lokalni ekoloŠki akcioni plan opŠtina trstenik trstenik
TRANSCRIPT
LOKALNI EKOLOŠKIAKCIONI PLAN
OPŠTINA TRSTENIK
Trstenik, Beograd, 2009/2010
Izdavač:Opština TrstenikRegionalni centar za životnu sredinu za centralnu i istočnu Evropu (REC)
Autori:Prof. Dr. Ilija BrčeskiProf. Dr. Dejan ČikaraAleksandar Maksimović
Koordinatori:Danica BatoćaninRadoš Kandić
Savetnik:Gordana Rodić
Radna grupa:1. Danica Batoćanin, Opštinski LEAP koordinator2. Zoran Erkić, predstavnik Opštinske uprave Trstenik3. Gordana Rodić, predstavnik LER kancelarije Opštine Trstenik4. Ivan Petrašinović, predstavnik partnerstva javnog i NVO sektora5. Miroslav Paunović, predstavnik Opštinske uprave Trstenik6. Dragana Jovanović, predstavnik javnih prosvetnih institucija7. Ljiljana Nikolić, predstavnih lokalnih privrednih subjekata8. Budimka Trifunović, predstavnih lokalnih privrednih subjekata9. Mileta Trifunović, predstavnih lokalnih privrednih subjekata10. Svetlana Milovanović, predstavnik JP Energetika11. Danijela Jovanović, predstavnik sredstava informisanja12. Panović Savo, predstavnik JKSP Komstan13. Katarina Đokić, predstavnik JP Direkcija za planiranje i izgradnju14. Dragan Radovanović, predstavnik Sportskog centra Trstenik15. Mirjana Glidzić, predstavnik Turističke organizacije opštine Trstenik16. Dragiša Trošić, predstavnik Opštinske uprave Trstenik17. Slavica Pavlović-Brašić,, predstavnik Opštinske uprave Trstenik18. Saša Ranđelović, predstavnik javnih prosvetnih institucija19. Ljiljana Ćirić, predstavnik JKSP Komstan20. Ivana Jovanović, predstavnik NVO sektora21. Dušanka Marinković, predstavnik javnih zdravstvenih22. Vesna Nikolić, predstavnik MZ
Ilustracija:Dragan Đorđević
Dizajn:Tijana Knežević
Prelom i štampa:Studio Vejić, Beograd, tel: 011/2405800
Tiraž: 400
ISBN 978-86-7550-064-3
Publikacija izdata u okviru projekta “Lokalno akciono planiranje u oblasti životne sredine u Jugoistočnoj Evropi“,koji implementira Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC), uz finansijsku podršku Švedskeagencije za međunarodni razvoj (Sida).
2 LEAP Trstenik
SADRŽAJ
LISTA SKRAĆENICA .................................................................................................................................6PREDGOVOR ..................................................................................................................................91. METODOLOGIJA ............................................................................................................ 10
1.1. Uključivanje velikog broja zainteresovanih strana ....................................................101.2. Zainteresovane strane i partnerstvo .............................................................................111.3. Organizacija radnih timova i komunikacija sa građanima .......................................11
2. OPŠTI USLOVI ................................................................................................................ 13
2.1. POLOŽAJ...............................................................................................................................13
2.2. ISTORIJA................................................................................................................................142.3. PRIRODNI ČINIOCI ..............................................................................................................17
2.3.1. Klimatske karakteristike ..............................................................................................172.3.2. Geologija i geomorfologija ........................................................................................192.3.3. Hidrologija......................................................................................................................21
2.3.3.1. Površinske vode ................................................................................................ 222.3.3.2. Podzemne vode ................................................................................................ 252.3.3.3. Mineralne vode ..................................................................................................26
2.4. ZEMLJIŠTE I ŽIVI SVET........................................................................................................272.4.1. Zemljište..........................................................................................................................272.4.2. Živi svet .......................................................................................................................... 28
2.4.2.1. Šumska vegetacija............................................................................................ 282.4.2.2. Fauna ................................................................................................................... 30
2.4.3. Zaštićena prirodna dobra ...........................................................................................322.4.4. Zaštićene kulturne vrednosti.....................................................................................33
2.5. STANOVNIŠTVO.................................................................................................................. 38
2.5.1. Migracije i struktura stanovništva ............................................................................422.6. PRIVREDA..............................................................................................................................43
2.6.1. Industrija .........................................................................................................................432.6.2. Poljoprivreda ................................................................................................................ 44
2.6.2.1. Poljoprivredno zemljište..................................................................................472.6.3. Turizam............................................................................................................................47
2.7. GLAVNI PROBLEMI U OBLASTI ŽIVOTNE SREDINE STANJE ŽIVOTNE SREDINESTANJE ŽIVOTNE SREDINE .............................................................................................. 48
3. VODOSNABDEVANJE .................................................................................................... 50
3.1. PRIKAZ STANJA .................................................................................................................. 50
3.1.1. Vodovodna mreža i rezervoari ................................................................................. 503.1.2. Kvalitet vode u trsteničkom vodovodu ...................................................................51
3.2. PROCENA UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU, ZDRAVLJE LJUDI I STANDARDŽIVOTA I ANALIZA TENDENCIJA I TRENDOVA ..............................................................61
3.2.1. Analiza tendencija i trendova u vodosnabdevanju..............................................623.2.2. Problemi finansiranja vodosnabdevanja ................................................................633.2.3. Trendovi ......................................................................................................................... 64
3.3. ZAKLJUČCI........................................................................................................................... 64
4. KVALITET VAZDUHA ..................................................................................................... 66
4.1. PRIKAZ STANJA .................................................................................................................. 66
LEAP Trstenik 3
4.1.1. Rezultati hemijske analize vazduha za septembar 2009. god.......................... 664.1.2. Emisija štetnih gasova gradske toplane..................................................................67
4.2. PROCENA UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU, ZDRAVLJE LJUDI I STANDARDŽIVOTA I ANALIZA TENDENCIJA I TRENDOVA ............................................................. 69
4.3. ZAKLJUČCI............................................................................................................................70
5. OTPADNE VODE............................................................................................................. 71
5.1. PRIKAZ STANJA ...................................................................................................................71
5.1.1. Industrijske otpadne vode......................................................................................... 73
5.1.1.1.Otpadne vode prehrambene industrije opštine trstenik ..........................35.2. PROCENA UTICAJA KVANTITETA I KVALITETA OTPADNIH VODA NA STANJE
ŽIVOTNE SREDINE, ZDRAVLJE I STANDARD STANOVNIŠTVA ...................................76
5.2.1. Analiza tendencija i trendova u skorijoj buducnosti........................................... 77
5.3. ZAKLJUČCI............................................................................................................................78
6. OTPAD ................................................................................................................ 79
6.1. PRIKAZ STANJA ...................................................................................................................79
6.1.1. Komunalni otpad ..........................................................................................................796.1.2. Industrijski otpad..........................................................................................................816.1.3. Medicinski otpad ......................................................................................................... 826.1.4. Opasni otpad ................................................................................................................ 83
6.2. ANALIZA TENDENCIJA I TRENDOVA U SKORIJOJ BUDUĆNOSTI ............................. 84
6.2.1. Procena uticaja na životnu sredinu, zdravlje ljudi i standard života ............... 85
6.3. ZAKLJUČCI............................................................................................................................87
7. PSI LUTALICE ................................................................................................................ 88
7.1. PRIKAZ STANJA ..................................................................................................................
887.1.1. Izvod iz plana kontrole i smanjenja populacije pasa lutalica na teritoriji
opštine Trstenik – izrađenog od strane veterinarske staniceEurovet, Trstenik........................................................................................................... 88
7.2. ANALIZA TENDENCIJA I TRENDOVA U SKORIJOJ BUDUĆNOSTI ............................. 89
7.2.1. Razlozi za rešavanje problema ..................................................................................91
7.3. ZAKLJUČCI............................................................................................................................91
8. JAVNO ZELENILO ........................................................................................................... 92
8.1. JAVNO ZELENILO NASELJA ...............................................................................................92
8.2. VANNASELJSKO ZELENILO................................................................................................928.3. PEŠAČKE POVRŠINE U NASELJU......................................................................................938.4. JAVNO ZELENILO OPŠTINE TRSTENIK ............................................................................938.5. PROCENA UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU, ZDRAVLJE LJUDI I STANDARD
ŽIVOTA I ANALIZA TENDENCIJA I TRENDOVA U SKORIJOJ BUDUCNOSTI ............ 958.5.1. Analiza tendencija i trendova negovanja zelenih površina u
bliskoj budućnosti ....................................................................................................... 96
8.6. ZAKLJUČCI............................................................................................................................97
9. MIŠLJENJE GRAĐANA O STANJU ŽIVOTNE SREDINE ................................................. 98
9.1. METODOLOGIJA................................................................................................................. 98
9.1.2. Rezultati ankete ........................................................................................................... 98
9.1.2.1. Opšti podaci....................................................................................................... 989.1.2.2. Stanje životne sredine ..................................................................................... 98
4 LEAP Trstenik
9.1.2.3. Opštinske razvojne strategije i pristup informacijama oživotnom okruženju......................................................................................... 99
10. MIŠLJENJE LEAP RADNE GRUPE O STANJU ŽIVOTNE SREDINE .............................. 100
10.1. PRIORITETNE OBLASTI LEAP-a prema mišljenju LEAP radne grupe opštine.... 10011. VIZIJA ZAJEDNICE ....................................................................................................... 10312. ZAKONSKI I INSTITUCIONALNI OKVIR KOJIM SE REGULIŠE STANJE ŽIVOTNE
SREDINE I ZAKONSKE NADLEŽNOSTI LOKALNIH ZAJEDNICA................................ 10512.1. Zakonski i institucionalni okvir stanja životne sredine .......................................... 105
12.1.1.12.1.2.12.1.3.12.1.4.
Zakonski okvir ....................................................................................................... 105Zakonski okvir koji reguliše kvalitet vazduha ............................................... 109Zakonski okvir koji reguliše kvalitet voda .......................................................112Zakonski okvir koji reguliše kvalitet zemljišta................................................114
12.2. Institucionalni okvir .........................................................................................................11612.3. Nadležnosti opštine koje su propisane zakonskom regulativom ........................117
13. JAVNA EKOLOŠKA SVEST............................................................................................ 120
13.1. Istraživanja ekološki kapaciteti opštine Trstenik ..................................................... 12013.1.1.13.1.2.
Ekološki problemi u opštini ............................................................................... 120Najveći zagađivači u opštini Trstenik ...............................................................121
13.2. Zaključna razmatranja.....................................................................................................121
AKCIONI PLANOVI REALIZACIJE PRIORITETNIH AKTIVNOSTI....................................... 125
LEAP Trstenik
5
LISTA SKRAĆENICA
LEAP – Lokalni ekološki akcioni planREC – Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu EvropuISC – Institut za održive zajedniceEU – Evropska UnijaUN – Ujedinjene NacijeEC – Evropska KomisijaECE – Evropska Komisija za EvropuEAR – Evropska Agencija za rekonstrukcijuCARDS – Pomoć zajednicama u obnavljanju, razvoju i stabilizacijiICPDR – Međunarodna Komisija za zaštitu DunavaEMEP – Evropski program za monitoring i evaluacijuNRS – Narodna Republika SrbijaSFRJ – Socijalistička Federativna Republika JugoslavijaSCG – Srbija i Crna GoraRS – Republika SrbijaLS – lokalna samoupravaPO – politička opštinaKO – Katastarska opštinaJP – Javno preduzećeKJP – Komunalno javno preduzećeJVP – javno vodoprivredno preduzećePVA – privatna veterinarska ambulantaZZ – z emljoradnička zadrugad.o.o. – društvo ograničene odgovornostiPPD – Preduzeće poljoprivredno dobroL.U. – lovna upravaZZJZ – Zavod za javno zdravljeRHMZ – Republički hidrometeorološki zavodUG – udruženje građanaNVO – Nevladina organizacija
6 LEAP Trstenik
FSH – Fabrika stočne hraneMIP – metaloprerađivačka industrijaIKB – Istražno-eksploatacioni bunarKPZ – Kazneno popravni zavodSTR – Samostalna trgovinska radnjaSZR – samostalna zanatska radnjaBDP – Bruto društveni prihodIPPC – integrisano sprečavanje i kontrola zagađenjaМCS – Merkali-Kankani-Zibergova skala seizmičnostiVOS – Vodoprivredna osnova SrbijeGUP – Generalni urbanistički planPDR – Plan detaljne regulacijeGVI – Granične vredosti imisija u vazduhGVE – Granične vredosti emisija u vazduhMDK – Masimalno dozvoljene koncentracijePPOV – Postrojenje za prečišćavanje otpadne vodePPV – Postrojenje za prečišćavanje vodeBPK5 – Biološka potrošnja kiseonikaHPK – Hemijska potrošnja kiseonikaNTU – Povećana mutnoćaQsr – prosečni višegodišnji proticaj rekaCC – čelične ceviACC – azmestno-cementne ceviFe – gvožđeMn – manganNH4 jon – amonijum jonKMnO4 – kalijum permanganantCO2 – ugljen dioksidCO – ugljen monoskidO2 – kiseonikN – azotNOX – Aazotni oksidiPAU – Policiklični aromatični ugljovodonici
LEAP Trstenik 7
SiSO3 – Silicijum silikatNPK – Natrijum(N)-fosfor(P)-kalijum(K)HCl – Hlorovodonična kiselinaH2S – vodoniksulfidCS2 – ugljendisulfidRSH, R, SR2 – merkaptaniPCB – polihlorovani bifeniliPP – PolipropilenPET – polietilen
8 LEAP Trstenik
PREDGOVOR
Životna sredina je strateško pitanje budućnosti čoveka, naroda, kolektiva i poje-dinca; političke, ekonomske i sve druge slobode ostaju u tami ukoliko građani neostvaruju prirodno pravo – pravo na zdrav život sadašnjih i budućih generacija.Lokalni ekološki akcioni plan (LEAP) opštine Trstenik je jedan od strateških op-štinskih dokumenta, koji će zajedno sa drugim sličnim dokumentima usmerava-ti budući razvoj naše opštine i doprineti unapređenju uslova življenja.Dokument obuhvata postojeće stanje životne sredine, kao i planiranje za očuva-nje i unapređenje iste, uz poštovanje razvojnih i ekonomskih potreba stanovnika.U izradu dokumenta bila je uključena najšira javnost, stručna lica iz različitihoblasti, a obradu prikupljenih podataka izvršili su tehnički eksperti.Dodatna vrednost ovog dokumenta ogleda se u obezbeđivanju pristupa i sticanjupovoljnih referenci kod razvojnih fondova i finansijskih institucija, kako doma-ćih tako i međunarodnih.Za pruženu podršku u izradi ovog dokumenta zahvaljujem svim građanima,stručnjacima i institucijama opštine Trstenik koji su uzeli učešća u LEAP aktiv-nostima, a posebno zahvaljujem na podršci partnerima Švedskoj agenciji za me-đunarodni razvoj i saradnju (SIDA) i Regionalnom centru za životnu sredinu zacentralnu i istočnu Evropu (REC CEE)
Predsednik opštine TrstenikStevan Đaković dipl. prav.
LEAP Trstenik 9
1. METODOLOGIJA
Put izrade ekološkog akcionog pla-na ponekad se smatra važnijim odsamog plana jer ovaj proces mobili-še i angažuje lokalno stanovništvo,razvija osećaj vlasništva nad doku-mentom od strane lokalne zajedni-ce i gradi konsenzus njenih ključnihinteresnih grupa. Takav proces, oli-čen u dokumentu koji se naziva lo-kalni ekološki akcioni plan/program(LEAP), identifikuje prioritetne pro-bleme iz oblasti životne sredine u lo-kalnoj zajednici i daje konkretne ak-cije za njihovo rešavanje u određe-nom vremenskom periodu. Ovaj pri-stup se zasniva na originalnoj LEAPmetodologiji razvijenoj za državeCentralne i Istočne Evrope (CIE)od strane Instituta za održive zajed-nice (Montpelier, Vermont, USA) iRegionalnog centra za životnu sre-dinu za Centralnu i Istočnu Evropu(Sent Andreja, Mađarska). Ova me-todologija je potvrđena u skoro svimdržavama CIE i u potpunosti prila-gođena uslovima u Srbiji od straneREC-a Srbija, a od nedavno upot-punjena relevantnim iskustvima ipozitivnim praksama proisteklim izdosadašnjih uspešno vođenih LEAP
procesa u Srbiji. Osnovni ciljevi ovemetodologije su:■ Da pomogne i olakša javnost pro-
cesa izbora i prioritizacije proble-ma iz oblasti životne sredine i po-treba lokalne zajednice,
■ Da podrži izgradnju kapaciteta i
ojača lokalno stanovništvo da seefikasno i održivo odnose premaproblemima u oblasti životne sre-
dine, kako bi bili uključeni u ovajLEAP dokument,
■ Da uspostavi vlasništvo lokalnezajednice nad procesom pripremei implementacije LEAP-a.
Ovaj proces se takođe odnosi na odr-živi razvoj, učeše javnosti vezano zaizgradnju civilnog društva i opštiproces demokratizacije i decentrali-zacije. Na taj način, doprinosi pove-ćanju transparentnosti i efikasnostikao i kvalitetu procesa donošenja od-luka u oblasti životne sredine.
1.1. Uključivanje velikogbroja zainteresovanihstrana
Uključivanju velikog broja zaintere-sovanih strana, grupa i pojedinaca,poklonjena je velika pažnja u svimfazama procesa (u pripremnoj fazidokumenta, tokom obrazovanja telakoja su bila zadužena da upravljajuLEAP procesom, identifikacije prio-riteta, razvijanja tehničkih izveštajaitd.). To je učinjeno uspostavljanjemredovne komunikacije između svihrelevantnih interesnih grupa u lokal-noj zajednici kao što su:■ Lokalna vlast i donosioci odluka,■ Stručne i inspekcijske službe,■ Javna komunalna preduzeća,■ Privreda i industrija,■ Naučna i akademska zajednica,■ Finansijske institucije,■ Lokalni mediji,■ Nevladine organizacije,■ Stručnjaci za oblast životne sredine,■ Zainteresovani pojedinci.
10 LEAP Trstenik
Ovakav participatorni pristup je za-snovan na:■ Aktivnom uključivanju lokalnih
zainteresovanih strana u sve pro-jektne aktivnosti;
■ Radionicama i seminarima čiji su
ciljevi bili da:◆ Označi pravce i ciljeve reforme,
definišu raspoložive opcije kao iprednosti i nedostatke različitihmogućnosti za sve zaintereso-vane strane,
◆ Uključi sve zainteresovane stra-
ne u konstruktivnu razmenumišljenja,
◆ Da uzme u obzir uloge različitihzainteresovanih strana,
◆ Da potvrde opredeljenja svihrelevantnih činioca u procesu,
◆ Da prate promene i da se po po-trebi proces prilagodi nastalimokolnostima.
1.2. Zainteresovane strane
i partnerstvoNajnovija iskustva ukazuju na po-trebu za intenzivnom saradnjom sarelevantnim institucijama/organiza-cijama na nacionalnom i lokalnomnivou. U cilju dostizanja opisanognivoa partnerstva, bilo je neophod-no da lokalne institucije i partneri uprojektu u te svrhe angažuju određe-na sredstva, pre svega u formi vre-mena i raspoloživosti. Uloga lokalnesamouprave kao veze između različi-
tih interesnih grupa i autoriteta kojiobezbeđuje generalnu podršku bila jeključna za uspešan početak i odvija-nje procesa. Stručnjaci angažovani uprocesu imali su dokazano iskustvou obuci, formalno i praktično, što jepomoglo da se izgrade čvrste veze iz-među članova tima, jer je prenošenjeznanja takođe od velike važnosti zauspešnost projekta. Interaktivni pro-
ces rada je bio jedan od bitnih obli-ka funkcionisanja projektnih timovai u skladu sa tim određivane su temei ciljevi radionica i sastanaka radnihgrupa.
1.3. Organizacija radnihtimova i komunikacijasa građanima
Polazeći od strukture lokalne samo-uprave u Republici Srbiji, postojećesaradnje i koordinacije između lo-kalne vlasti i relevantnih institucijau lokalnim zajednicama, te stepenauključenosti civilnog sektora u pro-cese odlučivanja, a na osnovu ugo-vora o saradnji sa opštinama u koji-ma je projekat „Lokalno akciono pla-niranje u oblasti životne sredine za
održivi razvoj u Jugoistočnoj Evro-pi“ u četiri opštine u Srbiji u rešava-nju problema u oblasti životne sredi-ne životne sredine implementiran,REC je pomogao formiranje timovakoji su proces izrade LEAP-a iniciralii doveli do usvajanja preko lokalnihorgana. REC je garantovao transpa-rentan postupak izrade LEAP doku-menta, koji je bio u svakoj svojoj fazidostupan potpunom uvidu javnosti,ali isto tako i kontrolisan od stranekompetentnih stručnjaka, a premaprepoznatim prioritetima. Timovikoji su na dokumentu radili struktu-irani su na sledeći način:■ LEAP koordinatori – jedan je po-
stavljen od strane REC-a, drugi odstrane lokalne samouprave,
■ Koordinaciono telo – imenovanood strane predsednika opštine,
■ Radna grupa – predstavnici insti-tucija, biznis sektora, nevladinihorganizacija i stručnih službi,
■ Ekspertski tim – profesionalci an-gažovani za sastavljanje završnihtehničkih izveštaja i akcionih pla-
LEAP Trstenik 11
nova prema izabranim prioriteti-ma.
Direktnim popunjavanjem anketnihlistića, koje je svako domaćinstvo uopštini dobilo poštom i građani sudirektno učestvovali u odabiru prio-ritetnih oblasti i definisanju proble-ma iz oblasti životne sredine sa koji-ma se lokalna zajednica suočava. Zakomunikaciju između LEAP tima igrađana, u opštinskim prostorijamafunkcionisala je LEAP kancelarija,koja je svakodnevno bila na raspola-ganju zainteresovanim pojedincima.
Najvažnije faze izrade dokumentaukljuivale su intezivno angažovanjemedija, koji su nizom tekstova i pri-loga pomogli da informacije o bitnimdetaljima vezanim za proces stignudo svih članova lokalne zajednice.
12
LEAP Trstenik
2. OPŠTI USLOVI
2.1. POLOŽAJOpština Trstenik nalazi se u central-nom delu Srbije i graniči se sa opšti-nama Kraljevo, na zapadu, Vrnjačka
rin na severoistoku. Grad Trstenik jeprivredni, administrativni i kulturnicentar opštine. Nalazi se u central-nom delu Srbije na 21° E i 43° N, oko200 km južno od Beograda, na 171
Karta 2.1 – Kartografski prikaz teritorije Opštine Trstenik
Banja na jugozapadu, Aleksandro-vac na jugu i jugoistoku, Kruševac naistoku, Rekovac na severu i Varva-
Slika 2.1 – Trstenik, deo centra grada
metru nadmorske visine. Kroz gradprotiče Zapadna Morava, u čijoj se
LEAP Trstenik
13
gde se i danas mogu naći slični to-ponimi: Trsteno, Trstene (značenjeje „bogovito mesto kraj reke obraslotrskom, močvarnom vegetacijom“).Prvobitno mesto današnjeg naseljabilo je na području današnje Osaoni-ce, koja je često bila plavljena. U sred-njem veku naziv „trstenik“ je ozna-čavao mesto zasađeno trsovima – čo-kotima vinove loze.
