiranju životne sredine (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 117/11)

3. Zakon o zaštiti vazduha (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 124/11)

4. Zakon o zaštiti prirode (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 50/02)

5. Zakon o izmjenama i dopunama zakona o zaštiti prirode (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 34/08)

6. Zakon o upravljanju otpadom (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 53/02)

7. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o upravljanju otpadom (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 65/08)

8. Zakon o nacionalnim parkovima (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 75/10)

9. Zakon o nacionalnim parkovima “Kozara” i “Sutjeska” (Službeni glasnik Republike Srpske, br.121/12)

10. Zakon o sprovođenju Odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 9/02)

11. Zakon o uređenju prostora i građenju (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 55/10) - novi Nacrt Zakona o uređenju prostora i građenju je u proceduri)

Na teritoriji Republike Srpske postoje dva nacionalna parka, NP Sutjeska i NP Kozara. U toku je izrada Studije prethodne zaštite za budući NP Drina, na teritoriji opštine Srebrenica. Od zaštićenih područja, postoje još šumski rezervati Lom, Janj i Perućica, Ramsarsko mjesto Bardača kod Srpca, kao i nekoliko park-šuma i zaštićenih pejzaža i brojni drugi vrijedni objekti. Postojeći nacionalni parkovi se svrstavaju u II kategoriju zaštite po IUCN i zauzimaju površinu od 20 744 ha. Upravljanje nacionalnim parkovima vrše javne ustanove, a nadležnosti za spomenike prirode i područja zaštite pejzaža imaju druge institucije (uključujući ministarstva nadležna za vodoprivredu i šumarstvo, opštine itd.). U slučaju kad su ta zaštićena područja u javnim šumama, javna preduzeća za šumarstvo su nadležna za održavanje zaštićenog statusa.

Opšta je ocjena (Kadić i Marković, 2006) da zaštita prirodnih dobara u Republici Srpskoj nikada nije bila efikasna, često je zaboravljana i zanemarivana, u težnji da se ostvare drugi socijalni i ekonomski ciljevi - izgradnja giganata prljave industrije. Rat početkom devedesetih godina na ovim prostorima tokom četiri godine na različite načine je ugrozio prirodna dobra. Pored toga, raspad ranijeg sistema učinio je da institucije Republike Srpske ostanu bez dugo

23

prikupljane dokumentacije. Nedostaju podaci o stanju i stepenu očuvanosti velikog broja prirodnih dobara koja su bila zaštićena kao i onih koja zaslužuju zaštitu, ali se negativna dejstva na prirodu kontinuirano dešavaju. Posebno je alarmantno nestajanje šuma koje su tokom decenija degradirane nekontrolisanom sječom. Sistemski postavljena državna kontrola gradnje, eksploatacije resursa i očuvanja prirode od konstantnog uništavanja još uvijek ne postoji. Još uvijek nisu utvrđeni institucionalni okvir, referentne institucije, kriterijumi i kategorije prirodnih vrijednosti, a samim tim ni sistem finansiranja zaštite prirodnih dobara.

U Republici Srpskoj nije utvrđena referentna institucija za zaštitu prirode. U ranijem sistemu to je bio Republički zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode, pa je i Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske do donošenja Zakona o životnoj sredini obavljao te poslove. Danas, pak, postoji čitav niz institucija koje pretenduju na poslove iz oblasti zaštite, ali nije uspostavljen red niti koordinacija u njihovom radu, što dalje onemogućava stvaranje jasne slike o zaštiti prirodnih dobara u Republici Srpskoj. Zaštita životne sredine i biološke raznovrsnosti je u nadležnosti

Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstva prosvjete i kulture, Ministarstva trgovine i turizma, Ministarstva industrije, energetike i rudarstva, Ministarstva finansija, ekonomskih odnosa i regionalne saradnje i Ministarstva nauke i tehnologije.

Ministarstva obavljaju osnovnu nadzornu funkciju za planiranje i upravljanje zaštićenim područjima.

Za koordinaciju aktivnosti u oblasti zaštite životne sredine i zaštite prirode između entiteta nadležno je Međuentitetsko tijelo za zaštitu životne sredine.

U junu 2011. godine Narodna Skupština Republike Srpske usvojila je Strategiju zaštite prirode Republike Srpske. Cilj ove strategije je promovisanje integralnog pristupa u očuvanju, unapređenju i korišćenju prostora Republike Srpske, u skladu sa raspoloživim prirodnim kapacitetima. Strateški cilj Republike Srpske je da, kao sastavni dio BiH, aktivno učestvuje u međunarodnim aktivnostima na očuvanju biodiverziteta, smanjenju efekata promjene globalne klime, smanjenju efekta zagađenja životne sredine na biodiverzitet i gubitak staništa vrsta. Republika Srpska i Bosna i Hercegovina pripadaju regionu Evrope u kome se očekuju izrazito negativne posljedice klimatskih promjena na zdravlje stanovništva, privredni razvoj i raspoloživost prirodnim resursima. Istovremeno, Republika Srpska, zahvaljujući visokom stepenu pošumljenosti i pokrivenosti teritorije vegetacijom, značajno doprinosi bogatstvu evropskog biodiveziteta i predstavlja sastavni dio tzv. evropskog zelenog koridora, koji se proteže od zemalja Skandinavije, preko Balkanskog poluostrva, pa do Egejskog mora. Strateški cilj Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, kao zemlje potencijalnog kandidata za članstvo u Evropskoj uniji, predstavlja aktivno učešće u

24

međunarodnim aktivnostima na zaštiti životne sredine, zaštiti globalne klime i zaštiti biodiverziteta za sadašnje i buduće generacije.

Jedan od važnih ciljeva je i povezivanje zaštićenih prirodnih područja Republike Srpske u evropske i svjetske mreže zaštićenih područja (NATURA 2000, EMERALD), kao i osposobljavanje za razmjenu podataka sa Evropskom agencijom za životnu sredinu (EEA), uz korišćenje indikatora i metoda za prikupljanje podatka uz adekvatnu softversku podršku (Corine biotope i sl). U oblasti biodiverziteta, odnosno zaštite prirode, ključni indikatori praćenja stanja, u svrhu izvještavanja prema EEA su: proglašena područja (broj proglašenih zaštićenih područja), diverzitet vrsta i ugrožene, odnosno zaštićene vrste.

Strategija razvoja šumarstva Republike Srpske za period od 2011-2021. godine je usvojena. Dio je Projekta razvoja i zaštite šuma u Bosni i Hercegovini, koji je započeo 2003. godine. Projekat se realizuje putem jedinica za implementaciju projekata šumarstva u RS i FBIH, a finansira se kreditnom linijom Međunarodne asocijacije za razvoj (IDA). Opšta svrha Strategije je održivo korišćenje šuma i šumarstva na najbolji mogući način za dobrobit cijele zajednice, kako u ekonomskom i socijalnom, tako i u ekološkom smislu.

Opštinska regulativa i službe

Na nivou lokalne samouprave, u skladu sa Zakonom o lokalnoj samoupravi („Službeni glasnik

Republike Srpske“, br. 101/04, 42/05 i 118/05), opštine su nadležne za očuvanje i upravljanje prirodnim vrijednostima na svom području. Jedinice lokalne samouprave donose plan zaštite prirode, čiji sadržaj mora biti u skladu sa članom 16. stav 2. tačke od 1. do 7. Zakona o zaštiti prirode i sa strategijom zaštite prirode (u skladu sa članom 16. Zakona o zaštiti prirode Republike Srpske).

U opštini Višegrad za poslove vezane za zaštitu životne sredine i zaštitu prirode odgovorno je Odjeljenje za prostorno uređenje i stambeno-komunalne poslove i ekološki inspektor koji pripada Odjeljenju za inspekcije. Opština Višegrad je do sada izradila (ili su u pripremi) nekoliko strateških dokumenata u kojima se planira korištenje usluga ekosistema na održiv način. Strategija razvoja opštine Višegrad urađena je za period 2011-2016. godine. Namijenjena je ostvarenju privrednog razvoja koji će obezbijediti konkurentnost i bolje ekonomske rezultate privrede, privlačenje kapitala i direktnih invesiticija, podizanje životnog standarda stanovništva, kao i stvaranje pogodne infrastrukture i drugih uslova koji podstiču privredni razvoj lokalne zajednice. Posebna pažnja u Strategiji posvećena je održivom

25

korišćenju raspoloživih resursa, posebno šuma i voda, koje predstavljaju glavni potencijal opštine u razvojnom pogledu.

Opština Višegrad je takođe izradila i Lokalni plan za zaštitu životne sredine, za period 2004-2010. godine, a u planu je revizija ovog dokumenta za novi strateški period. Cilj prethodnog LEAP-a bio je ostvarivanje prisnije saradnje između javnog sektora i organa vlasti i uključivanje javnosti u proces donošenja odluka. Predloženi prioriteti i akcije iz LEAP-a trebalo je da posluže kao osnova za buduće investiranje u zajednici, kada se radi o problemima iz oblasti životne sredine i da kao takvi budu ugrađeni u buduće odluke Skupštine opštine i drugih tijela koji će ih izvršavati.

Prostorni plan opštine Višegrad usvojen je još 1986. godine. Novi prostorni plan koji je trebao biti donesen i usaglašen sa Prostornim planom Republike Srpske, nije urađen. Donesena je odluka o pristupanju izradi plana 2000. godine i Ugovor o izradi plana je zaključen. U 2003. godini nacrt plana je prošao javnu raspravu, ali zbog nedostatka sredstava i neizmirenih obaveza prema pružaocu usluga, plan u vidu prijedloga nije dostavljen skupštini na usvajanje. Zbog toga Odjeljenje za prostorno uređenje i stambeno - komunalne poslove radi na osnovu Prostornog plana opštine Višegrad, usvojenog 1986. godine.

U toku rata 1992 - 1995. godine, došlo je do uništenja dijela dokumentacije. Sačuvane su dvije karte (izvod iz Urbanističkog plana) koje datuju iz 1990. godine i one su u upotrebi. U toku su aktivnosti oko pokretanja postupka za izradu i donošenje prostornog i urbanističkog plana.

26

VIZIJA

Članovi tima za Lokalno akciono planiranje za biodiverzitet opštine Višegrad i zainteresovane strane koje su učestvovale u procesu definisali su viziju opštine za dugoročni period, kojom su posebno naglasili važnost postojanja prirodnih resursa za napredak opštine. Do sada su postojale inicijative uglavnom nevladinog sektora i medija koji postoje u opštini, vezano za zaštitu biodiverziteta, dok su resursi opštine, kao jedinice upravljanja i donosioca odluka, bili usmjereni više na rješavanje socijalnih i ekonomskih problema.

„Opština Višegrad vrednuje i unaprijeđuje prirodne vrijednosti kroz očuvanje autohtonih predjela, očuvanje biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa, kroz raznolikost u gajenju poljoprivrednih kultura i promovisanje održivog razvoj sa akcentom na održivi razvoj poljoprivrede, turizma i "čiste" industrije. Opština Višegrad teži da uspostavi ravnotežu

između zaštite i korištenja prirodnih resursa za dobrobit životnog standarda i kvaliteta života stanovništva, posvećeno i vrijedno čuva staništa Pančićeve omorike i Viline vlasi, te drugih zaštićenih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta“.

(„ Pančićeva omorika i Vilina vlas – samo kod nas“!)

U narednom periodu, zahvaljujući osnovnim smjernicama koje su date u ovom dokumentu i koji je izrađen uz učešće svih relevantnih zainteresovanih strana u ovoj oblasti, zaštita biodiverziteta i zaštita prirode postaće važan elemenat političkih odluka usmjerenih ka ostvarivanju dobrobiti i blagostanju ljudi, stanovnika opštine Višegrad, ali i posjetilaca koji će željeti da dožive prirodu na drugačiji, jedinstven način.

27

SADAŠNJE STANJE: BIODIVERZITET U NAŠOJ OPŠTINI, PITANJA I MOGUĆNOSTI

Geografski položaj i granice opštine Višegrad

Opština Višegrad se nalazi na krajnjem istoku Republike Srpske, odnosno Bosne i Hercegovine, 20 km od granice prema Srbiji, na površini od 448 km2. Komunikacijski je dobro povezana sa većim i manjim centrima u zemlji. Nalazi se na magistralnom pravcu M5 Sarajevo-Višegrad-Užice. Putnom komunikacijom preko Užica povezan je sa Beogradom, preko Rogatice sa zapadnim dijelovima BiH, a preko Foče sa Jadranskim morem.

Područje koje zahvata opština Višegrad smješteno je u srednjem Podrinju u istočnoj Bosni. Teritorija srednjeg Podrinja, kao geografskog prostora, pretežno je kotlinska i brežuljkasta, a teren je nagnut od juga ka sjeveru. Reljef u okruženju je predstavljen podrinjskim planinama, od kojih su najdominantnije: Devetak, Zvijezda, Goleš i Kovač, zatim Romanija i Jahorina, koje se nalaze nešto zapadnije i Tara i Zlatibor koje se prostiru istočno od ovog dijela Podrinja (a smještene su u Srbiji). U fizionomskom pogledu, područje Višegrada pripada Planinsko-kotlinskoj makromorfološkoj oblasti.

Grad Višegrad danas smješten je na prostranijem dijelu kotline rijeke Drine na brežuljkastim padinama koje se blago uzdižu u planine visoke preko 1.000 mnv, a samo gradsko jezgro se nalazi na 300 mnv.

Najviša tačka u opštini je Veliki Stolac sa 1.675 mnv, a najniža 288 mnv.

Klimatske karakteristike

Na klimu srednjeg Podrinja i Višegrada kao dijela ove oblasti veliki uticaj ima opšta atmosferska cirkulacija i strujanje vazdušnih masa koje se tokom godine i u pojedinim godišnjim dobima vrši preko čitavog prostora Bosne i Hercegovine i neposredne okoline. Hladan sibirski anticiklon uslovljava stabilno, suvo i hladno vrijeme. Jači prodori hladnog vazduha ponekad dolaze i sa sjevera i polarnog su porijekla. Ljeti je prostor srednjeg Podrinja izložen uticaju azorskog anticiklona, što prouzrokuje toplo i vedro vrijeme, sa malom količinom padavina. Značajni su prodori toplih vazdušnih masa sa juga (iz Sredozemlja), koji uslovljavaju veoma toplo i suvo vrijeme. Za ljetni period karakteristične su i lokalne depresije, koje se formiraju usljed naglog pregrijavanja tla i one prouzrokuju pljuskovite padavine u obliku kiše, ali javljaju se i padavine u obliku grada, koje nepovoljno utiču na poljoprivredne kulture, jer ih djelimično ili potpuno uništavaju.

28

Višegrad i okolina imaju odlike umjereno kontinentalne klimu, sa izvjesnim karakteristikama planinske klime, pod uticajem susjednog višeg reljefa. Izražena su sva četiri godišnja doba, a odlikuje se dugim i toplim ljetima (maksimalna temperatura do 40°C) i hladnim zimama (minimalne temperature do -15°C).

Osnovna karakteristika čitave oblasti je takođe umjereno kontinentalna klima, posebno izražena u sjevernom dijelu (područje Donje drinsko), sa vrlo povoljnim hidrotermičkim režimom u vegetacionom periodu. U periodu od juna do početka septembra, evidentno je smanjenje padavina i povećanje temperature. Idući ka jugu, tj. sa porastom nadmorske visine (Gornje drinsko područje), uticaj kontinentalne klime slabi, tako da se u najvišim rubnim predjelima jako osjećaju uticaji planinske, odnosno mediteranske klime.

Na osnovu podataka višedecenijskih mjerenja osnovnih parametara klime u opštini Višegrad, prije izgradnje HE Višegrad (na osnovu mjerenja u periodu 1951-1980. godine)3, utvrđeno je da je srednja godišnja temperatura vazduha iznosila 10,8 °C, a srednja mjesečna promjena temperature je iznosila +/- 3,8 °C. Prosječna godišnja amplituda srednjih temperatura vazduha u Višegradu je 220C. Najtopliji mjeseci su jul i avgust, sa prosjecima oko 200C. Prosječna godišnja vrijednost vlažnosti vazduha iznosila je 83%, što se označavalo kao "veoma vlažan", jer se vlažnost određivala: 75-80% povećan, 80-85 % veoma vlažan, preko 85 % veoma velika vlažnost. Najviša vlažnost zabilježena je u novembru i decembru, a najniža u avgustu mjesecu.

Na pluvimetrijski režim čitavog srednjeg Podrinja dominantan uticaj imaju vlažne vazdušne mase sa zapada, ali djelimično i iz Sredozemlja. Sem toga, značajnu ulogu ima i lokalni orografski sklop, koji se naročito manifestuje u ljetnim mjesecima, jer uslovljava stvaranje lokalnih depresija i pojavu pljuskovitih padavina.

Nakon puštanja u pogon HE Višegrad, novi mjerni period je bio od 1996-2006., što je mnogo manje nego prethodno navedeni period od 30 godina, koji se uzima kao referentni za meteorološka mjerenja. Zato se rezultati mjerenja u desetogodišnjem periodu ne mogu uzeti kao stoprocentno pouzdani u objašnjavanju kretanja osnovnih klimatskih parametara. Na osnovu rezultata desetogodišnjih mjerenja temperature vazduha4, utvrđena je srednja godišnja temperatura od 10,1 °C, sa najtoplijim mjesecima takođe jul i avgust i temperaturama od 21 °C odnosno 20 °C.

Za područje opštine Višegrad karakteristični su rani jesenji i kasni proljetni mrazevi. Rani jesenji mrazevi mogu imati negativne posljedice na povrće i žitarice (paprika i kukuruz), dok

3 Izvor: Meteorološki godišnjaci I, SHMZ, 1951-1980; Dokumentacija RHMZ RS

4 Izvor: Dokumentacija RHMZ RS, Dokumentacija HE Višegrad

29

su kasni proljetni mrazevi opasniji za voće, pogotovo ako se jave u fazi listanja i cvjetanja, a mogu imati i štetne posljedice po povrće i pšenicu. Mrazni dani se javljaju od oktobra do maja, najviše su zastupljeni u zimskim mjesecima, ali se javljaju i tokom proljetnih mjeseci.

Prosječna godišnja količina padavina u Višegradu u prosjeku iznosi 730 mm. Primarni maksimum padavina za Višegrad javlja se u prosjeku krajem proljeća i početkom ljeta. Najkišovitiji mjesec je septembar (80 mm), a mart u prosjeku ima najmanje padavina (38 mm). Ovakav režim ukazuje na izraženiji kontinentalni pluviometrijski tip. Snježni pokrivač se pojavljuje od novembra do marta, a zadržava se u prosjeku 48 dana godišnje.

Prosječan godišnji broj dana sa maglom na području Višegrada iznosi 95 dana, najviše dana pod maglom je u oktobru, dok je najmanji broj dana pod maglom u martu.

Najveća relativna vlažnost u Višegradu, bilježi se u zimskom periodu, u novembru i decembru (88%), nakon februara (87%) vlažnost postepeno opada, a najmanju vrijednost ima u avgustu (77%), od kada ponovo ima trend rasta. Ove vrijednosti su za period 1996-2006. godine, tj. nakon izgradnje HE Višegrad. U odnosu na prethodni period mjerenja, uočava se porast u relativnoj vlažnosti vazduha na „veoma veliku vlažnost“ (preko 85%).

Analizirani podaci za učestalost pravaca vjetra ukazuju da su vjetrovi veoma rijetki. Za područje Višegrada vjerovatnoća pojavljivanja vjetra je 21%. Preovlađuju vjetrovi sjevernog pravca, zatim južnog, istočnog i zapadnog pravca.

Osnovni parametri klime prikazani su u Tabeli.

Tabela - Klimatski podaci za opštinu Višegrad, za period 1951-1980. godine

Klima umjereno-kontinentalna, predplaninska i planinska

Godišnje padavine 719 mm

Padavine u vegetaciji 438 mm

Srednja godišnja temperatura 10,8C

Prosječna zimska temperatura 1,85C

Ljetne temperature 20,3C

Apsulutna maksimalna temperatura 40C

Apsolutna mimimalna temperatura -25C

30

Broj sunčanih sati 1.941

Broj oblačnih dana 58

Srednja jesenja temperatura 11,9C

Srednja proljetna temperatura 12,95C

Godišnje kolebanje temperatura oko 23oC, apsolutno kolebanje 65oC

Broj ljetnih dana T iznad 25 C 105,8

Broj dana sa mrazom 83,3, česte štete

Temperaturna suma 10oC 3.374

Srednja god. relativna vlažnost zraka 83-veoma vlažno

Snježni pokrivač-dana 35

Na promjenu klime uticala je izgradnja vještačkih jezera za potrebe rada hidroelektarne, čime su uslovi mikroklime u znatnoj mjeri promijenjeni.

Geološke i geomorfološke karakteristike

Prema orografskim karakteristikama opština Višegrad i okolina pripadaju najvećim dijelom brdsko-planinskom pojasu, a krajevi oko rijeke Drine, pretežno u njenom donjem toku, nizinskom (kotlinskom) pojasu.

Geomorfološki ovo je vrlo heterogena oblast, koja zauzima dio sliva rijeke Drine, tj. obuhvata padine planinskih masiva i jednim dijelom aluvijalne ravni i terase. Geološko-petrografski je izgrađena od aluvijalnih sedimenata, paleozojskih pješčara i škriljaca, manjim dijelom magmatskih stijena.

Zemljišta pretežno pripadaju klasi kambičnih, koja su srednje duboka, često skeletna, podložna eroziji. U pogledu rasadničke proizvodnje, najveći problem je izbor povoljnog mjesta i veličine rasadnika.

31

Populaciona struktura5i istorija naselja

Prema posljednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, opština Višegrad je imala 21.199 stanovnika. Urbano stanovništvo je činilo 29% ukupnog stanovništva (6.082 stanovnika), a ruralno 71% (15.117 stanovnika). Nacionalna struktura stanovništva po popisu iz 1991. godine bila je: Muslimani 13.471 (63,54%), Srbi 6.743 (31,80%), Hrvati 32 (0,15%), Jugosloveni 319 (1,50%), ostali i nepoznato 634 (3,73%).

U poslijeratnom periodu prisutan je trend pada broja stanovnika.