Slika 2.2 – Administrativni položaj
plodnoj dolini razvila većina naseljaopštine.U blizini Trstenika, na 10 km, nalazise Vrnjačka Banja, centar kontinen-talnog turizma Srbije, a u neposred-noj blizini Trstenika nalazi se turi-stičko-sportski aerodrom – Trstenik.
2.2. ISTORIJAPostoji više legendi koje govore o po-reklu naziva Trstenika. Ima tumače-nja da su slovenska plemena koja suse tu naselila ime Trstenik donela izprapostojbine, današnje Moravske,
Slika 2.3– Stari Trstenik
Istorija Trstenika i okoline seže udaleku prošlost. Područje trstenič-ke opštine naseljeno je još u perioduneolita, tačnije 6000 godina p.n.e. Otome svedoče arheološka nalazištaBlagotin i Stragari.U doba začetka antičke kulture, upredelima oko Zapadne Morave ži-velo je pleme Tribali. Herodot u Vveku p.n.e. beleži da kroz tribalsku
ravnicu protiče reka Angros (Zapad-na Morava).U I veku n.e. ove prostore osvaja-ju Rimljani. Dolina Zapadne Mora-ve i trstenička suteska tada dobijajuveliki značaj, jer ovuda vodi značaj-na komunikacija između rimskihprovincija. Iz rimskog perioda po-tiče i kastrum na mestu Stražba, nadesnoj obali reke. Najveći doprinoskraju Rimljani daju u III veku, kada
14 LEAP Trstenik
Slika 2.4 – Crkva Svete Trojice s kraja 19. veka
je sa Apenina doneta vinova loza, tevinogradarstvo kroz vekove posta-je jedna od najznačajnijih delatnostistanovništva.Prvi pisani pomen Trstenika nalazise u darovnoj povelji manastiru Ra-vanici, kojom knez Lazar 1381. godi-ne svojoj zadužbini poklanja metoheTrstenik i Veluće. Iz srednjovekov-nog perioda potiču i manastiri Mo-ravske arhitektonske škole, Ljubosti-nja, zadužbina kneginje Milice s po-četka XV i Veluće, s kraja XIV veka.Godine 1427. Turci osvajaju Kruše-vac i kao pogranična tvrđava premaTurskoj, u trsteničkoj sutesci, biva sa-građen grad Grabovac, kasnije u na-rodu prozvan Jerinin grad. PadomSrbije pod tursku vlast 1459. godine,Trstenik postaje drumsko naselje ukome se nalazila posada za obezbe-đenje turskih karavana.U izveštaju austrijskog
obaveštajnogoficira Mitesera koji je proputovaoSrbijom 1784. detaljno je opisan Tr-stenik kao usputna orijentalna pa-lanka sa 47 turskih i 17 hrišćanskihkuća, kamenom xamijom, dva hanai nekoliko zanatskih radnji. Nalaziose 2 km zapadno od današnjeg grada
u selu Osaonici, odnosno tzv. StarojČaršiji, na mestu nekadašnjeg sred-njovekovnog grada.Po odobrenju Miloša Obrenovića od1832. do 1838. izgrađuje se novi Tr-stenik, na prostranoj rečnoj terasiMorave, mestu znatno pogodnijemza topografsko širenje i razvoj gra-da. Trstenička čaršija se postepenoširi, tako da postaje sedište sreza kojije obuhvatao sela današnje opštine ideo opštine Vrnjačka Banja. Centarnove varoši je gradski trg sa vrlo ži-vom pijacom, crkvom, zanatskimradnjama, mehanama. Ugledni tr-
govci podižu privatne kuće u čijemprizemlju su bile trgovine. Jedna odtakvih je kuća Petra Katića, trgovca inarodnog poslanika iz druge polovi-ne XIX veka.Austrijski inženjer u službi srpskevlade Franc Vinter i tehničar NikolaPašić uradili su prvi regulacioni planTrstenika. Sedamdesetih godina 19.veka Trstenik dobija novu osnovnuškolu, popločan gradski trg, a zatimpoštu, apoteku, banke, parni mlinkao prvo industrijsko postrojenje.Ovim počinje tzv. zlatno doba Trste-nika. Gravitaciono područje grada sesve više širi, trgovina sa Levčom i Šu-
LEAP Trstenik 15
Slika 2.5 – Stari most preko Zapadne Morave
Slika 2.6 – Varoš Trstenik
madijom je sve življa, tako da izgrad-nja mosta na Moravi postaje nemi-novnost. Godine 1899. u Trstenikuje završena gradnja čeličnog mosta, aveć sledeće godine osveštana je novacrkva Svete Trojice, sa zvonikom kojidominira panoramom grada. Višeod sto godina crkva je duhovni sto-žer grada, naročito za vreme broj-nih ratova kada je pružala utočištestanovništvu.Na nagli porast izvoza poljoprivred-nih i zanatskih proizvoda i privrednirazvoj celog kraja, naročito je
utica-la izgradnja železničke pruge Stalać–Kraljevo 1910. godine. Tada se Trste-
nik povezuje ne samo sa gradovimaširom Srbije, već izvozi svoje proi-zvode u Austriju i druge evropskezemlje.Posle prvog svetskog rata patrijahal-na palanka menja svoj lik u duhuvremena. Današnje staro jezgro gra-
da uglavnom datira iz ovog perioda.Posle drugog svetskog rata dalji ra-zvoj inicira osnivanje preduzeća„Prva Petoletka“, koje je postalo vo-deća industrija hidraulike i pneuma-tike SFR Jugoslavije i značajno imena svetskom tržištu. Industrijskimrazvojem i doseljavanjem stanovniš-
16 LEAP Trstenik
tva zbog potreba zapošljavanja Tr-stenik dobija izgled modernog indu-strijskog gradića sa stambenim zgra-dama i soliterima.
2.3. PRIRODNI ČINIOCI
2.3.1. Klimatske karakteristikeZa klimatske prilike opštine Trstenikkarakteristično je da ona pripadaoblasti umereno-kontinentalne kli-me, ali se zbog usmerenosti reljefa kaseveroistoku i istoku osećaju utica-ji i istočnokontinentalne klime, kojisu sve viče ublaženi ukoliko se dolazibliže Gledićkim planinama i ogran-cima Goča. U zavisnosti od nadmor-ske visine, klimatski varijeteti ume-rene klime se kreću od tipične ume-reno-kontinentalne u ravničarskomdelu, do subplaninske iznad 800 mn.v., sa lepo izraženim godišnjim do-bima i postepenim prelazima izmeđunjih.Za proučavanje klime od značaja susledeći klimatski elementi: tempe-
ne temperature u toku zime javljajuse u januaru. Od zimskih i proleć-nih ka letnjim mesecima temperatu-ra vazduha se brzo povećava. Najviševrednosti dostiže u julu i avgustu,koji su zajedno sa junom, najtoplijideo godine. Tokom jesenjih mesecitemperatura opada, ali je jesen topli-ja od proleća. Vegetacioni period tra-je duže od 8 meseci, mada je stvarnadužina vegetacionog perioda skraće-na pojavom mraza i slane. Prvi hlad-ni dani počinju u oktobru, a kasnijimrazevi mogu da se jave i početkommaja meseca.Srednja godišnja temperature za či-tav Rasinski okrug iznosi 11°C i to zapobrđe 9,6°C, a za planinski deo 6°C.Prosečna godišnja temperatura u op-štini Trstenik je oko 11,3°C.Prosečna godišnja temperature vaz-duha izmerena u okviru lovišta„Dubička reka“ (čija se teritorija po-klapa sa teritorijom opštine Trstenik)iznosi 10,8°C, sa apsolutnim maksi-mumom od +40°C i minimumom–19°C.
Tabela 2.1 – Temperatura vazduha u šumskom delu opštine za 2008. god. u °C
ratura vazduha, vlažnost vazduha,oblačnost, padavine, vazdušni priti-sak i vetrovi.
Temperatura vazduha je jedan odnajznačajnijih klimatskih elemena-ta. Na osnovu višegodišnjeg merenjatemperature vazduha u okruženjumože se izneti jedna opšta karakte-
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sr.god.-
1,10,7 3,5 8,3 14,
418,0
19,6
19,3
15,9
9,9 5,6 1,1 9,5
ristika: topla leta sa dugom insolaci-jom produženom na prvu polovinijeseni i blaga zima bez jakih vetrovai malom dužinom trajanja snežnogpokrivača. Negativne srednje meseč-
Primetan je opšti porast temperatureza poslednjih pet godina.Vlažnost vazduha je različita u po-jedinim delovima, tako da se uRasinskom okrugu, na primer, kre-će od 66% do 83%. Zbog vegetacijei nadmorske visine veća je u planin-skom delu, nego u dolini, nad slo-bodnim površinama i u gradovima.Leto je godišnje doba sa najmanjomrelativnom vlažnošću i najsuvljimmesecom avgustom. Zimski periodje vlažniji i prelazi 80%.
LEAP Trstenik 17
Zbog izvora, reka i vegetacije, rela-tivna vlažnost vazduha na teritorijiGoča i Vrnjačke Banje je veća negonad slobodnim površinama i grado-vima (Trstenik, Kraljevo, Kruševac)i iznosi oko 80%. Srednja godišnjarelativna vlažnost na Goču iznosi78,6% i odgovara umerenokontinen-talnom klimatu. U šumskom delu
Prosečna godišnja količina padavinakreće se oko 700 mm. Godišnja sumapadavina u šumskom delu opštine za2008. godinu iznosila je 928,4 mm,sa maksimumom u maju (117,6 mm).U lovištu „Dubička reka“ prosečnagodišnja količina padavina za 2008.iznosila je 650 mm.
Tabela 2.2 – Relativna vlažnost vazduha u šumskom delu opštine za 1999. godinu u %
opštine Trstenik relativna godišnjavlažnost vazduha je nešto manja iiznosi 78,2%, a za V, VI, VII I VIIImesec 73,3%.Oblačnost se poklapa sa relativnomvlažnošću vazduha i količinom pa-davina, pa je shodno tome veća ziminego leti. Srednja godišnja oblačnostu trsteničkoj opštini iznosi 5,5 dok je
U dolini Zapadne Morave količinapadavina kreće se između 600 mm i800 mm, s tim što količina padavinana približnoj nadmorskoj visini opa-da od zapada ka istoku.Tokom zimskih meseci padavine seizlučuju u vidu snega, čiji pokrivač uTrsteniku ima prosečnu dužinu traja-nja oko 20 dana. U lovištu „Dubičkareka“ broj snežnih dana iznosi 30–
Tabela 2.3 – Srednje vrednosti oblačnosti na Goču, po mesecim u desetinamapokrivenosti neba, za period 1997–2007.
npr. na Goču 5,7, a u Vrnjačkoj Banji5,6. Najvedrije je leto i tada je oblač-nost manja od 4. Proleće je oblačni-je, a samim tim i hladnije i kišovitijeod jeseni. Zimi je oblačnost najveća,mada ima kraćih perioda sa malomoblačnošću.U pogledu padavina Trstenik sa oko-
linom pripada kontinentalnom plu-viometrijskom režimu, sa maksimu-mom u proleće i minimumom u leto.
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII sr.god.86 82 78,
773 75 74,
372,7
71,3
73,3
84,3
82,3
85 72,8
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII sr.god.6,8 6,8 6,3 5,7 6,2 5,4 4,4 3,8 4,2 5,4 6,9 6,6 5,7
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII sr.god.59,
254,7
50,3
74,5
117,6
95,3
82,2
87,2
68,3
86,3
83,1
69,7
928,4
40, a debljina snežnog pokrivača 25cm. Na većim nadmorskim visina-ma u planinskom delu opštine česti-na snežnih padavina je veća i u tokugodine zastupljena sa oko 50 dana.
Debljina snežnog pokrivača najvećaje u januaru i iznosi oko 30 cm.Vazdušni pritisak se menja obrnu-to proporcionalno sa temperaturomvazduha: sa povišenjem temperature,vazdušni pritisak opada. Takođe, pri-
Tabela 2.4 – Količina padavina u šumskom delu opštine za 2008. godinu u mm
18 LEAP Trstenik
tisak se smanjuje sa povećanjem nad-morske visine. Kao posledica različi-tog vazdušnog pritiska nastaje hori-zontalno strujanje vazduha – vetar.U okolini Trstenika najveću čestinutokom cele godine ima severozapad-ni vetar gornjak, koji je dominan-tan. Posle njega dolaze severoistoč-ni i istočni vetar lokalnog karaktera.Hladna košava duva u jesen, zimi i urano proleće i više se oseća u zapad-nom delu opštine prema Kraljevu.Severac je najčešći zimi, uslovljenprodorima hladnih vazdušnih masai donosi snežne padavine. Vetrovi izostalih pravaca ređe se javljaju. Brojvetrovitih dana je dosta pravilno ras-poređen. Njihov maksimum se javljau jesenjem i zimskom periodu godi-ne, a minimum tokom letnjih mese-
Tabela 2.5 – Morfološke celine u opštini Trstenik
ci. Jačina se tokom godine znatno ko-leba, s tim što su jesenji i zimski ve-trovi jači od letnjih.Od posebnog značaja je vetar
osve-žavajućih karakteristika i poludnev-ne periode, koji od zalaska do izla-ska sunca duva sa Goča i oseća se uzapadnom delu opštine. Najbolje jeizražen u letnjim mesecima i ne do-zvoljava čestu pojavu tropskih noći.U toku leta i sa Kopaonika, Jastrepcai ostalih planina, iznad kojih je vaz-duh relativno hladniji, duvaju lokal-ni vetrovi prema kruševačkoj kotlinii rečnim dolinama gde je vazduh to-pliji. Zimi sa ovih planina struji vaz-duh prema kotlini i u toku najhladni-
Morfološke celine Površina (km2)
%Planinska oblast 63.5 14.2Predeo neogenih kosa i pobrđa 279 62.3Neposredna dolina Zapadne Morave 105.5 23.5Ukupno 448 100
jih dana dno kotline ispuni hladnimvazduhom, kao težim, dok je kotlin-ski obod topliji.
2.3.2. Geologija i geomorfologijaPrema monografskoj brošuri op-štine Trstenik „Pogled sa Pogleda“,Teritorija opštine Trstenik obuhvatazapadni deo dna i oboda kruševačkekotline i oblasti trsteničke suteske iz-međđu kruševačke i kraljevačke ko-tline, a u okviru Zapadnomoravskedoline. Današnji reljef je rezultatuzajamnih delovanja tektonskih ierozivnih procesa. Tektonski proce-si su stvarali osnovne makro oblikereljefa-planine i kotline, koje su pak,erozivni procesi oblikovali stvara-jući abrazioni i fluviodenudacioni
mikroreljef.
Prema geološkoj građi, morfološ-kim karakteristikama i pedološkomsastavu tla, u opštini Trstenik se iz-dvajaju tri jasno izražene morfološkeceline: planinska oblast, oblast neo-genih kosa i pobrđa i neposredna do-lina Zapadne Morave. Površine ovihcelina i procenat zastupljenosti naukupnoj teritoriji prikazani su u ta-beli 1.Planinski deo teritorije opštine obu-hvata južne ogranke Gledićkih pla-nina i krajnje severoistočne obron-ke Goča, koji se uzajamno sučelja-vaju na zapadnom delu čineći tr-steničku klisuru, odnosno, sutesku.Severni i južni deo planinske oblasti
LEAP Trstenik 19
Karta 2.2 – Reljef opštine Trstenik
su skoro istih nadmorskih visina: uGledićkim planinama ona dostižedo 922 m (vrh Samar), a na Goču do992 m (Mali vrh). Oblast se karakte-riše prostranim zaravnima na razvo-đima između slivova i duboko useče-nim rečnim dolinama.Gledićke planine su izgrađene odgornjokretacejskih flišnih stena:konglomerata, laporca, peščara ikrečnjaka u kojima je usečen slivLjubostinjske reke. Ova reka i njenepritoke odlikuju se duboko useče-nim dolinama (300–400 m), strmihi na više mesta ogoliđenih strana. Upedološkom pogledu severna oblastje predstavljena skeletoidnim zemlji-štem, sa uskom trakom aluvijalnogzemljišta duž Ljubostinjske reke.Južni deo planinske oblasti obuhva-ta severoistočne padine Goča i po-klapa se sa slivovima Popinske rekei Osaoničkog potoka. Geološki sa-stav je ovde nešto složeniji jer
poredfliša, ima i partija škriljaca, serpenti-na i gabra. Reljef južnog dela planin-ske oblasti je znatno slabije disecirani sa blažim nagibima. U pedološkompogledu južna oblast je predstavlje-na skeletoidnim zemljištem, sa neštoaluvijalnog zemljišta duž Popinske
reke, a mestimično ima opodzoljenegajnjače i deluvijuma.Oblast neogenih kosa i pobrđa za-hvata jugozapadni deo dna i obodakruševačke kotline. Niži delovi, do300 m n.v., izgrađeni su od neogenihkonglomerata, peščara, peskova i gli-ne, i čine centralnu jezersku ravan.Nizom rečnih tokova ona je raščla-njena u više prostranih kosa. Viši de-lovi pobrđa su izgrađeni od serpenti-na i kristalastih škriljaca, pa je dise-ciranost reljefa nešto jača. Pedološkipokrivač na nižem pobrđu čine smo-nica, gajnjača i opodzoljena gajnjača,
dok je na višem skeletoidno zemljište.Dolina Zapadne Morave je duga oko20 km u opštini Trstenik. Njen naju-ži deo je u trsteničkoj sutesci, gde sujoj i strane najstrmije, a dalje nizvod-no dolina se širi i strane joj postajusve blažih nagiba. Prostrana aluvijal-na ravan, široka 1–3 km, stvorena jenanosima Zapadne Morave i njenihbrojnih pritoka koje pri ušćima for-miraju prostrane plavine. U dolin-skim stranama usečena je serija pro-stranih rečnih terasa od 6, 7, 11 i 14m, a iznad ovih su više terase od 40 i92 m. Pedološki sastav čine aluvijal-na zemljišta i aluvijalne smonice.
20 LEAP Trstenik
Od značaja su i kontakti vodopropu-stivih i vododrživih stena, naročitona Goču, jer se za iste vezuje pojavaizvora. Ukoliko su kontakti tekton-ski predisponirani, uslovljavaju po-javu termomineralnih izvora, koji sukarakteristični za čitav ovaj kraj.Za savremeni razvitak reljefa zna-čajna je pojava erozije tla, prisutnau slivovima svih pritoka ZapadneMorave, a koja je povezana sa bu-jičarskim režimom tih tokova.Najugroženija su područja slivovaLjubostinjske i Popinske reke.Prema do sada izvršenim istraživa-njima, neki delovi opštine odliku-ju se rudnim bogatstvom, a pojavapojedinih ruda, npr. platine, vezanaje samo za ovaj deo Srbije. Na pote-zu od Veluća do Rudenice prisutnaje pojava ruda magnezita, hromitai debelog sloja okera. Manji krista-lići platine, kao i srebra i zrna zlataprisutni su u nanosima Srebrenice,Pajsačke i Omašničke reke. Ove rud-ne pojave nemaju ekonomskog zna-čaja. U periodu između dva svetskarata jedan broj domaćinstava se ba-vio ispiranjem zlata u koritima po-menutih reka. Oruđa koja su pritomkorišćena čuvaju se u trsteničkommuzeju. I dan-danas se na obalama
Slika 2.7 – Vodenica na Moravi
Srebrenice može naići na po nekogtragača za zlatom.Znatno veći ekonomski značaj u tr-steničkoj opštini ima bogatstvo unemetalima, kreču i kvarcitnomkamenu. Ovo bogatstvo omogući-lo je stanovnicima sela Brezovica iStublice da kao zanatsku delatnostrazviju krečarstvo. Kvalitetan kamen– kvarcitni peščar i kvarcit nalaze sena više mesta u dolini Popinske reke,u selima Dublje i Popina. Ove pri-
rodne pogodnosti doprinele su da seu ovim selima još od ranije razvijaznačajna kamenorezačka delatnost.Specijalizovana proizvodnja vode-ničkog i mlinskog kamena danasobezbeđuje prihode za oko 75% sta-novništva ovih sela i poznata je dale-ko van granica opštine Trstenik.Konglomerati, peskovi i glina upo-trebljavaju se kao građevinski mate-rial i najviše su rasprostranjeni u ne-posrednoj dolini Zapadne Morave ina nižem pobrđu.
2.3.3. HidrologijaNajveći deo teritorije Trsteničke op-štine bogat je površinskim voda-ma među kojima dominira ZapadnaMorava i njen sliv. Zapadna Moravanastaje spajanjem Golijske Moravice
LEAP Trstenik 21
i \etinje nedaleko od Požege.Dužina toka joj je 202 km, a zajed-no sa Golijskom Moravicom 308 km.Protiče kroz kompozitnu dolinu, kojase sastoji od četiri kotline, jedne većeklisure i tri suteske. Ima uporednič-ki pravac toka, saobraćajno je veomaprohodna, a kotline plodne i gustonaseljene. Ima 85 pritoka i od njih jevećina malih tokova koji preko letapresušuju. Najveće pritoke su Ibar,Gruža i Rasina. Zahvata sliv površine15469 km2 i u Veliku Moravu unosi128 m3/s vode, pa je po tome treća poveličina reka centralne Srbije.