· 1996. godine 20.000 (veliki priliv izbjeglica iz Sarajeva i Konjica)

· 1998. godine 18.500

· 2004. godine 15.000

· 2008. godine 13.500

Višegrad danas ima oko 13.500 stanovnika. Procjena je izvršena na osnovu baza podataka opštine Višegrad, kao što su: broj upisanih u birački spisak, broj maloljetnih lica, broj penzionera, broj korisnika vodovodne i telefonske mreže i drugo.

Procjenjuje se da oko 8.000 stanovnika živi u gradskom i prigradskom području. Od ukupnog broja stanovnika 91% su Srbi, 8% Bošnjaci i 1% ostali.

Oko 30% stanovništva je starije od 60 godina, dok maloljetno stanovništvo čini svega 15% ukupnog broja stanovnika.

U privrednim i vanprivrednim djelatnostima na području opštine Višegrad, zaposleno je oko 2.000 lica, sa određenimsezonskim i godišnjim oscilacijama. Ukupna struktura zaposlenih se promijenila u poslijeratnom periodu. Zaposlenost u privredi sa predratne 2/3, pala je na 1/3, dok je zaposlenost u vanprivrednim djelatnostima sa 1/3 prije rata, porasla na 2/3. Najveći broj zaposlenih zabilježen je u prerađivačkoj industriji i proizvodnji, kao i u proizvodnji i snabdijevanju električnom energijom, gasom i vodom.

Najstariji tragovi života ljudi na ovim prostorima potiču iz perioda Ilira (1500 god. p.n.e.), kada su ove prostore naseljavala ilirska plemena Autarijati i Ardijeji. U okolini su pronađene njihove grobnice. U kasnijem periodu ovaj kraj je ulazio u sastav rimske provincije

5 Izvor: Agencija za statistiku BiH, demografija, tematski bilten 02/2007, Sarajevo 2007. godine.

32

"Malavico". Dolinom Drine je prolazio rimski put "Via Drina", a u ovaj kraj tada dolaze germanski rudari Sasi, po kojima jedan dio Višegrada i danas zovemo Sasa.

U župi, nizvodno od Višegrada pronađeni su rimski novčići Constantinus I i II. Istraživanjima Zemaljskog muzeja iz Sarajeva iz 1966. godine na području sela Mušići pronađeni su ostaci slovenske keramike iz VI i VII vijeka koji svjedoče o naseljavanju Slovena na ovom prostoru. U okolini Višegrada nalazi se i veliki broj lokaliteta sa srednjovjekovnim stećcima, od kojih su najpoznatija Velika i Mala Gostilja.

Zbog svog geografskog, strateškog i ekonomskog položaja Višegrad je imao burnu istoriju i bio meta mnogih osvajača. U vrijeme Stefana Nemanje čitav kraj ulazi u sastav srpske države Nemanjića. Sredinom 14. vijeka bio je pod vlašću srpskog župana Nikole Altomanovića. Tada ovaj kraj zauzima bosanski kralj Tvrtko I i priključuje ga Bosanskom kraljevstvu.

Višegrad se prvi put pominje 1433. godine kada je pripadao moćnoj srpskoj vlastelinskoj porodici Pavlovića, pod čijom je upravom bio i srednjovjekovni grad Dobrun.

Na vrhu brda iznad drinskog mosta nalaze se tragovi starog grada ili Pavlovine (po vojvodi Pavlu Radenkoviću). Same ruševine se nalaze na dva mjesta i zovu se "Gornji grad" i "Donji grad". Pri dnu starog grada, na nepristupačnim stijenama iznad Drine nalazi se kula koja je u narodu poznata kao "Kula Kraljevića Marka", a koja je imala ulogu osmatračnice. To je okrugla građevina čija visina danas iznosi 8 m, a za vrijeme Turaka zatrpana je kamenjem kako se u nju ne bi skrivali hajduci i srpski ustanici. Kako je zapisao čuveni turski putopisac Evlija Čelebija, Mehmed Paša je oko 1577. godine sagradio donju Višegradsku varoš, a pošto je postojalo i naselje iznad, odnosno više njega grad je dobio ime Višegrad.

Po turskim izvorima 1544. godine grad osvaja Osman paša i on ostaje pod turskom vlašću sve do Berlinskog kongresa 1878. godine, kada Bosnu i Hercegovinu dogovorom svjetskih sila preuzima, a kasnije i aneksira Austrougarska monarhija. Dolaskom Austrougara Višegrad dobija konture gradske sredine. Oni grade vodovod, uvode zemljišne knjige, grade uskotračnu prugu i javne građevine.

Privreda

Drinska regija se odlikuje ogromnim i raznovrsnim prirodnim bogatstvom koje još nije u cjelosti ispitano, a posebno rudna bogatstva. S obzirom na ovako povoljne prirodne uslove privreda je nesrazmjerno slabo razvijena. Pored toga i oni privredni subjekti koji egzistiraju na području višegradske opštine uglavnom rade sa znatno smanjenim kapacitetima ili uopšte ne rade. Iz tog razloga smanjen je i njihov uticaj na životnu sredinu. Za razliku od

33

razvijenih urbanih područja gdje je životna sredina degradirana i ugrožena i gdje je potrebno preduzimati mjere u cilju njene obnove, ovdje je potrebno preduzimati mjere u cilju zaštite i očuvanja postojećeg stanja.

Opština Višegrad spada u red manjih opština u Bosni i Hercegovini i Republici Srpskoj. Po kategorizaciji razvijenosti, koje vrši Vlada Republike Srpske, spada u srednje razvijene opštine.

Prije rata devedesetih godina prošlog vijeka, opština je imala dinamičan društveno-ekonomski razvoj sa izuzetno razvijenom metalskom, hemijskom, tekstilnom i drvoprerađivačkom industrijom. Zbog sporog i neefikasnog procesa privatizacije, zastarjele tehnologije, nedostatka obrtnog kapitala i gubitka tržišta, nekadašnji veliki privredni sistemi više nisu u funkciji, ili rade sa minimalnim proizvodnim kapacitetima.

Danas na području opštine Višegrad posluje 71 privredni subjekat i to akcionarska društva i društva sa ograničenom odgovornošću. Privredni subjekti djeluju u oblasti energetike, šumarstva, metalne, drvne, tekstilne i prehrambene industrije, prevoza roba i putnika u drumskom saobraćaju, trgovini i ugostiteljstvu.

Od većih preduzeća iz oblasti energetike, metalske i tekstilne industrije, te oblasti trgovine i turizma, trenutno uspješno posluju i rade: ZP „Hidroelektrane na Drini“ a.d. Višegrad „Vetfarm“ d.o.o., Preduzeće za proizvodnju čeličnih užadi „Unis Usha“ a.d., „Teks-moda“ d.o.o., Javna ustanova Rehabilitacioni centar „Vilina vlas“ i „Adria“ d.o.o. Većina preduzeća je u privatnom vlasništvu.

U Višegradu najveći broj je mikro preduzeća, koja imaju do 5 zaposlenih (59%). Velikih preduzeća sa više od 250 zaposlenih nema.

Poljoprivreda

Ukupna površina poljoprivrednog zemljišta u opštini Višegrad je 13.613 ha, od toga oranica 3.165 ha, voćnjaka 1.944 ha, livada 5.703 ha i pašnjaka 2.801 ha. Šume zauzimaju 29.121 ha, a neplodnog zemljišta ima 2.162 ha (goleti).

Od ukupne površine poljoprivrednog zemljišta, 340 ha se obrađuje. Površine poljoprivrednog zemljišta zasijane pod žitaricama su 60 ha, pod povrćem 190 ha, pod krmnim biljem 90 ha.

Poljoprivredno zemljište na području opštine Višegrad karakterišu znatno izražen nagib

terena i plići do srednje duboki profili sa nešto manjim sadržajem humusa i povećanom

34

kiselošću. Zemljišta se većim dijelom ne obrađuju, zapuštena su i zakorovljena, ali kao takva ostala su zaštićena od infekcija, kontaminacija i degradacija (80 % tog zemljišta se ne tretira nikakvim hemijskim sredstvima).

Zbog velikih migracionih kretanja teško je utvrditi odnos poljoprivrednog zemljišta prema broju stanovnika. Odnos oranica po stanovniku za višegradsko područje znatno je manji u odnosu na poljoprivredno zemljište po stanovniku u Republici Srpskoj. Koeficijent iznosi svega 0,23 ha po stanovniku, što je gotovo dva i po puta manje od republičkog prosjeka. Ovaj podatak svrstava Višegrad u siromašne opštine, jer kritična granica poljoprivrednog zemljišta potrebnog za proizvodnju dovoljnih količina kvalitetne hrane i sirovina za održivi razvoj stanovništva iznosi 0,17 ha po stanovniku. Problem se dodatno usložnjava činjenicom da ni ove površine nisu obrađene.

Poljoprivredna proizvodnja na području opštine je ekstenzivna, a izvori finansiranja su isključivo iz poljoprivrede. Poljoprivredni proizvođači pripadaju tipu „svaštara“. Posjedi su usitnjeni (prosječna veličina parcela je 1,12 ha). Prosječna veličina farme je 5,29 ha, a prosječna starost poljoprivrednih proizvođača 54 godine. Zemljišta se ne navodnjavaju iako uz rijeke Drinu i Rzav postoje objektivne mogućnosti.

Voćni zasadi su stari i zapušteni. Podaci o poljoprivredi opštine Višegrad preuzeti su iz izvještaja Odjeljenja za poljoprivredu i društvene djelatnosti opštine.

Najveći procenat poljoprivrednog zemljišta nalazi se uz rijeku Drinu i Rzav i brdskim, te brežuljkastim predjelima koji se spuštaju u dolini ovih rijeka, na nadmorskoj visini od 300 do 600 mnv. Poljoprivredno zemljište je dobrim djelom zapušteno i ne obrađuje se.

Voćnjaci su dosta stari sa, u većini slučajeva, izuzetno slabim proizvodnim mogućnostima i proizvodnja je ekstenzivna. Od starih sorti najzastupljenije su kod šljiva požeška i bijela, kod jabuka: zeca, šarenika, senabija, dugljuča, dopača, zelenika, kod kruški: jerbasma, takiša, sarajevka, kolačara, ječmenica, zimljača, kolatuša. Od novijih sorti nazastupljeniji su šljive: stenlej, čačanska rodna, ljepotica, najbolja, jabuke: zlatni delišes, ajdared, breburn, greni smit, a od krušaka sorte: viljamovka, santa marija, bate fetel, konferans i dr.

Ogroman potencijal je u livadama i sve one koje imaju manji nagib na aluvijalnom zemljištu, rendzinama, distričnom i eutričnom kambisolu uz mogućnost navodnjavanja izuzetno su povoljni za razvoj intenzivne voćarske proizvodnje. U posljednjih nekoliko godina podignuti su novi savremeni intenzivni voćnjaci na manjim parcelama. Veliki broj zemljišnih parcela je pod starim i zapuštenim voćnjacima koje je potrebno eleminisati, a jedan dio sanirati.

Ovo područje je izuzetno povoljno za uzgoj jagodičastog voća maline, kupine i jagode, ali je njihova proizvodnja slabo zastupljenja zbog nepostojanja hladnjače i sigurnog otkupa.

35

Opština Višegrad podržava razvoj poljoprivredne proizvodnje i u tu svrhu posljednih godina izdvaja podsticajna sredstva.

Poljoprivredni proizvodi se u najvećem procentu troše u domaćinstvima, prodaju na lokalnom tržištu i nakupcima, te se prerađuju u džemove i rakiju i suše u improvizovanim sušarama. Dosta primarnih poljoprivrednih proizvoda ostane neiskorišteno.

Stočni fond na području opštine je skroman, objekti su zastarjeli, a loš je i pasminski sastav stoke. Poljoprivredni proizvođači ne raspolažu adekvatnom mehanizacijom i dovoljnim brojem poljoprivrednih mašina i priključaka. Višak svojih proizvoda prodaju u maloprodaji. Nema organizovanog otkupa niti otkupnih stanica, kao ni prerađivačkih kapaciteta.

Struktura stočarske proizvodnje

Broj grla kom.

1 Goveda 2.000

2 Ovaca 8.000

3 Koza 200

4. Svinja 1.000

5. Živine 50.000

6. Konja 20

7. Pčelinjih društava 1.996

Najzastupljenije rase životinja

goveda Simentalac-križanac

ovce Pramenka- sjenička

koze Alpska i sanska

36

U strukturi biljne proizvodnje šljiva učestvuje sa 80,95% i uzgaja se na prosječnim parcelama od 0,44 ha. Jabuka učestvuje sa 14,29% i uzgaja se na prosječnoj parceli od 0,17 ha. Malina učestvuje sa 4,76% i uzgaja se na prosječnoj parceli od 0,15 ha. Kruška učestvuje sa 2,38%.

U ratarstvu dominira proizvodnja krompira (47,62%), a od žitarica proizvodnja kukuruza (28,57%) i pšenice (26,19%). Znatno manje se proizvode ječam i djetelina. Proizvodnja ostalih žitarica je simbolična.

U strukturi stočarstva dominiraju proizvođači koji uzgajaju krave za proizvodnju mlijeka (80,95%). Prosječna godišnja proizvodnja mlijeka po kravi je 2,694 l. Ovčarstvom se bavi 76,19% ispitanika, a prosječan broj ovaca po farmi je 19,16 grla. Peradarstvom se bavi 57,14% ispitanika, a svinjogojstvom 45,24%. Prosječan broj svinja po farmi je 4,37. Broj domaćinstava koji se bave stočarskom proizvodnjom je 1.000.

Broj registrovanih poljoprivrednih gazdinstva se konstantno povećava i iznosi 283. Ovi pokazatelji ukazuju na činjenicu da raspoloživi kapaciteti nisu dovoljni za intenzivniju poljoprivrednu proizvodnju6.

Stanje zemljišta (korišćenje, zaštita i upravljanje)

Na području opštine 13.613 ha je poljoprivredno zemljište, 29.121 ha šumsko, a 2.162 ha je neplodno tlo. Postojeća akumulacija HE Višegrad potopila je ukupno oko 0,38% poljoprivrednog zemljišta (162 ha) u opštinama na čijoj teritoriji se nalazi. Najveći procenat

od ukupne površine potopljenog poljoprivrednog zemljišta je u opštini Višegrad (71%). Zemljište je bilo veoma plodno, a iskorištavano je u zavisnosti od potreba i mogućnosti vlasnika. Planske proizvodnje nije bilo.

Zbog izrazite prirodne raznolikosti, područje koje direktno gravitira vještačkoj akumulaciji obilježava više tipova tla. Najniže hipsometrijske položaje u dolinama rijeka pedološki izražavaju fluvisoli. To su ovdje najplodnija tla pogodna za uzgoj mnogih kultura, a navodnjavanjem daju visoke prinose. Više terene, odnosno sredogorskog i gorskog pojasa pedološki izražavaju kalkokambisoli i kalkomelanosoli razvijeni na krečnjaku. Na paleozojskim kiselim silikatnim stijenama, pedološki supstrat je predstavljen distričnim kambisolom – kiselosmeđa tla. Prostorno ova zemljišta zahvataju najveći dio promatranog područja. Pogodna su za uzgoj krompira, raži, ječma i zobi, odnosno proizvodnju domaćeg hljeba u smislu eko-gastronomske ponude.

6 Izvori: Strategija razvoja opštine Višegrad, 2011-2016 i podaci stručnih službi opštine Višegrad.

37

Nerazvijena plitko zalijegajuća zemljišta litosola, koja se pojavljuju na krečnjačko dolomitnoj podlozi, nalaze se na strmim kanjonskim stranama Lima, Drine i Radojne. Razvoj voćarstva u dolinama i kotlinama Gornjeg Podrinja ima dugu tradiciju u župnim kotlinama Goražda i Višegrada, posebno uzgoj kvalitetnih autohtonih jabuka (područje oko Goražda). Uzgoj oraha, kruške i šljive sa prerađivačkim kapacitetima u domaćoj radinosti predstavljaju ključnu mogućnost za razvoj ekoturističke ponude zdrave hrane, kao specifične karakteristike regije.

Opština raspolaže sa 131 ha industrijskog zemljišta sa potrebnom infrastrukturom (voda, kanalizacija, struja, prilazni putevi, telekomunikacija).

U 2010. godini na području opštine Višegrad mapirano je 479.823 m2 rizičnih površina pod minama. Kategorija rizičnih površina se odnosi na lokacije u blizini naselja i infrastrukture koje se prioritetno deminiraju.

Neprovjerenih površina pod minama ima 4 930 409 m2.

Turizam

Prostornim planom (PP) Republike Srpske predviđeno je da se u prostorima, gradovima i regijama koji imaju odgovarajuće prirodne i antropogene karakteristike primarno razvija turizam. Shodno tome, identifikovano je nekoliko potencijalnih zona za razvoj turizma u Republici Srpskoj. Jedna od njih je i Podrinjska zona, sa turističkim motivima:

- rijeka Drina, Perućačko i Višegradsko jezero na Drini, jezero Rječica kod Rudog (turizam na vodi – lovni, ribolovni, sportski),

- jedinstvena i u svijetu potvrđena ljekovita svojstva izvora Crni Guber sa elementima „vazdušne banje”,

- lokaliteti Pančićeve omorike, - kulturno nasljeđe u opštinama Rogatica i Višegrad – most u Višegradu, most na Žepi,

srednjovjekovni gradovi Borač, Vratar i Samobor, crkva u Sopotnici, manastir Dobrun,

- planirani nacionalni park „Kanjon Drine“ i Sušice, - planirani park prirode Lim, - rezervat biosfere „Drina”, - potencijalni zimski turistički centar Sjemeć u opštini Rogatica, - planirana uskotračna željeznička pruga do Višegrada i - potencijalni seoski turizam na području Borika, Žepe, kao i ruralnog prostora opština

Višegrad i Čajniče.

38

Prije raspada bivše Jugoslavije Višegrad je bio atraktivno tranzitno turističko mjesto. Nalazio se na veoma frekventnom dubrovačkom turističkom pravcu, kojim su turisti iz Srbije i šire okoline putovali za Dubrovnik i Jadransko more. Posljednjih nekoliko godina broj turista u tranzitu bilježi rast. Od 2003. godine broj registrovanih dolazaka turista u Višegrad oscilira, dok broj noćenja konstantno raste, naročito broj noćenja stranih turista. Najviše dolazaka je registrovano tokom 2005. godine (8.310), a najveći broj noćenja u 2009. godini (27.339). Prosječno vrijeme zadržavanja turista je 3 - 4 dana. Izgradnjom turističke pruge Mokra Gora - Višegrad, Višegrad dobija novu šansu, posebno ako se uzme u obzir da „Šargansku osmicu“ godišnje posjeti više desetina hiljada stranih turista. Jednu trećinu turista čine gosti iz inostranstva. Uskotračna pruga ide od Mokre gore, preko Dobruna, sve do Višegrada.

U dolini Banjskog potoka, nedaleko od Višegrada, na 414 m nadmorske visine, postoje dva izvora ljekovite vode, čija je temperatura 26 0C i 34,8 0C. Kraj ovih izvora razvila se Višegradska banja, koja se sastoji od Gornje banje, poznate i kao Sokolovića banja i Donje banje, poznate i pod nazivom Kadijina banja. Kalijum, kalcijum, sulfati, natrijum i hidrokarbonati doprinose liječenju reumatizma zglobova i mišića, astme, nervnih bolesti i posljedica povreda. Prvi hamam sa kubetom podigao je Mehmed-paša Sokolović 1575. godine. Danas ovdje postoje smještajni objekti, restoran, zgrade za smještaj i terapiju.

Najznačajniji ugostiteljski objekti u opštini Višegrad su hotel „Višegrad“ i Rehabilitacioni centar „Vilina vlas“ u Višegradskoj banji. Hotel „Višegrad“, smještajni objekat sa tri zvjezdice, raspolaže sa 50 ležaja. Rehabilitacioni centar „Vilina vlas“ raspolaže sa 150 ležaja, zatvorenim bazenom sa toplom radioaktivnom vodom i medicinskim uređajima za liječenje i rehabilitaciju. Rehabilitacioni centar je u državnom vlasništvu. Moteli „Tomiks“, „Okuka“ i „Aura“ raspolažu sa ukupno 55 ležaja. Na teritoriji opštine Višegrad nema registrovanih smještajnih kapaciteta u seoskim domaćinstvima. Zahvaljujući nastojanju nadležnih institucija opština Višegrad se kao rijetko koji u širem okruženju već odlikuje razvojem ove specifične djelatnosti, koja posljednjih godina u Evropi doživljava stalni uspon. U tom smislu opština Višegrad radi na unapređenju komunalne i turističke infrastrukture, kao i opremanju objekata uslužnim sadržajima, kako bi se što bolje iskoristili kapaciteti kojima raspolaže. Osnivanjem Turističke organizacije stvoreni su uslovi za bolju promociju turističke ponude. U bližem okruženju Višegrada tj. u Mokroj Gori

39

izgrađeno je etno selo, sa specifičnom ponudom i lokalnim proizvodima. Postoje inicijative obnove plovidbe jezerima na Drini u turističko-rekreacione svrhe.

40

PRIRODNI RESURSI: HIDROENERGETSKI POTENCIJAL RIJEKA, RUDE, ŠUMARSTVO...

Prirodni resursi u opštini Višegrad su: šume (bor, jela, smrča, hrast, bukva, grab itd.) i voda (riječni tokovi, izvori i termalna voda). U Višegradskoj banji se nalaze izvori termalne vode i tu je izgrađen Rehabilitacioni centar „Vilina Vlas“. Na području opštine Višegrad postoji značajan potencijal mineralnih i nemineralnih sirovina, kao što su: magnezit, niklonosno željezna ruda, krečnjak i eruptivne stijene (dolomit i sedra itd.). Preko 60% teritorije opštine Višegrad nalazi se pod šumom. Generalno, opština Višegrad obiluje prirodnim resursima koji nisu dovoljno i na adekvatan način iskorišćeni u cilju njihove zaštite, ali i promocije održivog korišćenja od strane stanovništva, u cilju povećanja ekonomske i socijalne stabilnosti i napretka. Podaci o raspoloživim prirodnim resursima preuzeti su iz strateških dokumenata

opštine Višegrad (Strategija razvoja opštine Višegrad 2011-2016., LEAP, kao i iz Šumsko-privrednih osnova i dokumenata dostavljenih od strane ŠG “Panos”). Zbog svog značaja i sa stanovišta očuvanja biodiverziteta, detalji o šumskom potencijalu kao resursu nalaze se u odjeljku: “Biodiverzitet – karakteristike i vrijednosti”.

Mineralna bogatstva

Na prostoru opštine Višegrad postoje značajna potencijalna mineralna i nemineralna područja. Potencijalna mineralna sirovinska područja su velika oko 27.530 ha i to: magnezit 3.320 ha, niklonosna željezna ruda 1.250 ha, krečnjak 11.870 ha, eruptivne stijene 8.940 ha, termalne vode 2.150 ha.

Potencijalnih nalazišta nikla u svijetu je sve manje, a potražnja za niklom biće sve veća u narednih 20-30 godina. Međutim, iskustva u nekim drugim zemljama govore da eksploatacija nikla ima negativne posljedice po zdravlje ljudi i stanje biljnog i životinjskog svijeta u širem okruženju rudnika.

Hidrološke i hidrogeološke karakteristike

Na relativno malom području opštine Višegrad nalaze se slivovi triju rijeka: Drine, Lima i Rzava, koje nizvodno od Višegrada čine jedinstven sliv rijeke Drine. Višegrad se nalazi u srednjem toku rijeke Drine i obuhvata dva drinska jezera. To su jezero hidroelektrane Višegrad, uzvodno od grada i jezero Perućac, nizvodno od grada. Po prirodnim ljepotama posebno se izdvaja donje jezero, koje se proteže kroz kanjon Drine, ukupne dužine 54 km.

41

Svega par kilometara od Višegrada jezero ulazi u potpunu divljinu, bez puteva i naselja. Tragove ljudi otkriva samo po neka stara seoska kuća i ribolovci na njihovim čamcima.

Rijeka Drina nastaje spajanjem rijeka Pive i Tare kod Šćepan polja (Crna Gora) i ima dužinu toka od 346 km do svog utoka u Savu kod Rače. Zbog svoje izrazito zelene boje na mjestu većih virova starije ime ove rijeke je Zelenika. Pri najnižem vodostaju na samom početku svog toka n.v. iznosi 431 m., dok je na ušću 75,4 m.n.v., a što daje ukupnu vertikalnu razliku od 355,6 m i srednjim padom od 1,03 ‰.

Slika br. 3. Rijeka Drina

Izvor: Turistička organizacija

Prirodni uslovi stvaranja ove značajne rijeke su nagomilavanje oblaka nastalih nad površinom Jadranskog mora, koji idući na sjever nailaze na prepreku visokih planina Durmitor (2.522 m), Prokletije (2.694 m), Komovi (2.430m), pa se izlučuju ogromne količine padavina i do 3.000 mm taloga godišnje.

Površina slivnog područja Drine je 19.570 km² ( u BiH 7.321 km²). To iznosi 20 % slivnog područja Save, dok količina vode koja utiče u Savu iznosi više od 30 % njenog slivnog područja.

42

Rijeka Drina predstavlja važan prirodni resurs sa velikim energetskim potencijalom. Od ostalih aktivnosti koje je bilo moguće sprovoditi na rijeci Drini, a što je nekada, prije izgradnje brane i hidroelektrane bio slučaj i u Višegradu, je splavarenje, navodnjavanje, ribarenje, turizam i rekreacija. U i oko rijeke nekada su bila staništa rijetkih vrsta. Na području opštine Višegrad rijeka Drina je u potpunosti promijenila svoju prirodu, stvaranjem dva vještačka akumulaciona jezera: Gornje drinsko jezero i jezero Perućac.

Jezero Bajina Bašta ili Perućac spada u veće akumulacije. Pripremni radovi na izgradnji ovog višenamjenskog objekta počeli su 1959. godine. Probna proizvodnja električne energije počela je 1966. godine. Brana kojom je zaustavljena Drina dugačka je 461 m i visoka 93 m. Za vrijeme visokih vodostaja ovo jezero je dugačko 52 km i sadrži 340 miliona kubnih metara vode. Prilikom stvaranja jezera potopljeno je 810 hektara zemljišta, iseljeno stanovništvo iz 124 kuće i potopljeno 346 zgrada. Od 1982. godine voda iz ovog jezera i rijeke Rzav koja teče planinom Tarom, koristi se intenzivnije. Na planini Tari je stvorena akumulacija Zaovine, iza 130 m visoke brane, koja dobija vodu iz rijeke Rzav, ali i iz jezera Bajina Bašta. Moćnim pumpama voda se izbacuje u akumulaciju Zaovine, a zatim koristi za proizvodnju električne energije u reverzibilnoj elektrani, u špicevima potrošnje.

Višegradsko ili Gornje drinsko jezero nastalo je pregrađivanjem Drine uzvodnije od Višegrada. Betonska brana dužine 280 m i visine 79,5 m omogućila je stvaranje jezera na nadmorskoj visini od 336 metara. U uskom i 34 km dugom klisurastom basenu akumulirano je 125 miliona kubnih metara vode za potrebe hidroelektrane “Višegrad”. Prilikom stvaranja jezera potopljeno je više privrednih i stambenih objekata, njiva i voćnjaka. Iz svojih kuća iseljena su 266 domaćinstva sa više od 1.080 stanovnika. Jezero je izazvalo niz promjena, ali se stanovništvo iz priobalja brzo naviklo na novu vodenu površinu.

Za Drinu je zanimljivo i sljedeće:

· Drina je bila granica između Zapadnog i Istočnog Rimskog carstva; · Duž Drine koja je bila granica između Austrougarske i Kraljevine Srbije, tokom 1914. i 1915. godine vođene su velike ratne operacije; · 1896. godine Drina je dostigla vodostaj 14 m veći od normalnog i poplavila stari most u Višegradu. Po izlasku iz Međeđanske klisure, dolina Drine se proširuje u prostranu Višegradsku kotlinu, u kojoj Drina, sa desne strane na 286 m nadmorske visine prima rijeku Rzav, sa čije se obje strane razvio grad Višegrad. Rzav je planinska rijeka koja nastaje spajanjem Crnog i Bijelog Rzava na području Nacionalnog parka Tara, na granici između Srbije i BIH, kod sela Donje Vardište. Crni Rzav (48 km), izvire na planini Čigoti, na 1.300 m nadmorske visine, pod imenom Rzav. Bijeli Rzav (28 km) izvire na planini Tari, pod vrhom Kozji vid, na visini od 1.520 m. Od sastavka Rzav ulazi u krečnjačku klisuru sa nekoliko dolinskih meandara. Kod

43

sela Dobruna njegova dolina se još jednom jače proširuje, da bi zatim sve do ušća u Drinu , koje je potopljeno Perućačkim jezerom, zadržala klisurast izgled. U svom toku Rzav prolazi kroz mnogo klisura i kanjona, izuzetne pejzaže koje karakterišu visoke i strme hridine sivo-bijelih tonova po kojima raste četinarsko rastinje. Prije izgradnje HE Perućac, Rzav je bio jedna od najbogatijih rijeka ribom, koje bi dolazile s proljećem da se mrijeste u njemu.

Crni i Bijeli Rzav imaju duboke i uske doline, njihova korita široka su do 10 i duboka 0,3-1 m. U koritu Bijelog Rzava kod sela Zaovine podignuta je 130 m visoka brana i uzvodno od nje formirano vještačko jezero, zapremine 170 miliona m3 vode. U njemu se akumulira pumpama voda iz Drine za potrebe rada hidroelektrane Bajina Bašta II. Dužina toka Rzava sa Crnim Rzavom je 72 km, dok površina sliva iznosi 605 km2. Prosječan proticaj Rzava na ušću u Drinu je oko 8 m3/s.

Na mjestu gdje se u Rzav uliva potok Budimlija zapažaju se ruševine srednjovjekovne tvrđave Dobruna, 150 m visoko na stijenama. Dobrun je bio veoma značajan trgovački centar na ovom najznačajnijem karavanskom putu od Mediterana do centralnog Balkana. Sagrađen je u drugoj polovini 14. vijeka, od kada datiraju freske na kojima su prikazani srpski vladari i članovi ktitorske porodice. U manastiru se nalazi izuzetno vrijedna zbirka ikona i crkvenog mobilijara od kojih neki primjerci datiraju još iz 13. vijeka.

Čitavim tokom Rzava išla je nekada stara pruga koju su gradili Austrijanci i koja je kada je sagrađena bila remek-djelo inženjerstva. Smatra se da su stotine radnika, uglavnom stranaca, austrijskih zarobljenika, ostavili svoje živote u rzavskim stijenama bušeći tunele. Nakon ukidanja pruge uskog kolosjeka 1974. godine na relaciji Mokra Gora – Višegrad - Užice razvijala se je ideja da se dio ove pruge pretvoru u jednistvenu turističku atrakciju koju će pohoditi turisti iz čitavog svijeta. Trebalo je da prođe tridesetak godina da se ova ideja

počne ostvarivati. Prvo je 2003. godine obnovljen dio pruge ne relaciji Mokra Gora – Vitasi, poznat kao „Šarganska osmica“, a od 2004. godine do 2010. godine obnovljena je pruga na realciji Mokra Gora – Višegrad u etapama.

Lim je planinska rijeka koja izvire iz Plavskog jezera u Crnoj Gori. Na početku toka kreće se sporo, širina mu je oko 20, a dubina preko 2 m. Rijeka Lim naizmjenično teče kroz kotline i klisure. Na 5 km od ušća u Drinu prelazi u kanjon dubok i do 500 m. U Drinu se ulijeva 2 km nizvodno od sela Međeđa, na 299 m nadmorske visine. Lim je najveća pritoka Drine. Dugačak je 220 km, a njegov sliv obuhvata 5.784 km2 (od toga je 115 km2 u izvorištu Ljuče na teritoriji Albanije). Lim raspolaže velikom hidroenergijom. On povećava proticaj Drine za 113 m3/s. Ima veliki broj pritoka, a najveće su Zlorečica, Lješnica, Ravna rijeka, Bistrica, Mileševska rijeka, Uvac i Radinja.

44

Energetski potencijal u opštini Višegrad

Vještačka akumulacija hidroelektrane „Višegrad“ (HE Višegrad) teritorijalno se nalazi na području opština Višegrad, Rudo, Novo Goražde i Rogatica, i većim dijelom svog pružanja predstavlja granicu između ovih opština. Svojim vodnim akvatorijom jezero pokriva najniže hipsometrijske položaje dolina Drine između Višegrada i Goražda i donje doline Lima nizvodno od Mrsova. Akumulaciono jezero je dužine 34 km, uz tok rijeke Drine i 17 km uz tok rijeke Lima, ukupne zapremine od 162 hm³ od čega je korisnog prostora 101 hm³.

Područje koje je zahvaćeno akumulacionim bazenom za HE Višegrad sastoji se od duboko usječenih kanjona i proširenja riječne doline širokih i do 400 m. Dio akumulacije oko rijeke Drine nalazi se većim dijelom u kanjonu, a proširenja se nalaze samo oko naselja Ustiprača, Međeđa i Ajdanovići. Najveći kanjon se nalazi u dolini Lima. Na proširenim dijelovima dolina nalaze se vrlo plodna poljoprivredna zemljišta, a u kanjonskim dijelovima toka nalaze uglavnom šikaraste šume i neplodno tlo. Akumulacijom je potpoljena površina od 934 ha na kojima su se nalazile poljoprivredne i šumske kulture, nekoliko naselja, kao i neke

saobraćajnice. Najveći dio potopljene površine, 558 ha (ili skoro 60%) zauzimalo je neplodno tlo koje se nalazilo pod riječnim koritom i saobraćajnicama. Zemljišta koja su bila pod šumom zahvatala su površinu od 205 ha (oko 22%) i to su površine najvećim dijelom u kanjonima, gdje su bili zastupljeni bukva, hrast, grab, brijest, topola i jasen, sa mjestimično lijepo razvijenim stablima hrasta i bora. Prema navodima u dokumentu „Plan aktivnosti sa mjerama i rokovima za postepeno smanjenje emisija“, koji je izradio stručni tim HE Višegrad, potopljeno šumsko zemljište okarakterisano je kao šikara srednjeg obrasta, koja za šumsku privredu nije imala veće ekonomske vrijednosti. Međutim, sa strane zaštite biološke raznovrsnosti, ove šume su, pogotovo kanjonske, imale veliku vrijednost, kao staništa endemo reliktnih vrsta, čije su populacije uništene ili degradirane potapanjem kanjonskih dijelova. U praksi, a za potrebe zaštite životne sredine, biodiverziteta i prirode, postoji princip kompenzacije, kojim se na neki način nadoknadi gubitak nastao od velikih privrednih ili industrijskih zahvata ili intervencija u prirodi. To bi trebalo i ovdje da bude ispoštovano, kako bi se na neki način od dalje degradacije i gubitka sačuvalo bogatstvo i raznovrsnost koje je odličje teritorije opštine Višegrad. Na sastanku zainteresovanih strana za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Višegrad pokrenuto je i to pitanje kompenzacije, od strane opštinskih struktura, pa bi u narednom periodu trebalo uspostaviti dijalog i realizovati neke od planiranih aktivnosti u LBAP dokumentu, kroz kompenzaciju koju bi trebalo da pruži HE Višegrad.

Od ostalog potpoljenog zemljišta, građevinsko zemljište je zahvatalo 1% ili 9ha, a 162 ha su bila poljoprivredna tla (17,4%), od koji obradiva 134 ha. Od ukupnog poljoprivrednog

45

zemljišta, na teritoriji opštine Višegrad potpoljeno je 71%. Zemljište je bilo veoma plodno, a iskorištavano je u zavisnosti od potreba i mogućnosti vlasnika. Planske proizvodnje nije bilo.

U neposrednoj blizini akumulacije nalazi se sa jedne strane grad Goražde, a sa druge Višegrad, dok se Rudo nalazi u dolini Lima. U ovim gradovima i njihovoj neposrednoj okolini skoncentrisane su cjelokupne društvene i privredne djelatnosti. Sa druge strane, ovi gradovi su vrlo skučeni u prostoru, pa je sve veća tendencija njihovog razvoja i lociranja industrije usmjerena u pravcu prostora u akumulaciji. S toga je od strane Skupština opština koje se nalaze u području zahvaćenom akumulacionim bazenom, došlo do uslovljavanja pregradnog mjesta i kote uspora. Zahvaljujući tome, jezero za HE Višegrad nije potopilo ni jedan industrijski objekat.

Hidroelektrana na Drini u Višegradu je riječni tip postrojenja sa branom gravitaciono-betonskog tipa, uz lijevu i desnu obalu. Hidroelektrana je počela sa radom 1989. godine. Prosječna godišnja proizvodnja iznosi 1.010 GWh.7

Hidroelektrana Bajina Bašta svojom akumulacijom je znatnim dijelom na području opštine Višegrad. Kada se akumulacija napuni kota jezera iznosi 291 m.n.v. i zapreminski je više od dva puta veća od Višegradske. Reverzibilna HE Bajina Bašta koristi vodu iz ove akumulacije i pumpnim sistemom je podiže na planinu Taru u korito rijeke Bijeli Rzav koje je pregrađeno 130 m visokom branom. Voda iz ove akumulacije se spušta u donju tunelom dugim 8 km i cjevovodom 1.500 m prolazeći kroz turbine stvarajući električnu energiju.

Uticaj hidroenergetskih postrojenja u opštini Višegrad na životnu sredinu

Uticaj opisanih postrojenja i akumulacija na stanje životne sredine se ogleda u mikroklimatskim promjenama, promjeni stanišnih uslova, uticaju na biodiverzitet i na stanje građevinskih objekata.

Mikroklimatske promjene se ponajviše izražavaju u povećanoj vlažnosti vazduha što uzrokuje pojavu čestih i dugotrajnih magli i izmaglica. Zbog smanjenog dotoka sunčeve energije na zemljinu površinu smanjuje se insolacija i temperatura zemljišta. Djelujući zajedno ovi faktori dovode i do promjene stanišnih uslova što utiče na ekosistem u vidu biocenotskih promjena. Nikakva detaljnija istraživanja po ovom osnovu nisu rađena, ali se može računati na nastale promjene pod jakom pretpostavkom s obzirom na dobijene rezultate u drugim sredinama. Primjera radi, obimna istraživanja su vršena u Đerdapskoj

7 (izvor: Hidroelektrana i http://www.energis.ba/?lang=bh&n1=2&n2=64&n3=57&c=658)

46

klisuri gdje se na osnovu sličnih pokazatelja ustanovilo niz krupnih promjena u živom svijetu izazvanim mikroklimatskim promjenama. Tako su vrste kseromorfnih hrastova potisnute od strane mezomorfnih vrsta drveća, dok je svijet leptira skoro u potpunosti zamijenjen novim vrstama.

Promjena stanišnih uslova u vodenoj sredini je evidentna povlačenjem vrsta riba koje obitavaju u čistoj i brzoj tekućoj vodi, prvenstveno salmonidnih vrsta riba na račun drugih kojima novi uslovi sredine više pogoduju.

Čestim i naglim pražnjenjima akumulacija u nekoliko navrata je došlo do pomora ribljeg fonda. Zbog jednog takvog pomora ribe u toku 2000. god. ribolovno društvo "Ušće" iz Višegrada se obratilo nadležnoj inspekciji da ispita cijeli slučaj. Osim ribljeg fonda ovim postupcima strada i riblja ikra i hrana za ribe biljnog i životinjskog porijekla. Takav slučaj je zabilježen 1999. god. u jezeru Perućac iznad Bajine Bašte. U periodu mart – jun 1999. god. vršena su česta pražnjenja akumulacija što je posrednim putem izazvalo pomor ribe u jezeru, jer su velike količine organske hrane biljnog i životinjskog porijekla uništene isušivanjem. Nedostatak hrane je kasnije imao poguban efekat po riblji fond i biodiverzitet

Povećano stanje vlažnosti vjerovatno utiče i na zdravlje ljudi, ali ni tu nisu vršena nikakva posebna ispitivanja. Uticaj na stanje građevinskih objekata se prevashodno odnosi na Stari most u Višegradu, čemu se dosta pažnje posvećuje posljednjih godina.

Osim navedenih glavnih promjena i uticaja, a imajući u vidu specifičnost postrojenja ovakve vrste, identifikovani su i ostali faktori8 koji imaju, ili mogu imati, negativne uticaje na okolinu, kao što su: uticaj na ihtiofaunu, mogućnost iscurivanja ulja iz postrojenja, uticaj akumulacije na infrastrukturu u priobalnim naseljenim mjestima, uticaj na mikroklimatske prilike, zadržavanje suspendovanog i vučenog nanosa, produkovanje i zadržavanje plutajućeg nanosa, stabilnost padina na obodu akumulacije, proviranje voda ispod tijela brane, obezbjeđenje objekta.

Što se tiče mjera koje je HE Višegrad predložila i sprovodila u dosadašnjem periodu, a tiču se ublažavanja uticaja hidorelektrane na ihtiofaunu, u saradnji sa ribolovačkim društvima HE je učestvovala u vještačkom poribljavanju (u periodu dosadašnjeg postojanja ovih akumulacija, nabavkom po vrsti i količini riblje mlađi i puštanjem u vodu na dogovorenim lokacijama vrsta: šaran, klen, smuđ, som). Prije izgradnje HE Višegrad, područje između Goražda i Višegrada dijelilo se u tri glavna područja: ciprinidno, mrensko i salmonidno područje. Između su postojale prelazne zone, koje su sadržavale karakteristike jednog i drugog područja, sa manjim ili većim uticajem i učešćem pojedinih ribljih vrsta, koje karakterišu pojedina područja. Za pojedina područja karakterisitčne su sljedeće vrste riba:

8 Izvor: Plan aktivnosti sa mjerama i rokovima za postepeno smanjenje emisija

47

- ciprinidno područje: šaran, klen, škobalj, smuđ, som

- mrensko područje: mrena, potočna mrena, škobalj, klen

- salmonidno područje: potočna pastrmka, mladica, lipljan

Drina je sa svojim pritokama predstavljala jednu cjelinu u pogledu sadržaja i rasprostranjenosti svih prisutnih ribljih vrsta. Slivna mreža zahvatala je područje od visinskih salmonidnih do nizijskih ciprinidnih, u zavisnosti od vode, nadmorske visine, a najviše od temperaturnih uslova. Salmonidne vrste su bile zastupljene jednim predstavnikom – mladicom, dok su ostale salmonidne vrste emigrirale u gornja područja drinskih potoka, najviše zbog škobalja, koji ih je potiskivao uzvodno. U fazi projektovanja HE Višegrad, imajući u vidu znatnu denivelaciju, visinsku razliku između gornje i donje vode od 43 m, nije projektovana konstrukcija za longitudinalno kretanje riba.

Formiranjem ove akumulacije, na koju se neposredno nizvodno nastavlja akumulacija HE Bajina Bašta, na dijelu toka koji potapaju ove dvije akumulacije znatno su promijenjeni uslovi života za kompletnu floru i faunu. Korisnik elektrane je, da bi nadoknadio štetu koju nanosi ihtiofauni, učestvovao u vještačkom poribljavanju. Takođe, zemljište za formiranje akumulacije je eksproprisano do kote 340 mnv, što je 4 m više od kote maksimalnog uspora koja iznosi 336 mnv, tako da je po cijelom obodu akumulacije obezbijeđen prostor za slobodan pristup jezeru svim korisnicima.

Što se tiče zagađenja zemljišta, ono potiče najviše od privremene deponije plutajućeg nanosa koju je korisnik hidroelektrane morao da oformi radi zbrinjavanja otpada koji rijeka donese. Najveći dio nanosa potiče iz rijeke Lim, odnosno od opština koje su svoje komunalne deponije formirale neposredno uz rijeku. Takođe uz rijeku Lim postoji i znatan broj divljih deponija. Uređenjem gradskih i prigradskih deponija, kao i saniranjem divljih deponija, ovaj problem se može efikasno riješiti. Neke opštine, kao što su Priboj, Nova Varoš i Prijepolje, preduzele su aktivnosti na uspostavljanju efikasnog sistema upravljanja otpadom, čime će se riješiti dio postojećeg problema.