2.3.3.1. Površinske vodeOpština Trstenik odlikuje se nor-malnom hidrografijom, koju činepodzemne vode, izvori i rečni toko-vi. Najzačajniji hidrografski objekatje Zapadna Morava, ali pored nje sveveći značaj dobija i izvor mineralnevode u Veluću.
radom rečne erozije, to je ona čestoputa menjala svoje korito.Hidrološki podaci na reci osmatrajuse i mere na nekoliko profila pravilnoraspoređenih od njenog početka dosastava sa Južnom Moravom. Za op-štinu Trstenik značajne su hidrološkestanice Jasika na koti 138,56 m, u ne-posrednoj blizini Kruševca i hidro-loška stanica Trstenik na koti 160,63m. Obe stanice postoje od 1940. go-dine, s tim što je način osmatranjavodostaja u Trsteniku letva, a u Jasicilimniograf.Godišnji tok vodostanja je pravilan,sa maksimalnim vodostajem u aprilui minimalnim u avgustu.Najveći proticaji zabeleženi su kra-jem zime i u proleće, najčešće u apri-lu, dok je minimum karakterističanza letnje mesece (avgust).Velike vode uslovljene su obilnimpadavinama, kao i otapanjem sne-
Tabela 2.6 – Vodostaji Zapadne Morave na stanici u Trsteniku za period 1995–2003.u cm
Zapadna Morava protiče teritorijomopštine Trstenik u
god. J F M A M J J A S O N D1995 7 49 30 10
442 19 -2 -13 -12 -20 21 35
1996 20 40 62 133
75 14 -26 -26 21 13 52 851997 25 48 55 68 70 21 -5 -12 6 12 34 781998 27 54 36 38 22 8 -27 -33 -6 29 52 591999 59 73 89 92 75 42 77 27 11 -1 17 592000 40 90 98 84 15 -18 -29 -29 -15 -27 -21 -112001 -6 8 26 90 50 30 3 -16 35 -5 8 152002 18 39 32 66 34 14 -10 11 7 71 28 462003 10
563 55 46 18 -3 -20 -36 -33 -21 -5 -10
dužini od 21 kmi ima obeležja ravničarske reke, kojakrivuda preko široke aluvijalne rav-ni, stvarajući pri tom brojne mean-dre i ade. Kako je zemljište u komeje usečeno njeno korito izmenjeno
ga, pa često izazivaju poplave i nano-se štetu usevima. Kao rezultat sušesa minimalnim padavinama nastajumale vode koje često ne zadovolja-vaju ni osnovni biološki minimum.Apsolutno najviši vodostaj je bio14.05.1965. godine (460 cm), izmerenu Trsteniku, koji je prevazišao sve
22 LEAP Trstenik
Tabela 2.7 – Mesečni proticaji Zapadne Morave u Trsteniku za period 1995–2000. (u m3 /s)
maksimalne vodostaje drugih godi-na i po računu verovatnoće se sma-tra da se on pojavi prosečno jednomu 100 godina. Apsolutni minimalnivodostaj iznosio je -64 cm i izmerenje 03.08.1962. godine.
Karta 2.3 – Hidrološka karta opštine Trstenik
Slika 2.8 – Hidrološki presek Trstenik
Zapadna Morava se karakteriše viso-kim stepenom zagađenosti – nizvod-no od Ibra, Morava je uvek u III kla-si, sa mnogo fenola, naftnih mrlja ikatrana.
LEAP Trstenik
god. J F M A M J J A S O N D1995 63,
3122
88,6
252
108
71,5
46,6
35,3
35,6
29,7
77,2
96,31996 73,
4116
159
336
187
67,4
22,8
22,9
79,3
64 140
1991997 21
2116
135
276
167
89,2
59,1
70 42,6
74,4
63,3
1221998 82,
9141
103
111
83,5
64,5
26,22
20,3
47,9
95,5
138
1531999 15
3184
215
226
184
120
197
98,6
67,3
53,2
78,1
1702000 11
6216
237
205
74 33,2
23,4
23,3
36 23,6
29,7
42,22003 25
2155
132
115
70,8
45,1
27,9
17,1
20 29,9
42,3
38,8
23
Z. M
orav
a ku
pališ
te15
.07.
200
9.5 2, 6 2 4 0, 02 0, 93 0, 16 0,
0009
Prek
o 24
0.00
0Pr
eko
240.
000
0,00
310, 050, 05 0,
0021
Prek
o 24
0.00
0
0, 220, 19
0, 020, 05
1 62 4
4 4 0, 02 0, 85 0, 56 0,00
00Pr
eko
240.
000
22, 5
6, 8
34, 4
15 ,3
31.0
8.2
009.
31.0
8.2
009.
08.1
0.2
009.
08.1
0.2
009.
13 ,8 6, 3 3 0 0, 02 0, 18 0,0
00 0,00
01Pr
eko
240.
000
Z.
Mor
ava
kraj
Grab
ovc
aZ.
Mor
ava
kupa
lište
Odža
čka
reka
Leva
re
kaLju
bost
injsk
a re
ka08
.10.
200
9.9, 6 4, 2 1 8 0, 02 0, 43 0,
000 0,
0007
Prek
o 24
0.00
0–
Svi o
stal
i isp
itiva
ni p
aram
etri
su u
okv
iru
MD
K.
Tabe
la 2
.8 –
REZ
ULT
ATI I
SPIT
IVAN
JA P
OVR
ŠIN
SKIH
VO
DA
OPŠ
TIN
E TR
STEN
IK Z
A PE
RIO
D 0
6.–1
0.
2009
.M
ESTO
UZ
ORKO
VANj
AZ.
Mor
ava
kraj
Grab
ovc
aDA
TUM
UZ
ORKO
VANj
A15.0
7.2
009.
HPK
(12
mg
O2/l)
1 0BP
K5 (4
m
g O2
/l)4, 6
Susp
endo
vane
m
ater
i-je
(30
mg/
l)8
Man
gan
(0,0
5 m
g/l)0, 02
Gvož
đe (0
,3
mg/
l)1, 09
Amon
ijak
(0,1
mg/
l)0, 07
Feno
li (0
,001
m
g/l)
0,00
04Uk
upne
kol
i ba
kter
ijena
10
00m
l
Prek
o 24
0.00
0
24 LEAP Trstenik
2.3.3.2. Podzemne vodePodzemne vode predstavljene suuglavnom freatskom izdani koja se,zavisno od geološkog sastava i relje-fa, javlja na različitim dibinama. Ualuvijalnoj ravni i nižim delovimadoline Zapadne Morave nivo freat-ske izdani leži na dubini od 3–6 m.Mestimično se podzemne vode jav-ljaju i na znatno manjoj dubini. Uvišim brdovitim i planinskim delo-vima opštine, podzemne vode se jav-ljaju na dubini od 6–30 m, zavisnood lokalnih uslova. Godišnje kole-banje nivoa izdani u proseku iznosi1 m. Pored freatske izdani koja služistanovništvu kao bunarska voda zapiće, utvrđeno je i postojanje arteškeizdani, koja se javljaju u više vodono-snih horizonata. Brojni izvori javljajuse na dodiru aluvijalne ravni i odse-ka niske terase, zatim u škriljcima, aduž lokalnih raseda (Veluće) javljajuse i mineralni izvori kisele vode.Procenjeno je da ukupne rezervepodzemne vode na godišnjem nivouza sliv Zapadne Morave iznose oko25 m3/s, što je 1/3 od ukupno potreb-nih godišnjih rezervi za vodosnab-
devanje stanovništva Srbije i CrneGore. Za vodosnabdevanje stanov-ništva Trstenika i prigradskih nase-lja koriste se podzemne vode iz pri-obalja reke Zapadna Morava i pri-obalja LJubostinjske reke. Trstenikdanas raspolaže sa tri izvorišta pod-zemnih voda: Zvezdan (70–100 l/s),Staro korito – i faza (50–100 l/s) iPrnjavor (40–80 l/s). Hidrografskumrežu trsteničke opštine čini deotoka Zapadne Morave u dužini od21 km, koji pravcem zapad-istokpreseca opštinu, kao i 11 većih bi-jučnih vodotoka, pritoka ZapadneMorave, koje presecaju opštinu upravcu sever-jug, odnosno, jug-se-ver. Od levih pritoka najznačajnija jeLJubostinjska reka (površina sliva 79km2). Među desnim pritokama ističuse Crnišavska (63 km2), Popinska (58km2) i Stopanjska reka (56 km2) sapritokom Srebrenicom. Osnovna ka-rakteristika ovih reka je neujednačenhidrološki režim sa znatnim i naglimkolebanjem proticaja. Bogate su vo-dom, ali u letnjem periodu povreme-no presušuju. Sve vode u opštini sutako raspoređene da nema bezvod-nih terena. Međutim sve navedene
Karta 2.4 – Hidrohemijska karta ispitivanih pojava na teritoriji opštine Trstenik
LEAP Trstenik 25
reke imaju bujični karakter tako da uvreme obilnih kiša dolazi do izliva-nja i nanošenja šteta poljoprivrednimpovršinama.
2.3.3.3. Mineralne vodeIzvori mineralne vode, poznatiji kaoVelućki kiseljak, se javljaju na oba-lama Pasjačke reke, desne pritokeZapadne Morave i granične reke iz-među sela Veluća i Tobolca. Glavniarteški izvor je visoko iznad aluvi-jalne ravni Pasjačke reke, a drugi ta-kav izvor kod zadružnog doma selaTobolac. Fabrika eksportne eksploa-tacije ugljenokisele vode i bušotinskiizvori su na ataru Tobolca. Međutim,kako je selo Veluće poznatije zbogsrednjovekovnog manastira, to jekiseljak šire poznat pod nazivomVelućki kiseljak.Najstarija istraživanja o ovom terenui pojavama mineralnih voda nalazi-mo kod profesora Marka Leka (1901.godine), dok su detaljna hidrološkaistraživanja vršena tokom 1970. go-dine, kada su ispitivani izvori kojise nalaze u dolini Pasjačkog poto-ka. Istraživanja su pokazala da suvode Velućkog kiseljaka infiltracio-ne vode, koje dolaze sa površine te-rena, usput se minerališu i zagrevaju,a u određenim hidrogeološkim uslo-
vima formiraju artešku izdan. Te suvode pod velikim pritiskom apsor-bovale ugljendioksid, čije je porekloiz dubljih delova zemljine kore. Bližepovršini, pritisak se smanjuje, dolazido oslobađanja gasova, koji se krećuu vidu mehurića prema površini te-rena, potiskujući na taj način vodu.Voda Velućki kiseljak je bez boje imirisa, blago nakiselog ukusa (zbogsadržaja CO2), ph-vrednosti 6,7–7i ukupne mineralizacije 1,7049 g/l.Temperatura joj iznosi 10º C. Voda seeksploatiše sa dva izvora, odnosno,dve bušotine, čija je izdašnost 35 l/s i6 l/s. Prema dosadašnjim analizama,vode Veluća pripadaju hidro-karbo-natno-magnezijumsko-alkalnim mi-neralnim vodama. Lekovite kompo-nente mikroelemenata su: kalijum,mangan, fluor i fosfor, kao i blago po-većani sadržaji litijuma, rubidijuma,cezijuma, stroncijuma, barijuma,joda, bakra i kobalta. Na osnovu he-mijskog sastava može se utvrditi davoda spada u „lake“ mineralne vodesa širokom primenom u svakodnev-nom životu. Visok sadržaj magnezi-juma (338 mg/l) u obliku magnezi-jum-hidrokarbonata, lako rastvor-ljivog u vodi, omogućava laku i brzuresorpciju ovog minerala i daje ovojvodi izuzetan kvalitet. To nije slučaj
sastav mg/l sastav
mg/l sastav
mg/l sastav
mg/lCO3 0,0 Na 123,0 Li 0,37 Ni 0,005HCO3 2171,
0K 12,0 Sr 0,21 Pb 0,003
Cl 39,0 Ca 80,0 Mn 0,088 Ba 0,002SO4 4,0 Mg 338,0 Cs 0,070 Co 0,001F 0,30 NH4 0,1 Rb 0,046 Mo 0,001Br 0,03 Fe2O
32,5 Zn 0,015 Sb 0,000
2J 0,05 Al2O3 0,04 Cu 0,008 Ag 0,0002HPO4 0,25 HBO2 8,0 Ti 0,007
HasO4 0,01 SiO2 35,0 Cr 0,006
Tabela 2.9 – Hemijski sastav mineralne vode „Mivela“
26 LEAP Trstenik
sa drugim vodama, koje pored viso-kog sadržaja magnezijuma sadrže iveliku količinu natrijuma i magne-zijuma u obliku magnezijum sulfata(MgSO4). U ovoj vodi se prirodno većnalazi 2% CO2 što joj daje mogućnostflaširanja u gaziranom i negazira-nom obliku. Mineralna voda emituje8,20 emana/l, pa spada među vode sablago povećanom radioaktivnošću.Na svetskoj izložbi mineralnih vodau Njujorku, mineralna voda „Mivela“proglašena je za najbolju na svetu usvojoj kategoriji, zahvaljujući veli-koj koncentraciji magnezijuma i op-timalnom odnosu ovog minerala sanatrijumom. Mineralna voda Velućkikiseljak povoljno deluje na organi-zam u slučaju povišenog krvnog pri-tiska, poremećaja srčanog ritma, in-farkta, šećerne bolesti, svih oboljenjanervnog sistema praćenih poveća-nom razdražljivošću. Naročito od-govara sportistima kod stanja rocto,usled fizičkog opterećenja.Zbog povoljnog odnosa drugih mi-nerala sa magnezijumom i zane-marljivo niskog sadržaja natrijumane postoje ograničenja u pijenju ovevode, tako da je mogu rocto oni ko-jima se ne preporučuje upotreba mi-neralnih voda. Flaširanje vode poči-nje 1984. godine, kada je izgrađena i
puštena u promet fabrika „Mivela“.
Slika 2.9 – Seoski pejzaž
Proizvode se, sem gazirane i negazi-rane kisele vode, i sokovi.Područje Zapadnog Pomoravlja imatoliko banjskih i termalnih lokalitetada se može nazvati „dolinom banja“.
2.4. ZEMLJIŠTE I ŽIVI SVET
2.4.1. ZemljišteGeološku podlogu čine stene iz ra-zličitih geoloških epoha, različitog
su porekla i nastanka. Pod uticajembrojnih ekoloških faktora različiteprirode (abiotskih i biotskih) dolazido raspadanja geološke podloge (ma-tičnih stena) i nastajanja zemljišta.Na području opštine jasno se izdva-jaju dve morfološke celine: brdsko-planinska oblast i ravničarska, čija sezemljišta međusobno razlikuju i popedološkom sastavu i po bonitetu.Krečnjačka geološka podloga kaonajzastupljenija, uticala je na ob-razovanje krečnjačkih rendzina.Rendzine nisu konačni pedogenet-ski tipovi, već čine prelaznu fazuka razvijenijem smeđem zemljištu.Plodnost rendzina zavisi od stepenarazvijenosti, dubine zemljišnog pro-fila, granulometrijskog sastava, od-nosa skeletnog i humusnog sloja, he-
LEAP Trstenik 27
Slika 2.10 – Brdoviti deo opštine
mijskih procesa, nadmorske visine istepena vegetacijske obraslosti.Crveno smeđe kiselo zemljište sejavlja na permskom peščaru, na re-ljefnom terenu u lepezama reka i po-
Gajnjačene smonice i gajnjače za-stupljene su u ravničarskom delu te-ritorije oko Zapadne Morave pa svedo pobrđa. Ovaj tip je uglavnom podagrokulturama, a neznatan deo podšumskom vegetacijom.
Tabela 2.10 – Struktura površina po kulturama i vlasništvu, prema najnovijem katastarskomoperatu za područje opštine Trstenik
toka pobrđa. Po sastavu ovo zemljišteje peskovita ilovača, dobro aerisana,povoljne vlažnosti i uglavnom obra-slo šumskom vegetacijom.Skeletna i skeletoidna smeđa zemlji-šta pripadaju grupi zemljišta kojamorfološki nisu u potpunosti razvi-jena. Građu ovih zemljišta mahomčine sitnije čestice neraspadnutogskeleta. Ovaj tip zemljišta zastupljenje na severnim padinama područja.To je suvo, propusno za vodu i oced-
no zemljište.
Vrsta kulture Privatno vlasništvo (%)
Društ. Vlasništvo (%)
% učešće u ukupnomŠume i šum.zemlj. 57.74 42.26 26.39
Livade 100 3.65Pašnjaci 100 6.29Njive i oranice 100 38.70Voćnjaci 100 8.30Vinogradi 100 7.03Vode, bare i trstici 100 1.91Ostalo zemljište 100 7.73
2.4.2. Živi svetNa razvitak vegetacije uticali sumnogi činioci, a pre svega raznovrsnioblici reljefa, dubina i razvijenost ze-mljišta, klimatske, mikroklimatskeprilike i naročito antropogeni uticaji.
2.4.2.1. Šumska vegetacijaŠumska vegetacija zavisi od verti-kalnog rasprostranjenja šumskihasocijacija.Za šume trsteničke opštine karakte-ristično je da se uglavnom ne javlja-
28 LEAP Trstenik
ju u čistim sastojinama. Izdvajaju sesledeći kompleksi šuma:■ a) Kompleks kserotermofilnih sla-
dunovo-cerovih i drugih tipovašuma;
■ b) Kompleks kseromezofilnih kit-
njakovih i grabovih tipova šuma;
■ c) Kompleks mezofilnih bukovih i
bukovo-četinarskih tipova šuma.
Postoje dve gazdinske jedinice druš-tvenih šuma koje se nalaze na terito-riji opštine Trstenik:■ Gazdinska jedinica „Trsteničke
Šume“ deo je planinskog masivaGoč koji pripada Rodopskom pla-ninskom masivu. Geološka pod-loga ovog planinskog masiva sa-stavljena je mahom od kristalastihskriljaca. Pored ovih stena javljajuse mestimično: serpentin, kreč-njak (Brezovica, Stublica), kvarc idr.Floristički sastav se odlikuje veli-kim bogatstvom lišćarskih vrsta:Fagus silvatica-bukva, LJuercuspetraea-kitnjak, LJuercus cerris-cer, LJuercus farnetto-sladun,Carpinus betulus-grab, Robiniapseudoacacia-bagrem, Populustremula-jasika, Fraxinus ornus-crni jasen i druge vrste.Od četinarskih autohtonih vrsta
javljaju se Pinus nigra-crni bor iPinus silvestris-beli bor a od aloh-tonih Pseudotsuga taxifolia-du-glazija, Larix decidua-ariš i Pinusstrobus-borovac.U spratu žbunja zastuplje-ne su: Corylus avellana-leska,Sambucus nigra-zova, Cornusmas-dren i druge.U prizemnoj flori javljaju se:Rubus hitrus, Aspidium filix mas,Assperula odorata i druge.
■ Gazdinska jedinica„Ljubostinske šume“ se nalazi na
levoj obali Zapadne Morave i za-hvata južni deo planinskog masi-va Gledićkih planina koji pripadaRodopskom planinskom masivu.
Geološka podloga ovog planinskogmasiva sastavljena je uglavnom odkristalnih škriljaca a na pojedinimmestima na maljim površinama jav-lja se krečnjak i peščar.Floristički sastav se odlikuje raznimlišćarskim i četinarskim vrstama dr-veća autohtonog i alohtonog porekla.Od lišćarskih vrsta zastupljeni su:Fagus silvatica-bukva, LJuercus pe-traea-kitnjak, LJuercus cerris-cer,LJuercus farnetto-sladun, LJuercuspubescens-medunac, Carpinus be-tulus-grab, Carpinus orientalis-gra-bić, Robinia pseudoacacia-bagrem,
Tillia argentea-srebrenolisna lipa,Tillia grandifolia-krupnolisna lipa,Populus tremula-jasika, Fraxinusornus-crni jasen.Od četinarskih vrsta zastupljenisu: Pinus nigra-crni bor, Pinus sil-vestris-beli bor, Picea abies-smr-ča, Pseudotsuga taxifolia-duglazia,Larix europea-ariš.U spratu žbunja zastupljene su:Corylus avellana-leska, Sambucusnigra-zova, Cornus mas-dren,Crategus monogina-beli glog,Hedera helix-bršljen.U spratu prizemne flore javljajuse:Aspidium filix mas, Rubus hitrus,Salvia glutinosa, Festuca drymela,Fragaria vesca i druge.U gazdinskoj jedinici „Trsteničkešume“ najzastupljenije za opštinuTrstenik su sledeće gazdinske kla-se: izdanačka šuma bukve (Fagetummoesiacae submontanum) koja zau-zima 18% od obrasle površine. Drugapo zastupljenosti je izdanačka šumasladuna i cera (LJuercetum frainetto-
LEAP Trstenik 29
cerris typicum) koja zauzima 13,1%od obrasle površine. Izdanačka šumabukve i kitnjaka (Fagetum moesia-cae submontanum) je na trećem me-stu po zastupljenosti i zauzima 7,9%površine. Od visokih šuma najzastu-pljenija je visoka šuma bukve sa uče-šćem u površini od 5,3%.Kada je u pitanju gazdinska jedini-ca „Ljubostinske šume“ najzastuplje-nija je visoka jednodobna šuma bu-kve (Fagetum moesiacae submonta-num) koja zauzima 15,3% od obra-sle površine. Druga po zastupljeno-sti je izdanačka šuma sladuna i cera(Luercetum frainetto-cerris typi-cum) koja zauzima 12,3% od obra-sle površine. Treća po zastuplje-nosti je visoka šuma sladuna i cera(Luercetum frainetto-cerris typi-cum) sa učešćem u površini od 9,1%.Kod kultura i veštački podignutihsastojina najzastupljenija je veštačkipodignuta sastojina crnog bora.
2.4.2.2. FaunaUporedo sa izmenama vegetacionogpokrivača menjalo se i bogatstvo i ša-rolikost životinjskog sveta.Dinamika i struktura zoocenozaovog kraja je raznovrsna. Promene
Tabela 2.11 – Najzastupljenije vrste sisara
Red. br.