48

BIODIVERZITET – KARAKTERISTIKE I VRIJEDNOSTI

Specifičnosti biodiverziteta Bosne i Hercegovine

Diverzitet BiH odlikuje se izuzetno visokim stepenom specijske i pejzažne raznolikosti u koju su integrirani i svi oblici geološke i biološke različitosti u najširem smislu. Specijski diverzitet (diverzitet vrsta) odlikuje se najvišim stepenom endemičnosti na prostoru Evrope.

Bosna i Hercegovina se prostire kroz tri različite geološke i klimatske regije (Mediteranska, Eurosibirska-boreoamerička i Alpska-visokonordijska regija). Područje opštine Višegrad pripada eurosibirsko-boreoameričkoj regiji. Na teritoriji opštine Višegrad prisutni su prelazni elementi ilirsko-mezijske provincije, o kojima je više detalja navedeno u odjeljku Biodiverzitet opštine Višegrad.

Svaka od geobotaničkih provincija ima specifičan tip vertikalnog rasporeda klimaregionalne vegetacije, mada se može definisati jedna opšta šema vertikalnog zoniranja po provincijama: najniži je brežuljkasti pojas hrastovih šuma, iznad je brdski pojas bukve i jele, zatim gorski pojas šuma bukve, jele i smrče, slijedi niži predplaninski podpojas (subalpske bukve/smrče/munike) i na kraju viši predplaninski pojas bora krivulja. Unutar klimatogenih šuma po pravilu su prisutni brojni orografski, hidrološko-geološko-edafski, kao i paleo-botanički (reliktni) tipovi primarne vegetacije, širokog ekološkog dijapazona i raznovrsnog florističkog sastava. Ovi trajni stadijumi vegetacije daju osnovni pečat fitogeografskim provincijama. Međutim, sadašnja vegetacija je dodatno usložnjena raznovrsnim i dugotrajnim djelovanjem čovjeka, pa su pored primarnih prisutni i ekosistemi različitog sastava i nivoa od primarnih.

Na području BiH nalaze se brojni razvojni centri endemizma, te centri reliktnosti –refugijumi tercijarne flore i faune, koja se upravo u specifičnim klimatskim uslovima održala i do danas. Uzevši u obzir broj vrsta i relativno malu površinu zemlje, Bosna i Hercegovina spada među najbogatije zemlje u Evropi po biodiverzitetu. Čak 30% ukupne endemične flore Balkana (1.800) vrsta se nalaze u BiH. BiH također raspolaže izuzetno visokim stepenom diverziteta biotopa. Tome doprinosi specifična orografija, geološka podloga, hidrologija i ekoklima9.

9 Izvor: Prvi nacionalni izvještaj BiH prema Konvenciji o biološkoj raznovrsnosti (na osnovu koga je pripremljen Nacrt Strategije i akcionog plana za zaštitu biološke i pejzažne raznovrsnosti BiH)

49

Živi svijet na različitim staništima Bosne i Hercegovine danas tvori brojne zajednice i ekosisteme specifične samo za prostor Balkana, šire i Evrope, što govori o visokom stepenu endemičnosti unutar biološkog, odnosno ekološkog diverziteta.

Biodiverzitet opštine Višegrad i šire oblasti

Podaci o biodiverzitetu opštine Višegrad navedeni u ovom dokumentu preuzeti su uglavnom iz dostupnih strateških dokumenata, osim gdje je naveden drugi izvor, za specifična pitanja (Ekološko-vegetacijska rejonizacija Bosne i Hercegovine i Natura2000 Bosna i Hercegovina). Veliku pomoć u prikupljanju podataka pružili su predstavnici Šumskog gazdinstva „Panos“ iz Višegrada, na čemu im se i ovom prilikom zahvaljujemo.

U ekološko-vegetacijskom pogledu (Stefanović et al., 1983), teritorija opštine Višegrad pripada prelaznoj Ilirsko-mezijskoj oblasti, Gornje-drinskom području i Višegradskom rejonu. Ilirska provincija obuhvata najveći dio teritorije BiH. Na sjevero-istoku se graniči sa mezijskom provincijom, gdje dolazi do miješanja elemenata jedne i druge provincije i nastaje prelazna Ilirsko-mezijska oblast. Mezijska provincija obuhvata krajnje sjevero-istočne i istočne dijelove BiH i predstavljena je navedenim prelaznim (trans-ilirsko-mezijska oblast ekovegetacijske podjele BiH) područjem ka tipičnoj mezijskoj provinciji, koja inače zauzima središnji dio Balkanskog poluostrva. Tako prelazna ilirsko-mezijska oblast zauzima sjeveroistočni, istočni i jugoistočni dio Bosne, na sjeveroistoku se graniči sa Pripanonskom oblasti, a na istoku i jugozapadu sa oblasti unutrašnjih Dinarida.

Prelaznu ilirsko-mezijsku oblast karakteriše brdski pojas šuma cera i sladuna (Quercetum-frainetto cerridis), sveze Quercion farnetto. Unutar nje se javljaju zonalne zajednice čistih šuma cera, cera i kitnjaka, balkanskog kitnjaka; azonalne higrofitne zajednice u nizinima itd. Degradacijom klima-šume nastaju šibljaci sveze Prunion spinosae. Brdske šume bukve ovdje imaju snažan pojas. Unutar ovog pojasa vegetacijski kolorit upotpunjuju razne fitocenoze; specifičnost provincije su kanjonski ekosistemi paleo-karaktera (podsveza Fago-Corylenion colurnae: mečje lijeske, balkanskog klena, oraha, crnog graba i dr.), kao i razne zajednice prelazne sveze Quercion petraeae-cerridis. Gorske šume bukve-jele-smrče su često obogaćene sukcesijama sa bijelim borom, omorikom i dr.). Podplaninski pojas karakterišu šume smrče.

50

Flora i vegetacija10

Slika br. 4. Borova šuma

Izvor: ŠG „Panos“

Za Višegradski rejon ovog područja karakteristično je da pripada ofiolitskoj zoni Dinarida koju karakterišu veoma heterogene orografsko-edafske i vegetacijske prilike. Mozaično se smjenjuju različite hrastove fitocenoze, fitocenoze crnog bora (Pinetum nigrae serpentinicum et Pinetum nigrae baziferens) te fitocenoze bukve, odnosno bukve i jele (sa smrčom).

Višegradski rejon, u okviru Gornje-drinskog područja, zauzima dio istočne Bosne, od rijeka Lima i Drine, do granice sa Srbijom. Orografski pripada brdsko-planinskom pojasu, od 350 m do 1.389 m nadmorske visine (vrh Velike Varde). U geomorfološkom pogledu, ovo je vrlo razveden rejon, uglavnom izgrađen od serpentinita, kiselih silikatnih stijena, krečnjaka i 10 Izvor: Stevanović et al. (1983): Ekološko-vegetacijska rejonizacija BiH

51

dolomita. U dolinama rijeka obrazovane su aluvijalne ravni. Najzastupljeniji tipovi zemljišta su eutrični kambisoli na serpentinitu i distrični kambisoli na kiselim silikatnim stijenama, kao i zemljišne kombinacije mozaičnog tipa kalkomelanosola, kalkokambisola i luvisola na krečnjaku, zatim rendzine na dolomitu, eutričnog kambisola i fluvisola.

Ovo je izrazito šumski rejon, koji posebno karakterišu zemljišta razvijena na serpentinitu (gdje postoji neuravnotežen odnos između Ca:Mg, a zemljišta su plitka i suha).

Realna šumska vegetacija sastoji se iz dominantnih šuma crnog bora na eruptivnim stijenama: peridotitu – serpentinitu, gabru i dijabazu (Erico-Pinetum serpentinicum, Pinetum nigrae baziferens), na dubljim zemljištima šume sladuna i cera (Quercetum frainetto-cerris), a iznad njih šume cera i kitnjaka (Quercetum petraeae-cerris). Od ostalih rasprostranjene su šume bukve (Luzulo-Fagetum et Fagetum montanum illiricum), šume bukve i jele (sa smrčom) (Fago-Abietetum=Abieto-Fagetum silicicolum et Abieti-Fagetum illyricum), na različitim geološkim podlogama (amfiboliti, amfibolitski škriljci, pješčari-glinci, krečnjaci itd.). Sporadično, na ekstremno toplim položajima u klisurama rijeka, rasprostranjene su šume bijelog graba (Carpinetum orientalis illiricum). Od bukovih šuma zastupljena je i termofilna varijanta sa crnim grabom (Ostryo-Fagetum), najčešće na sjevernim kanjonskim stranama Drine i njenih pritoka (Rzava i dr).

Poseban značaj, sa stanovišta zaštite, ima zajednica crnog bora (Seslerio sorbicae-Pinetum) na jako toplim peridotitskim padinama, nagiba i preko 40o u kojima je karakteristična flora serpentinofita. U okviru šuma crnog bora (sveza Pinion nigrae) na ovom području je zastupljena zajednica crnog bora na plitkim krečnjačkim crnicama (Laserpitio sileri-Pinetum nigrae), koju odlikuje mnoštvo kserofita (crni grab, ruj i dr.).

Poseban značaj imaju zajednice Pančićeve omorike (Picea omorika), nađene na nekoliko mjesta, kao i šume ove vrste sa bukvom, jelom i smrčom. Pančićeva omorika je zaštićena (Uredba o Crvenoj listi zaštićenih vrsta flore i faune - Službeni glasnik Republike Srpske, br. 124/12) i sa posebnim mjerama gazdovanja.

Slika br. 5. Pančićeva omorika

52

Izvor: ŠG „Panos“

Potencijalnu šumsku vegetaciju predstavljaju šume crnog bora kao trajni stadijum vegetacije, šume sladuna i cera kao klimatogene, a iznad su šume kitnjaka i cera i šume kitnjaka. Dijelovi ovog rejona pripadaju i klimatogenim šumama bukve i jele (sa smrčom).

Šume i šumska staništa11

Šume predstavljaju značajno bogatstvo i veliki prirodni potencijal opštine Višegrad i obuhvataju preko 50% teritorije. Uzgoj, zaštitu i eksploataciju šuma obavlja Šumsko gazdinstvo “Panos” iz Višegrada, koje provodi mjere zaštite od čovjeka, biljnih bolesti i 11 Izvor: ŠG „Panos“

53

požara. U cilju zaštite i očuvanja ovog potencijala, prioriteti su: pošumljavanje goleti i ostalih površina podesnih za uzgoj drveća, unapređenje mjera zaštite od požara i stavljanje određenih zona pod zaštitu.

Šumsko gazdinstvo „Panos“ (ŠG „Panos“) upravlja i gazduje šumsko-privrednim područjima u Višegradu i Rudom, na ukupnoj nespornoj površini od 43.527,29 ha i uzurpaciji od 2.596,44 ha. Na visoke šume sa prirodnom obnovom otpada 22.416,57 ha. Površina šumskoprivrednog područja u opštini Višegrad je 24.113,43 ha. Područje kojim gazduje ŠG „Panos“ graniči se sa Republikom Srbijom, prema opštinama Bajna Bašta, Užice i Priboj, kao i sa opštinama Republike Srpske - Čajniče, Novo Goražde i Rogatica. Ovo područje karakterišu izrazito planinski grebeni sa visokim gorjem gdje su najzastupljenije sastojine crnog bora, na strmim padinama i obalama prema riječnim koritima Drine, Lima i Rzava.

Šumsko gazdinstvo „Panos“ svake poslovne godine izrađuje Proizvodno–finansijski plan gazdovanja, gdje su poslovi, mjere, zadaci i aktivnosti usmjerene na čuvanje i zaštitu šuma, njegu i održavanje postojećih šumskih kultura, pošumljavanja, iskorištavanje šuma (sječa, izrada, privlačenje i realizacija šumskih drvnih sortimenata), u skladu sa realnim mogućnostima šumskih sastojina i odredbama Šumskoprivredne osnove za Višegradsko šumskoprivredno područje sa periodom važnosti od 2004-2013. godine. Planirani obim sječe i proizvodnje iskazuje se po kategorijama šuma podesnim za gazdovanje (visoke šume sa prirodnom obnovom, degradirane visoke šume, šumske kulture, izdanačke šume) i unutar svake od tih kategorija odvojeno po vrsti drveta, vrsti sječe (redovne sječe, vanredne sječe). Planira se i količina ogrijevnog drveta za maloprodaju u dubećem stanju koja se odnosi na prodaju lokalnom stanovništvu. U okviru redovnog gazdovanja podizane su šumske kulture, najčešće kulture crnog bora na odgovarajućim staništima, plitkim crnicama i plitkim zemljištima na peridotitima i eruptivima.

Šumsko gazdinstvo „Panos“ kao organizacioni dio Javnog preduzeća šumarstva „Šume Republike Srpske“ dobilo je prestižni FSC certifikat za gazdovanje šumama koji važi do marta 2013. godine i podložan je uspješnim godišnjim kontrolnim pregledima. Prema definiciji, „FSC certifikacija gazdovanja šumama znači da se šumom i šumskim zemljištem gazduje prema strogim ekološkim, socijalnim i ekonomskim standardima“. Sa stanovišta biodiverziteta vodi se računa o očuvanju mješovitosti vrsta sa ciljem da se identifikuju komponente biološkog diverziteta koje treba zaštititi i održivo koristiti, kao i da se, u onim kompleksima gdje je ona narušena, sa vještačkom obnovom ponovo uspostavi.

Kada je riječ o kategorizaciji šuma svakako je najvažnija Kategorija visokih šuma sa prirodnom obnovom koja je u tabeli koja slijedi predstavljena Gazdinskim klasama po rednim brojevima od 1 do 7, dok ostale klase pripadaju ostalim kategorijama šuma i imaju više ulogu kao zaštitne šume u odnosu na privredni značaj.

54

Gazdinske klase u ŠPP „Višegradsko“

Red. br. Šifra Naziv Gazdinske klase

Visoke šume sa prirodnom obnovom

1. 1103 Sekundarne šume bukve u pojasu šuma bukve i jele sa smrčom na kiselim smeđim i ilimerizovanim, dubokim zemljištima na kiselim silikatnim stijenama

2. 1108 Visoke šume bukve termofilnog karaktera (sa crnim grabom) na seriji krečnjačkih i dolomitnih pretežno plitkih zemljišta

3. 1109 Sekundarne šume bukve u pojasu šuma bukve i jele sa smrčom na seriji krečnjačkih, pretežno plitkih zemljišta

4. 1111 Sekundarne šume bukve u pojasu šuma bukve i jele sa smrčom na seriji dubokih smeđih, kiselih smeđih i ilimerizovanih zemljišta na silikatno-karbonatnim stijenama

5. 1208 Šume bukve i jele sa smrčom na eutričnim smeđim, kiselim smeđim i ilimerizovanim, dubokim zemljištima na bazičnim i kiselim silikatnim stijenama

6. 1209 Šume bukve i jele sa smrčom na seriji krečnjačkih, pretežno plitkih zemljišta

7. 1210 Šume bukve i jele sa smrčom na seriji krečnjačkih, pretežno dubokih zemljišta

8. 1223 Šume bukve i jele sa smrčom na seriji smeđih, kiselo-smeđih i ilimerizovanih zemljišta na silikatno-karbonatnim stijenama

9. 1229 Šume Pančićeve omorike na seriji krečnjačkih i

55

dolomitnih, pretežno plitkih zemljišta

10. 1312 Šume crnog bora na eutričnim smeđim, pretežno plitkim zemljišta na peridotitima (serpentinima)

11. 1313 Šume crnog bora na seriji krečnjačkih i dolomitnih, pretežno plitkih zemljišta

12. 1316 Šume crnog bora na smonicama i eutričnim smeđim zemljištima na gabru dijabazu i spilitu

13. 1319 Šume crnog bora na dubokim kiselim smeđim zemljištima i na kombinacijama smeđeg krečnjačkog zemljišta i ilimerizovanim zemljištima na kiselim silikatnim i silikatno-karbonatnim stijenama

14. 1415 Visoke šume hrasta kitnjaka i šume sladuna i cera na eutričnim smeđim i kiselim smeđim zemljištima na bazičnim i kiselim silikatnim stijenama

15. 1418 Visoke šume hrasta kitnjaka na seriji krečnjačkih i dolomitnih, pretežno plitkih zemljišta

1. 2000 Visoke degradirane šume

2. 3000 Šumske kulture

3. 4000 Izdanačke šume

4. 5000 Površine podesne za pošumljavanje i gazdovanje

5. 6000 Površine nepodesne za pošumljavanje i gazdovanje

6. 7000 Uzurpacije

Šume visoke zaštitne vrijednosti nalaze se na površini od 1.110,60 ha u sklopu kojih su i sjemenski objekti koji su upisani u registar proizvođača šumskog sjemena i sa kojima se gazduje na odgovarajući način kako bi se sačuvale i unaprijedile postojeće vrijednosti.

56

Izdvojena su područja koja na globalnom, regionalnom i državnom nivou imaju važne koncentracije biodiverziteta i kao područja u cilju zaštite vodotoka kanjona rijeka Drine i Lima.

Degradacija šumskih staništa i pritisci na šume kao prirodni resurs

Različiti stepeni degradacije su utvrđeni u termofilnim bukovim šumama (sa crnim grabom), u bukovim šumama u pojasu šuma bukve i jele (sa smrčom), na plitkim krečnjačkim i na bazičnim i kiselim silikatnim zemljištima, kao i šumama crnog bora na silikatnim zemljištima. U jačem procesu degradacije su nastale izdanačke šume sekundarnog karaktera u pojasu šuma bukve i jele (sa smrčom), zatim izdanačke šume kitnjaka i izdanačke šume termofilnih lišćara, koje su uglavnom rasprostranjene na kanjonskim stranama, na plitkim krečnjačkim zemljištima.

Posljednji stepeni degradacije su pojava šibljaka i goleti unutar pojasa kitnjakovih šuma, sve do pojasa bukovo-jelovo-smrčevih šuma.

Govoreći o šumarstvu kao grani privrede i njegovom odnosu prema zaštiti i očuvanju životne sredine na ovim prostorima u faktore koji ugrožavaju šume kao prirodni resurs koji pruža nezamjenljive usluge ekosistema su: požari, snjegolomi, ostali vidovi izazivanja štete i narušavanja prirodne ravnoteže manje su izraženi kao klizišta, erozije, bolesti šumskog drveća itd.

Posljednji veliki snjegolom se dogodio u mjesecu decembru 1999. god. kada je pod težinom mokrog i teškog snijega došlo do izvala velikog broja stabala i pucanja grana. Ukupna šteta je iznosila cca 20 000 m³ drvne mase, a što odgovara jednogodišnjem etatu.

Svojom učestalošću posljednjih godina i destruktivnim djelovanjem na ekosistem u cjelini, požari predstavljaju značajnu prijetnju biološkoj raznovrsnosti. Osim u šumama, požari su u opštini Višegrad zabilježeni i na deponijama raznog materijala, kao i na poljoprivrednim površinama i drugim mjestima, ali sa potpuno drugačijim uticajem na stanje životne sredine. Požari nisu štetni samo po uništavanju biomase i emitovanjem raznih materija u atmosferu, nego i zbog destrukcije stanišnih uslova i teškoćama kod obnove požarišta bilo prirodnim i vještačkim putem.

Sanacija opožarenih površina je od presudnog značaja u cilju sprečavanja pojave potkornjaka i drugih štetočina i bolesti, kao i u cilju zaštite zemljišta od erozije i zakorovljavanja. Analiza učestalosti šumskih požara u posljednjih dvadesetak godina

57

pokazala je da su požari najčešći u šumama crnog i bijelog bora, te da im je uzrok najčešće nepoznat.

U toku godine uočljiva su dva kritična perioda u martu i avgustu. Razlozi su isušeno zemljište u vrijeme tzv. proljetne suše i rani radovi u poljoprivredi, dok su to u avgustu osim suše i vrlo visoke temperature. Prizemni požari su zastupljeniji u proljeće, dok su visoki požari najučestaliji u vrijeme ljetnih suša i visokih temperatura.

Od ostalih požara na životnu sredinu najveći uticaj imaju požari sa raznih deponija i njihovo djelovanje se ispoljava u emitovanju niza štetnih supstanci u vazdušnu sredinu. Najveći problem čine nesagorjele ili polusagorjele supstance. Između ostalih ponajviše se pažnje posvećuje: raznim oksidima azota, sumpora i ugljenika, kao i grupi lako isparljivih organskih jedinjenja.

Od posebnog značaja za zaštitu je očuvanje područja koje nastanjuje Pančićeva omorika. O njenoj vrijednosti kao endemo-reliktnoj vrsti, puno je istraživao i pokušavao na sve načine da zaštiti još inženjer Pavle Fukarek, koji je dao značajan doprinos u proučavanju biološke raznovsrnosti (u vrijeme njegovog rada ovaj termin još uvijek nije bio u upotrebi) tada Narodne Republike Bosne i Hercegovine. Fukarek (1956) navodi da: “Od vremena kada su prvi put bile otkrivene sastojine Pančićeve omorike, pa do danas, mnogo se u njima štošta izmijenilo. Te izmjenjene prilike u njenim staništima negativno su se odrazile na njeno širenje, ugrozile su njen opstanak, pa čak potpuno zbrisale njeno postojanje na mnogim mjestima...”. Još tada, sredinom dvadesetog vijeka prošlog milenijuma, uočeno je smanjenje areala ove vrste, pod uticajem antopogenih faktora. Fukarek navodi da je i sam dosta obilazio i istraživao i uočio probleme nestanka ove vrste sa nekih lokaliteta i u tadašnjem „višegradskom srezu: „Ja sam imao prilike da opišem detaljno one neprocjenjive štete, koje su nastale u poslijeratnim godinama (misli se na II svjetski rat, prim. autora), kada je u

šumskim požarima potpuno uništeno preko polovine sastojina Pančićeve omorike na našem području. U nepovrat su tada otišle i one sastojine u klancu Crnog Potoka kod sela Luke u srebreničkom srezu, pa poznata sastojina na Dobrotušu, pa one pod Starogorskim Stijenama, zatim krasna sastojina na Štuli ispod Stoca, isto kao i one u Smrčevom Točilu, za koje je već i ranije bilo predlagano da se izdvoje kao nacionalni park. Dalje navodi da nisu samo požari uzrok nestanka Pančićeve omorike, nego i čovjek: „Nekadašnji upravitelj šumarije u Višegradu, Karoly, pisao je u Šumarskom listu još 1921. godine o sastojinama Pančićeve omorike i među ostalim navodio je slučaj kako su trgovci drvetom iz Višegrada vješto zaobilazili propise ugovora o kupnji drveta, te sjekli u sastojinama nad rijekom Drinom drvo Pančićeve omorike, umjesto kupljene jele ili obične smrče. Koliko je stotina, pa možda i hiljada stabala posječeno dok se otkrila ova prevara, ne može se utvrditi, ali je sigurno da je tom prilikom Pančićeva omorika nestala iz mnogih sastojina gdje su danas preostale samo jele, bukve, obične smrče i crni borovi”…” O. P i š k o r i ć , također upravitelj

58

šumarije u Višegradu, pisao je o Pančićevoj omorici u Šumarskom listu 1934. godine, a među ostalim i to, da su seljaci iz okolnih sela Kamenice, Klašnika i drugih, sjekli Pančićevu omoriku za stožine i tako u sastojini na Rakovcu ostavili samo dva kržljava primjerka, koja nisu bila sposobna ni za kakvu potrebu”...” I ja sam imao prilike da vidim devastirane dijelove sastojine Pančićeve omorike na Gostilji kod Višegrada. Tu su bile, u sredini guste sastojine, posječene “na golo”, po nekoliko hektara velike površine…”

Još tada je bilo pokušaja da se sakupljaju sjemenke Pančićeve omorike, “češeri”, koji su bili na vrhu stabala, pa su se dječaci peli do vrha da ih skidaju, ili čak sijeku grane sa njima, čime se drvo povrijeđivalo. Ovaj problem takođe navodi Fukarek (1956), da je “sjeme vrlo skupocjeno i treba ga što više sabrati, pa se možda ne vodi dovoljno računa o načinu kako se bere”. On predlaže strogi nadzor tokom branja i opremanje berača adekvatnim napravama za sakupljanje “češera” sa vrha stabala Pančićeve omorike.

Na kraju Fukarek (1956) navodi da: “Nakon svih tih mogućih i nemogućih šteta u sastojinama, te nakon posljeratnih požara koji su naročito bili žestoki u planinskim šumama oko rijeke Drine, preostalo je na području NR BiH svega još nekoliko manjih i dvije veće sastojine Pančićeve omorike...” Od kojih su, prema njegovim nalazima, tri bile u višegradskom srezu. On predlaže i mjere zaštite: “Ove sastojine treba bez odlaganja zaštititi na taj način, što će se izdvojiti iz redovnog gospodarenja i u njima sprovesti potpuna zaštita svih stanišnih i sastojinskih odnosa. Pod zaštitom ima da se podrazumijeva ne samo zabrana sječe i paše, nego i ograničeno sabiranje sjemena i isključivanje svega onoga što bi moglo škoditi daljem razvitku ili zdravstvenom stanju sastojine. Izdvajanje sastojina treba da se izvede tako, da one obuhvate i jedno okolno uže zaštitno područje u kojem se gospodarenje mora ograničiti samo na slučajna iskorišćavanja. Ovdje treba odmah naglasiti da jednostavna zabrana sječe stabala (predviđena u Zakonu o šumama) nije dovoljna da bi se njome zaštitila Pančićeva omorika. Ona je vrlo osjetljiva vrsta i svaki zahvat u sastojinama mijenja znatno ekološke uslove koji su osnovni uslov za njen opstanak. Sječa drugog drveća u neposrednoj blizini stabala i podmlatka Pančićeve omorike može katkad posredno izazvati njeno sušenje i ugibanje. Zbog toga su rezervati, u kojima će se voditi strogi nadzor nad svakim zahvatom, jedino sredstvo kojim se može očuvati Pančićeva omorika u njenim prirodnim nalazištima”.

Zaštićena područja

Trenutno na teritoriji opštine Višegrad ne postoji ni jedno zaštićeno dobro. Prostornim planom Republike Srpske do 2015. godine predviđeno je formiranje Rezervata biosfere Drina koji bi zahvatio teritoriju Republike Srpske i Srbije. Rezervat biosfere Drina bi se

59

prostirao na površini od 1.148 km2, od čega je na teritoriji RS predviđena teritorija pod zaštitom od 626 km2. Jedna od opština na čijoj teritoriji bi bilo zaštićeno prirodno dobro na međunarodnom nivou je i opština Višegrad (pored opština Srebrenica i Rogatica u Republici Srpskoj).

U dokumentu LEAP opštine Višegrad, koji je bio urađen za period od 2004-2010. godine (čija revizija nije rađena), a koji su izradili eksperti Ekološkog društva „Drin-tim“ iz Višegrada, pominje se inicijativa za zaštitu područja u opštini Višegrad, gdje se nalazi stanište Pančićeve omorike, na lokalitetu Velikog Stoca. Ovo se ujedno i uklapa u niz inicijativa, kako na međunarodnom, tako i na državnom nivou.

Već je napomenuto da je procenat zaštićenog područja u Bosni i Hercegovini izuzetno mali, svega 2%, samo dva nacionalna parka su u Republici Srpskoj ("Sutjeska" i "Kozara"), a konstantno se vrše aktivnosti kako bi se ovaj procenat znatno uvećao, jer za to postoje opravdani razlozi.

Kada je riječ o Višegradskom području razlozi za to su blizina Nacionalnog parka "Tara", kao i rijeke Drine, tj. jezera "Perućac", oni daju niz prednosti ovom području da se stavi pod zaštitu, a možda bi najbolje rješenje bilo da zajedno sa Nacionalnim parkom "Tara" čini jedinstvenu cjelinu. U tom slučaju prijedlog granica zaštićenog područja bi predstavljao sjeveroistočni dio opštine i granice ove zone bi išle od uliva Brusničkog potoka u rijeku Drinu uzvodno potokom do granice Republike Srpske i Srbije do utoka potoka Gladne vode u Brusnički potok, a dalje kosom do seoskog puta Kamenica – Jagoštnica i putem do dola između Velikog Stoca i Mokre kose, a odatle uz dolinu do raskrsnice seoskih puteva od Dikave do Vlaške vode. Na tom mjestu granica zone napušta državnu granicu i ide seoskim putem do vrela Vlaške vode, a dalje na trigonometar Peć 1.420 m.n.v., te kosom u pravcu zapada do trigonometra Rogopek 1.340 m.n.v. Sa Rogopeka ide na jug do vrela Vodice iznad

sela Pozderčići odakle produžava prema zapadu seoskim putem iznad sela Filipovci sve do kamionskog puta Višegrad – Kamenica kod sela Klašnik. Dalje granica ide putem prema Kamenici do mjesta gdje se na kosi sastaje sa seoskim putem koji dolazi od zapada sa kote 918 i ide dalje u pravcu jugozapada iznad sela Rujišta na kotu 748 i nastavlja kosom preko tamne pećine istočno od sela Gajevi, na obalu Drinskog jezera "Perućac", te nizvodno do Brusničkog potoka na polaznu tačku. Unutar gore opisanih granica locirane su najviša kota u opštini Višegrad , Veliki Stolac 1.675 m.n.v. i najniža kota opštine Višegrad, jezero Drine 291 m.n.v.

Prema važećim propisima u Bosni i Hercegovini i Republici Srpskoj, da bi se jedan dio životne sredine izdvojio kao "zaštićena zona", potrebno je izraditi tehnički prijedlog koji bi trebao da sadrži:

60

1. Prostorni plan područja (površina područja sa opisom granica i priloženim mapama, opis područja (geologija, hidrologija, biodiverzitet, prirodno nasljeđe itd.), klima sa ekološkom rejonizacijom područja, dosadašnja djelatnost čovjeka (privredna, stručna, naučna itd.), razlozi za pokretanje postupka i njihova opravdanost).

2. Zakonska regulativa (pravne norme na osnovu kojih se vrši izdvajanje područja i prijedlog za pokretanje postupka)

3. Implementacija (upis u spisak zaštićenih područja i izrada plana gazdovanja).

U Lokalnom akcionom planu za biodiverzitet opštine Višegrad nalazi se dio potrebnih podataka, koji su ažurirani, na osnovu literaturnih podataka. Detaljniju analizu sa Studijom zaštite trebalo bi da izvrši Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske, u čijoj je nadležnosti izrada prethodne Studije zaštite. Inicijativa lokalne uprave, zajedno sa zainteresovanim stranama, imala bi veliki značaj u donošenju odluke o stavljanju pomenutog područja pod zaštitu, a što bi bilo u skladu sa smjernicama datim i u Prostornom planu Republike Srpske do 2015. godine, vezano za povećanje procenta zaštićenih područja.

Višegradsko okruženje je doživjelo velike promjene izgradnjom akumulacija na Drini i hidroelektrana Bajina Bašta i Višegrad, što je dovelo do migracionih kretanja stanovništva, mikroklimatskih promjena i niza promjena u društvenim odnosima. Životna sredina je pretrpjela niz naglih promjena i opterećenja, pritisak na biodverzitet je povećan i konstantno traje. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet će s toga jasno definisati prioritete koje će lokalna zajednica u skladu sa svojim kapacitetima i zajedno sa nacionalnim strukturama, težiti da ostvare u narednom periodu, kako bi se ublažila i otklonila negativna dejstva antropogeno nastalih struktura na biodiverzitet.

Zaštićene vrste i kategorije zaštite

U skladu sa Međunarodnim FSC standardima, ŠG „Panos“ je imalo obavezu da identifikuje i dokumentuje prisustvo rijetkih, ranjivih, ugroženih i endemskih vrsta i njihovih staništa na ŠPP „Višegradsko“. Podaci o vrstama preuzeti su iz dokumentacije ŠG „Panos“.

Najznačajnija je Pančićeva omorika (Picea omorika) o kojoj je dosta detalja navedeno iz prethodnog perioda. Danas je ova vrsta zaštićena kao endemo-relikt balkanskog poluostrva i njeno prirodno stanište je na području Velikog Stoca ( 1.540 m.n.v.) i Gostilje na visini od oko 1.100-1.300 m. Pančićeva omorika raste na strmim i kamenitim terenima pretežno

61

sjeverne ekspozicije i formira čiste sastojine ili se mješa sa bijelim i crnim borom, jelom, bukvom, javorom brezom, jasikom, crnim grabom i drugim vrstama.

Slika br.6. Pančićeva omorika

Izvor: ŠG „Panos“

Fukarek (1956) navodi u “Višegradskom srezu” jednu od sastojina Pančićeve omorike na području Gostilja. To je jedno od najpristupačnijih nalazišta Pančićeve omorike, nalazi se kraj samog sela Gostilje (“Gostilje Brdo”), na samoj granici sa Srbijom. Sastojina Pančićeve omorike nalazi se tu na sjevernim strmim padinama brda Gostilje, na visini od oko 1.100—1.300 m, na krečnjačkoj podlozi, koja na mnogo mjesta poput rebara i velikih blokova izlazi na površinu. Ovdje je ona izmiješana sa smrčom, bukvom, jelom, jasikom, jarebikom, crnim borom i drugim vrstama, među kojima se naročito ističu na kamenitim grebenima mukinja i crnograb u manjem broju. Sastojina je, dosta decenijama uništavana sječom, na više hektara. Takođe problem predstavlja i potkornjak koji utiče na smanjenje broja stabala. Predloženo je (Fukarek, 1956) da se izdvoji i zaštiti rezervat ove vrste, koji bi trebalo da

62

obuhvati oko 40—50 ha sastojina Pančićeve omorike, zajedno sa jednim nešto širim zaštitnim pojasom. Rezervat je trebalo da se osnuje na terenu državnog vlasništva, sa zabranom sječe, koja je i dosada bila na snazi (uz proširenje i na druge vrste, a ne samo na Pančićevu omoriku), vodeći računa o interesima svih. Međutim, osnivanje rezervata nije zaživjelo u praksi.

Druge dvije sastojine koje navodi i Fukarek (1956) su na Velikom Stocu. Sjeverne i sjeveroistočne strme padine brda Veliki Stolac obrasle su u to vrijeme sigurno najljepšom i naprostranijom starom sastojinom Pančićeve omorike. Ovdje su sastojine uglavnom čiste Pančićeve omorike, koja se smjenjuje sa mješovitim sastojinama na kamenitim rebrima, gdje uz Pančićevu omoriku raste i crni bor, jasika, pa čak i jedan makljen! U rubne sastojine umiješane su druge vrste: jela, bukva i breza. Sastojine se nalaze na nadmorskoj visini od oko 1.100—1.500 m i obuhvataju približno oko 35 ha. Nekada je ovdje postojalo oko 38.000 odraslih stabala, podmladak je mjestimičan, a negdje i vrlo dobro razvijen. 1947 godine šumski požar uništio je jedan dio ove sastojine (na zapadnom kraju), a istovremeno i nekoliko starih stabala Pančićeve omorike koja su se nalazila zapadno od glavnog niza sastojina, u mješovitoj šumi bukve, jele i obične smrče na mjestu zvanom Vrata.

U blizini, u pravcu sjeverozapada, na udaljenosti od oko 1.500 m od sastojine na padinama Stoca, nalazila se još jedna manja sastojina Pančićeve omorike, na mjestu zvanom Božurevac, na nadmorskoj visini od oko 1.000—1.250 m, na sjevernoj, odnosno sjeveroistočnoj ekspoziciji. Sastojina je bila mješovita— jela, smrča i bukva — sa oko 50 stabala Pančićeve omorike, ali bez njenog podmlatka. To su stara stabla visine od 30 m, koja se u donjem dijelu sastojina suše i ugibaju. Sastojina je nekada bila prostranija, odnosno, sa većim brojem stabala Pančićeve omorike. Usljed sječe svedena je na današnju površinu i na navedeni broj preostalih stabala Pančićeve omorike.

Neposredno ispod samog Velikog Stoca, na sjevernoj strani, ispod Karaule Štule, odnosno, nad Brusničkim Potokom nekad se nalazila poznata sastojina Pančićeve omorike na nadmorskoj visini od 850 do 950 m. Ovu sastojinu, pošto je bila lakše dostupačna, posjećivali su brojni naučnici i većina njih smatrala je da je tu drveće izraslo iz sjemena, koje je vjetar donio iz susjedne, nadvišene sastojine Pančićeve omorike na padinama Velikog Stoca. Nije isključeno da je tu bilo davno i požarište. To je bila jedinstvena, jednodobna, vrlo gusta (16.000 stabala po ha!), gotovo čista sastojina mladih Pančićevih omorika, oko 15—18 m visine, na vrlo strmim kamenitim padinama ispod stare granične karaule. Požari 1947. godine uništili su cijelu ovu sastojinu, koja nije mogla da se obnovi.

Bio je prijedlog (Fukarek, 1956) da se ovo požarište, zajedno sa sastojinama Pančićeve omorike na Božurevcu, pripoji sastojini pod Velikim Stocem i obrazuje jedan veći rezervat od najmanje 200 do 300 ha, kako bi se Pančićeva omorika ovdje zaista očuvala i eventualno

63

prirodno povratila na svoja stara staništa. U tome rezervatu bi bili zadovoljeni i šumsko-uzgojni interesi.

Zeljasta endemska vrsta na području Višegrada je Vilina vlas (Adiantum capillus veneris), specifična vrsta paprati koja raste u okruženju višegradske banje u blizini termalne vode. Ime je dobila po vlaknastim i dugim listovima.

Slika br.7. Vilina vlas

Izvor: ŠG „Panos“

Tokom izvođenja radova u Izvedbenim projektima ove vrste su navedene i ucrtane na kartu sa ciljem zaštite.

U prilogu 1 dat je spisak biljnih vrsta koje su registrovane na ŠPP „Višegradskom“, a navedene su i endemske i zaštićene vrste i lokaliteti na kojima se nalaze.

U prilogu 2 nalaze se vrste gljiva registrovane na ŠPP „Višegradskom“.

64

Fauna

U opštini Višegrad, na ŠPP „Višegradskom“ ustanovljeno je posebno lovište „Kamenica“ kojim gazduje Šumsko gazdinstvo „Panos“ Višegrad. Nalazi se u Istočnom dijelu Republike Srpske u srednjem toku rijeke Drine, obuhvata šire područje Babine gore, Velikog Stoca i lijevu stranu slivnog područja Brusničkog potoka. Sa istočne i sjeverne strane naslanja se na Drinu, odnosno akumulaciono jezero Perućac.

Slika br. 8. Lovište Kamenica

Izvor: ŠG „Panos“

Ukupna površina lovišta je 3.842ha na nadmorskoj visini od 291m – 1.675 metara. Lovište je planinskog tipa. U lovištu se posebna pažnja posvjećuje uzgoju i zaštiti divljači gdje su vidljivi rezultati kod svih vrsta divljači kako u brojnom stanju tako i u trofejnoj vrijednosti.

Prehrana divljači se vrši u toku cijele godine, na hranilištima, a sa većim intenzitetom u toku zime. Iznosi se zrnasta hrana i hrana životinjskog porijekla.

65

Lovište naseljavaju autohtone vrste divljači, koje su od davnina naseljene na ovom području.

Osnovne vrste divljači u lovištu su : srna, medvjed, divlja svinja, vuk i lještarka.

Stalno zaštićena divljač su: vidra, vjeverica, suri orao, sivi soko, sove (ušara i ćuk). Ostala lovostajem zaštićena divljač su zec i veliki puh.

Migratorna divljač su: divlja patka, divlji golub, grlica i siva čaplja.

Divljač van režima zaštite, autohtone vrste divljači koje Zakon o lovstvu ne svrstava u kategoriju zaštićenih, ali su uglavnom prisutne kao stalna i prolazna divljač: lisica, divlja mačka, jazavac, kuna zlatica, kuna bjelica, velika lisica, mala lisica, jastreb, gavran, kreja, siva vrana, svraka i kormoran.

U prilogu 3 nalaze se sve vrste životinja prisutnih na ŠPP “ Višegradskom“.

Slika br. 9. Medvjed

Izvor: ŠG „Panos“

66

NATURA2000

Od Natura2000 staništa i vrsta koja su prema evopskim direktivama od značaja za zaštitu, na teritoriji opštine nalazi se nekoliko tipova staništa i populacija vrsta, prije svega kičmenjaka.

Ekološka mreža Natura2000 predstavlja biološku vezu ekološki značajnih područja, koja mogu biti prirodna, približno prirodna ili zaštićena u skladu sa nacionalnom ili međunarodnom regulativom, sa njihovim tzv. „tampon zonama“, koje su osigurane ekološkim koridorima. Tampon zone su prostori sa funkcijom da zaštite središnje zone i koridore od štetnih spoljnih uticaja po biodiverzitet (zagađenje vazduha, vode, tla, požari, poplave, isušivanje tla i sl.). Koridori su vrlo značajni jer bi trebalo da obezbijede međusobnu povezanost razdvojenih područja i da obezbijede populacijama vrsta adekvatne uslove za rasprostiranje, migratorna kretanja i genetsku razmjenu. Kao posljedica antropogenog djelovanja na prirodu, mnoga staništa su postala fragmentisana, uslijed čega je došlo do smanjenja broja i brojnosti vrsta, njihovog rasprostiranja, ali i do postepenog smanjenja i čak gubitka usluga koje smo dobijali od ekosistema. Jedan od modela koji su vlade EU usvojile na prijedlog stručne javnosti je koncept ekološke mreže Natura200012, koja za cilj ima zaustavljanje gubitka biodiverziteta i očuvanje ekosistema, kako bi se pomirila dva suprotstavljena zahtjeva („čovjek – protiv – prirode“) i uskladile potrebe zaštite biodiverziteta sa upotrebom prirodnih resursa.

U okviru publikacije „Natura2000 u Bosni i Hercegovini“, koju su uz finansijsku pomoć Ministarstva vanjskih poslova Kraljevine Norveške uradili WWF MedPo i relevantni organi vlasti odgovorni za zaštitu prirode i očuvanja biodiverziteta u BiH, dati su podaci o svim staništima i vrstama iz Dodatka I i II Direktive o staništima EU, a koja su prisutna u BiH, na osnovu podataka iz literature i djelimične terenske verifikacije u okviru terenskih istraživanja. U rezultate kartiranja inkorporirane su i sve relevantne informacije koje se odnose na abiotičku komponentu, odnosno na fizičko-geografski diverzitet prostora Bosne i Hercegovine, sa posebnim osvrtom na geološke, geomorfološke, klimatske, hidrološke i pedološke karakteristike istraživanog terena. Kartirani su svi tipovi staništa i vrsta koji su na referentnoj listi za staništa (Habitats of Annex I) i vrste (Species of Annex II) u Bosni i

12 Vlade EU su 1992. godine usvojile zakonske akte kako bi se zaštitila najozbiljnije ugrožena staništa i vrste širom Evrope. To su Direktiva o zaštiti prirodnih staništa i divlje faune i flore (skraćeno „Direktiva o staništima“), kojima se dopunjuje Direktiva o pticama usvojena 1979. godine. U središtu obe ove Direktive je stvarnje mreže lokaliteta pod nazivom Natura2000. Mreža EMERALD predstavlja zapravo produžetak mreže Natura2000 na zemlje koje nisu članice EU. Proces Natura2000 je u zemljama Jugoistočne Evrope otpočeo, u smislu mapiranja i definisanja staništa i vrsta koja je potrebno zaštititi u okviru pomenutih Direktiva, što će pravu važnost, značaj i obavezu imati tek pristupanjem zemalja JI Evrope Evropskoj Uniji.

67

Hercegovini. Mapirana staništa poslužiće kao osnov za određivanje budućih Natura2000 područja; za sada ovi podaci predstavljaju važan pomak u prikupljanju podataka i praćenju stanja prirode. Podaci o Natura2000 staništima preuzeti su iz pomenute publikacije.

NATURA2000 STANIŠTA NA TERITORIJI OPŠTINE VIŠEGRAD I OKRUŽENJU

Od mapiranih potencijalnih Natura2000 staništa u BiH, na teritoriji opštine Višegrad nalaze se acidofilne bukove šume (Luzulo-Fagion), rasprostranjene primarno u Alpskom i Kontinentalnom biogeografskom regionu. Natura2000 kod ovog staništa je 9110, a EUNIS13 kod: G1.61. To su šume bukve, a u višim položajima bukve i jele, koje se razvijaju na silikatnim supstratima – zemljištima primarno kisele reakcije. To uslovljava da su one u čitavom arealu, u srednjoj Evropi i kod nas, jedoobraznog florističkog sastava. U njima je broj vrsta reda Fagetalia manji, a preovlađuju vrste redova Quercetalia robori-petraeae i Vaccinio-Piceetalia. Broj vrsta je u cjelini znatno manji u odnosu na neutrofilno-bazične zajednice bukve.