Vrsta sisara Latinski naziv Broj jedinki1 Zec Lepus
europeaus5 013
2 Srna Capreolus capreolus
5103 Lisica Vulpes vulpes 4204 Kuna zlatica Martes martes 1005 Kuna belica Martes foina 1006 Jazavac Meles meles 1007 Sivi puh Glis glis 1008 Divlja svinja Sus scrofa 909 Lasica Mustela nivalis 50
se mogu pratiti po tipu podloge, nad-morskoj visini i drugih činilaca.Teritoriju opštine Trstenik naseljavaznačajan broj sisara, a najzastupljeni-je su sledeće vrste:Manje zastupljene vrste su: tvor(Mustela putorius), divlja mačka(Felis silvestris Schreb.), šakal (Canisaureus), vuk (Canis lupus).Ornitofauna je izuzetno bogata.Najzastupljenije su sledeće vrste:
Manje zastupljene vrste su: vrabacpokućar (Passer domesticus), čvo-rak (Sturnus vulgaris), jastreb-koko-šar (Accipiter gentilis), velika senica(Parus major), crni kos (Turdus me-rula) i druge.Kada je u pitanju ihtiofauna, uZapadnoj Moravi žive: klen, sko-balj (Chondrostoma nasus), običnamrena, som (Silurus glanis), šaran(Cyprinus caprio), deverika (Abramisbrama), ukljeva (Alburnus alburnus),a pri ušćima pritoka žive krkuša i po-točna mrena (Barbus peloponnenis).Uporedo sa izmenama vegetacionogpokrivača menjalo se i bogatstvo ži-votinjskog sveta. Sa nestajanjemšumskog pokrivača, proširivanjemnaselja i neracionalnim lovom sma-njivao se broj ili je potpuno nestaja-
30 LEAP Trstenik
Tabela 2.12 – Najzastupljenije vrste ornitofaune
lo pojedinih vrsta. Tako je ovaj kraj,koji je tokom srednjeg veka bio lovi-šte vlastele, pa i samog kneza Laza-ra, vremenom potpuno osiromašio udivljači. Lov je prema predanju, bioznatno razvijen na Goču i Gledićkimplaninama, gde su u to vreme žive-li medvedi, divlje svinje, vukovi, je-leni, srne, košute, orlovi, tetrebi, fa-zani i druge ptice. Prostrana ma-nastirska šuma „Košutnjak“ bila jepoznata po ovoj divljači. Zbog čove-kove neopreznosti u korišćenju agro-tehnike, mnoge vrste svedene su naminimum.Danas u ravničarskom delu opštinenastanjeni su: jerebice, prepelice, fa-zani, zečevi, guske, patke, grlice, a u
ostalim delovima, naročito u LJubo-stinjskoj šumi, Košutnjaku i Jasiku,kreću se kune, jazavci, lisice, divljesvinje itd. Na visinama od 500 m iviše živi mnoštvo raznovrsnih div-ljih životinja, od sitnih do krupnijih(jazavac, jež, kornjača, veverica, lisi-ca, divlja svinja, srna itd.) i ovde se
Red. br. Vrsta ptica Latinski naziv Broj jedinki1 Fazan Phasianus spp. 4 613
2 Polj. Jarebica Perdix perdix 4 0203 Divlja patka
gluvaraAnas platyrhynchos
3 0004 Divlja patka
kržuljaAnas crecca 3 000
5 Prepelica Coturnix coturnix
3 0006 Grlica Streptopelia
turtur2 000
7 Divlja guska lisasta
Anser albifrons 1 0008 Gugutka-
kumrijaStreptopelia decaocto
1 0009 Šumska šljuka Scolopax
rusticola500
10 Divlji golub grivaš
Columba palumbus
50011 Gačac Corvus
frugilegus500
12 Poljski vrabac Passer montanus
50013 Svraka Pica pica 20014 Siva vrana Corvus corone
cornix200
15 Sojka-kreja Carrulus glandarius
200
ne može povući tačna granica, jer ježivotinjski svet vrlo pokretljiv i me-nja svoje mesto življenja preko dana inoći, u toku godine i godišnjih doba.U šumama ima i pernate divljači.Neke divlje životinje su štetne, pa sekontrolisano uništavaju. Od ptica suštetne: kobac, jastreb i vrana. Korisnadivljač je zaštićena zakonom o lovukako ne bi bila istrebljena.Bogatstvo u ribljem svetu ranije jebilo veće. Svako selo pored Morave
imalo je po nekoliko ribara, a neki-ma je to bilo i glavno zanimanje. Iz-gradnja fabrika uzvodno od Trste-nika i izlučivanje otpadnih voda do-veli su do naglog siromašenja ribljegsveta. Danas u Zapadnoj Moravi odmasovnih vrsta žive skobalj, klen iobična mrena, nešto manje roct vre-tenar, dok se od retkih i pojedinač-nih vrsta pojavljuju šaran, deverika ibucov. Pri ušćima pritoka, inače kaomasovne vrste, žive krkuša i potočnamrena. Opalo bogatsvo ribljeg sveta
LEAP Trstenik 31
dovelo je do toga da ribolov dobije is-ključivo sportski karakter.
2.4.3. Zaštićena prirodna dobraZaštićena prirodna dobra u trste-ničkoj opštini kao takva skoro da nepostoje, odnosno nisu ni u proce-duri stavljanja pod zaštitu. Ono štoje stavljeno pod zaštitu nije bazira-no na održivom razvoju zbog čegadolazi do incidentnih situacija kojese odražavaju na svakodnevni životgrađana. Primer za ovo su izvori-šta za vodosnabdevanje koja su kon-stantno ugrožena, kako na lokal-nom nivou od strane građana iz ne-posrednog okruženja i neadekvatnezaštite, isto tako i od uzvodnih gra-dova i sela koji zagađivanjem vodo-toka reke Zapadne Morave direktnoili indirektno utiču na kvalitet vodeza piće na izvorištu „Zvezdan“, oda-kle se snabdeva najveći broj građana.Ispuštanjem otpadnih voda direktnou Zapadnu Moravu, Trstenik dopri-nosi njenom pojačanom zagađenjuugrožavajući na taj način nizvodnanaselja.Pored izvorišta za vodosnabdevanje,u trsteničkoj opštini postoje mine-ralne vode za koje možemo reći dasu relativno dobro zaštićene, pre sve-ga zbog lokacija na kojima se nalaze.Reč je o mineralnoj vodi u ataru sela
Veluća koja se eksploatiše iz bušotinei flašira u fabrici do koje je dovede-na cevima i na taj način zaštićena odmogućeg zagađenja. Izvori ove mi-neralne vode koji se nalaze u koritureke Pajsačice podložni su zagađe-nju zbog bujičarskog karaktera rekei okolnog poljoprivrednog zemljišta.U selu Gornja Crnišava postoji izvormineralne vode koju meštani koristei koji se brinu o izvoru koji se nalazina privatnom imanju. Izvor je neza-
štićen i koliko je poznato, nije u pro-ceduri stavljanja pod zaštitu.Poremećaji biološke raznovrsnosti(biodiverziteta) su danas već dostiglizabrinjavajuće razmere. Dobro orga-nizovana mreža zaštićenih objekatana regionalno-lokalnom nivou u ve-likoj meri obezbeđuje očuvanje glo-balno značajnog, odnosno ukupnogbiodiverziteta planete.Moravski orašak ili moravski vode-ni orah (Trapa annosa) bio je ende-mična vrsta Pomoravlja. Usled svo-je ugroženosti ili nestanka sa terito-rije Srbije ovaj takson je ubeležen uCrvenu knjigu flore Srbije.Od trajno zaštićenih vrsta sisara počlanu 4. Zakona o lovstvu na teritori-
ji opštine Trstenik nalaze se sivi puh(Glis glis) i lasica (Mustela nivalis).Od trajno zaštićenih vrsta ptica počlanu 4. Zakona o lovstvu na terito-riji opštine Trstenik nalaze se: ćuk(Athene noctua), mala ušara (Asiootus), šumska sova (Stryx aluco),kukuvija (Tyto alba), jastreb-mišar(Buteo buteo), mali soko (Falco co-lumbarius), poljska eja (Circus cya-neus), bela roda (Ciconia ciconia),kašikara (Anas clypeata) i druge.U geografskom pogledu opštinaTrstenik se sastoji od ravničarskogdela u dolini reke Zapadne Morave idelom pored njenih pritoka i brdsko-planinskog dela sa njene leve strane(Gledić) i desne strane (Goč) sa mak-simalnom nadmorskom visinomod 922 metra(Samar). Pored naseljai poljoprivrednog zemljišta, u brd-sko-planinskom delu postoje šume(mahom listopadne) o kojima se bri-nu nadležne službe i organizacije. Ušumama ima raznih vrsta divljači okojima vode brigu lokalna lovačkaudruženja. Stanje u kom se nalaze
32 LEAP Trstenik
šume i životinje je relativno zadovo-ljavajuće, mada na pojedinim delovi-ma blizu naselja postoje divlje depo-nije. Čišćenje ovih deponija je mogu-će i lakše od uklanjanja deponija izvodotokova i priobalja reka. U tomsmislu treba napraviti poseban osvrtna zagađivanje površinskih i podze-mnih voda.Zapadna Morava na teritoriju opšti-ne Trstenik stiže kao zagađena rekazbog brojnih uzvodnih zagađivača.Posebnu opasnost, naročito za izvo-rište „Zvezdan“, predstavljaju kolek-tori otpadnih voda i gradska deponi-ja iz Vrnjačke banje, koje se izlivajudirektno u vodotok, odnosno depo-niju na samoj obali. Blizina ovih za-gađivača izvorištu „Zvezdan“ (oko3km) sigurno utiče na kvalitet vodeza piće, možda čak i presudno, pa ćeu skoroj budućnosti ako se ne pre-duzmu odgovarajuće mere, voda saovog izvorišta biti samo za tehničkuupotrebu. Pored ovog, ugrožena sui druga nizvodna izvorišta i bunari,naročito posle ispuštanja trsteničkihotpadnih voda .Zagađenje Zapadne Morave direk-tno utiče na živi svet u njoj. Madaposlednjih godina, zbog prestankarada mnogih fabrika, voda nije za-gađena kao što je to bila sedamdese-
tih godina. Vrste, broj i kvalitet riba iživotinja su manji ili su potpuno ne-stali. Na području trsteničke opštineviše nema vidri, a bizamskih pacovaima veoma malo. Briga oko zaštiteživog sveta je prepuštena ribolovač-kim udruženjima koja su nemoćnada utiču na zagađivače i druge, pri-vrednim aktivnostima prouzroko-vane uništitelje živog sveta u rekama(pre svega prekomernom eksploata-cijom šljunka). Sve ovo se odnosi i napritoke Zapadne Morave. Površinskevode koje bi trebalo da budu zaštiće-
ne kao prirodno dobro ugrožene suu ruralnim delovima opštine nekon-trolisanim ispuštanjem raznih hemi-kalija koje se koriste u poljoprivredi isadržajem septičkih jama. Tretiranjepoljoprivrednih površina hemij-skim preparatima u blizini izvorištaisto se zagađuje preko podzemnihvoda a pretvaranje bunara u septič-ke jame trajno zagađuje podzemnevodotokove.
2.4.4. Zaštićene kulturnevrednosti
Na teritoriji opštine Trstenik se na-laze kulturno–istorijski spomeni-ci iz različitih perioda, od kojih jeveći deo neistražen i nezaštićen.Dva srednjevekovna manastira,Ljubostinja i Veluće, kao i neolitsko
naselje na lokaciji Blagotin (Poljna)su istraženi, odnosno delimičnoistraženi i zaštićeni, što se ne možereći i za njihovu neposrednu okolinu.Naselja, odnosno kasteli iz antičkogdoba i srednjevekovne srpske državenisu istraženi i zaštićeni, već su pre-pušteni prirodi, zubu vremena i ne-savesnim pojedincima (pljačkašima)da vrše nedozvoljena iskopavanja. Utrsteničkoj opštini ove lokacije se na-laze u selima Donji Dubič, Grabovac(Jerinin grad), Bogdanje, Bučje i za-seoce Stražba.Arheološka nalazišta. Arheološkilokalitet Blagotin nalazi se na brduMali Blagotin u selu Poljna, 26 kmseveroistočno od Trstenika. Otkrioga je dr Miloje Vasić još pre prvogsvetskog rata, a istražio dr SvetozarStanković, profesor BeogradskogUniverziteta sa svojim studentima od1990. do 1995. godine. Najstarije, ra-noneolitsko naselje na Blagotinu, po-vršine od preko 2 hektara, osnova-li su pripadnici starčevačke kulture,odnosno njene najstarije-protostar-
LEAP Trstenik 33
čevačke faze, krajem VII i početkomVI milenijuma p.n.e.Iako je na Blagotinu istražen samodeo neolitskog naselja, pokretni ar-heološki nalazi koji svedoče o načinuživota i društvenoj i ekonomskoj or-ganizaciji naselja, svojom brojnošćui raznovrsnošću svrstavaju ga u rednajbogatijih i najznačajnijih neolit-skih nalazišta na teritoriji Srbije.Tokom 2001. priređen je veli-ki broj izložbi širom Srbije na temuBlagotina, čime je naša javnost ko-načno upoznata sa ovim arheološ-kim blagom.
Slika 2.11 – Manastir Ljubostinja
Neolitski lokalitet u selu Stragaridatira iz perioda 4500–4000 go-dina p.n.e. Otkriven je 1970. godi-ne na ušću Riljačke reke u ZapadnuMoravu. Prastanovnici Stragara ba-vili su se ribolovom i primitivnomzemljoradnjom. Pored bogatih nala-za grnčarije i oružja od životinjskihkostiju, otkriven je i veliki broj zoo-morfnih i antropomorfnih figurina,namenjenih prastarim kultovima.
Deo pronađenih eksponata čuva se umuzeju u Trsteniku.Manastir Ljubostinja, posvećenUspenju Presvete Bogorodice, na-lazi se 4 km severno od Trstenika,
pored Ljubostinjske reke, podnoGledićkih planina. Datira s kraja14. i početka 15. veka i zadužbina jekneginje Milice. Od svog postojanjaLJubostinja je imala ulogu kulturnogsredišta ovog kraja u kome su se pre-pisivale knjige, slikale likovne mini-jature, pisali književni tekstovi.Ime Ljubostinja, nastalo je, po pre-danju, od reči „ljubve“ i „stan“ (me-sto ljubavi). Na ovom mestu su se,navodno, prvi put sreli knez Lazari kneginja Milica, koja je, za uspo-menu na taj događaj, odlučila daovde podigne manastir.GraditeljLjubostinje Rade Borović (poznat iz
epske pesme kao Rade Neimar) jedanje od manjeg broja po imenu pozna-tih srpskih srednjovekovnih gradite-lja i jedan od retkih koji je svoje imeovekovečio uklesavši ga na crkvi.Manastir arhitektonski pripada mo-ravskoj školi. Zidovi su građeni odkamena peščara koji se smenjujesa opekom. U osnovi je upisan krstsa tri apside, Fasada crkve je boga-to ukrašena kamenom plastikom.Dominiraju rozete, kojih ima uku-pno trinaest. Originalnošću i simbo-likom među ornamentima klesanogukrasa dominira krin, kao simboldevičanstva i čistote. Unutrašnjost
34 LEAP Trstenik
crkve živopisao je zoograf Makarijepočetkom 15. veka, ali do današnjihdana su očuvani samo fragmenti.Najzanimljivije su ktitorske freskekneza Lazara i kneginje Milice, uprirodnoj veličini, kao i freske njiho-vih sinova, Stefana i Vuka. Slikarski
Slika 2.13 – Manastir Veluće
elementi nalaze se i na spoljnoj fasa-di crkve. Današnji ikinostas je deloMilije i Nikole Markovića iz 19. veka.Prvobitni je uništen u vreme borbiprotiv TurakaUnutar crkve nalaze se grobnice kne-ginje Milice i monahinje Jefimije,žene despota Uglješe Mrnjavčevića.Jefimija, prva srpska pesnikinja, po-znata je još i po veziljskoj umetno-sti. Čuvena je njena „Pohvala knezuLazaru“, svilom izvezeni pokrov naćivotu kneza Lazara. Veziljska tra-dicija očuvala se do današnjih dana.Konak kneza Miloša iz tridesetih go-dina 19. veka je jedan od najlepšihmanastirskih konaka u Srbiji u tzv.Balkansko-orijentalnom stilu.Manastir Veluće, posvećen
Vavedenju Presvete Bogorodice, na-lazi se u istoimenom selu, na 7 kmjužno od Stopanje, odnosno, magi-stralnog puta Pojate-Kraljevo.
Manastir Veluće, najstariji očuvanimanastir moravske škole, se nekadazvao Srebrenica po istoimenoj reci irudonosnom području. I dan-danasse na obalama Srebrenice može na-ići na ponekog tragača za zlatom isrebrom.
Prema ktitorskoj fresci, manastir jezadužbina nepoznate vladarke s kra-ja 14. veka. Po narodnom predanjumanastir je podigla Mara, kćer kne-za Lazara i žena Vuka Brankovića.Manastir je 1395. godine poklonjenruskom manastiru Sv. Pantelejmonna Svetoj Gori.Arhitektonski, građevina pripadamoravskoj školi i ima velike sličnostisa Lazaricom u Kruševcu. U osnovije upisan krst sa tri apside (trikon-hos), a na fasadama, oko vrata i pro-zora su kameni ornamenti. Fasadamanastira je delimično oslikana.Živopis je dobro očuvan i skromnogje umetničkog dometa.U porti manastira pažnju privla-či stari konak, koji je podignut zavreme kneza Miloša Obrenovića.Kompleksu manastira pripadaju inovi konak iz 1972. godine, trpeza-rija, spomen-česma i kapela sa zvo-nikom, podignuta 1962. godine tru-
LEAP Trstenik 35
dom sestrinstva. Ikonostas kapele jedelo ikonografske radionice mana-stira Veluće. Porta se odlikuje izuzet-nom uređenošću nalik na botaničkebašte.Crkva Svete Trojice u Trstenikunalazi se u samom centru grada.Posvećena je Silasku Svetoga Duha.Sagrađena je 1900. godine na mestustare i skromnije crkve, posle dugo-godišnje borbe Trsteničana da dobi-ju crkvu kakva im priliči. Projektantje bio arhitekta Dušan Živanović,jedan od utemeljivača nacionalnogstila srpskog graditeljstva s kraja19.veka. Inspirisan manastirima mo-ravske škole, Živanović gradi crkvuu neomoravskom stilu.Hram je jed-nokupolna građevina sa trikonho-som u osnovi. Zidan je od belovod-skog peščara, opeke i maltera. Velikaje sličnost sa crkvom kralja Milutinau Hilandaru.
Slika 2.13 – Crkva Svete Trojice i opštinska zgrada
Fasada je ukrašena po ugledu naLazaricu: slepim arkadama, roze-tama, monoforama, prepletima.Naročito je bogato ukrašen zapadniportal. Neposredno posle izgradnjecrkve, dodat je i zvonik sa satom, kojidominira gradom i okolinom. U cr-kvi se čuvaju delovi starog ikonostasaiz 1848. godine, dok je novi ikonostas
naslikao akademski slikar iz NovogSada, Voja Trifunović, 1929–1930.godine. Ističu se ikone Blagovestina carskim dverima, Bogorodica saHristom, Tajna večera, Sveta Trojicai druge. Od proslave stogodišnjicecrkve do danas, završena je ograda iulazna kapija u portu.Značajan je duhovni i prosvetiteljskirad crkve u proteklom veku. Crkvenihor „Boško Jugović“ sa tradicijomdugom preko 130 godina proslavio jeime Trstenika širom Evrope. CrkvaSvete Trojice važi za jednu od naja-kustičnijih u zemlji.Crkva Svete Petke nalazi se naGrabovačkom brdu, nekoliko kilo-metara severno od Trstenika. Metohje manastira LJubostinja. Potiče iz
14. veka i po predanju je podigaoJug Bogdan u svojom vinogradima.U crkvici se nalazi i mali sarkofagu kome su se čuvali delovi moštiju
svete Petke, ali su one za vreme po-slednjeg rata nestale. Navodno, kadaje kneginja Milica prenosila moštiSvete Petke iz Trnova, pre no što ih jedonela u Beograd, mošti su počivalena Grabovačkom brdu. Veruje se davoda koja izvire na ovom mestu lečiod neplodnosti.
36 LEAP Trstenik
Naziv sela Bogdanje takođe se vezujeza Jug Bogdana. O ovom selu je go-voreno da je „Bogom dano“ i da tusve uspeva. Crkva više ima značajkultnog mesta, nego što je njena ar-hitektonska vrednost. Okružena jevinogradima i od nje se pruža preleppogled na Trstenik i okolinu.Crkva Svetog Arhangela Gavrila.Po legendi selo Ribnik je ime do-bilo po bogatim ribnjacima kojimaje bilo ispunjeno čitavo polje krajMorave. Iz ovih ribnjaka ribom suse sladili Nemanjići, Hrebeljanovići,Obrenovići i Karađorđevići.U Miloševo vreme Ribnik je bio zna-čajan centar i njegovo veliko dobropoznato po uzgoju svinja. Ribničanisu na molitvu i bogosluženje išliu manastir Veluće. Godine 1824.Miloš je Ribničanima sagradio cr-kvu posvećenu Svetom ArhangeluGavrilu. To je jedna od pet Miloševihpokajnica.
Slika 2.14 – Panorama centra grada
Crkva Svetog arhangela Gavrila naj-starija je očuvana crkva u opštiniTrstenik. Godine 1984. je
proglašenaza kulturno dobro-spomenik kulturei stavljena pod zaštitu Zakona o kul-turnim dobrima.
U leto 2004. godine, na proslavu 180godina postojanja hrama, dograđenaje i osveštana priprata.Staro jezgro grada. Trstenik je sa-građen na desnoj terasi ZapadneMorave na tzv. Savinim livadamaod 1832. do 1838. godine, po nalogukneza Miloša Obrenovića, ostavljaju-ći prvobitnom naselju 2 km zapadnonaziv Stara čaršija.Arhitektonsko-urbanističke celineu Trsteniku svojom skladnošću, ve-ličinom, tehničkim rešenjima, spo-ljašnjim i unutrašnjim izgledom pri-vlače pažnju ne samo posetilaca, veći brojnih stručnjaka iz ove oblasti.Poseduju elemente znamenitosti iretkosti, pa su zakonom zaštićene.Staro jezgro grada nalazi se u
užem centru današnjeg Trstenika.Najstarija očuvana zgrada je kućauglednog trgovca i političara iz dru-ge polovine 19. veka Petra Katića.
U reprezentativne arhitektonskeobjekte ubraja se i zgrada nekadašnjeosnovne škole „Sveti Sava“ iz 1873.godine. Nalazi se neposredno poredgradske crkve, na čijem je imanju iz-građena. Projektovao je austrijski in-ženjer Franc Vinter, koji je od 1872.po nalogu srpske vlade radio na re-
LEAP Trstenik 37
gulacionom planu Vrnjačke Banje iTrstenika. Obnovljena je i danas se unjoj nalaze poslovne i prostorije na-menjene kulturi.
Slika 2.15 – Kuća Katića
Zgrada Skupštine Opštine datira iz1935. godine. Sagrađena je na mestunekadašnjeg Načelstva. Unutrašnjostzgrade ukrašena je delima akadem-skih slikara. Sa crkvom Sv.Trojice istarom školom, opštinska zgrada do-minira gradskim trgom. Ispred nje senalazi gradski park i šetalište.Značajan deo starog jezgra čini neka-dašnji hotel „Jadran“,iz 1923.godine,koji je danas vlasništvo Ugostiteljskogpreduzeća „Goč“.Centar grada dobio je svoj današnji,moderan izgled krajem osamdesetihgodina. Gradski trg je zatvoren za sa-obraćaj i preuređen u šetalište.Kuća Katića. Najstarija očuvanazgrada u Trsteniku i okolini je kućauglednog trgovca i političara iz drugepolovine 19. veka Petra Katića, tačni-
je sagrađena je 1875. godine. Smatrase jednom od najlepših kuća morav-ske Srbije i zaštićena je Zakonom ozaštiti kulturnih dobara RepublikeSrbije. Prvi put je stavljena pod za-štitu države prvog reda još daleke1947. godine. Svakako, da je ovo ra-
zlog više što privlači ne samo poseti-oce već i brojne arhitekte koji su pisa-li naučne radove o njoj.
Zgrada u osno vi pripada tipu mo-
ravske kuće sa primesama orijental-nog stila. Katić je trgovao robom izLibana i Sirije odakle je verovatno idonet plan kuće. Građena je od ne-pečene cigle, tako da pripada tipukuća-dolmara. Skladnih proporcija,sa spratom i dva raskošna, simetrič-no položena i nešto isturena doksa-ta, trebalo je da pokaže ugled i moćnjenog vlasnika.U prizemnim soba-ma bile su uglavnom poslovne pro-storije Katićeve trgovine, dok su naspratu bile porodične i gostinskesobe. Podrum kuće i veći deo dvori-šta pretvoreni su u restoran nacional-ne kuhinje. Kuća je u kraćem perio-du imala ulogu galerije, dok dvorištečesto predstavlja „slikarski atelje podvedrim nebom „ u vreme održavanjalikovnih kolonija.
2.5. STANOVNIŠTVOPrema popisu stanovništva iz2002. godine na teritoriji opšti-ne Trstenik na površini od 448 km2
živi 49043 stanovnika. Prosečna gu-
38 LEAP Trstenik
stina naseljenosti iznosi 109 st/km2.Stanovništvo živi u 51 naseljenommestu, raspoređeni u 31 mesnoj za-jednici. Gustina naseljenosti je 109stanovnika na km2. Na teritoriji op-štine ima ukupno 16.080 domaćin-stva (grad 6.215, selo 9.865).Polnasruktura stanovništva je: muškarci23.842 (48,62 %), žene 25.201 (51,38%). Nacionalna struktura stanovniš-tva je: Srbi 94,84 %, Romi 2,54 %,ostali 2,62 %. Najgušće je naselje-na dolina Zapadne Morave, zatimniže pobrđe, dok je najređe naseljenaoblast planinskog predela.Godine 1931. na području današnjeopštine Trstenik živelo je 37.056 sta-novnika, 1948. bilo ih je 43.473, 1981.godine bilo je 53.695 stanovnika,1991. godine 52.796.
nju stanovnika izazvali su socioeko-nomski, politički, kulturno-prosvet-ni i drugi faktori.Promene koje su se dešavale u po-sleratnom periodu i izgradnji novogdruštva u čitavoj zemlji, pa samimtim i u opštini Trstenik, doveli su domnogih pomeranja u strukturi sta-novništva. U razdoblju od 1948. do1961. godine stanovništvo opštinese uvećalo za 17,5 %. U Trsteniku,u kome je osnovano značajno indu-strijsko preduzeće „Prva petoletka“,broj stanovnika je uvećavan prirod-nim priraštajem i doseljavanjem izraznih delova države. Varošica je do-bijala tokom svake godine prosečnooko 260 novih stanovnika.Devedesetih, a naročito početkomdvehiljaditih godina broj stanovni-
Tabela 2.13 –Kretanje broja stanovnika u opštini Trstenik od 1822.–2002.god.
U drugoj polovini XIX veka, kao i uperiodu između dva svetska rata,
ov-dašnje stanovništvo uvećalo se goto-vo isključivo prirodnim priraštajem.
Godina Broj stanovnika
Apsolutni porast/pad
Porast/pad broja stanovnika u %1822. 10.570 - -
1866. 19.719 9.149 861921. 36.153 16.434 831931. 45.705 9.552 261948. 43.473 -2.232 -51953. 46.675 3.202 71961. 49.209 2534 51971. 50.776 1567 31981. 53.695 2919 61991. 54.873 1178 22002. 49.043 -5830 -11
Karakterističan podatak je da se uvremenu od 1866–1931. godine sta-novništvo povećalo 2,3 puta, a u pe-riodu 1931–2002. godine samo 7,30%. Izvesnu neravnomernost u kreta-
ka drastično opada, što je posledicaniskog, ali i negativnog prirodnogpriraštaja.Prirodni priraštaj u opštini Trstenikza 2002. godinu iznosi –6,6 ‰, što uapsolutnom iznosu znači da je mor-talitet veći od nataliteta za 321 sta-novnika. U odnosu na 1961. godinu
LEAP Trstenik 39
(7,9 ‰) i 1981. (7,1 ‰), kao i 1991.(2,2 ‰) primetan je drastičan padprirodnog priraštaja. Takođe, ovo jeniže i u odnosu na republički prosekza 2001. godinu (0,4 ‰).Opadanje nataliteta, odnosno, pri-rodnog priraštaja je posledica migra-cije selo-grad, i naročito odliva mla-
Grafikon 2.1 - Promene broja stanovnikatokom 20. veka
de populacije u veće gradske sredinei inostranstvo, što je, pak, posledicasve veće nezaposlenosti i opadanja ži-votnog standarda.Opadanje prirod-nog priraštaja dovelo je do poreme-ćaja u starosnoj strukturi, kao i in-tenzivnih promena u socioekonom-skoj strukturi.
Tabela 2.14 – Demografija
40
Red.br.
naselje Broj stanovnika 1948
.1953.
1961.
1971.
1981.
1991.
2002.1. Bogdanje 1163 1275 1308 1281 1315 1235 1055
2. Božurevac
507 486 456 452 448 382 3113. Brezovica 860 857 910 880 869 781 6364. Bresno
polje820 895 849 842 805 795 725
5. Bučje 765 720 427 401 579 592 4586. Velika
Drenova3181 3196 3314 3217 3154 2959 2719
7. Veluće 423 453 453 459 482 489 4178. Golubova
c393 411 406 401 392 365 289
9. G.Omašnica
944 969 998 956 910 836 66510. G.Crnišav
a682 659 637 561 581 498 430
11. G.Dubič 313 296 287 212 199 149 10912. G.Ribnik 520 559 552 578 616 591 59613. Grabovac 634 676 798 1168 1465 #
119# 12514. D.Omašni
ca962 1015 1025 993 976 943 708
15. D.Crnišava
543 550 547 567 493 498 41016. D.Dubič 291 300 293 274 243 258 21417. D.Ribnik 461 421 455 471 616 632 62418. Dublje 785 630 648 572 587 539 492
DemografijaGodina
Stanovnika1948. 3273 [1]1953. 53121961. 72261971. 99571981. 132391991. 18441 180942002. 17763 17180
LEAP Trstenik
Red.br.
naselje Broj stanovnika 1948
.1953.
1961.
1971.
1981.
1991.
2002.19. Jasikovica 983 1032 1021 900 905 840 670
20. Kamenjača
555 596 570 497 474 454 37321. Levići 137 212 526 474 215 174 15222. Loboder 389 394 394 291 192 102 5323. Lozna 416 428 460 428 440 403 38024. Lopaš 1035 1011 960 990 961 903 80025. Mala
Drenova899 888 894 880 896 787 735
26. Mala Sugubina
529 540 533 498 442 404 33327. Medveđa 3347 3437 3183 3404 3323 3021 269428. Mijajlovac 699 725 745 724 724 656 54829. Milutovac 2353 2469 2494 2429 2385 2219 191730. Okruglica 401 393 397 346 359 319 26131. Osaonica 666 686 1016 1515 1246 #7 # 3732. Odžaci 1476 1550 1699 1696 1759 1701 156233. Pajsak 149 144 150 134 155 120 8434. Planinica 404 402 399 339 279 222 19835. Poljna 1579 1662 1626 1527 1503 1400 121436. Popina 520 548 504 496 466 433 38437. Počekovin
a887 970 1015 1041 920 983 838
38. Prnjavor 286 306 400 441 444 330 31839. Rajinac 607 608 608 526 403 303 23340. Riđevštic
a986 1023 1056 918 823 688 515
41. Riljac 1069 1071 1093 1107 1067 905 73042. Ruišnik 717 720 690 664 645 631 55943. Selište 1034 1083 1119 1083 1106 1056 92844. Stari
Trstenik808 872 882 861 957 849 733
45. Stopanja 1265 1375 1401 1371 1430 1467 132546. Stragari 806 854 804 784 760 702 66447. Stublica 329 350 337 293 282 236 21048. Tobolac 608 631 614 576 577 582 48549. Trstenik 2061 3856 5459 7444 1079
618441
1718050. Ugljarevo 553 548 559 548 581 561 478
51. Čairi 673 920 938 1266 1450 # 313
# 469UKUPNO 4347
346675
49209
50776
53695
54873
49043Tabela 2.15 – Kretanje broja stanovnika opštine Trstenik po naseljenim mestima za period 1948–
2002. godine po Generalnom urbanističkom planu (GUP) iz 1990. god. – prigradskanaselja
LEAP Trstenik 41
2.5.1. Migracije i strukturastanovništva
Najintenzivnija doseljavanja na pro-stor današnje opštine Trstenik, bilasu krajem 18. i početkom 19. veka,kao posledica tadašnjih istorijskihprilika, kada je ove prostore nase-lilo stanovništvo iz Toplice, Župe,Crne Gore, sa Peštera, Kosova itd.Dolazeći u ove krajeve, doseljenicisu ili naseljavali stara sela ili osnivalipotpuno nova naselja.U naseljavanju trsteničkog kraja uče-stvovalo je nekoliko metanastazičkihstruja: kosovsko-metohijska, dinar-ska, u malom obimu vardarsko-mo-ravska i timočko-braničevska, dokse za jedan procenat stanovništva nemože utvrditi odakle potiče. Možese pretpostaviti da neki od njih pri-padaju starosedeocima-malobrojnopreostalom stanovništvu iz proteklihvekova.Ova velika doseljavanja iz udaljenihkrajeva završena su oko 1840. godine.Tada nastaje pomeranje stanovništva– spuštanje stanovništva iz okolnihsela do Trstenika, tj. Palanke, kojaje upravo tada počela da se formira.Kako je palanka postala i sresko me-sto mnogi imućniji ljudi su se u njojnastanili i počeli baviti trgovinompoljoprivrednim proizvodima, drža-njem mešovitih radnji, zanatima i sl.
U drugoj polovini 19. veka, kao i uperiodu između dva svetska rata, ov-dašnje stanovništvo uvećalo se goto-vo isključivo prirodnim priraštajem.Iako je bilo žrtava u ratovima stanov-ništvo se u periodu od 1866.do 1931.godine povećalo sa 19719 na 45705 ili2,3 puta.U posleratnom periodu došlo je doznačajnih promena i pomeranja ustrukturi stanovništva. Osnivanjem
industrijskog preduzeća „PrvaPetoletka“ u Trstenik se, u perio-du od 1948. do 1961. godine, zboguvećane potrebe za radnom sna-gom, pored stanovnika iz okolnihsela doselilo i stanovništvo iz okol-nih oblasti Rasine, Aleksandrovačkežupe, Podibra, Lepenice, Levča iTemnića, zatim iz Vojvodine, Kosovai Metohije, Bosne i Hercegovine,Hrvatske, Slovenije, Makedonije,Crne Gore i izvestan broj onih kojisu rođeni u inostranstvu.Dolazak na rad u Trstenik stanov-ništva iz raznih krajeva izmenio jedotadašnju nacionalnu strukturu.Pored srpskog življa (91,37%) da-nas na prostoru opštine žive i drugenacionalnosti. Najbrojniji su Romi
(0,37%) i Crnogorci (0,29%), a zatimslede Makedonci, Goranci, Hrvati,Slovenci, Bugari, Rumuni, Mađari,Muslimani, Rusi itd.Intenzivna je migracija na relaciji se-lo-grad, što je pak, uslovljeno razvo-jem industrije i tercijarnog sektora.Najveći broj seoskih naselja ima ten-denciju opadanja broja stanovnika, aovaj proces je najintenzivniji u selimapasivnog planinskog predela, naroči-to u selu Loboderu. Rezultat je porastbroja stanovnika u gradskom i pri-gradskim naseljima.Najčešći učesnici u ovim procesimasu mlađi stanovnici, što uslovljava iubrzava proces starenja stanovniš-tva u primarnim seoskim naselji-ma. Pored toga, prisutno je i odla-ženje mlađih generacija u veće grad-ske sredine, naročito intelektualaca.Ovakvo napuštanje stvara nepovolj-ne uslove za brži razvoj privrednihdelatnosti. Problem radne snage ikvalitetne obrazovne strukture jeznačajan preduslov za ekonomskuvalorizaciju opštine Trstenik.
42 LEAP Trstenik
Dnevne migracije na relaciji selo-grad, i ređe obratno, prisutne kodosoba koje su zaposlene van mestaprebivališta. Oni se po završetkuradnog vremena vraćaju u svoja me-sta, gde se u slobodno vreme povre-meno bave i zemljoradnjom. Velikibroj njih se proteklih godina preseliobliže radnom mestu.Poslednjih deset godina primetnoje doseljavanje stanovnika iz ratomugroženih područja bivših republi-ka, kao i raseljenih stanovnika saKosova i Metohije.Polna struktura – odnos broja muš-kog i ženskog stanovništva-značajnaje za obnavljanje i priraštaj stanov-ništva. U Trsteničkoj opštini od uku-pnog stanovništva 25201 ili 51,4%čini žensko stanovništvo.
aktivnog stanovništva iz kategori-je radno sposobnog, zavisi od pri-rodnog priraštaja, stepena razvije-nosti zamlje, penzijskog sistema itd.Omladina koja se posle završenesrednje škole upućuje na dalje školo-vanje nešto kasnije (do 10 godina) seuključije u aktivan rad.Udeo aktivnog u ukupnom stanov-ništvu opštine Trstenik je 27,2% ili23638 (prosek za 2002. god.), odno-sno udeo aktivnog u kategoriji radnosposobnog je 43,4%.Udeo poljoprivrednog u ukupnomstanovništvu po popisu iz 2002. go-dine je 22% ili 10822, što se skoropoklapa sa republičkim prosekom(21,96%).Broj nepismenih u ukupnom stanov-ništvu je 2210 ili 4,92 %, što je nešto
Tabela 2.16 – Stanovništvo opštine Trstenik po starosnim grupama u 2002.god.
Starosna struktura znatno je
uslov-ljena prirodnim priraštajem i u znat-noj meri predodređuje udeo aktiv-nog (radnog) stanovništva u uku-pnom stanovništvu.Po popisu iz 2002. godine u opštiniTrstenik 6877 stanovnika ili oko 14%spada u mlado stanovništvo (do 15godina), u radno sposobno (15–64godina) 30653 ili 62,5%, dok na starostanovništvo (preko 65 godina) otpa-da oko 19,8%. Prosečna starost
izno-si 42,2, i to 43,3 kod žena i 41,0 kodmuškaraca.Udeo ženskog radno sposobnog sta-novništva u ukupnom radno sposob-nom stanovništvu je 47,5%.Stanovništvo radno sposobne kate-gorije nije u celini aktivno. Procenat
God. Svega
0–7 % 7–14
% 15–27
% 15–64
% >65
%2002 4904
32793
5,7 4084
8,3 8389
17,1
30653
62,5
9732
19,8
lošije od republičkog proseka (4,74%).Najveći broj nepismenih u opštiniTrstenik, 1937, ili 87,6% potiče iz ka-tegorije starog stanovništva (preko64 godine). Stanovništvo govori ko-sovsko-resavskim dijalektom.
2.6. PRIVREDA
2.6.1. IndustrijaPrivreda Trstenika u predhodnomperiodu bila je prepoznatljiva po ve-likim drušvenim preduzećima presvega IHP „ Prvoj petoletki“ koja jeu jednom periodu upošljavala bli-zu 20.000 radnika. Privatizacija„Nove Sloge“ koju je kupio investitor„Frikom“ i zadržao broj uposlenih saplaniranim i otpočetim investicija-
LEAP Trstenik 43
ma je trenutno jedina uspešna priča.Privatizacijom ugostiteljskog predu-zeća „Goč“ smanjen je broj radnika iobjekti su privedeni u druge namene,iz grafičkog preduzeća „Metalograf “radnici su otišli u lokalne privatneštamparije, a prvobitni kupac je pro-stor prodao fakultetu. Veliko trgo-vinsko preduzeće „Zapadna Morava„ je u procesu likvidacije. IHP“ Prvapetoletka“ nakon tri neuspela ten-dera nije prodata u celini i trenutnonema čak ni programa opravdanostidekonponovanja do profitnih cen-tara u tehnološkom i ekonomskomsmislu u cilju optimalne privatizaci-je.Od moćnih društvenih preduze-ća ostalo je 320.000 m2 poslovnogprostora i veliki broj mašina kojizbog zakonskih propisa lokalna sa-mouprava i brojni nezaposleni sastečenim veštinama i formalnimobrazovanjem ne mogu koristiti zasticanje ekonomske koristi. Radnosposobno stanovništvo koje je pri-vatizacijom ostalo bez posla mora sepreusmeriti u druge oblasti: u sektormalih i srednjih preduzeća, poljopri-vredu i sektor usluga.
Slika 2.16 – Panorama Trstenika sa pogonima PPT
Trstenik je opština sa velikim bro-jem MSP-a i dugom tradicijom pre-duzetništva u oblasti trgovine i za-
natstva. Međutim, poslednjih godi-na trend otvaranja novih preduzećaje u padu. Opština je do sada poka-zala veliko interesovanje da pomo-gne postojećim preduzećima i pre-duzetnicima stimulišući njihov daljirazvoj kroz subvencionisanje kamataza kredite kod poslovnih banaka, ja-čanjem promotivnih aktivnosti, uče-šćima na sajmovima, podršci udru-ženjima preduzetnika. Pored velikogbroja MSP, preduzetničkih radnji iregistrovanih poljoprivrednih gaz-dinstava, niska je produktivnostmale privrede. Nekonkurentnost jeposledica skupe proizvodnje zbogprimene zastarelih tehnologija, me-đusobne nepovezanosti privrednikai institucija koje se bave ovom obla-šću na lokalnom i regionalnom ni-
vou i loše izvozne promocije proi-zvoda malih i srednjih preduzeća.Nedostatak opremljenih lokacija zaizgradnju objekata odvraćaju poten-cijalne direktne investitore da uložeu opštinu Trstenik, a nepostojanje bi-znis inkubatora otežava mladim po-tencijalnim preduzetnicima otpoči-njanje sopstvenog posla.
2.6.2. PoljoprivredaPlodno zemljište, povoljna klima iduga tradicija u poljoprivrednoj pro-
44 LEAP Trstenik
izvodnji učinili su da poljoprivredapredstavlja važnu privrednu granuza opštinu Trstenik. Veliki broj do-maćinstava dždždždž je uključenu ovu proizvodnju naročito nakonprivatizacije društvenih preduzećakada se jedan deo radno aktivnogstanovništva vratio ovoj delatnosti.Proizvodnja lozno sadnog materija-la i vinogradi ostala je sačuvana, atradicionalne ratarske kulture i sto-čarstvo zamenjeni su proizvodnjompovrća na otvorenom i u plastenici-ma, proizvodnjom jagodičastog voćai cveća. Međutim, u rubnim selimaopštine beleži se značajan odliv sta-novništva, prvenstveno mladih, abela kuga“ i strenje sela učinili su daje sve više napuštenog i neobrađenogzemljišta u opštini.
ćeg privrednog razvoja mora ozbilj-no računati.U Opštini Trstenik postoje povolj-ni prirodni uslovi, za razvoj granai linija poljoprivredne proizvodnje.Poseban kvalitet navedenih uslova jeu činjenici da oni omogućavaju profi-tabilnu proizvodnju poljoprivrednihproizvoda za kojima raste tražnja nasvetskom tržištu (rano – plastenič-ko povrće, malina i drugo jagodastovoće, koštičavo voće i dr).Zemljište predstavlja veoma značajnoprirodno bogatstvo opštine Trstenik.Od ukupne površine zemljišta, po-ljoprivredno zemljište obuhvata63,1 % što je nešto ispod proseka zaRepubliku Srbiju, ali iznad prosekaZlatiborskog okruga.
Tabela 2.17 – Struktura poljoprivrednih površina u opštini Trstenik(odsek za privredu opštine Trstenik)
Broj poljoprivrednog stanovniš-tva u Opštini Trstenik se konstan-tno smanjuje, što je i inače zakonitapojava privredenog razvoja. Uzrokovome je napuštanje sela i to uglav-nom od strane mladog i radno spo-sobnog stanovništva, što konstan-tno slabi demografski potencijal u
seoskim naseljima. Međutim i porednegativnih demografskih tokova uselima opštine Trstenik, broj aktiv-nog poljoprivrednog stanovništva jefaktor na koji se u planiranju budu-
Redni broj
Vrsta poljoprivredne površine
Udeo (u %)1. oranice i bašte 39
2. Voćnjaci 83. Vinogradi 64. Livade 35. Pašnjaci 76. šumsko zemljište 307. neplodno zemljište 7
U ovoj oblasti preovlađuju mala po-ljoprivredna gazdinstva. Udruženjapoljoprivrednika su slaba i poljopri-vredni proizvođači se suočavaju sabrojnim preprekama. Oni imaju presvega problem dostupnosti povoljnih
kredita. Pored toga, poljoprivred-na mehanizacija nije modernizova-na preko dvadeset godina. Problempredstavlja i nepovoljan plasmanproizvoda na tržištu zbog niskihstandarda kvaliteta i neadekvatnihmarketinških veština.
LEAP Trstenik 45
Veliko ograničenje razvoju poljopri-vrede su mali posedi po gazdinstvu(2–3 ha poljoprivrednog zemljišta),na kojima nije moguće proizvestiznačajnije viškove poljoprivrednihproizvoda, tako da poljoprivreda pr-venstveno služi za prehrambenu si-gurnost porodice pa tek onda za tr-žište, ukoliko postoji deo viškova uproizvodnji.Povrtarstvo je tradicionalna, aliujedno i najrazvijenija grana poljo-privrede. Prema zvaničnim podaci-ma pod povrtarskom proizvodnjomse nalazi 3640 ha, ali su procene da tapovršina danas iznosi oko 1350 ha ida belezi trend uvećanja. Po ekonom-skom značaju izdvaja se paprika, pa-radajz, krastavac, luk i zelena salata.Plastenička i staklenička proizvodnjapovrća se organizuje na preko 70ha.Za tržište se proizvede oko 100.000 traznog povrća godišnje.Voćarstvo je organizovano u višimpredelima opštine. Osnovne voćar-ske kulture su jabuka, šljiva i kruška.Prinos jabuke od 18,5 kg po stablu jedaleko iznad republičkog proseka,dok je prinos šljive u proseku repu-blike. Poslednjih godina je zabeleženrast proizvodnje jagodičastog voća,prvenstveno maline, kupine i jagoda.Oko 100 ha je zasada pod malinom ioko 150ha pod kupinom.