Karakteristične vrste: Fagus sylvatica, Luzula luzuloides, Polytrichum formosum, Vaccinium myrtillus, Pteridium aquilinum, Luzula pilosa, Dicranum scoparium, Leocobryum glaucum i dr.

Ova šuma je u BiH zastupljena sa nekoliko fitocenoza. Što se tiče procjene ugroženosti, bez obzira da li se nalaze u višim zonama na dubljim glinovitijim zemljištima ili na manjim nadmorskim visinama, ove šume se eksploatišu zbog svoje privredne vrijednosti, ili su ugrožene degradacijom staništa, ako su u blizini naselja, na manjim nadmorskim visinama. Degradacijom staništa prelaze u razne acidofilne serije, od niskih bukovih šuma malog boniteta, pa sve do vriština. Potrebna su dalja istraživanja u cilju detaljnijeg kartiranja staništa, kao i fitocenološke karakterizacije i klasifikacije.

Na teritoriji opštine Višegrad i u neposrednom okruženju, registrovano je još jedno potencijalno Natura2000 stanište u BiH. To su krečnjačke stijene sa hazmofitskom vegetacijom. Sreće se u svim biogeografskim regionima u BiH (mediteranski, alpski, kontinentalni). Natura2000 kod je 8210, a EUNIS kod: H3.2.

13 EUNIS (The European Nature Information System – Evropski informacioni sistem za prirodu) je Pan-evropski sistem klasifikacije staništa, koji je razvijan između 1996. i 2001. godine od strane Evropske agencije za životnu sredinu i eksperata širom Evrope. On pokriva sve tipove prirodnih, vještačkih, vodenih i terestričnih staništa. Nova staništa koja se ne nalaze u EUNIS-ovom sistemu, dobijaju nova imena i nove kodove, u skladu sa EUNIS-ovom klasifikacijom.

68

Vegetacija pukotina krečnjačkih stijena mediteranskog i kontinentalnog područja od nizina do alpijskog pojasa pripada redovima Potentilletalia caulescentis i Asplenietalia glandulosi. Vegetacija pretežno okomitih krečnjačkih stijena kontinentalnih nižih i planinskih područja reda Potentilletalia caulescentis zastupljena je u velikom visinskom rasponu, dok su mediteranske krečnjačke stijene reda Asplenietalia glandulosi (incl. Moltkietalia petraeae) rasprostranjene u mediteranskom dijelu, na nižim nadmorskim visinama, a ponekad dosežu i dublje u kopno gdje se jače osjeti mediteranski uticaj.

Karakteristične vrste za red Potentilletalia caulescentis su: Potentilla caulescens, Ceterach officinarum, Cystopteris fragilis, Asplenium trichomanes, Asplenium ruta-muraria, Kernera saxatilis i dr. Karakteristične vrste za Asplenietalia glandulosi su: Moltkia petraea, Campanula pyramidalis, Inula verbascifolia i druge.

Krečnjačke stijene sa hazmofitskom vegetacijom su veoma rasprostranjene i česte u svim vegetacijskim zonama. Nedostaju jedino na krajnjem sjeveru uz rijeku Savu i u ravnim dijelovima kraških polja, a rjeđe su i u brdovitom pripanonskom dijelu. U okviru ovog staništa izdvaja se veći broj asocijacija, koje je potrebno definisati i mapirati za teritoriju opštine Višegrad.

Sa stanovišta procjene ugroženosti i potrebnih mjera zaštite, ovo stanište predstavlja trajni stadij vegetacije zbog specifičnih orografskih i mikroklimatskih uslova. To su nepristupačni predjeli i kao takvi sami od sebe očuvani.

Livadske zajednice su takođe jedno od važnih staništa koje ulaze u Natura2000 mrežu, kao što su suhi kontinentalni travnjaci (Festuco-Brometalia) (važni lokaliteti za kaćune). Natura2000 kod za ovo stanište je 6210, a EUNIS kod: E1.2. Ovo stanište nalazi se u okviru svih biogeografskih regiona zastupljenih u BiH. Ovaj tip staništa uključuje široki rang livadskih zajednica koje se generalno nalaze unutar klase Festuco-Brometea, odnosno unutar dva reda unutar ove klase: stepski ili subkontinentalni travnjaci reda Festucetalia valesiacae i travnjaci u submediteranskom području Brometalia erecti ili Festuco-Brometalia. U ovom drugom slučaju postoje sveze Xerobromion i Mesobromion, kao i sveza Koelerio-Phleion phleoides, koja nastaje intenzivnom ispašom ili kosidbom, to su staništa orhideja i podložni su kolonizaciji šibova. Značajna staništa orhideja se odlikuju prisustvom velikog broja vrsta orhideja i značajnom populacijom barem jedne vrste orhideje koja je rijetka ili ugrožena, kao i velikim brojem rijetkih i vrlo rijetkih vrsta orhideja.

Karakteristične vrste iz sveze Mesobromion su: Anthyllus vulneraria, Arabis hirsuta, Brachypodium pinnatum, Campanula glomerata, Carex caryophyllea, Carlina vulgaris, Centaurea scabiosa, Eryngium campestre, Koeleria pyramidata, Leontodon hispadus, Medicago sativa ssp. falcata, Ophrys apifera, Ophrys insectifera, Orchis mascula, Orchis

69

militaris, Orchis morio, Orchis purpurea, Orchis ustulata, Orchis mascula, Polygala comosa, Primula veris, Sanguisorba minor, Scabiosa columbaria.

Karakteristične vrste iz sveze Xerobromion su: Bromus erectus, Fumana procumbens, Globularia elongata, Hippocrepis comosa.

Karakteristične vrste iz sveze Festucetalia valesiace su: Adonis vernalis, Euphorbia seguierana, Festuca valesiaca, Silene otites, Stipa capillata.

Ova staništa nalaze optimum na izraženijim nagibima terena, južnim ekspozicijama i ocjeditijim tlima u brdskom i montanom pojasu u Bosni i Hercegovini. Geološku podlogu na staništima zajednica ovog reda čine krečnjaci, dolomiti, dolomitisani krečnjaci, silikati i sl., dok su tla kalkomelanosoli, kalkokambiosoli, ilimerizovana tla itd., čija pH vrijednost varira između 6,5 i 7,5.

Ilirske bukove šume sveze Aremonio-Fagion (Natura2000 kod: 91KO, EUNIS kod: G1.6C)- u ovu grupu spadaju ekološki veoma različite šume i tipovi staništa rasprostranjeni u brdskom i planinskom području cijele BiH. To su uglavnom mezofilno-neutrofilne šume koje rastu na zemljištima bazične, neutralne do slabo-kisele reakcije. Najveće komplekse grade na krečnjacima i dolomitima unutrašnjih Dinarida. Ostale podloge uključuju bazične i ultrabazične stijene različitog porijekla. U visinskom pogledu nižu se ekološke varijante ovih šuma, prateći široku ekološki valencu glavnog edifikatora – bukve, od 200 do 1.800 m nadmorske visine. Ovaj niz ide od najnižih submontanih i montanih bukovih šuma, preko gorskih mezofilno-neutrofilnih šuma bukve i jele i bukve i jele sa smrčom, do subalpske šume bukve. Pored ovih širih regionalnih tipova, na južnim i strmim padinama, vezane za karbonatnu podlogu i bazična, plitka i skeletna zemljišta, rasprostranjene su termofilne bukove šume, koje su često reliktnog karaktera. U horizontalnom pogledu mogu se izdvojiti dvije osnovne geografske varijante – prva unutrašnjih Dinarida, viših planinskih masiva, gdje je, pored jele i bukve i smrča jedan od edifikatora; druga je varijanta vanjskih Dinarida, mediteranske i panonske oblasti, gdje nedostaje smrča.

Zbog širokog ekološkog raspona ovih šuma i vrste koje ih karakterišu razlikuju se od tipa do tipa. U mezo-neutrofilnim zajednicama dominantan udio imaju vrste reda Fagetalia, dok se u termofilnim bukovim šumama pored ovih javljaju i vrste kserotermnih hrastovih šuma. Međutim, zajedničko im je veliko prisustvo ilirskih vrsta. Mnogo su bogatije vrstama od srednjo-evropskih bukovih šuma i predstavljaju jedan od centara biodiverziteta u našoj zemlji.

Karakteristične vrste: Fagus sylvatica, Abies alba, Aremonia agrimonioides, Cardamine trifolia, Cardamine waldsteinii, Euphorbia carniolica, Knautia drymeia, Lonicera nigra, Acer obtusatum, Sesleria autumnalis, Vicia oroboides, Polystichnum setiferum, Daphne

70

mezereum, Rhamnus fallax, Lonicera alpigena, Ranunculus platanifolius, Aconitum lycoctonum, Ruscus hypoglossum, Lonicera xylosteum, Ostrya carpinifolia, Acer obtusatum, Fraxinus ornus, Sesleria autumnalis i dr.

Ovaj tip staništa je u BiH predstavljen različitim fitocenozama koje oslikavaju različite ekološke uslove u kojima žive.

Ove šume pripadaju raznolikim staništima i njihovo grupisanje u jedan tip je nezgrapno. S jedne strane dinarske šume bukve, bukve i jele i bukve i jele sa smrčom, zauzimaju najveća šumska područja u BiH i ekonomski su najvrijednije. S druge strane termofilne bukove šume, a pogotovo subalpske bukove šume, nemaju pretjeranog eksploatacijskog značaja, ali je zato vrlo važan njihov zaštitni karakter.

Privredno važne šume ovog kompleksa nisu ugrožene, kada se njima gazduje na racionalan i održiv način. Zbog ekologije edifikatora važno je održavati prebirni sistem gazdovanja, kako bi se održao povoljan omjer smjese. Ove šume su u BiH i praktično zaštićene postojanjem prašumskih rezervata (Perućica, Janj i Lom, na oko 3.000 ha).

Termofilne šume bukve sa ekonomskog značaja imaju manji značaj i pretežno imaju funkciju zaštitnih šuma. Kao takve trebalo bi da budu prepuštene spontanom razvoju. U slučaju da su ove šume sekundarnog karaktera, tj. nastale degradacijom mezofilnih šuma, u njima je potrebno provoditi mjere koje će favorizovati povratak primarne zajednice. Subalpske šume imaju primarno zaštitnu funkciju, većim dijelom su nepristupačne i kao takve nisu ugrožene.

71

ZAŠTIĆENE VRSTE I KATEGORIJE ZAŠTITE

U tabeli su prikazane vrste životinja koje su registrovane na teritoriji opštine Višegrad14, a nalaze se u aneksima Direktive o staništima.

Tabela – Zaštićene vrste riba, ptica, sisara, insekata i biljaka u opštini Višegrad Legenda: IUCN – kategorije ugroženosti taksona - LC (least concern – posljednja briga), LR (lower risk – nizak rizik), NT (near threatened - skoro ugrožene, blizu je kategoriji “vulnerable” (VU); Vrste zaštićene prema Bernskoj konvenciji (Dodatak II - strogo zaštićena divlja vrsta faune; Dodatak III - zaštićena vrsta faune)

RIBE

Vrsta IUCN Uzroci ugroženosti Mjere zaštite Međunarodna regulativa

Species code/Map code

Hucho hucho (mladica, sulec)

EN pretjeran izlov, krivolov, nemogućnost migracija zbog hidroelektrana, problem eutrofikacije vodotoka

Izgradnja reprocentra za proizvodnju mlađi, ograničenje ribolova, ihtiološki rezervati i prirodna plodišta, izgradnja ribljih staza na hidroelektranama

Bernska konvencija (dodatak III)

1105/086

Barbus balcanicus (potočna mrena, brka)

LC Onečišćenje vodotoka, nestajanje prirodnih i mrijesnih staništa, pregradnja rijeka i regulacija gornjih tokova rijeka

Ograničenje regulacija vodotoka i zabrana unosa alohtonih vrsta u zoni obitavanja, izgradnja uređaja za pročišćavanje otpadnih voda

Bernska konvencija (dodatak III) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II i V)

5096 Barbus sp./093

Telestes souffia (blistavac, jelšovka, škobaljica)

LC Velike oscilacije vodotoka zbog uzvodne hidroelektrane

Regulacije izlova i zabrane unošenja alohtonih vrsta

Bernska konvencija (dodatak III) i Evropska direktiva o zaštiti staništa

1131/184

14 Izvor podataka: ŠG „Panos“

72

(dodatak II)

Rutilus virgo (plotica) LC Osjetljiva je na onečišćenje rijeka i na promjenu brzine strujanja vode

Sprečavanje onečišćenja i regulacija (pregradnja vodotoka)

Bernska konvencija (dodatak III) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II)

1114/105

Cottus gobio (peš, keljavac, žaba-riba)

LC Regulacija vodotokova Dodatna terenska istraživanja

Bernska konvencija (dodatak III) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II)

1163/116

GMIZAVCI

Vrsta IUCN Uzroci ugroženosti Mjere zaštite Međunarodna regulativa

Species code/Map code

Vipera ursinii (Ursinijeva ljutica)

EN Adaptivno inferiorna u odnosu na poskoka i šarku, pa je ovi potiskuju i samnjuje se broj jedinki u lokalnim populacijama; ljudski faktor, ubijanje iz straha, otrov nije smrtonosan za čovjeka

Monitoring nad lokalnim populacijama, podizanje svjesti stanovništva da je ne ubijaju bespotrebno

Bernska konvencija (dodatak II) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II i IV)

SISARI

Vrsta IUCN Uzroci ugroženosti Mjere zaštite Međunarodna regulativa

Species code/Map code

Rhinolophus euryale (južni potkovnjak)

VU Intenzivna upotreba organoklornih pesticida, uznemiravanje nekontrolisanim posjetama speleološkim objektima

Zaštita špilja i jama kao preduslov zaštite šišmiša, plan upravljanja ako je špilja uređena za turističke posjete

Bernska konvencija (dodatak II) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II i IV), Bonska konvencija (dodatak II)

Rhinolophus ferrumequinum (veliki potkovnjak)

LR Uznemiravanje, nestanak plijena, upotreba insekticida i hemikalija u poljoprivredi

Monitoring populacija, inventarizacija, prebrojavanje na staništima u zimskim uslovima, zaštita porodiljskih i zimskih kolonija

Bernska konvencija (dodatak II) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II i IV), Bonska konvencija (dodatak II)

Miniopterus schreibersi (dugokrili pršnjak)

LR (Evropa), EN

Zagađivanje staništa, nekontrolisane posjete speleološkim objektima i

Zaštita speleoloških objekata

Bernska konvencija (dodatak II) i Evropska direktiva

73

(Hrvatska)

uznemiravanje o zaštiti staništa (dodatak II i IV), Bonska konvencija (dodatak II)

Canis lupus (vuk, kurjak)

LC Zarazne bolesti, namjerna trovanja stoke (više izraženo u prošlosti nego sada)

Neophodno povođenje stalnog monitoringa postojećih lokalnih populacija i kontrola korištenja otrova

CITES Konvencija (Dodatak II), Bernska konvencija (dodatak II) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II i IV)

Ursus arctos (mrki medvjed, smeđi medvjed)

LC Ilegalan lov, uništavanje staništa i smanjenje izvora hrane

Neophodno je provođenje monitoringa populacija, kontrola lova, podizanje i kontrola mrcilišta i zaštita staništa

CITES Konvencija (Dodatak II), Bernska konvencija (dodatak II) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II i IV)

Lutra lutra (vidra) NT Krivolov (radi krzna), stradanje od strane krivolovaca, (hvatanje mrežama i vršama), nedostatak izvora prehrane (smanjenje populacija riba kojima se hrani) i uništavanje staništa (zagađivanje voda)

Uspostavljanje monitoringa, stroga zabrana lova, kontrola korištenja ribolovnih alata i zaštita staništa

CITES Konvencija (Dodatak I), Bernska konvencija (dodatak II) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II i IV i V), Bonska konvencija (Dodatak I)

Rupicapra rupicapra balcanica (balkanska divokoza)

LC/E (u BiH zbog malog broja jedinki)

Krivolov, oboljevanje od zaraznih bolesti, stradanje od predatora, degradacija staništa

Monitoring lokalnih populacija i zaštita od krivolova

CITES Konvencija (Dodatak II), Bernska konvencija (dodatak III) i Evropska direktiva o zaštiti staništa (dodatak II i IV), Bonska konvencija (Dodatak I)

Zaštićena je lovostajem (Zakon o lovstvu RS)

74

PTICE

Vrsta IUCN Uzroci ugroženosti Mjere zaštite Međunarodna regulativa

Domaći propisi

Tetrao urogallus (veliki tetrijeb, gluhan)

LC Uništavanje staništa i krivolov

Neophodno je: obezbijediti obrazovan kadar za lovočuvare, sa iskustvom, da bi se provodio stalni monitoring i kontrola postojećih lokalnih populacija

CITES Konvencija (Dodatak I), Bernska konvencija (Dodatak III), Direktiva o zaštiti staništa (Dodatak II i Dodatak IV), Direktiva o zaštiti ptica (Dodatak I i Dodatak II/2)

Lovostajem zaštićen mužjak, ženke trajno zaštićene

(Zakon o lovstvu RS)

INSEKTI

Vrsta IUCN Uzroci ugroženosti Mjere zaštite Međunarodna regulativa

Domaći propisi

Lucanus cervus (jelenak)

LR Uništavanje staništa, listopadnih šuma

Planirano iskorištavanje hrastovo-grabovih i bukovih šuma, pravljenje vještačkih mjesta za polaganje jaja ženki

Bernska konvencija (Dodatak III), Direktiva o zaštiti staništa (Dodatak III),

Osmoderma eremita (buba samotnjak)

VU Antropogeni uticaji ugrožavanja: uklanjanje starih stabala i loše šumsko gazdovanje

Slabo istražena u BiH, potrebna dodatna ispitivanja stanja lokalnih populacija, neophodna zaštita stabala sa istaknutim dupljama koja su staništa ove vrste

Bernska konvencija (Dodatak II), Direktiva o zaštiti staništa (Dodatak II i IV)

Carabus nodulosus VU Ugrožavanje staništa (planinski potoci), urbanizacija, izvlačenje balvana koritima potoka, regulacija vodotokova, usporavanje i eutrofikacija vodotoka...

Zaštita područja oko čistih planinskih potoka, monitoring populacija

Bernska konvencija (Dodatak II), Direktiva o zaštiti staništa (Dodatak II i IV)

75

BILJKE

Vrsta IUCN Uzroci ugroženosti Mjere zaštite Međunarodna regulativa

Domaći propisi

Echium russicum (zmijoglavka)

LC Nedovoljno podataka Potrebno zakonom regulisati status, veoma je rijetka

Direktiva o zaštiti staništa (Dodatak II i IV),

Potrebno je zaštititi zakonom

Adenophora lilifolia (žljezdasti zvončić, ljiljanolisna zvončika, mirisna žlijezdača)

VU (u Prijedlogu Crvene liste vaskularne flore BiH, Šilić 1996)

Osjetljiva na promjene vodnog režima rijeka na čijim obalama živi (izgradnjom akumulacija)

Potrebno zakonom regulisati status, veoma je rijetka

Direktiva o zaštiti staništa (Dodatak II)

Potrebno je zaštititi zakonom

Asplenium adulterinum (neprava sleznica)

EN Isključivi serpentinofit, jako uska distribucija, zavisna od staništa

Neophodan stalni monitoring populacija

Direktiva o zaštiti staništa (Dodatak II i IV)

u spisku za Crvenu knjigu flore BiH

76

FAKTORI UGROŽAVANJA BIODIVERZITETA U BOSNI I HERCEGOVINI I OPŠTINI VIŠEGRAD

Na osnovu pregleda stanja biološke i pejzažne raznovrsnosti u Bosni i Hercegovini (IV Nacionalni izvještaj za Konvenciju o biodiverzitetu, 2009), područje opštine Višegrad je sa susjednim opštinama svrstano u područja sa specifičnim ekosistemima (refugijumi tercijerne flore), gdje su izraženi antropogeni pritisci. Neki od pritisaka na biološku raznovrsnost sa nacionalnog nivoa, a koji su identifikovani i u ovoj opštini su: konverzija staništa, neodrživo korištenje resursa, sječa šume, lov i krivolov, kontinuirano zagađivanje svih sfera životne sredine, devastacija i destrukcija ekosistema, degradacija i defragmentacija ekosistema, uznemiravanje svijeta divljine.

Od pritisaka na pejzažnu raznolikost u opštini Višegrad, specifično je postojanje velikih vještačkih akumulacija za potrebe rada energetskih sistema. Potapanjem površina izvršen je neposredni pritisak na ekosisteme koji su postojali prije intervencije, a koji su nepovratno uništeni, ili je promjenjena funkcionalnost okolnih ekosistema koji nisu bili direktno ugroženi. Izgradnjom ogromnih hidroakumulacija vremenom je došlo do promjene u mikroklimi, pa su i novonastali uticaji imali značaj na sadašnji izgled pejzaža u opštini Višegrad. Od ostalih pritisaka na pejzažnu raznolikost identifikovani su: izgradnja krupne infrastrukture, kao što su saobraćajne mreže; izgradnja energetskih postrojenja (dalekovodi, cjevovodi); izgradnja vodnoprivrednih postrojenja (vodozahvati, kanali, akumulacije-retencije, nasipi i dr.). Poljoprivredni zahvati (melioracije, komasacije, iscrpljivanje staništa monokulturama, upotreba pesticida i fertilizatora) mogu predstavljati potencijalnu prijetnju, ali u opštini Višegrad oni nemaju veći značaj, zbog malog obima poljoprivredne proizvodnje. Nekontrolisana urbanizacija i ruralizacija, koje su evidentirane u određenom stepenu, zbog položaja opštine i brdovitog terena takođe nema veći značaj, kao u nekim drugim opštinama, ali neusklađenost razvojnih ciljeva po sektorima u narednom periodu može imati značajni negativan uticaj na biodiverzitet, ukoliko se ne bude vodilo računa o blagovremenom planiranju i izradi strateških dokumenata koji će uključivati međusektorsku saradnju.