Kalemarstvo je zasnovano na pro-izvodnji lozno – sadnih kalemo-va i voćnih sadnica. Proizvodnjaje stihijska i nejednakog kvaliteta.Kalemarstvom se bavi oko 500 do-maćinstavai godišnje se proizvedeoko 2,5 – 3 miliona voćnih sadnica ioko 10 miliona loznih kalemova.Ratarstvo je pretežno usmereno napodmirenje vlastitih potreba poljo-privrednih gazdinstava, radi obezbe-đenja hrane za stoku. Najzastupljenije
kulture su kukuruz i stočno krmnobilje.Stočarsku proizvodnju poslednjihdecenija karakteriču izrazito nega-tivni trendovi. Obim proizvodnje za-ostaje u odnosu na raspoložive uslo-ve itržište. Evidentan je problem inten-zivnog opadanja broja stoke u po-slednjoj deceniji. Takođe, značajanproblem predstavlja i plasman sto-čarskih proizvoda zbog pada tražnjena domaćem i otežanog plasmana na
svetskotržište.Stanje u poljoprivredi nije na zavid-nom nivou iz različitih razloga odskupog repromaterjala, niskih ot-kupnih cena primarnih poljopri-vrednih proizvoda, niskog stepe-na prerade poljoprivrednih proi-zvoda i loših uslova života na selu.Neprimenjivanje standarda (ISO,HACCP, GAP) u poljoprivrednojproizvodnji i preradi prehrambenihprpoizvoda smanjuje izvozne šansepoljoprivrednih proizvoda, naročitokalemarskih i povrtarskih proizvo-da koji su provereno dobrog kvali-teta. Gašenjem nekadašnjih zadru-ga i slabljenjem nadležnosti lokalnesamouprave oslabila je savetodavnai stručna podrška poljoprivrednici-ma koji su prepušteni sebi i velikimdobavljačima.
46 LEAP Trstenik
2.6.2.1.Poljoprivredno zemljište
Tabela 2.18 – Rezultati hemijske analize zemljišta opštine Trstenik za 2009.godinu (premaispitivanju izvršenom od strane Zavoda za javno zdravlje Kruševac)
2.6.3. TurizamTurizam je jedna od prepoznatihšansi za zapošljavanje većeg brojastanovnika opštine Trstenik. BlizinaVrnjačke Banje, prelepi predeli u br-dovitom delu opštine, reka ZapadnaMorava koja protiče sto metara odcentra Trstenika, dva izuzetna ma-nastira Ljubostinja i Veluće, istorijskii arheološki lokaliteti su potpuno ne-iskorišćeni. Broj noćenja u turistič-kim objektima je zanemarljiv, a odbrojnih turista koji posete manastirelokalno stanovništvo nema koristi.Osim prirodnih lepota i istorijskognasleđa, neophodno je i konkretnoulaganje u ovu oblast da bi se obez-bedio veći broj turista i povećala nji-hova potrošnja. Ovaj sektor u komeima mnogo prostora za
unapređenjemože uticati i na poboljšanje rada udrugim sektorima,pre svega u sekto-ru MSP-a i poljoprivredi.
Mestouzorko-vanja
Kultura
Arsen
Živa
Olovo
Bakar
Kad-mi-
Nikl Cink
Hrom
Bor Atrazin
Simazin
MDK (Sl. gl. RS br. 23/94)do 25mg/kg
do 2mg/kg
do100mg/kg
do100mg/kg
do 3mg/kg
do 50Mg/kg
do300mg/kg
do100mg/kg
do 50mg/kg
0,06– 0,40mg/g
0,06– 0,40mg/g
V.Drenova
Kuku-
4,7 <0,01
25,5
39,3
<0,3
49,1
66,9
19,6
0,8 <0,0005
<0,0005
Centar
Trava
9,6 0,19
42,2
20,6
<0,3
198,5
72,6
54,7
0,5 <0,0005
<0,0005
Odžaci
Trava
6,6 0,42
23,7
24,0
<0,3
45,6
50,9
19,8
0,3 <0,0005
<0,0005Donji
RibnikKrom-
5,8 <0,01
26,9
39,8
<0,3
46,0
67,1
26,7
0,4 <0,0005
<0,0005
Medveđa
Šljiva 4,6 <0,01
31,7
21,3
<0,3
47,7
50,8
28,0
0,5 <0,0005
<0,0005Počeko
-Tikva 5,8 <0,0
125,8
32,7
<0,3
44,1
75,3
25,2
0,5 <0,0005
<0,0005
Strateški cilj opštine Trstenik je ra-zvijena turistička ponuda za prihva-tanje organizovanih grupa turista iunapređen kvalitet turističkih uslu-ga. Da bi se ovo ostvarilo neophodnoje da se za turističke lokalitete uradipotrebna plansko-projektna doku-mentacija, da se oni opreme odgova-rajućom komunalnom infrastruktu-rom, da se uradi turistička signaliza-cija i da se u tako pripremljene lokali-
tete uvedu zainteresovani investitorikoji će izgraditi turističke objekte zasmeštaj, ishranu i kompletan odmor irekreaciju gostiju.Turistička organizacija opštineTrstenik u saradnji sa zainteresova-nim fizičkim licima, udruženjimagrađana i preduzetnicima intezivni-je da promoviše turističke potencija-le pripremom kvalitetnog reklamnogmaterijala, učešćem na sajmovima,organizovanjem turističkih manife-stacija i stalnim informisanjem po-
LEAP Trstenik 47
tencijalnih turista. U brdovitim seo-skim sredinama ohrabrivati i obuča-vati stanovnike za bavljenje seoskimturizmom. Stanovništvu zaintereso-vanom za bavljenje turizmom pruži-ti podršku u izradi dokumentacije zakredite i bespovratna sredstava za iz-gradnju i proširenje smeštajnih kapa-citeta u skladu sa zahtevima gostiju.
2.7. GLAVNI PROBLEMIU OBLASTI ŽIVOTNESREDINE
Glavni problemi u opštini Trstenikse mogu podeliti u 5 osnovnih grupa:Vodosnabdevanje – probleme pred-stavljaju kvalitet i količina vode usvim naseljima i u gradu Trsteniku,zatim mali kapacitet izvorišta u ovimmestima, postojanje nelegalnih pri-ključaka na gradski vodovod, nepo-stojanje vodovoda u nekim naseljimai dotrajalost vodovodnih mreža tamogde vodovodi postoje, nepostojanjeprečistača u bunarima i nekorišćenjeadekvatnih hemijskih sredstava zaprečišćavanje vode, nepostojanje re-zervoara za vodu, kao i nepostojanjeorganizovanog sistema za distribuci-ju vode u selima i nezaštićenost vo-dozahvata i podzemnih voda.Deponije komunalnog otpada –
glavni problemi vezani za komunal-ni otpad su postojanje divljih deponi-ja, neadekvatna uređenost i mali ka-pacitet postojećih legalnih deponija,nekontrolisano spaljivanje otpada naotvorenom, prevelika blizina posto-jećih deponija naseljenim mestima,neadekvatno rešeno upravljanje po-stojećim legalnim deponijama, ne-postojanje selekcije i reciklaže komu-nalnog otpada, neodvajanje komu-nalnog od opasnog otpada, kao i ne-
rešeno odnošenje smeća u pojedinimmesnim zajednicama.Kvalitet vazduha – Ekološki proble-mi na teritoriji opštine Trstenik po-činju sa povećanom industrijalizaci-jom.Intenzivna proizvodnja, uz upo-trebu zastarelih tehnologija i neod-govarajućih rešenja u pogledu zašti-te životne sredine, dovela je do nizaproblema u oblasti aero zagađenjau pojedinim vremenskim intervali-ma sa kojima se opština danas suo-čava. Sve dosadašnje aktivnosti nisuomogućile uspostavljanje komplek-snog efikasnog sistema koji bi mo-gao da zaustavi dugogodišnje nega-tivne trendove narušavanja ekološkeravnoteže i degradacije, pa i gublje-nje prirodnih resursa, što dovodi do
ubrzane degradacije životne sredi-ne. Dodatno opterećenje za opštinupredstavlja i njen položaj, jer aerozagađenje predstavlja značajan pro-blem i u susednim opštinama.Otpadne vode – u delu gradaTrstenik i u većini naselja ne posto-ji izgrađena kanalizaciona mreža.Pored toga, u delu grada Trstenikapostoje otvoreni kanalizacioni vodo-vi. Probleme još predstavljaju i nea-dekvatno rešeno prečišćavanje ka-nalizacionih otpadnih voda u mesti-ma gde postoji kanalizaciona mre-ža, upotreba nekorišćenih bunara zaodlaganje kanalizacionih otpadnihvoda i neadekvatna tehnička isprav-nost postojećih septičkih jama.Neodržavane javne zelene površinei parkovi – probleme predstavljaju:nepostojanje vetrozaštitnih pojasevana teritoriju cele opštine, nepostoja-nje zaštitnih imisionih pojaseva okograda Trstenika i oko naselja, nedo-voljna pošumljenost opštine, neodr-žavanje gradskog parka u Trstenikui većine ostalih zelenih površina i
48 LEAP Trstenik
parkova u opštini, nepostojanje si-stemskog rešenja o održavanju jav-nih zelenih površina u selima, kao iraširenost ambrozije i drugih biljakaalergenata.Ispravnost donošenja odluka pri pla-niranju i uređenju lokalne zajedniceu velikoj meri zavise od kvaliteta ipouzdanosti informacija o stanju ži-votne sredine kojima raspolažu do-nosioci odluka. U opštini Trstenik,kao i u većini opština u Srbiji, tre-
nutno ne postoji organizovan i efika-san informacioni sistem koji bi bio ufunkciji unapređenja i zaštite životnesredine, a izrada katastra zagađiva-ča (voda, vazduh, zemljište) uspore-na je zbog prestruktuiranja privredei poljoprivrede u procesu tranzicijei potrebno je uskladiti sa propisimaEU na nacionalnom, ali i lokalnomnivou.
LEAP Trstenik
49
STANJE ŽIVOTNE SREDINE3. VODOSNABDEVANJE
3.1. Prikaz stanjaKvalitet vode za piće je regulisanPravilnikom o higijenskoj ispravno-sti vode za piće, osobine vode za pićedefinišu se kroz pokazatelje kvalitetavpode. Pokazatelji kvaliteta svrstava-ju se u fizičke, hemijske i mikrobio-loške. Ispitivae svakog pojedinačnogparametra je vrlo bitan faktor u oce-ni kvaliteta vode.Nadzor nad higijenskom ispravno-šću vode za javno snabdevanje sta-novništva vrši sanitarna inspekcija izavod za javno zdravlje.
3.1.1. Vodovodna mreža irezervoari
Vodovodna mreža grada Trstenikadatira još od 1951–1952. godine. Sarazvojem industrije i povećanjembroja stanovnika rasle su i potrebeza vodom, što je iziskivalo prošire-nje izvorišta vodosnabdevanja i dis-tributivne mreže. Kako su se vreme-nom potrebe za vodom povećavale,vodovodna mreža se dograđivala bezprethodne rekonstrukcije primarnemreže. Usled tako „iznuđene“ grad-nje i starosti mreže, javljaju se velikiproblemi u vodosnabdevanju koji seodnose na povećane gubitke vode
ipojavu nedovoljnog pijezometarskogpritiska u nekim delovima vodovod-nog sistema. Rešavanje ovih proble-ma zahteva hitnu rekonstrukciju idogradnju vodovodne mreže i re-konstrukciju čvorova na vodovodnojmreži koji nisu u funkciji.
Krajem osamdesetih godina proš-log veka urađena je tehnička doku-mentacija – Analiza i rekonstrukcijavodovodne mreže grada Trstenika.Analizom hidrauličkog proraču-na došlo se do otkrivanja kritičnihdeonica na mreži, koje predstavlja-ju prepreku za uredno snabdevanjesvih potrošača u granicama GUP-avodom, u uslovima povećane proi-zvodnje i potrošnje vode. Na nepo-voljan hidraulički rad celog vodo-vodnog sistema utiču sledeći fakto-ri: nedovoljan prečnik usisnog ce-vovoda na crpnoj stanici „Zvezdan“,nedovoljni (mali) prečnici cevovo-da za dovod vode do jezgra grada inajvećeg potrošača „Prve Petoletke“,sama mesta priključenja prigradskih
naselja (Osaonica, Čairi, Pejovac iGrabovac), veliki broj ugrađenih hi-drofora u centralnoj zoni grada, ne-dostatak prstenaste mreže na celojteritoriji grada, nedostatak gradskogrezervoara odgovarajuće zapremine ipostojanje velikog broja čvorova kodkojih zatvarači nisu u funkciji.Najveći problem koji se javlja u snab-devanju potrošača vodom svakako jenedostatak rezervoarskog prostora,što predstavlja „usko“ grlo u sistemu.Za izravnavanje potrošnje vode na le-voj obali Zapadne Morave izgrađenisu rezervoari: „Grabovac“ zapremine2 x 125m³, na koti 230,00 m n m i re-zervoar „Prnjavor“ zapremine 60m³,na koti 269m n m. Na desnoj obaliZapadne Morave izgrađen je rezer-voar „Čair 1“ zapremine 360m³, nakoti 217,00 m n m (van funkcije je),rezervoar „Čair 2“ zapremine 500m³,
50 LEAP Trstenik
na koti 230m n m i rezervoar „Čair3“ za drugu visinsku zonu, zapremi-ne 60 m³, na koti 281,68m n m. Kakoje postojeći gradski rezervoar („Čair2“) nedovoljne zapremine za izrav-navanje potrošnje vode, potrebno jeizgraditi nov rezervoar zapremine 2h1500m³, na koti 230,00m n m. Takođeje potrebno izvršiti rekonstrukcijuusisnog cevovoda na crpnoj stanici„Zvezdan“ (radi sprečavanja pojavekavitacije), rekonstrukciju crpne sta-nice „Zvezdan“ za dodatne količinevode sa „Starog korita, rekonstruk-ciju – izgradnju potisnog cevovodaod crpne stanice „Zvezdan“ do no-vog rezervoara (predložena lokaci-ja je data u Generalnom projektu saprethodnom studijom opravdanostisnabdevanja vodom naselja opštineTrstenik).Vodovodna mreža čija je dužina oko47,00 km je građena od cevi različi-tog materijala i prečnika. Materijal je:azbest – cement, liveno gvožđe, pla-stika, TPE, čelik, a prečnici se kre-
cevi treba očekivati da sa starenjemazbest-cementnih i PVC cevi dolazido povećanih gubitaka vode i do pu-canja cevi pri pojavi naglih promenapritisaka u mreži. U toku prikuplja-nja podataka na terenu za hidraulič-ni proračun kao i analizama rezulta-ta proračuna za testiranje mreže, nijese moglo ustanoviti da postoje nekiznačajni lokalni gubici na vodovod-nom sistemu. Naime, procenjeni gu-bici reda veličine 30% ukupne po-trošnje vode su ravnomerno raspore-đeni na celoj mreži.
3.1.2. Kvalitet vode utrsteničkom vodovodu
Javnim vodovodnim sistemomupravlja Javno komunalno predu-zeće „Komstan“ u Trsteniku.Načinuzimanje uzoraka i metode labarato-riskih analiza vode za piće regulisa-ne su Pravilnikom o nsačinu uzima-nja uzoraka i metodamsa za labara-torisku analizu vode za piće (Sl. List.SFRJ br. 33/87).
Vodovod za Trstenik (6)Lokalni vodovodni sistemi(11)Vodosnabdevanje sasistema „Celije“(3)Nema centralizovanovodosnabdevanje (32)
Karta 3.1 – Vodovodni sistemi
ću od Ø 20 do Ø 300 mm. Ukupanudeo cevi od metala je 16,1% a od ne-metala 83,9%. Pri ovakvom sastavu
Grad Trstenik i prigradska naselja(Beljici, Čairi, Prnjavor, Grabovac,Pejovac i Osaonica) danas se snabde-
LEAP Trstenik 51
vaju vodom sa dva lokaliteta odno-sno tri izvorišta, i to:■ Izvorište „Zvezdan“ uz reku
Zapadnu Moravu (otvoreno 1951–1952. godine)
■ Izvorište „Prnjavor“ uzLjubostinjsku reku (otvoreno1981. godine)
■ Izvorište „Staro korito“ – I faza(otvoreno 1988. godine).
Izvorište podzemnih voda„Zvezdan“ se nalazi na levoj obaliZapadne Morave, na prostoru izme-đu starog i postojećeg korita, u ne-posrednoj blizini grada. Izvorište seprihranjuje vodom iz reke ZapadneMorave. Eksploatacija ove izdani za-počinje od 1951. godine, kada prak-tično i počinje organizovano kori-šćenje podzemnih voda za potrebeindustrije „Prva Petoletka“ i stanov-ništvo grada.. Izdašnost izvorišta napočetku eksploatacije je bila 8 l/s. Uto vreme se eksploatisao samo je-dan bunar, a do kraja 1978. godineizvorište je prošireno na 16 kopanihbunara, dubine 6–7 m,koji su siste-mom natege povezani sa sabirnimbunarom u crpnoj stanici „Zvezdan“.Voda se iz sabirnog bunara dubin-skim pumpama prebacuje u sabirnirezervoar (V=2h 500 m³) u kome sevrši dezinfekcija vode.Početkom osamdesetih godina
izvo-rište je prošireno sa još 4 kopana bu-nara koji su opremljeni dubinskimpumpama i povezani cevovodom sasabirnim rezervoarom. Projektovanekoličine koje se mogu obezbediti saizvorišta „Zvezdan“ su 70 – 100 l/s, ado sada maksimalno zabeležena pro-izvodnja vode je bila 79,69 l/s. (avgu-sta meseca 1986 godine).Kako su problemi nestašice vode biliizuzetno veliki u periodu od 1979, do1980. godine, RJ „Vodovod“ OOUR-a
„Komunalac“ je uz pomoć Institutaza vodoprivredu „Jaroslav Černi“ izBeograda intenzivno radila na njiho-voj sanaciji. Na postojećem izvorištu„Zvezdan“ vršene su intervencije navodozahvatnim objektima, a sve ucilju povećanja proizvodnje izvori-šta. Istovremeno se radilo na istra-živanju novih lokaliteta („Prnjavor“,„Popinska reka“ i „Aerodrom“) kao ina izradi tehničke dokumentacije zaotvaranje novog izvorišta.Izvorište „Prnjavor“ se nalazi u alu-vionu Ljubostinjske reke, udaljeno5 kmod gradaTrstenika. Izvorište seprihranjuje vodom iz Ljubostinjskereke. Eksploatacija ove izdani za-počinje polovinom 1981. godine.Idzvorište raspolaže sa 6 kopanihbunara, dubine oko 4 m. Naknadno
je izvorište prošireno sa još 3 kopanabunara. Svi bunari su opremljeni du-binskim pumpama i sabirnim cevo-vodom su povezani sa rezervoaromna izvorištu (V=150 m³)u kome sevrši dezinfekcija vode. Projektovanekoličine vode koje se mogu dobiti saovog lokaliteta procenjene su na 40– 80 l/s, a do sada maksimalno ek-sploatisana količina je bila 51,99 l/s,(prosečna mesečna za februar 1988.godine).Distribucija vode sa izvorišta„Prnjavor“ do grada vrši se gravitaci-onim cevovodom Ø 300 mm, dužine4850 m. Obezbeđenje dodatnih koli-čina vode sa izvorišta „Prnjavor“ na-doknadilo je trenutni deficit u vodo-snabdevanju i omogućilo proširenjeindustrijskih kapaciteta kao i priklju-čenje prigradskih naselja na gradskivodovodni sistem. Prema napred na-vedenim uslovima grad i industrijaTrstenika su praktično opet došli usituaciju deficita vode. U cilju ponov-nog prevazilaženja krizne situacijeu pogledu vodosnabdevanja, koja je
52 LEAP Trstenik
došla do posebnog izražaja u letnjemperiodu 1984. godine, preduzete sunove aktivnosti na realizaciji novihstudijsko-istražnih radova na novimlokalitetima, u bližoj okolini grada.Istovremeno sa radom na obezbe-đenju novih količina vode za grad,preduzete su i mere za zaštitu po-stojećih izvorišta. Tako je na izvo-rištu „Prnjavor“ izvršena regulacijaLjubostinjske reke u zoni izvorišta iizgrađen je odbrambeni nasip za za-štitu objekata na izvorištu. Na izvo-rištu „Zvezdan“ je takođe izgrađenlevoobalni odbrambeni nasip. Majameseca 1965. godine registrovanaje najveća poplava Zapadne Moravena ovom prostoru. Nakon toga jeizvršena regulacija reke ZapadneMorave u neposrednoj blizini izvo-rišta „Zvezdan“, odnosno izvedenje prosek dužine 1200 m, radi izbe-gavanja najoštrije krivine nizvodnood ušća reke Ibar. Međutim, izgrad-njom ovog proseka nije bilo zaštiće-no od plavljenja izvorište „Zvezdan“i veći deo KO Grabovac, te je 1982.projektovan a 1987. godine i izvedenodbrambeni nasip „Zvezdan“ dužine2666 m, za zaštitu od velikih voda.Izgradnjom ovog nasipa stvorenaje mogućnost korišćenja i šire zonezaštite za potrebe proširenja posto-jećeg izvorišta „Zvezdan“ na
„Starokorito“.Institut za vodoprivredu „JaroslavČerni“ iz Beograda je 1985, godineizradio Studiju sa idejnim rešenjemkorišćenja starog korita ZapadneMorave za potrebe vodosnabdeva-nja grada Trstenika. Istražni prostor„Staro korito“ se nalazi u neposred-noj blizini grada, oivičen sa istoč-ne i južne strane rekom ZapadnomMoravom, zapadna granica je po-stojeće izvorište „Zvezdan“, dok sena severu teren izdiže ka naselju
Grabovac. Prostor „Starog korita“nije naseljen, predstavlja deo aluvijal-ne ravni Zapadne Morave sa deblji-nom nanosa od 5 – 8 m,nataloženogpreko krečnjaka kredne starosti.Reka Zapadna Morava je na ovompodručju menjala svoje korito use-cajući ga u postojeće kredne for-macije i istovremeno akumuliralapeskovito – šljunkoviti nanos kojipredstavlja potencijalno povoljnu hi-drogeološku sredinu za kaptiranjepodzemnih voda. Izrađenom studi-jom i idejnim rešenjem definisani suosnovni uslovi i podloge za izraduprojekta I faze uređenja starog kori-ta Zapadne Morave. Usvojeno je re-šenje sa veštačkim prihranjivanjemizvorišta sirovom vodom iz rekeZapadneMorave. Za izradu Glavnog
projekta izvorišta „Staro korito“ – Ifaza korišćen je prostor površine oko12 ha. Uređenje starog korita sa takoograničenom zonom eksproprijaci-je, odnosno limitiranom površinomza smeštaj objekta za predtretmansirove vode, uslovio je da se pojedi-ni delovi sistema dati u idejnom re-šenju moraju isključiti iz tehnološ-kog procesa u I fazi, što je uticalo nasmanjenje kapaciteta i stepena sigur-nosti rada sistema sa aspekta kva-liteta vode za infiltraciju. Izvorište„Staro Korito I faza koje je puštenou eksploataciju avgusta meseca 1988.godine obuhvata sledeće objekte: vo-dozahvat na Zapadnoj Moravi, pri-vremenu crpnu stanicu sirove vode,potisni cevovod sirove vode, talož-nicu, bazen za infiltraciju 9 kopanihbunara sa opremom i sabirni cevo-vod čiste vode koji povezuje bunaresa sabirnim rezervoarom na izvori-štu „Zvezdan“. Rezervoar „Zvezdan“je zapremine 2 h 500 m3 i u njemuse vrši dezinfekcija vode koja se ek-sploatiše sa izvorišta „Zvezdan“ i
LEAP Trstenik 53
„Staro korito“ – I faza. Preko crpnestanice „Zvezdan“ koja je lociranapored samog rezervoara vrši se po-tiskivanje higijenski ispravne vodeka potrošačima. Nakon uključenjaizvorišta „Staro korito“ – I faza i uuslovima rada postojeće crpne sta-nice „Zvezdan“ i potisnog cevovodaØ 300 mmpreko visećeg mosta, pro-izvodnja vode se u proseku kretalaoko 80 l/s (mah 97,55l/s u septembru1988. godine). Najveća srednja uku-pna proizvodnja vode zabeležena je1989, godine i iznosila je 116,43 l/s.Ukupna potrošnja vode je bila 89,94l/s, a gubici vode 26,49 l/s(29,46%),Još na samom početku eksploataci-je izvorišta „Staro korito“ – Ifaza seznalo da ovo privremeno rešenje imadosta manjkavosti, tako da smo odpočetka do danas dolazili u situacijuda imamo degradiran kvalitet vodei to: u dva navrata „proboj“ manga-na i treći put mangana i amonija-ka. Navedeni radovi nisu dali očeki-vane rezultate ni po kapacitetu a nipo kvalitetu. Imajući u vidu iznetoi iskustvo stečeno dosadašnjim ra-dom ovog izvorišta, nametnula sepotreba za inovacijom već urađeneprojektne dokumentacije za
uređe-nje čitavog kompleksa „Staro korito“.Tako je 2001. godine sa Institutomza vodoprivredu „Jaroslav Černi“ izBeograda ugovoren, a 2002. godi-ne predat Glavni projekat izvorišta„Staro korito“ – Trstenik. Osnovniznačaj realizacije projekta „Staro ko-rito“ predstavlja povećanje kapacite-ta izvorišta „Zvezdan“, proširenjemna područje infiltracionog izvorišta„Staro korito“, obezbeđenje dodat-nih količina sirove vode iz ZapadneMorave, prečišćavanje sirove vode idovođenje postojećih objekata u si-gurniji i kvalitetniji rad. U tom smi-slu osnovna koncepcija obezbeđiva-
nja dodatnih količina vode na izvori-štu sastoji se u sledećem:■ da se eliminišu posledice funkci-
onalnosti postojećeg vodozahva-ta i crpne stanice sirove vode, iz-gradnjom novog vodozahvata naZapadnoj Moravi sa crpnom sta-nicom;
■ da se uradi cevni razvod vode odcrpne stanice sirove vode do po-strojenja za predtretman i od po-strojenja do infiltracionih bazena;
■ da se uradi postrojenje za predtre-tman moravske vode;
■ da se izvrši rekonstrukcija posto-jeća dva infiltraciona bazena (in-filtracionog bazena 1 i infiltracio-nog bazena 2 – taložnice);
■ da se izgrade još tri nova infiltraci-
ona bazena u okviru Iietape reali-zacije projekta „Staro korito“;◆ zahvatanje podzemnih voda će
se vršiti horizontalnom drena-žom postavljenom paralelno sainfiltracionim površinama, nadovoljnom rastojanju da bi seizvršila pozitivna transforma-cijakvaliteta vode u podzemlju;
◆ kaptirana voda će se novimpumpnim stanicama „sever“ i„jug“ potiskivati sabirnim cevo-vodom do rezervoara na izvori-štu „Zvezdan“ i
◆ postojeći bunari na izvorištu„Zvezdan“ koji rade u sistemunatege (polovina bunara danasnije u funkciji) će se zamenitihorizontalnom drenažom kojase postavlja između reke i infil-tracionih bazena. Budući kon-cept eksploatacije izvorišta sebazira na korišćenju podzemnihvoda koje će se dopunjavati-ve-štački prihranjivati sistemomza infiltraciju prethodno tre-tiranom vodom reke ZapadneMorave. Zadatak predtretma-
54 LEAP Trstenik
na je uklanjanje suspendovanognanosa i mogućih zagađenja izrečne vode. Kaptiranje podze-mnih voda će se vršiti horizon-talnom drenažom, koja će kaolinijski objekat efikasnije za-hvatati vodu. Ovom koncepci-jom zahvatanja vode izbegavajuse problemi vezani za rad nate-ge i održavanje hidromašinske ielektro opreme u velikom bro-ju kopanih bunara. Takođe jepredviđeno kontinualno praće-nje kvaliteta vode ispitivanjemu sopstvenoj labaratoriji, koja ćebiti smeštena u upravnoj zgradipostrojenja za predtretman reč-ne vode. Prvom etapom reali-zacije projekta „Staro korito“ suobuhvaćeni objekti koji su loci-rani na zemljištu koje je u vla-sništvu JKSP „Komstan“, odno-sno u zoni neposredne sanitar-ne zaštite izvorišta podzemnihvoda „Zvezdan“ I infiltracionogizvorišta „Staro korito“ – faza.
Zavod za javno zdravlje iz Kruševca,kao ovlašćena i akrteditovana usta-nova, a na osnovu sklopljenog ugo-
ispravnosti vode za piće (Sl. list SRJbr. 42/98 . god)Osnovni pregledi se vrše kontinuira-no tri puta mesečno, dok se prošire-na analiza sprovodi jednom godišnje.Uzorkovanjem na sedam mernihmesta teži se obuhvatu čitave mreže.■ Voda – sirova voda Zvezdan■ Voda – sirova voda Prnjavor■ Voda – česma „Komstan“■ Voda – česma Dečiji vrtić■ Voda – česma Osaonica■ Voda – česmaČairi■ Voda – česma PejovacSa prva dva mesta uzorkovanja Zve-zdan i Prnjavor, vrši se uzorkova-nje sirove vode, treće merno mesto „Komstan“ snabdeva se vodom sa Pr-njavorskog izvorišta, dok ostala: De-čiji vrtić, Osaonica, Čairi i Pejovac,koriste vodu koja se meša sa Zvezda-na i Prnjavora.U protekloj 2004. godini ukupno jeispitano 182 uzorka, iz mreže grad-skog vodovoda. Od ukupnog brojaispitanih uzoraka iz mreže u pogledumikrobiološke analize neispravno je
Tabela 3.1 – Rezultati ispitivanja higijenske ispravnosti vode za piće iz gradskog vodovodaTrstenik u 2004. godini.
vora br. 1127 vrši kontinuirano ispi-tivanje i higijenske ispravnosti grad-
BAKTERIOLOŠKI PREGLED
FIZIČKO-HEMIJSKI PREGLEDBroj
uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnosti
Broj uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnostiBro
j% Broj %
182 8 4,39
St.fec, Aero, mez.,
182 2 1,09
Mutnoća i FE
ske vode za piće. Higijenski ispravnavoda za piće utvrđuje se osnovnim iproširenim pregledima, na osnovupropisanog Pravolnika o higijenskoj
bilo 8 uzoraka. ili 4, 39%. Glavni uzo-rak mikrobiološke neispravnosti bilesu klice indikatori fekalnog zagađe-nja, dok su u fizičko – hemijskom po-gledu bilo je neispravno2 uzorka ili 1,09% zbog mutnoće i pojave gvožđa.
LEAP Trstenik 55
Mesto uzorkovanja na kojima se jav-lja fizičko – hemijska neispravnostusled povećane mutnoće i pojavegvožđa je Voda česma– Dečiji vrtićuzorkovana dana 07.05.2004. godi-ne oznaka uzorka broj 1912/04. 0,40mg a dozvoljene vrednosti su 0,3mg/lVoda koja sadrži više od 0,3 mg/l
uzorkovana 7.12.2004. godine i če-sma Čairi i Pejovac uzorkovana dana17.12.2004. godine oznaka uzorka B–5473, i B 5474.Kako fizičko hemijska tako i mikro-biološka neispravnost javljale su senajverovatnije kao posledica sekun-
Grafikon 3.1 – Vrednosti amonijaka i mangana za 2004. godinu po mesecima
nije podesna za piće, zbog karakte-rističnog mastiljavog ukusa.a mestouzorkovanja gde se javlja mutnoća jeČairi.Mikrobiološka neispravnost javlja-la se 8 puta na mestima uzorkovanja
darnog zagađenja.Sekundarno zagađenje vode u po-jedinim delovima mreže najčešćese javlja ukoliko se posle obavljanjaneke intervencije na mreži ne izvršiispiranje iste i ne sačeka da dođe doizbistrenja vode.
Tabela 3.2 – Rezultati ispitivanja higijenske ispravnosti vode za piće iz gradskog vodovodaTrstenik za 2005. godinu
„Komsran“, uzorkovana 27.05.2004.godine, Dečiji vrtić uzorkovanadana 18. 06. 2004. godine, Pejovac29.06.2004. godine, Osaonica
uzor-kovana 31.08.2004. godine voda če-sma Pejovac datum uzorkovanja19.11.2004. godine, česma Osaonica
BAKTERIOLOŠKI PREGLED
FIZIČKO-HEMIJSKI PREGLEDBroj
uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnosti
Broj uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnostiBro
j% Broj %
184 13 7,06
Kl.ind. fek.zag.
184 3 1,63
Mutnoća
Dana 21.05.2004. godine Od straneZavoda za javno zdravlje iz Kruševcauzet je uzorak vode za piće iz grad-
ske mreže na jednom točećem me-stu javlja se koncetracija amonijaka0,09mg/l a maksimalno dozvoljenakoncetracija je 0,1mg/l što je prika-
56 LEAP Trstenik
zano na grafiku. 1. 30.07.2004. go-dine koncetracija amonijaka u mre-ži gradskog vodovoda je 0,12 mg/l,što je i prikazano na grafiku. Dana06.08.2004. godine uzet je uzorakvode za piće iz gradskog vodovodavrednosti amonijaka i mangana suispod maksimalno dozvoljene kon-cetracije što je i prikazano na grafiku1. i u svim ostalim mesecima do kra-ja 2004. godine.
nim uzorkom neispravnosti mut-noća, dok u pogledu mikrobiološkeanalize neispravno bilo 13 uzorakaili 7,06 %. Glavni uzorak mikrobio-loške neispravnosti bile su klice indi-katori fekalnog zagađenja.Rezultati hemijske analize govore dasu koncetracije amonijaka i manga-na u vodi za piće iz gradskog vodovo-da Trstenik u granicama predviđene
Grafikon 3.2 – Vrednosti amonijaka i mangana za 2005. godinu po mesecima
Rezultati hemijske analize govore dasu koncetracije amonijaka i manga-na u granicama predviđene Pravil-nikom o higijenskoj ispravnostivode za piće (Sužbeni list SRJ 42/98i 44/99).
Pravilnikom o higijenskoj ispravno-sti vode za piće(Sl. list SRJ br. 42/98i 44/99).To govori da su vrednostiza amonijak <0,02mg/l a mangana<0,01mg/l u svim mesecima 2005.godine.
Tabela 3.3 – Rezultati ispitivanja higijenske ispravnosti vode za piće iz gradskog vodovodaTrstenik za 2006. godinu.
U protekloj 2005. godine ukupno jeispitano 184 uzoraka iz mreže
grad-skog vodovoda. Od ukupnog brojaispitanih uzoraka iz mreže u pogledufizičko – hemijske analize bilo je nei-spravno 3 uzoraka ili 1,63%, sa glav-
BAKTERIOLOŠKI PREGLED
FIZIČKO-HEMIJSKI PREGLEDBroj
uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnosti
Broj uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnostiBro
j% Broj %
184 9 4,98
Kl. ind. fek. zag.
184 3 1,63
Mutnoća i FE
U protekloj 2006. godini ukupno jeispitano 184. uzoraka, iz mreže grad-
skog vodovoda. Od ukupnog brojaispitanih uzoraka u pogledu fizičko– hemijske analize bilo je neisprav-no3 uzoraka ili 1,63% sa glavnim
LEAP Trstenik 57
uzorkom neispravnosti mutnoća igvožđe.Dok u pogledu mikrobiološke ana-lize neispravno bilo 9 uzoraka ili4,98%. Glavni uzorak mikrobiološkeneispravnosti bile su klice indikatorifekalnog zagađenja.Kvalitet vode u mreži prikazan jekroz fizičko hemijsku i mikrobiološ-ku neispravnost.Mesto uzorkovanja na kojima se jav-
za piće(Sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99.)dana 23.10.2006. godine od stranezavoda za javno zdravlje iz Krušev-ca uzet je uzorak vode za piće. Namernom mestu Komstan voda če-sma koncetracija mangana 0,07 mg/lšto je i prikazano na grafiku 3. pre-lazi granicu maksimalno dozvolje-nu koncetraciju od 0,05mg/l. Slede-će analize govore da je koncetracijaamonijaka i mangana ispod Maksi-malno dozvoljene koncetracije.
Grafikon 3.3 – Vrednosti amonijaka i mangana za 2006. godinu po mesecima
lja fizičko hemijska neispravnostusled povećane mutnoće bili su vodačesma Komstan Dečiji vrtić i Osao-nica uzorak uzet 23.10.2006. godineoznaka uzorka 5269/04.
U 2007. godini ukupno je ispitano178 uzoraka iz mreže gradskog vo-dovoda. Od ukupnog broja ispitanihuzoraka iz mreže u pogledu fizičko-hemijske analize bilo je neispravno
Tabela 3.4 – Rezultati ispitivanja higijenske ispravnosti vode za piće iz gradskog vodovodaTrstenik za 2007. godinu.
Rezultati hemijske analize govore dasu koncetracije amonijaka i manga-
na u granicama predviđene Pravil-nikom o higijenskoj ispravnosti vode
BAKTERIOLOŠKI PREGLED
FIZIČKO-HEMIJSKI PREGLEDBroj
uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnosti
Broj uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnostiBro
j% Broj %
178 2 1,12
Kl. ind. fek. zag.
178 2 1,12
Mutnoća
2 uzorka ili 1,12%. Sa glavnim uzor-kom neispravnosti mutnoća Mer-na mesta na kojima se javila mutno-ća su voda česma Dečiji vrtić i Čairi
58 LEAP Trstenik
uzorkovana dana 05.03.2007. godinesa predlogom mera od strane Zavo-da za javno zdravlje iz Kruševca daposle svakog isključenja vode dobroisprati mrežu.
Dana 08.10.2007. godine uzet je uzo-rak vode za piće iz gradskog vodo-voda Trstenik na mesto uzorkova-nja česma Dečiji vrtić koncetracijamangana je 0,05mg/l što govori da su
Grafikon 3.4 – Vrednosti amonijaka i mangana za 2007. godinu po mesecima
Mikrobiološka neispravnost javilase 2. puta na mernim mestima vodačesma Pejovac uzorkovana dana03.01.2007. godine oznaka uzorka B41/04 i Pejovac voda česma uzorko-vana dana 08.10.2007. godineUzorak
vrednosti mangana na granici mak-simalno dozvoljene koncetracije. Usvim narednim rezultatima hemij-skle analize koncetracije amonijakai mangana su u granici predviđenePravilnikom.
Tabela 3.5 – Rezultati ispitivanja higijenske ispravnosti vode za piće iz gradskog vodovoda za2008. godinu.
neispravnosti klice indikatori fekal-nog zagađenja.Rezultati higijenske analize govoreda su koncetracije amonijaka i man-gana u 2007. godini prikazane nagrafiku 4 u granicama predviđenaPravilnikom o hijigenskoj
ispravno-sti vode za piće (Sl. list SRJ br. 42/98i 44/99).
BAKTERIOLOŠKI PREGLED
FIZIČKO-HEMIJSKI PREGLEDBroj
uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnosti
Broj uzetihuzorak
Neispravnih
Uzrok neispravnostiBro
j% Broj %
388 1 0,26
Kl. ind. fek. zag.
388 107 27,58
Mn, NH3
U 2008. godini uzeto je 388 uzora-ka vode iz mreže gradskog vodovo-da. Od ukupnog broja ispitanih uzo-raka iz mreže u pogledu fizičko-he-
mijske analize bilo je neispravno 107uzoraka ili 27,58% sa glavnim uzor-kom neispravnosti pojave mangana iamonijaka iznad dozvoljene granice,dok u pogledu mikrobiološke analizeneispravno je bilo 1 uzorak ili 0,26%.
LEAP Trstenik 59
Glavni uzorak mikrobiološke nei-spravnosti bile su klice indikatori fe-kalnog zagađenja.
su u granicama predviđene Pravil-nikom. Rezultati hemijske analizegovore da su koncetracije amoni-jaka i mangana u vodi za piće uzete
Grafikon 3.5 – Vrednosti amonijaka i mangana za 2008. godinu po mesecima
Dana 08.01.2008. godine uzet jeuzorak vode za piće iz gradskogvodovoda rezultat hemijske analizena mestu uzorkovanja česma Pejovackoncetracija mangana je 0,08mg/la dozvoljene vrednosti su 0,05mg/l.Rezultati hemijske analize govore dasu koncentracije amonijaka i man-gana u granicama predviđene pravil-nikom za mesece februar, mart, april,maj i jun. Rezultat hemijske analizevode za piće uzete 17.07.2008. godinena mestu uzorkovanja česma Dečijivrtić oznaka uzorka B3773/04 govorida je koncetracija mangana u vodi zapiće 0,10mg/l a vrednosti amonijaka
u avgustu 2008. godine iznad granicepredviđene Pravilnikom i to amoni-jaka 0,13mg/l a maksimalno dozvio-ljena koncetracija je 0,1mg/l, dok sukoncetracije mangana u vodi dosti-gle vrednosti 0,13mg/l a maksimalnodozvoljena koncetracija je 0,05mg/l.U septembru vrednosti amonijakabile su 0,15mg/l a mangana 0,13mg/l.Od strane Zavoda za javno zdrav-lje iz Kruševca rezultatima vode zapiće uzete 11.09.2008. godine ozna-ka uzorka B 1134/08 sa stručnimmišljenjem o higijenskoj ispravnostivode za piće iz mreže gradskog vodo-voda Trstenik, predlog: Voda nije zapiće.
Grafikon 3.6 – Prikazane su vrednosti amonijaka i mangana za septembar 2008. godine
60 LEAP Trstenik
Grafikon 3.7 - Prikazane su vrednosti amonijaka i mangana i prisustvo rezidualnog hlora ucisternama.
Rezultati hemijske analize govo-re da su koncetracije amonijaka imangana u vodi za piće uzete izgradskog vodovoda Trstenik dana05.09.2008. godine prikazane nagrafiku 6. amonijak 0,13mg/l a man-gana 0,13mg/l ova dva parametraprelaze granicu maksimalno doz-voljene koncetracije. 09.09.2008. go-dine koncetracija amonijaka u vodiza piće bila je 0,15mg/l a mangana0,11mg/l, dana 11.09.2008. godinekoncetracija amonijaka je 0,19mg/la mangana 0,11mg/l izveštaj o ispi-tivanju broj B1134/08. sa datimstručnim mišljenjem o higijenskojispravnosti vode za piuće iz mrežegradskog vodovoda Trstenik sa Pred-logom: Voda nije za piće.Nastavlja se uzorkovanje vode za pićeiz gradskog vodovoda po danimakao što je prikazano na grafiku 6 Re-zultati ispitivanja govore da su kon-cetracije amonijaka i mangana iznadgranice predviđene Pravilnikom ohigijenskoj ispravnosti vopde za piće(Sl. glasnik SRJ br 42/98 i 44/99).Voda za piće iz gradskog vodovoda– Trstenik ne koristi se više za piće
već u sanitarno – higijenske svrhe.Građani Trstenika se vodom za pićesnabdevaju putem auto cisterni.
Na grafiku 7 prikazane su vrednos-ti amonijaka i mangana i prisustvorezidualnog hlora u vodi za piće ucisternama odakle se građani snab-devaju u periodu od 16.09.2008. goddo 05.12.2008. godine.U periodu od 11.09.2008. godine do09.12.2008. godine građani Trsteni-ka se sa vodom snabdevaju putemauto cisterni koje se nalaze u gradupo određenom rasporedu. U nave-denom periodu uzeto je 46 uzorakavode za piće iz cisterni.
3.2. PROCENA UTICAJA NAŽIVOTNU SREDINU,
ZDRAVLJE LJUDI ISTANDARDŽIVOTA I ANALIZATENDENCIJA ITRENDOVA
Voda, za koju se kaže da je izvor živo-ta, izuzetno je značajna za održivi ra-zvoj i očuvanje okoline, za smanjenjesiromaštva i gladi, a neophodan jepreduslov zdravlja ljudi i obezb eđe-nja kvalitetnih uslova života. Pravona život u zdravoj okolini podrazu-meva i pristup higijenski ispravnoji kvalitetnoj vodi za piće. Redovnosnabdevanje kvalitetnom vodom zapiće smatra se jednim od osnovnihljudskih prava te je postalo impera-
LEAP Trstenik 61
tiv savremenog života i standarda,najbolje sintentičko merilo blagosta-nja i dobrobiti ljudi jedne društvenezajednice. Obezbeđivanje dovoljnihkoličina higijenski ispravne vode po-boljšava uslove života, podiže nivozdravstvene kulture stanovništva,smanjuje morbiditet, pre svega odzaraznih bolesti. Na taj način nepo-sredno povećava prosečnu dužinu ikvalitet života.Snabdevanje vodom neodgovaraju-ćeg kvaliteta ima negativne posledicepo ljudsko zdravlje, a posebno kod ri-zičnih grupa: deca, trudnice, starije ibolesne osobe. Redovno obaveštava-nje stanovništva o kvarovima na vo-dovodnom sistemu, koji mogu ima-ti negativan uticaj po ljudsko zdrav-lje, treba da bude obezbeđeno pu-tem sredstava javnog informisanja.Neracionalno i prekomerno korišće-nje resursa podzemnih voda dovodido delimičnog iscrpljivanja akviferai snižavanja nivoa podzemnih voda.Ovo snižavanje u dublje slojeve imanegativan uticaj na biljni i životin-ski sviet, a time na okolinu u celini.Posebno negativni uticaji se dešavajuu periodu letnih sušnih meseci kadaje smanjeno prihranjivanje akvifera.Treba maglasiti da se mora stvoriti
javno mnijenje po kojem će građaniu svojim razmišljanjima biti svesniopasnosti koje im prete od nestaši-ce vode, kao što je to sada slučaj saenergijom.