77

PRIORITETI ZASNOVANI NA TOME ŠTA SE MOŽE POSTIĆI U OKVIRU RASPOLOŽIVIH SREDSTAVA

Na sastanku zainteresovanih strana za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Višegrad, urađena je SWOT analiza vezano za snage, slabosti, mogućnosti i prijetnje sa kojima se suočava lokalna zajednica na polju zaštite, očuvanja i unapređenja stanja postojećeg biodiverziteta.

Prisutni su kao najveću snagu prepoznali prisustvo endemičnih vrsta i staništa od značaja za zaštitu, raznovrsnost ekosistema i bogato kulturno-istorijsko naslijeđe, kao i prirodne resurse, na prvom mjestu rijeku Drinu, njene pritoke i termomineralne vode. U promociji vrijednosti lokalnog biodiverziteta i konkretnom radu na očuvanju biološke raznovrsnosti u opštini Višegrad, najviše udjela imaju nevladine organizacije, dobra medijska pokrivenost i Šumsko gazdinstvo “Panos”, koji predstavljaju mrežu važnih aktera u jednoj relativno maloj i nerazvijenoj zajednici, koji daju značajan doprinos u zajedničkoj misiji. Saradnja i podrška od strane opštinskih vlasti okarakterisane su kao izuzetno dobre, a međusobne interakcije svih glavnih aktera predstavljaju najveću snagu koja opštini Višegrad može obezbjediti održivo korištenje resursa usluga ekosistema za duži vremenski period. Strategija razvoja opštine je urađena za period 2011-2016. godine i sadrži četiri strateška cilja i prijedloge projekata i aktivnosti za njihovo postizanje. Jedan od ciljeva, na primjer, odnosi se na podsticanje intenzivnog razvoja turizma i poljoprivrede, a drugi na zaštitu životne sredine u opštini, što pokazuje jasno opredjeljenje zajednice da ulaže u sopstveni napredak koristeći na održivi način postojeće resurse iz svog okruženja.

Od slabosti same lokalne zajednice koje mogu negativno uticati na očuvanje postojećeg biodiverziteta, prisutni su naveli najprije nepostojanje nekih od strateških lokalnih dokumenata i planova (prostorni plan opštine nije urađen, LEAP je istekao 2010. godine i nije urađena revizija). Takođe, kao slabost istaknuta je i nerazvijena svijest ljudi, stanovnika, koji prirodu i usluge ekosistema shvataju kao “nepotrošive” i ne vode dovoljno računa o njihovoj zaštiti i ograničenoj eksploataciji. Posljedica nerazvijene svijesti odraslog stanovništva je da i školska djeca nemaju dovoljno znanja o vrijednostima sopstvenog okruženja, pa je potrebno u obrazovne, nastavne i vannastavne aktivnosti, više pažnje posvetiti edukaciji mladih. Veliki problem u opštini predstavlja neregulisana oblast odlaganja otpada, koje je trenutno nelegalno i neregulisano, ne postoje opštinske komunalne stanice za prikupljanje otpada, niti regionalne sanitarne deponije, što utiče, na posredan ili neposredan način, i na staništa i vrste koje ugrožavaju postojeće divlje deponije. Poljoprivreda je u opštini Višegrad slabo razvijena, nema interesovanja za unapređivanje i

proširivanje poljoprivrednih djelatnosti, a poljoprivredna proizvodnja je minimalna i svodi se uglavnom na podmirivanje sopstvenih potreba. Veliki procenat zemljišta je napušten. U

78

opštini ne postoji organizovano sakupljanje i otkup ljekovitog bilja i šumskih plodova, potrebno je napraviti sušare i hladnjače, ali i uraditi izmjene i dopune zakonske regulative, koja je vrlo restriktivna u ovoj oblasti.

Od mogućnosti vezanih za biodiverzitet u opštini Višegrad, prisutni su prepoznali mogućnost korištenja međunarodnih fondova i saradnju na različitim nivoima, od prekogranične saradnje sa drugim opštinama u okruženju, do saradnje sa višim nivoima vlasti i institucijama.

Prijetnje po biodiverzitet najviše se odnose na prirodne nepogode, požare, poplave i suše, ali i na nekontrolisani antropogeni uticaj uslijed nelegalne gradnje i namjerno izazvanih požara (zbog velikog broja neregulisanih divljih deponija). Da bi se zaštita životne sredine i zaštita biodiverziteta provodili u praksi, neophodna je politička odluka glavnih političkih aktera. Prisutne zainteresovane strane u opštini Višegrad prepoznale su političke odluke kao prijetnje, ali više zbog inertnosti donosioca odluka, kojima zaštita biodiverziteta ne predstavlja prioritet. Nedonošenje pravovremenih odluka i zastarjelost zakonskih propisa i akata mogu dovesti do gubitka biodiverziteta, što bi za opštinu Višegrad predstavljalo gubitak jednog od vrlo važnih resursa za ostvarivanje ekonomskog napretka i socijalne uravnoteženosti. Uspostavljanjem efikasnog sistema otkupa i prerade ljekovitog bilja i šumskih plodova, zajedno sa podizanjem plantažnih zasada odabranih vrsta koje se mogu dobro plasirati na tržištu, otvorila bi se nova radna mjesta i obezbijedili prihodi čitavim porodicama. Za pokretanje proizvodnje neophodno je razumijevanje opštinskih struktura, ali i uspostavljanje nacionalnog sistema subvencija, a poželjna bi bila razmjena iskustava sa krajevima gdje je ovakav sistem uspješno uspostavljen.

79

PRIORITETI, CILJEVI I INDIKATORI

Opština Višegrad posjeduje prirodne resurse, prije svega rijeke i šume, koje koriste i eksploatišu ne samo lokalno stanovništvo, nego i druge zajednice iz okruženja, ali i šire. Na rijeci Drini napravljene su akumulacije za potrebe rada hidrocentrala, koje zadovoljavaju potrebe za električnom energijom ne samo sopstvenog stanovništva, nego i država u okruženju Bosne i Hercegovine. Pod uticajem čovjeka, čitavi predjeli i pejzaži se mijenjaju i dobijaju drugačiji karakter. Tako je bilo i pravljenjem vještačih akumulacija na rijeci Drini, kada su potopljene čitave oblasti, mnoga staništa uništena i brojnosti populacija mnogih vrsta smanjene, a mnoge su i nestale. Ovakve situacije su česte i skoro ih je nemoguće

izbjeći, jer je opstanak čovjeka i njegovo blagostanje na prvom mjestu. Zbog toga je potrebno da bar svjesni dijelovi lokalnih zajednica utiču na donosioce odluka, kako bi se bar ublažili efekti gubitka i smanjenja biodiverziteta.

Slično je i sa šumama, gdje je posebno kritično uništavanje staništa vrsta od međunarodnog značaja i endemo-reliktnih vrsta, koje ako nestanu sa lokacija gdje trenutno egzistiraju, nestaće zauvijek sa lica Zemlje, jer ih nema na drugim prostorima.

Zbog prethodno navedenog i činjenice da se biodiverzitet u opštini Višegrad postepeno smanjuje, neophodno je kao osnovni prioritet postaviti aktivnosti na promociji, edukaciji i podizanju svijesti lokalnog stanovništva, a poseban akcenat staviti na edukaciju djece školskog uzrasta. U aktivnostima aktivne zaštite i promocije do sada su najviše interesovanja pokazali predstavnici nevladinog sektora i mediji, pa bi tu saradnju trebalo po istom modelu proširiti i na druge sektore.

Uslijed neusklađenosti zakonskih regulativa, posebno iz oblasti šumarstva, neophodno je preduzeti alternativne mjere u cilju korištenja šuma, ljekovitog bilja i šumskih plodova, na održiv način, koji može dovesti do poboljšanja ekonomske situacije lokalnog stanovništva. U tom smislu moguće je iskoristiti poljoprivredne površine koje se ne obrađuju i napraviti sistem plantažnog gajenja vrsta kojima je to prirodno stanište, ali su zaštićene ili kao vrste, ili zbog malih sakupljačkih kvota. U skladu sa principima formiranja održivog sistema, opština Višegrad sa svojim stručnim službama i ŠG „Panos“ u skladu sa svojim kapacitetima, vršili bi nadzor i pomagali u organizovanju prerađivačkih i otkupnih djelatnosti za proizvode napravljene od sirovina sa lokalnog područja. Za plantažno gajenje Pančićeve omorike, na teritoriji opštine Višegrad određena je lokacija, ali su potrebna dodatna sredstva i sjemenski materijal za uspostavljanje proizvodnje.

Zaštita vrsta i zaštita staništa takođe predstavljaju jedan integrisani prioritet opštine u budućem periodu, kako bi se spriječilo dalje smanjenje biodiverziteta izazvano ljudskim aktivnostima. S tim u vezi je i uspostavljanje efikasnog sistema monitoringa populacija, prije

80

svega krupnih sisara, vrsta koje se nalaze na EU direktivama. U svrhu praćenja jedinki populacija određenih vrsta, bilo bi i stavljanje u funkciju ostataka rimskih bunara u Sjemeću, koji su nekada u ovom bezvodnom području korišteni za napajanje divljih životinja.

Ne manje važan prioritet opštine, koja se nalazi u okruženju bogate istorije, kulture i prirodnog naslijeđa, mora biti i uspostavljanje integrisane turističke ponude bazirane na prirodnim resursima i kulturno-istorijskom naslijeđu, što opštini Višegrad, koja zahvata relativno mali prostor i ima dobar geostrateški položaj, pruža nesagledive mogućnosti za dalji razvoj i napredak. Uz pomoć opštine, turističke organizacije, ali i civilnog sektora i privrednih društava, bazirana na sveukupnim vrijednostima koje karakterišu čitav prostor, turistička ponuda bi mogla da uvrsti i mogućnosti smještaja kod lokalnih domaćina, sa ponudom domaće hrane i lokalnih proizvoda. Na taj način bi se povećala zaposlenost u opštini, poboljšali socio-ekonomski uslovi i obezbijedio održivi razvoj kao model sistem za slične zajednice.

U nastavku su navedeni petogodišnji i jednogodišnji akcioni planovi za biodiverzitet, koji su bazirani na pomenutim prioritetima, definisanim kroz rad i aktivno uključivanje širih zainteresovanih strana opštine Višegrad.

81

PRIORITETI OPŠTI CILJ POSEBNI CILJEVI INDIKATORI

Podizanje svijesti stanovništva svih uzrasta o značaju očuvanja biološke raznovrsnosti

Broj uključenih škola, broj uključenih nastavnika, broj uključene djece u aktivnosti očuvanja biodiverziteta;

broj izleta i/ili škola u prirodi;

broj i vrsta manifestacija i akcija usmjerenih na promociju potrebe zaštite biodiverziteta

medijsko učešće i pokrivenost različitih tema

Uspostavljanje funkcionalne mreže zainteresovanih strana u misiji zaštite biodiverziteta

Oblici udruživanja (neformalna grupa, forum građana), broj uspostavljenih veza, broj održanih sastanaka, zaključci sa sastanaka, preporuke, procenat realizovanih aktivnosti

Edukacija lokalnog stanovništva o potrebi očuvanja biodiverziteta

Unaprijediti obrazovni sistem i uključiti stanovništvo i djecu školskog uzrasta u aktivnosti na zaštiti biodiverziteta

Izrada zajedničkih planova aktivnosti za očuvanje biodiverziteta

Broj planova, broj obrađenih tema, broj realizovanih planova, broj učesnika u izradi

82

planova

Plantažno gajenje ljekovitog bilja Veličina plantaža, broj vrsta koje je moguće gajiti, mjera unapređenja prirodnih populacija

Plantažno gajenje sadnica Pančićeve omorike

Veličina plantaža, broj posijanih biljaka, broj izraslih biljaka, stepen/procenat preživljavanja sadnica, procenat plasiranih sadnica na tržište, ekonomska dobit za zajednicu

Uspostavljanje sistema za plantažno gajenje biljaka

Sačuvati prirodne populacije od prekomjerne eksploatacije

Obezbjeđivanje ekonomske stabilnosti pojedinaca i čitave zajednice

Broj uključenih vlasnika posjeda,

visina početnih ulaganja, procenat opštinskih subvencija i/ili pomoći, ekonomska dobit za pojedinca i zajednicu

Zaštita vrsta i staništa

Spriječiti smanjenje i gubitak biodiverziteta uzrokovano antropogenim faktorom

Izgradnja botaničke bašte u gradskoj zoni opštine Višegrad

Dodijeljena površina od strane opštine, broj vrsta biljaka, broj posjetilaca, promotivni i informativni materijal, broj volontera koji su učestvovali u izgradnji botaničke

bašte, broj privatnih

83

preduzeća koja su se uključila u akciju izgradnje botaničke bašte

Zaštita endemo-reliktnih vrsta Broj biljnih vrsta, broj životinjskih vrsta, broj planova zaštite, broj aktera uključenih u zaštitu, broj primijenjenih planova zaštite u praksi, povećanje populacija vrsta za koje je urađen i sproveden plan zaštite

Zaštita staništa ugroženih vrsta Broj mapiranih staništa, broj obilježenih staništa tablama na terenu, promotivno-edukativno-informativni materijal-broj izrađenog i distribuiranog materijala, broj volontera uključenih u aktivnosti na terenu (čišćenje terena od otpada, kampanje)

Uspostavljanje integrisane turističke ponude

Napraviti turističku ponudu objedinjavanjem prirodnih i kulturno-istorijskih tekovina

Uvođenje u turističku ponudu obilazak lokaliteta značajnih za zaštitu prirode

Broj lokaliteta, broj posjetilaca, broj promotivnog materijala, broj pozitivnih utisaka

84

posjetilaca, broj turista koji su došli u posjetu na osnovu iskustva drugih, broj provedenih dana u obilasku

Uvođenje u turističku ponudu kulturno-istorijskih lokaliteta

Broj lokaliteta, broj posjetilaca, broj promotivnog materijala, broj pozitivnih utisaka posjetilaca, broj turista koji su došli u posjetu na osnovu iskustva drugih, broj dana provedenih u obilasku

Višegrada i okoline

Povećanje prihoda stanovništva razvojem seoskog turizma

Broj uključenih domaćinstava, broj posjetilaca, broj noćenja, broj posjećenih lokaliteta, stepen unapređenja života u ruralnim sredinama, broj povratnika na selo, broj ponovo aktiviranih ugašenih domaćinstava

85

PETOGODIŠNI AKCIONI PLAN – OPŠTINA VIŠEGRAD, BOSNA I HERCEGOVINA, 2013-2018. GODINE

PRIORITETI OPŠTI CILJ POSEBNI CILJEVI AKTIVNOSTI AKTERI ROK ZA REALIZACIJU AKTIVNOSTI

IZVORI FINANSIRANJA I POTREBNA SREDSTVA

ZAINTERESOVANE STRANE – KORISNICI REZULTATA

Edukacija lokalnog stanovništva o potrebi očuvanja biodiverziteta

Unaprijediti obrazovni sistem i uključiti stanovništvo i djecu školskog uzrasta u aktivnosti na zaštiti biodiverziteta

Podizanje svijesti stanovništva svih uzrasta o značaju očuvanja biološke raznovrsnosti

Organizovanje popularnih predavanja po školama i razredima

Organizovanje izleta i/ili škola u prirodi

Organizovanje

takmičenja u crtanju, fotografiji, literarnim radovima na temu biodiverziteta

Uključivanje medija u aktivnosti sa

Stanovništvo, škole, učenici, nastavnici, eksperti ekolozi i biolozi, NVOi

2013-2014. Opština, fondovi, međunarodne organizacije, ministarstva

5.000 eur

Škole, opština, stanovništvo

86

školskom djecom i stanovništvom

Uspostavljanje funkcionalne mreže zainteresovanih strana u misiji zaštite biodiverziteta

Osnivanje neformalnih grupa/foruma građana, na kojima se diskutuje o problemima vezanim za biodiverzitet

Održavanje regularnih sastanaka

Izvještavanje sa sastanaka

Planiranje konkretnih zajedničkih aktivnosti

NVOi, opština, šumari, ribolovci, lovci, privrednici

2013-2014. Opština, privrednici, projekti NVOi

2.000 eura

Opština, stanovništvo, uspostavljene neformalne grupe i forumi

Izrada zajedničkih planova aktivnosti za očuvanje

Izrada planova za akcije u

Neformalne grupe i forumi, NVOi, opština,

2013-2014. Opština, projekti nvo

Neformalne grupe i forumi, nvo, opština,

87

biodiverziteta prirodi

Realizacija aktivnosti predviđenih planovima

Animiranje stanovništva da se aktivno uključi u planiranje i realizaciju akcija

stanovništvo 2.000 eura stanovništvo

Uspostavljanje sistema za plantažno gajenje biljaka

Sačuvati prirodne populacije od prekomjerne eksploatacije

Plantažno gajenje ljekovitog bilja

Definisanje prostora za plantažno gajenje biljaka

Definisanje vrsta koje će se gajiti

Sadnja biljaka i žetva

Plasman i prodaja

Poljoprivredna služba opštine, Poljoprivredni fakultet, eksperti za ljekovito bilje, zemljoposjednici, otkupljivači, Šumsko gazdinstvo

2014-2016. Poljoprivrednici, privednici, trgovci otkupljivači, opština, Ministarstva, Šumsko gazdinstvo

30.000 eur

Poljoprivredna služba opštine, zemljoposjednici, otkupljivači, Šumsko gazdinstvo

88

Unapređivanje zakonske regulative

Plantažno gajenje sadnica Pančićeve omorike

Definisanje veličine plantaža

Nabavka sjemenog materijala

Sađenje i njega biljaka

Aktivnosti na plasmanu sadnica na tržište

Izrada procjene ekonomske isplativosti

Poljoprivredna služba opštine, Šumarski fakultet, eksperti iz oblasti šumarstva, zemljoposjednici, Šumsko gazdinstvo

2013-2015. Ministarstvo, Šumsko gazdinstvo, donacije

30.000 eur

Poljoprivredna služba opštine, zemljoposjednici, Šumsko gazdinstvo

Obezbijeđivanje ekonomske stabilnosti pojedinaca i čitave zajednice

Uključivanje vlasnika posjeda u program,

Izrada procjene

Poljoprivrednici, ekonomisti, opština, turistička organizacija,

2013-2018. Opština, ministarstva, donacije

10.000 eur

Poljoprivrednici, opština, turistička organizacija, NVOi

89

troškova,

Lobiranje kod opštinskih vlasti da se uvedu subvencije i/ili olakšice za posjednike koji se orIjentišu na plantažno gajenje ljekovitog bilja

Organizovanje lokalnih manifestacija, sajmova i sl. u cilju promocije proizvoda

NVOi

Zaštita vrsta i staništa

Spriječiti smanjenje i gubitak biodiverziteta uzrokovano antropogenim faktorom

Izgradnja botaničke bašte u gradskoj zoni opštine Višegrad

Određivanje prostora za izgradnju botaničke bašte

Izrada plana i studije

Definisanje

Opština, prostorni planeri, ŠG, TO, NVOi, volonteri preduzeća, hidroelektrana

2013-2016. Opština, ŠG, donatori, preduzeća, elektrana

50.000 eur

Opština, TO, ŠG, NVOi

90

vrsta koje će se saditi

Uključivanje posjete botaničkoj bašti u turističku ponudu grada

Izrada promotivnog i informativnog materijala

Animiranje i uključivanje volontera u izgradnju i održavanje botaničke bašte,

Animiranje i uključivanje privatnih preduzeća u akciju izgradnje i održavanja

91

botaničke bašte

Zaštita endemo-reliktnih vrsta

Definisanje vrsta biljaka i životinja od interesa za zaštitu,

Izrada planova zaštite,

Aktivnosti na terenu u cilju istraživanja i zaštite postojećih populacija

Uključivanje volontera u akcije zaštite na terenu

Izrada promotivnog materijala i organizovanje

Opština, NVOi, ekolozi, biolozi, volonteri, Rapublički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, škole, ŠG

2013-2018. Ministarstvo, opština, donatori

20.000 eur

Opština, NVOi, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, škole

92

kampanja sa stanovništvom i djecom školskog uzrasta

Zaštita staništa ugroženih vrsta

Mapiranje staništa ugroženih vrsta,

Obilježavanje staništa info tablama

Izrada mapa i digitalizacija

Izrada promotivno-edukativno-informativnog materijala i distribucija

Uključivanje volontera u aktivnosti na terenu

Opština, NVOi, ekolozi, biolozi, volonteri, Rapublički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, GIS eksperti, volonteri, planinari, ŠG

2013-2018. Ministarstvo, donatori

30.000 eur

Opština, NVOi, Rapublički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa

93

Čišćenje terena od otpada, markiranje staza, postavljanje info tabli, organizovanje kampanja

Uspostavljanje integrisane turističke ponude

Napraviti turističku ponudu objedinjavanjem prirodnih i kulturno-istorijskih tekovina Višegrada i okoline

Uvođenje u turističku ponudu obilazak lokaliteta značajnih za zaštitu prirode

Organizovanje i ponuda turističkih obilazaka lokaliteta značajnih za zaštitu prirode

Odabiranje lokaliteta,

Promocija turističke ponude na sajmovima u zemlji i inostranstvu

Izrada promotivnog

Opština, TO, ŠG, lokalno stanovništvo

2014-2018. TO, opština, donacije

10.000 eur

Turisti, posjetioci, lokalno stanovništvo

94

materijala,

Anketiranje posjetilaca o kvalitetu ponude

Evidentiranje turista koji su došli u posjetu na osnovu iskustva drugih,

Pravljenje ponude na bazi jednodnevnih i višednevnih obilazaka

Uvođenje u turističku ponudu kulturno-istorijskih lokaliteta

Organizovanje obilazaka kulturno-istorijskih lokaliteta

Definisanje lokaliteta,

Izrada

Opština, TO, ŠG, lokalno stanovništvo

2014-2018. TO, opština, donacije

10.000 eur

Turisti, posjetioci, lokalno stanovništvo

95

promotivnog materijala,

Anketiranje posjetilaca o kvalitetu ponude

Analiza posjeta koje su se desile na osnovu iskustva drugih,

Pravljenje jednodnevnih i višednevnih turističkih ponuda

Povećanje prihoda stanovništva razvojem seoskog turizma

Izgradnja potrebne infrastrukture

Obuka domaćinstava da se bave seoskim turizmom

Opština, TO, ŠG, lokalno stanovništvo

2014-2018. TO, opština, donacije

Turisti, posjetioci, lokalno stanovništvo

96

Rangiranje domaćinstava

Pravljenje cjelokupne ponude, uključujući i kulinarsku ponudu

Analiza stepena unapređenja života u ruralnim sredinama,

Promocija ponude seoskog turizma opštine na sajmovima i manifestacijama u zemlji i inostranstvu

97

JEDNOGODIŠNJI AKCIONI PLAN

1. Projekat „Otvorene šume“ ili „šumski protivpožarni putevi (ceste)“

Predstavljaju opasnost za uništenje vegatacije i šume. Posebno treba izdvojiti slabo pristupačne planinske predjele, gdje se zbog nemogućnosti pristupa ne mogu uspješno gasiti požari. Zbog toga je potrebno graditi protipožarne šumske ceste i šumske protipožarne prosjeke, te odrediti dostupne i nedostupne površine pri vatrogasnoj intervenciji.

Stoga je prvo potrebno uraditi preventivne mjere, a zatim mjere za pripremu za gašenje požara i mjere gašenja požara.

- Izgraditi šumske puteve na kritičnim tačkama tamo gdje je to moguće i mapirati nedostupna područja,

- Izgraditi tehničke i ljudske kapacitete Vatrogasne jedinice, Civilne zaštite i Šumskog gazdinstva (obuka, nabavka opreme, promocija volonterizma).

2. Projekat „Eliminacija, sanacija i podizanje novih voćnih zasada“

Na području opštine Višegrad postoji oko 2.000 ha zemljišta pod voćnjacima. Višegrad je prije rata bio poznat voćarski kraj, posebno po šljivi „požegači“. Starost voćnjaka je preko 30 godina. Voćnjaci su ekstenzivni. U posljednjih nekoliko godina podižu se novi intenzivni zasadi. Međutim najbolje zemljišne parcele su pod starim zasadima, a vlasnici nisu u tehničkoj i finansijskoj mogućnosti da ih saniraju i eliminišu. Iako su stari vlasnici i dalje ubiru sa njih plodove, i to je za neke jedini način zarade. Stari voćnjaci šire bolesti na nove voćnjake. Posebno su ovim uništene stare autohtone sorte voća.

Predložene mjere: - Sanacija i eliminacija starih stabala „autohtonih“ sorti u cilju očuvanja i revitalizacije pojedinačnih stabala visokostablašica; mljevenje starih nasada voćaka teškim drobilicama. Dubinsko frezanje panjeva i žilja promjera do 50 cm i dubine 60 cm u tlu. Usitnjavanje (frezanje) tla, zemlje i samljevenog materijala koji služi kao bio gnojivo za buduće sadnice specijalnom frezom dubine 60 cm kojim se može u potpunosti izbaciti stari način obrade tla (sječa stabala, podizanje panjeva, sakupljanje podignutog materijala, oranje, tanjuranje, usitnjavanje…).;

- Podizanje kolekcijskog zasada autohtonih sorti voća i matičnjaka premki sa ciljem njihovog daljeg umnožavanja

- Očuvanje tradicionalnog i prirodnog načina upravljanja poljoprivrednim zemljištem;

- Očuvanje tradicionalne upotrebe voća na seoskim gazdinstvima kao podrška ruralnom razvoju i seoskom turizmu.

98

3. Projekat „Rekonstrukcija planinarskog doma na Gostilji“

4. Projekat „Izgradnje kampa i izletišta u prirodi“

5. Projekat „Izgradnje ribarskog kampa“

6. Projekat „Uspostavljanje eko-riječne transgranične transferzale“

Jedan od ciljeva projekta je formiranje transgranične eko staze koja bi kombinovala trasu kroz planinu, rijeku i kulturno-istorijske vrijednosti. Polazila bi iz Valjeva, obuhvatila bi manastire Ćelije i Lelić, a zatim išla preko Povlena (modifikovana ili dijelom uključena trasa neke od već postojećih staza (,,Povlen 3 vrha’’; ,,Beden’’; ,,vrelo Skrapeža-Mali i Veliki Povlen’’). Potom bi se produžila do Pašine ravni (gde se planira i izgradnja turističkog kompleksa), a zatim Drinom do Višegrada (možda i spojila sa nekim već postojećim). Krajnja etapa je grad Višegrad sa svojim kulturno-istorijskim znamenitostima i njegova okolina. Neophodno je formiranje

specifičnih zelenih koridora – uređenih staza za kretanje pješaka (izletnika i planinara), planinskih biciklista, jahača i zaprežnih vozila. Radijalne staze bi na pogodnim mjestima bile povezane međusobno kao i sa lokalnim putevima i drugim postojećim stazama, kako bi se omogućili itinerari različitih dužina, težina i motiva kretanja. U sklopu seoskih javnih objekata i domaće radinosti, trebalo bi osmisliti prihvatne sadržaje ugostiteljstva i elementarnih servisa.

Ostvarivanje prethodnih ciljeva podrazumijeva niz konkretnih akcija. Najprije će se pristupiti edukaciji lokalnog stanovništva, predstavnika lokalne samouprave i privatnog sektora, preko radionica i stručnih predavanja kojima se promoviše ovakav oblik turizma. Nakon ovoga slijedi utvrđivanje mogućnosti za ponovno aktiviranje tradicionalnih načina privređivanja karakterističnih za ovaj prostor (stari zanati, izrada suvenira, kućna radinost...)

7. Izgradnja kolektora na rijeci Drini i Rzavu

Problem: kanalizacija direkto otiče u rijeke, time dolazi do znatnog zagađenja i pogoršanja kvaliteta vode što ima nepovoljan uticaj na biljne i životinjske vrste u i oko rijeke Drine

8. Izgradnja sanitarne deponije

Problem: postojeća gradska deponija ima karakter divlje deponije, ne postoje nikakve mjere zaštite, lokacija na kojoj se nalazi uređena, itd. U cilju zbrinjavanja čvrstog otpada nastalog u industriji kao i komunalnog otpada bitno je da se u skladu sa odgovarajućim opštim i lokalnim propisima urede sve deponije čvrstog materijala (uglja, pijeska, različitog industrijskog otpada, kućnog smeća i drugo), a naročito treba da postoji poseban tretman opasnih materija i animalnih ostataka. U skladu sa PHARE projektom – Strategija upravljanja čvrstim otpadom u Bosni i Hercegovini – rađenim pod pokroviteljstvom Evropske unije, predloženi su određeni makrolokaliteti na nivou multicentara, u okviru kojih bi se organizovale sanitarne regionalne međuopštinske deponije. Neophodno je izvršiti sanaciju divljih deponija i spriječiti nastajanje novih. 28.05.2002. godine Vlada

99

Republike Srpske je donijela Zaključak o usvajanju «Strategije upravljanja čvrstim otpadom» za Republiku Srpsku. Usvojen je koncept regionalnog pristupa zbrinjavanja čvrstog otpada sa udruživanjem više opština da se postigne obuhvat stanovništva veći od 150.000 stanovnika, da bi se omogućila samoodrživost izgrađenih objekata.

Predloženo je 8. regionalnih deponija za Republiku Srpsku. Jedna od njih je regionalna deponija Foča sa opštinama: Čajniče, Rudo, Višegrad, Rogatica, Sokolac, Pale, Novo Goražde, Istočni Stari Grad, Istočno Novo Sarajevo, Istočna Ilidža i Istočno Sarajevo.

Potrebno je inicirati razgovore među opštinama kao zainteresovanim stranama za izgradnju regionalne deponije i preuzeti i primjeniti iskustvo kako su zemlje u regionu riješile problem odlaganja komunalnog otpada.

9. Podrška na izgradnji kapaciteta organizacijama koje promovišu zaštitu životne sredine

10. Upravljanje otpadom u seoskom području

Problem: veliki broj divljih deponija u seoskom području

11. Zaštita od poplava u području rijeke Rzav

12. Uspostavljanje trgovine tradicionalnim proizvodima

Trgovina tradicijskim proizvodima je koncipirana na način da zadovoljava potrebe posjetitelja za lokalnim proizvodima. Trgovina će se specijalizirati za prodaju tradicionalnih i ekološki čistih proizvoda kao što su mliječni proizvodi, suho voće, pekmez, rakija i med. Glavna orijentacija biti će na kupce koji su ekološki osviješteni i koji su prijatelji prirode koji su uglavnom i konzumenti tradicijskih proizvoda.

13. Izrada studije uticaja vještačkih akumulacija na zdravlje stanovništva, te biljni i životinjski svijet

14. Izgradnja botaničkog vrta na lokaciji u zoni zaštite mosta Mehmed Paše Sokolovića, prethodno namjenjenoj za izgradnju zgrade uprave HE Višegrad.

Lokacija je bila namjenjena izgradnji upravne zgrade HE Višegrad, ali se odustalo od te namjere. Opština Višegrad može da izvrši prenamjenu zemljišta i iskoristi za izgradnju botaničkog vrta gde bi bile zasađene i obilježene lokalne vrste od značaja za zaštitu biodiverziteta. Lokacija ulazi u zonu zaštite mosta prema UNESCO pravilima. S obzirom da će tokom 2013. godine biti izvršena restauracija mosta od strane turske razvojne agencije TIKA, mogla bi se u sklopu restauracije mosta predložiti i izgradnja botaničkog vrta, koji bi bio u skladu sa mjerama zaštite samog mosta. Potrebno je izvršiti dodatne dogovore i pregovore između opštine Višegrad i turskog izvođača radova.

100

LITERATURA

Dalmatin, M., Ćukteraš, M., Adžaip, Z., Arapović, A. (2010): Zaštićena područja i okolišne politike u Bosni i Hercegovini, Centri civilnih inicijativa i Ekološka udruga „Lijepa naša“, Sarajevo, 119 str.

Ekološka udruga „Lijepa naša“ Čapljina, Greenway Sarajevo, Centri Civilnih Inicijativa: „Zaštićena područja Bosne i Hercegovine“, Čapljina 2008.

Fukarek, P. (1956): Zaštita endemne Pančićeve omorike u NR Bosni i Hercegovini. Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine. Naše starine, III, 289-298.

Kadić, J. i Marković, B. (2006): Zaštićena područja prirode u Prostornom planu RS 2001-2015. Naučna konferencija: “Gazdovanje šumskim ekosistemima nacionalnih parkova i drugih zaštićenih područja”. Zbornik radova, p: 305 - 312

PROJEKAT RAZVOJA I ZAŠTITE ŠUMA, Studija „Ugrožene vrste divljači u Bosni i Hercegovini“ (2006), Magaprojekt/Waldprojekt, Banja Luka, 2006

NEAP BiH, Sarajevo 2003

Stefanović, V. et al. (1983): Ekološko-vegetacijska rejonizacija Bosne i Hercegovine. Šumarski fakultet, posebna izdanja 17, Sarajevo

Strategija Bosne i Hercegovine sa akcionim planom za zaštitu biološke i pejzažne raznovrsnosti (NBSAP BiH 2008-2015), NACRT Sarajevo, januar 2008

101

PRILOG 1 - BILJNE VRSTE PRISUTNE NA ŠPP “VIŠEGRADSKOM”15

I. DRVENASTE VRSTE

a) ČETINARSKE VRSTE

Pinus nigra - CRNI BOR Pinus silvestris - BIJELI BOR Abies alba - JELA Picea abies - SMRČA Picea omorika - PANČIĆEVA OMORIKA (endemo-reliktna, zaštićena) Taxus baccata - TISA (zaštićena) Pseudotsuga menziesii - DUGLAZIJA (uzgojna unesena vrsta, sjevernoameričkog rasprostranjenja) Larix decidua - ARIŠ

b) LIŠĆARSKE VRSTE

Fagus silvatica - EVROPSKA BUKVA Quercus cerris - CER Quercus petraea - KITNJAK, BIJELI HRAST Quercus frainetto – SLADUN Acer pseudoplatanus - GORSKI JAVOR Acer heldreichi - PLANINSKI JAVOR, MLJEČAC (zaštićen) Acer platanoides - MLEČ, PLATANOLISNI JAVOR Acer menspesulanum - MAKLJEN Acer campestre - KLEN Acer negundo - PAJEVAC Acer tataricum - ŽEŽLJA Fraxinus ornus - CRNI JASEN Fraxinus excelsior - BIJELI JASEN Fraxinus angustifolia - POLJSKI JASEN Ulmus montana - BRDSKI BRIJEST Ulmus minor - POLJSKI BRIJEST Ulmus efusa - VEZ Carpinus betulus - GRAB Carpinus orientalis - BIJELI GRAB Carpinus ornus - CRNI GRAB Betula pendula - BREZA

15 Kategorije rijetka, zaštićena, ugrožena, trajno zaštićena i osjetljiva vrsta su u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode (Službeni Glasnik RS br. 113/08) (Prečišćeni tekst)

102

Salix alba - BIJELA VRBA

Salix purpurea - RAKITA Salix caprea - IVA Populus nigra - CRNA TOPOLA Populus alba - BIJELA TOPOLA Populus tremula - JASIKA, TREPETLJIKA Ailantus glandulosa - PAJASEN, KISELO DRVO (invazivna unesena vrsta, sjevernoameričkog rasprostranjenja) Robinia pseudoacacia - BAGREM (uzgojna unesena vrsta, sjevernoameričkog rasprostranjenja) Tilia cordata - SITNOLISNA LIPA Tilia tomentosa - BIJELA, SREBRNOLISNA LIPA Cornus mas - DREN Cornus sanguinea - SVIB Alnus glutinosa - CRNA JOHA Corillus avellana - LIJESKA Corillus colurna - MEČIJA LIJESKA (zaštićena) Juglans regia - ORAH Juglans nigra - CRNI ORAH (zaštićena) Sorbus domestica - OSKORUŠA Sorbus torminalis - BREKINJA Sorbus aria - MUKINJA Sorbus aucuparia - JAREBIKA Prunus avium - DIVLJA TREŠNJA (zaštićena) Pyrus pyraster - DIVLJA KRUŠKA (zaštićena) Malus silvestris - DIVLJA JABUKA (zaštićena) Crataegus monogyna - JEDNOSJEMENI (BIJELI) GLOG Crataegus nigra - CRNI GLOG Sambucus nigra - CRNA ZOVA

II. VAŽNIJE LJEKOVITE BILJKE

Primula vulgaris - JAGORČEVINA Teucrium montanum - IVA Gentiana lutea - LINCURA Thymus serpyllum - MAJČINA DUŠICA Rosa canina - ŠIPURAK Prunus spinosa - TRNJINA Sambucus nigra - ZOVA Matricaria chamomilla - KAMILICA Juniperus communis - KLEKA Tussilago farfara - PODBJEL Geranium sp. - ZDRAVAC Plantago lanceolata - MUŠKA BOKVICA Origanum vulgare - VRANILOVA TRAVA

103

Anthyllis vulneraria - KAMENJARKA Melissa officinallis - MATIČNJAK Linaria vulgaris - LANILIST Polygonum aviculare - TROSKOT Achilea millefolium - HAJDUČKA TRAVA Sedum acre - JARIČ (BORIĆ) Teucrium chamaedris - PODUBICA Capsella-bursa pastoris - HOĆU-NEĆU Geranium phaeum - VILINO OKO Geum urbanum - BLAŽENIK Melampyrum nemorosum - URODICA Polygonum sp. - SRČENJAK Allium ursinum - SREMOŠ Simphytum officinale - GAVEZ Hypericum perforatum - KANTARION Atropa belladonna -VELEBILjE Urtica dioica - KOPRIVA Asarum europeum - KOPITNJAK

104

III. RANJIVE BILJNE VRSTE (stavljene pod kontrolu i nadzor)

Anemone nemorosa - ŠUMARICA Primula vulgaris - JAGORČEVINA Fragaria vesca - JAGODA Colchicum autumnale - MRAZOVAC Allium ursinum - SRIJEMOŠ Vaccinium vitis idaea - BRUSNICA Vaccinium myrtillus - BOROVNICA Sambucus nigra - ZOVA Rosa canina - ŠIPURAK Rubus ideus - MALINA Rubus fruticosus - KUPINA Sorbus domestica - OSKORUŠA Sorbus aria - MUKINJA Sorbus torminalis - BREKINJA Sorbus aucuparia - JAREBIKA Crataegus monogina - GLOG (jednosjemeni) Betula pendula - BREZA

IV. ENDEMIČNE ZELJASTE VRSTE I LOKALITETI NA KOJIMA SE NALAZE

1. Vilina vlas (Adiantum capilus veneris) - Višegradska banja oko termalnih izvora.

2. Bonaparteov sunčac (Fumana bonaparti) - potok Borak kod sela Resići, okolina Rudog, dolina Kruševice kod Drinskog P.J.“Varda Rzav”, planina Varda, Goleš.

3. Vizijanijeva petoprsta (Potentila visiani) - potok Kruševica kod Drinskog, Barimo, Brštanica kod Višegrada.

4. Žalosni strupnik (Scrophularia tristis) - Strmica na Limu, Stražište kod Višegrada, dolina potoka Kruševice kod Drinskog, okolina Rudog, Gostilja, Varda, Cikote, Mioče.

5. Paštrička glavatka (Cephalaria pastricensis) - Planina Stolac.

6. Bosanska divizma (Verbascum bosnense) - dolina Rzava kod Dobruna, okolina Rudog, Varda, Cikote, dolina Kruševice kod Drinskog, od Višegrada do Gornje Lijeske.

7. Derventaski različak (Centaurea derventana var. dobrunae) - P.J. “Varda Rzav” Kanjon Razdoline kod Dobruna, Crvene stijene.

8. Kadivka (Kitaibelia vitifolia) - donji tok Lima, kanjon Drine kod Međeđe.

9. Prijatna kandilka (Aquilegia grata) - kanjon Drine nizvodno od Višegrada, kanjon Rzava, Revanje.

10. Zrakasta žutilovka (Genista radiata) - Planina Stolac.

105

PRILOG 2 - GLJIVE PRISUTNE NA ŠPP „VIŠEGRADSKOM“

I. JESTIVE: Boletus edulis - VRGANJ Cantharelus cibarius - LISIČARKA Morchella esculenta - SMRČAK Lactarius deliciosus - BOROVA RUJNICA Lactarius deterrimus - SMRČINA RUJNICA Amanita caesarea - BLAGVA Agaricus arvensis - REDUŠA Coprinus comatu - VELIKA GNOJIŠTARKA Lactarius piperatus - MLIJEČNICA Macrolepiota procera - SUNČANICA Pleurotus ostreatus - BUKOVAČA Russula virescens - GOLUBAČA

II. OTROVNE:

Amanita muscaria - MUHARA Amanita pantherina - PANTEROVKA Amanita phalloides - ZELENA PUPAVKA Rusula emetica - BLJUVARA Boletus satanas - LUDARA

106

PRILOG 3 - SVE VRSTE ŽIVOTINjA PRISUTNIH NA ŠPP “VIŠEGRADSKOM”

I. DLAKAVA DIVLJAČ – zaštićena lovostajem ili trajno zaštićena16

Rupicarpa rupicarpa - DIVOKOZA Capreolus capreolus - SRNA Ursus ursus - MEDVJED Sus scrofa - DIVLJA SVINJA Felis silvestris - DIVLJA MAČKA Canis lupus - VUK Vulpes vulpes - LISICA Lepus europeus - ZEC Martes martes - KUNA ZLATICA Martes foina - KUNA BJELICA Mustela nivalis - LASICA Males males - JAZAVAC Lutra lutra - VIDRA (trajno zaštićena) Scirius vulgaris – VJEVERICA (trajno zaštićena)

II. PERNATA DIVLJAČ– zaštićena lovostajem ili trajno zaštićena

Accicpiter gentilis - JASTREB KOKOŠAR (trajno zaštićen) Aquila heliaca - ORAO KRSTAŠ (trajno zaštićen) Accipiter nisus - KOBAC PTIČAR (trajno zaštićen) Corvus corvus – GAVRAN (trajno zaštićen) Corvus corone - SIVA VRANA Otus scops - ĆUK Strix aluco - SOVA UŠARA (trajno zaštićena) Asio otus - ŠUMSKA SOVA (trajno zaštićena) Picus viridis - ZELENA ŽUNA Picus canus - SIVA ŽUNA Dendrocopus minor - DJETLIĆ Pica pica - SVRAKA Garrulus glandarius - KREJA Parus palustris - SIVA SIJENICA Lullula arborea - ŠUMSKA ŠEVA

16 Trajno zaštićena vrsta – Zakon o lovstvu – do određene granice, prema stanju (broju) biljaka ili životinja je dozvoljen lov da ne bi potpuno nestale.

107

Columba palumbus - GOLUB GRIVAŠ Columba livia - GOLUB DIVLJI Streptopelia turtur - GRLICA Anes platyrhyncos - DIVLJA PATKA Ardea cinerea - SIVA ČAPLJA (trajno zaštićena) Podiceps cristatus - GNJURAC Podiceps ruficollis - GNJURAC MALI Glaucidium passarinum - KUKAVICA Tetrastes bonasia - LJEŠTARKA

III. RIBE: (prisutne u rijekama Drini, Limu i Rzavu koje protiču kroz ŠPP „Višegradsko“)

Silurus glanis - SOM Hucho hucho - MLADICA (ugrožena vrsta) Chondrostoma nasus - ŠKOBALJ Leuciscus cephalus - KLIJEN Salmo truta morpha fario - POTOČNA PASTRMKA (ugrožena vrsta) Gobio gobio - KRKUŠA Cyprinus caprio - ŠARAN Silurus glanis - SOM Thimalus thimalus – LIPLJEN (ugrožena vrsta)

IV. RIJETKE VRSTE RAKOVA:

Austropotamobius torrentium - POTOČNI RAK

V. VRSTE ZMIJA (zaštićene)

Vipera ursinii - ŠARGAN ( P.J.“Sijemeć“, kao i reon Dobrog Polja. ) - rijetka vrsta Vipera berus - ŠARKA Vipera ammodytes - POSKOK Coluber sp. - SMUK Natrix natrix - BJELOUŠKA