3.2.1. Analiza tendencija
i trendova uvodosnabdevanju
Osnovne postavke moderne vodo-privrede baziraju se na integralnom,racionalnom i održivom upravljanjuvodnim resursima. Ove postavke se-odnose i na važne vodoprivrednegrane koje su predmet ovog LEAP-a:
kvalitet i količine vode za piće, ka-nalisanjei tretman otpadnih voda izaštita kvaliteta površinskih, podze-mnih voda, jezera i kanala. Trendovii tendencije vodosnabdevanja u sko-roj budućnosti mogu se posmatratisa aspekta kvantiteta i kvaliteta vodeza piće. Održivo korišćenje vodnihresursa uvodi novu kategoriju racio-nalnog načina eksploatacije voda uzvođenje računa o očuvanja vodnihresursa za potrebe budućih genera-cija. Održiv način vodosnabdevanjapodrazumeva brigu i o kvantitetu io kvalitetu svih voda (površinskihi podzemnih) i usko je povezano saintegralnim i racionalnim upravlja-njem vodnim resursima. StrategijaEvropske Zajednice (EZ) određenaje ključnim dokumentom u obla-
sti voda – Okvirnom direktivom zavode (Water Framework Directive –WFD 2000/60/EC). Osnovni zadatakOkvirne direktive je dostizanje do-brog ekološkog stanja voda, a gde tonije moguće, dobrog ekološkog po-tencijala do 2012. g. za zemlje člani-ce EZ.Smanjenje prosečne specifične po-trošnje vode u skladu sa evropskimtrendovimaProsečna specifična potrošnja vodeza piće u domaćinstvu u Srbiji je vi-soka i iznosi, uključujući i manje pro-izvodne pogone i preduzeća, oko 170l/st. dan. U opštinama sa manje od25.000 stanovnika potrošnja vode jeispod proseka,dok je u velikim gra-dovima specifična potrošnja vode zapiće veoma visoka (na primer: 233 l/st. dan u Beogradu u 2003. godini,prema podacima iz GUP-a Beograda2021.).Potrošnja vode u Srbiji je većanego u drugim evropskim zemlja-ma. Primera radi, potrošnja vode u
62 LEAP Trstenik
Nemačkoj je oko 125 l/st.dan. Na te-melju iskustava unutar EZ i nekih ze-malja u tranziciji, očekuje se ubudućepad potrošnje vode. Razlozi i moguć-nosti za smanjenje prosečne specifič-ne potrošnje vode su: povećanje cenevode za piće, redovna naplata utro-šene vode, popravka cevi i armaturakoji cure, smanjenje gubitaka u vodo-vodnom sistemu, instalacija novih iosetljivih vodomera, korišćenje vodena ekonomičan način (na primer: tu-širanje umesto kupanja, zatvaranjeslavine za vreme pranja i slično), pri-bor koji štedi vodu (ograničenje mla-za, ispiranje pod pritiskom, zaustav-ljanje tuša, termostati, itd.), kućniaparati koji štede vodu, sakupljanje ikorišćenje kišnice za zalivanje bašteili kućnih biljaka itd.
3.2.2. Problemi finansiranjavodosnabdevanja
Osnovni problemi snabdevanja vo-dom za piće direktno proizazli izdugogodišnjeg neadekvatnog finan-sijskog ulaganja u ovu oblast. To seposebno odnosi na seoska naselja injihov zastareli i neadekvatan načinsnabdevanja vodom. Rešenje ovogproblema je u adekvatnom ulaga-nju u ovu oblast, a za to je neophod-no dostići ekonomsku cenu vode,kao što je to već učinjeno u nekimod zemalja u okruženju. Trenutnocena vode u Hrvatskoj iznosi 1 evro,Mađarskoj 2 evra, Francuskoj 3
evra,a u Nemačkoj 5 evra po kubnom me-tru vode.Trenutna cena vode kod nasje znatno ispod 0.5 eura po kubnommetru! Postepeno uvođenje ekonom-ske cene vode povećalo bi profita-bilnost i kreditnu sposobnost javnihkomunalnih preduzeća i tako mogloda reši najakutnije probleme vodo-snabdevanja (održavanje postojećih iulaganje u izgradnju novih sistema)
u relativno kratkom vremenskomperiodu.Primena Direktive o vodi za piće(DWD 98/83/EC) i usvajanje i prime-njivanje novog Pravilnika o higijen-skoj ispravnosti vode za pićeUslovi Direktive o vodi za piće(DWD 98/83/ EC) su skupi i zahtev-ni. Iz raspoloživih izveštaja se vidida većina sistema vodosnabdevanjau Srbiji, pa tako i Ćupriji, ne zadovo-ljava u potpunosti uslove propisaneDirektivom, ili zbog lošeg kvalitetasirove vode ili zbog neadekvatne teh-nologije tretmana vode na postroje-njima. Sem toga, treba da bude uzetou obzir zagađenje vode u distribucio-nom sistemu (nedovoljna dezinfekci-ja, neadekvatan materijal cevi u dis-
tribucionoj mreži: A-C, pocinkovaneili plastične cevi, olovni cevovodi udomaćinstvima). Troškovi usklađi-vanja kvaliteta vode za piće sa stan-dardima i uslovima DWD 98/83/ECsu značajni i procenjuju se na mili-jarde evra. Radi toga predloženo jepoboljšanje monitoringa i prihva-tanje prelaznih graničnih vredno-sti izvedenih iz Direktive. To među-tim mora da bude bazirano na teh-no-ekonomskoj studiji. Ministarstvozdravlja je pokrenulo akciju postepe-nog usklađivanja standarda vode zapiće sa evropskim standardima de-finisanim u Direktivi o vodi za piće(DWD 98/83/EC). Nacrt Pravilnikatreba da predstavlja prvi korak u tomsmeru. U sadašnjem trenutku nekiparametri kvaliteta vode usvojeni ponašim standardima nisu usklađeni ipremašuju dopuštene vrednosti pre-ma navedenoj Direktivi. To se odno-si na: arsen, olovo, gvožđe i nitrate.Pravilnikom se predviđa usvajanje iprimenjivanje prelaznih limitiraju-ćih vrednosti za svaki od ovih pa-rametara, a koje bi se određivale za-
LEAP Trstenik 63
visno od procene uticaja na ljudskozdravlje.
3.2.3. TrendoviVodovodna mreža grada Trstenikadatira još od 1951–1952. godine. Sarazvojem industrije i povećanjembroja stanovnika rasle su i potrebeza vodom, što je iziskivalo proširenjeizvorišta vodosnabdevanja i distribu-tivne mreže. Kako su se vremenompotrebe za vodom povećavale, vodo-vodna mreža se dograđivala bez pre-thodne rekonstrukcije primarnemreže. Usled tako „iznuđene“ grad-nje i starosti mreže, javljaju se ve-liki problemi u vodosnabdevanjukoji se odnose na povećane gubitkevode i pojavu nedovoljnog pijezom-etarskog pritiska u nekim delovimavodovodnog sistema. Rešavanje ovihproblema zahteva hitnu rekonstruk-ciju i dogradnju vodovodne mreže irekonstrukciju čvorova na vodovod-noj mreži koji nisu u funkciji.Rezultati hidrauličkih analiza koji surađeni sa potrebe izrade Generalnogplana vodosnabdevanja opštineTrstenik, ukazali su na redosled naj-hitnijih aktivnosti na rešavanju tre-nutnog, veoma kritičnog stanja, ugradskom vodovodu koji obuhvata:■ Proširenje vodozahvata kome
predhodi niz akrivnosti kao što
su: donošenje odluke o proširenjuzone sanitarne zaštite izvorišta,oribavljanje eksploatacionog pra-va nad izvorištem, eksproprijaci-ju zemljišta, izradu projektne do-kumentacije i na kraju, izvođenjegrađevinskih, mašinskih i elektroradova po projektu.
■ Revitalizaciju vodovodne mreže
u Trsteniku što uključuje: zamenai izmeštanje cevovoda Prnjavor-Staro korito, zamenu dotrajalih
delova mreže, zamenu cevovodaØ 300 mm sa Ø 500 mm, rekon-strukcija crpne stanice „Zvezdan“,itd.
■ Izrada dodatnog rezervoarskogprostora
■ Izradu Studije o stanju seoskih vo-dovoda i potencijalnim rešenjimavodosnadevanja u seoskim sredi-nama i
■ Kontrolu i održavanje alterna-tivnih izvora vodosnabdevanja uvanrednim prilikama i nabavkuadekvatne cisterne za snabdevanjestanovništva pijaćom vodom prihavarijskim isključenjima i slič-nim prilikama.
3.3. ZAKLJUČCI
Građani opštine Trstenik rangiralisu, na osnovu ankete sprovedene uokviru pripreme LEAP-a, vodosnab-devanje na listi prioritetnih i urgen-tnih ekoloških problema opštine.Na osnovu svega navedenog u izve-štaju o stanju vodosnabdevanja op-štine Trstenik generalno se možezaključiti:■ Vodovodna mreža grada Trstenika
datira još od 1951.–1952. godine.Kako su se vremenom potrebeza vodom povećavale, vodovod-na mreža se dograđivala bez pret-hodne rekonstrukcije primarnemreže.
■ Usled tako „iznuđene“ gradnje istarosti mreže, javljaju se velikiproblemi u vodosnabdevanju kojise odnose na povećane gubitkevode i pojavu nedovoljnog pijezo-metarskog pritiska u nekim delo-vima vodovodnog sistema.
■ Procenjeni gubici reda veličine30% ukupne potrošnje vode suravnomerno raspoređeni na celoj
64 LEAP Trstenik
mreži.■ Najveći problem koji se javlja u
snabdevanju potrošača vodomsvakako je nedostatak rezervo-arskog prostora, što predstavlja„usko“ grlo u sistemu.
Na nepovoljan hidraulički rad celogvodovodnog sistema utiču sledećifaktori:
◆ nedovoljan prečnik usisnogcevovoda na crpnoj stanici„Zvezdan“,
◆ nedovoljni (mali) prečnici ce-vovoda za dovod vode do jez-gra grada i najvećeg potrošača
„Prve Petoletke“,◆ sama mesta priključenja pri-
gradskih naselja (Osaonica,Čairi, Pejovac i Grabovac),
◆ veliki broj ugrađenih hidroforau centralnoj zoni grada,
◆ nedostatak prstenaste mreže naceloj teritoriji grada,
◆ nedostatak gradskog rezervoaraodgovarajuće zapremine
◆ postojanje velikog broja čvoro-va kod kojih zatvarači nisu ufunkciji.
LEAP Trstenik 65
4. KVALITET VAZDUHA
4.1. PRIKAZ STANJASistematsko prađenje kvaliteta vaz-duha u opštini Trstenik započe-to je 2009.godine kao LSDS aktiv-nost na dva merna mesta. Prati sekoncentracija gasova staklene bašte(GHG):CO2, SO2,NO2, čađ, isparljivematerije i polen. Zagađenje vazduhapotiče od vrlo frekventnog saobra-ćaja i velikog broja starih i neisprav-nih vozila u saobrađaju. Javni prevoz,prevoz za veći broj putnika u gradu jenerazvijen, postoje samo linijski me-đumesni saobrađaj kojim se prevezeoko 4.000 putnika dnevno lošim au-tobusima.Železnički saobraćaj tako-reći ne postoji.U gradu veliki broj korisnika je pri-ključen na gradsku toplanu i time jesmanjeno aerozagađenje u zimskimmesecima. Međutim, u seoskim sre-dinama i prigradskim naseljima ko-risti se veliki broj individualnih lo-žišta na sve i svašta:gumu, plastiku,brikete, ugalj i to izaziva povećanoaerozagađenje.
Tabela 4.1 – Osnovne zagađujuće materije
Mernomesto
Parametar Sadržaj čađi
Sadržaj sumpor
Sadržaj azot
Jedinica mere: mg/m3Metoda: Sl.g. RS 54/92–
1.2.VMI 25 VMI 30
Trstenik
Broj merenja: 12 12 12Srednja vrednost:
19,1 2,6 14,5Medijana: 16,7 <2 16,5Minimalna vrednost:
9,4 <2 4,2Maksimalna vrednost:
36,7 6,8 26,1Br. Dana> GVI: 0 0 0GVI (Sl.g. RS, 54/92)
50 150 85
U opštini ima dovoljno zelenih povr-šina, ali se one zbog nerešenog pita-nja nadležnosti vrlo loše održavaju.Na javnim i privatnim površinamadosta je rasprostranjena ambrozija iostale polenske biljke koje utiču nazdravlje stanovnika.U opštini Trstenik nema velikih za-gađivača vazduha, ali postoje riziciod akcidenata.
4.1.1. Rezultati hemijske analizevazduha za septembar2009. god.
Obrada do sada sakupljenih infor-macija ukazuje na to da je dominan-tan izvor zagađenja u toku cele go-dine saobraćaj, dok se u kasnim je-senjim, zimskim i ranim prolećnimmesecima javlja i zagađenje usledkorišćenja fosilnog goriva za greja-nje objekata. Ne postojanje podata-ka vezanih za emisiju iz industrijskihobjekata i postrojenja onemogućujedonošenje bilo kakvih zaključaka uodnosu na sva postrojenja.
66 LEAP Trstenik
Tabela 4.2 – Taložne materije
Procena rizika na zdravlje stanovniš-tva usled zagađenja vazduha do sadanije rađena, tako da jasnih pokaza-telja o ugroženosti pojedinih grupastanovništva (deca, stare osobe, hro-nični bolesnici) nema, iako oni sigur-no postoje.Nedostatak katastra zagađivača vaz-duha na nivou opštine predstavljaproblem koji bi u narednom periodutrebalo da bude prevaziđen zahva-ljujući inicijativama koje su u toku, apodrazumjevaju saradnju lokalnih irepubličkih institucija.
Tabela 4.3
Merno
me-
sto
Jed.Mer / mg / m2 / dan mg / m2 /
danMetoda:
St.m.R-IV–6/A
BM24
Sl.l.SFRJ42/66
Sl.l.SFRJ42/66
Sl.l.SFRJ42/66
BM24
BM24
BM24
BM23a
BM23a
BM23a
TrstenikAMSS
Dobijena 5,3 101,
642,0
2,3 9,3 81,9
19,7
14,1
44,6
<5 <0,5GVI
(Sl.g./ 45
0/ / / / / / 40
0250
5
Sadr
žaj
sago
rljiv
og d
ela
Sadr
žaj
ukup
nih
talo
ž-ni
h m
ater
ijaSadr
žaj
sulf
ata
Sadr
žaj
hlor
ida Sa
drža
j kalci
jum
a Sad
ržaj
ra
stvo
rnih
mat
erij
aSa
drža
j ne
rast
vorn
ihm
ate
rija Sa
drža
j ka
dmiju
ma
Sadr
žaj
olov
a
Sadr
žaj
cinka
pH
vred
nos
tPara
me
tar:
4.1.2. Emisija štetnih gasovagradske toplane
Osnovni antropogeni izvori globalneemisije SO2, organskih radikala i ok-sida CO i CO2, aerosolova i Nox suvisoki dimnjaci (>80m) termoener-getskih objekata.
S obzirom da je dimnjak u ToplaniTrstenik visok 105m. Postoji real-na mogućnost da do takve emisije idođe, što je i ustanovljeno merenjem.JKP Energetika Trstenik bavi se pro-izvodnjom i distribucijom toplotneenergije za
LEAP Trstenik 67
potrebe grejanja domaćinstava, po-slovnog i proizvodnog prostora P.PTrstenik kao gorivo koristi se srednjeteško ulje za loženje (mazut). Kotlovisu tipa VTG–4Merenje emisionih produkata sago-revanja i praškastih materija u dimo-
Tabela 4.4
Tabela 4.5
vodnim kanalima, kotlova koji kori-ste kao gorivo mazut su prikazani utab. Br. 2 i 3.Kotao br1. kao gorivo koristi emul-ziju (84% mazuta, i 16% vode) i on
zadovoljava GVE prisrednjoj i max.produkciji kotla, dok pri min. pro-dukciji kotla vrednosti emisije ugljenmonoksida i dimnog broja prelazevrednost GVE (tabela br. 2) propisa-ne pravilnikom.Kotao br. 2 kao gorivo koristi emul-
ziju (84% mazuta, i 16% vode) i onzadovoljava GVE pri min. i sred-njoj produkciji kotla dok pri max.produkciji kotla vrednosti emisi-je ugljenmonoksida i dimnog broja
Tabela 4.6 – Analiza rezultata sa ocenom vrednosti u odnosu na granične vrednosti emisije gasova
68 LEAP Trstenik
prelaze vrednost GVE (tabela br. 3)propisane pravilnikom.Prema JUS B.H8.270 dimni broj uzavisnosti od vrste goriva mora imatisledeće vrednosti:■ 1 ili manji za kotlove koji kao gori-
vo koriste lož ulje,■ 2 ili manji za kotlove koji kao gori-
vo koriste ostala tečna goriva,■ 0 za kotlove koji kao gorivo kori-
ste gas.U kotlarnici JKP Energetika Tr-stenik ulica Kruševački put bb, nakotlovima ne postoje uređaji (fil-tri) za smanjenje emisije produkatasagorevanja..
4.2. PROCENA UTICAJA NA
ŽIVOTNU SREDINU,ZDRAVLJE LJUDII STANDARD ŽIVOTA IANALIZA TENDENCIJAI TRENDOVA
Čist vazduh je osnov za zdravlje i ži-vot ljudi i čitavog ekosistema. Vazduhje smeša gasova koja čini atmosferu,a sastoji se približno od 4/5 azota, 1/5kiseonika i vrlo malih količina ple-menitih gasova, ugljen dioksida, vo-donika, ozona, vodene pare i raznihnečistoća.Nevolje nastaju kada se ovaj odnosporemeti. Zagađeni vazduh utičena različite načine na zdravlje lju-di i čitav ekosistem. Atmosfera služii kao sredstvo transporta
zagađuju-ćih materija do udaljenih lokacija ikao sredstvo zagađenja kopna i vode.Izvori zagadjenja vazduha su indu-strijske aktivnosti, saobraćaj i zagre-vanje stambenih prostorija.Prisustvo različitih materija u vaz-duhu, čvrstih tečnih i gasovitih kon-taminira vazduh i štetno deluje na
zdravlje ljudi i životnu sredinu. Ovipolutanti dospevaju u organizam čo-veka preko respiratornog sistema.Čestice mikronske veličine zadržava-ju se na sluzokoži nosa, dok one is-pod 1 mikrona dospevaju do plućnihalveola.Glavni uzrok zagađenja vazduha jesagorevanje energenta lošeg kvali-teta, u termoenergetskim objektimasa starom tehnologijom i slabom ko-trolom aerozagađenja. Koncentraciječestica, čađi i SO2 u industrijskimnaseljima često se povezuje sa nega-tivnim uticajima na zdravlje. EmisijaSO2 jedinjenja drastično je veća uzimskom nego u letnjem periodu,zbog zagrevanja stambenih objeka-ta. Zimski smog pojavljuje se naj-
češće i najviše u centralnoj, južnoj ijugoistočnoj Evropi. U nekim sluča-jevima, naselja u blizini termoener-getskih objekata su posebno izloženaovom uticaju gde se javlja natproseč-na učestalost respiratornih obolenja.Još jedan veliki izvor zagađenja je ko-rišćenje benzina sa dodatkom olovai dizela sa visokim sadržajem sum-pora. Smatra se da izduvni gasovi izmotorna vozila možda i najviše do-prinose zagađenju vazduha, posebnou većim gradovima. Emisija izduv-nih gasova doprinosi visokim atmos-ferskim koncentracijama SO2, NOx,O3, taložnih materija i olova. Visokakoncentracija sumpora i olova pred-stavlja posebno ozbiljan problem kodnas zbog lošeg kvaliteta goriva, od-nosno dizel goriva sa visokim sadrža-jem sumpora i benzina sa dodacimaolova. Polutanti vazduha u urbanimsredinama u prisustvu sunčeve sve-tlosti formiraju fotohemijski smog– posebno štetan za zdravlje ljudi.Ovo dovodi do iritaciju bronhija, ka-šlja, iritaciju očiju – odnosno pove-ćava broj obolelih ili osoba umanje-
LEAP Trstenik 69
nih radnih sposobnosti. Pojava obo-ljenja bronhijalnog sistema utiče i naalergijsku preosetljivost, što svakakodoprinosi negativnim efektima zaga-djeniom atmosferom. Medjutim pri-marni polutanti SO2 i NO2 i njihovireakcioni proizvodi nakon depozici-je i promene padaju na površinu ze-mlje i površinskih voda (kisele kiše)i uzrokuju zakiseljavanje sredine.Efekti acidifikacije odražavaju se na:vodene organizme koji su osetljivina povećanje pH i povećanje toksič-nih metala u vodi, biljke su osetljivena povećanje koncentracije hidroge-novih jona u zemljištu, ljudi takođetrpe posledice acidifikacije zbog kon-zumiranja podzemne ili površinskevode koje često imaju neprimeren pHi povećanu koncentraciju metala.Karakteristike praćenja aerozagadje-nja u Trsteniku su sledeće:■ Sistematsko prađenje kvaliteta
vazduha u opštini Trstenik zapo-četo je 2009.godine na dva mernamesta.
■ Prati se koncentracija gaso-va staklene bašte (GHG):CO2,
SO2,NO2,čađ, isparljive materijei polen.
■ Zagađenje vazduha potiče od indi-vidualnih ložišta, vrlo frekventnogsaobraćaja i velikog broja starih ineispravnih vozila u saobrađaju.
■ Na javnim i privatnim površina-ma dosta je rasprostranjena
am-brozija i ostale polenske biljke kojeutiču na zdravlje stanovnika.
Analiza tendencija i trendovaObrada do sada sakupljenih informa-cija ukazuje na to da je dominantanizvor zagađenja u toku cele godinesaobraćaj, dok se u kasnim jesenjim,zimskim i ranim prolećnim meseci-ma javlja i zagađenje usled korišćenjafosilnog goriva za grejanje objekata.
Iako je veliki broj gradjana Trstenikapriključen na centralno grejanje, sta-novnici ruralnog dela koriste isklju-čivo individualna ložišta. Ovo sva-kako doprinosi aerozagadjenju i naj-verovatnije će se nastaviti i u buduč-nosti. Trenutno slabo funkcionisanjejavnog prevoza, sa očekivanim pora-stom, doprineće ovom problemu.Nepostojanje bilo kakvih filterskihuredjaja na toplani u trsteniku i ka-rakteristike ugradjenih kotlovskihpostrojenja doprineće zagadjenjuvazduha. Loše gazdovanje javnim ze-lenim površinama i prisusttvo aler-gena takodje će se nepovoljno odra-ziti na kvalitet vazduha u sledećemkratkoročnom periodu (do 5 godi-
na). Nepostojanje podataka o emite-rima otežava dugoročnije sagledava-nje trendova.
4.3. ZAKLJUČCI■ Pokazatelji kvaliteta vazduha u
Trsteniku nisu prekoračili vred-nosti definisane podzakonskimaktima
■ Ne postoje podatci vezani za emi-siju iz industrijskih objekata i po-strojenja
■ Procena rizika na zdravlje stanov-ništva usled zagađenja vazduha dosada nije rađena, tako da jasnihpokazatelja o ugroženosti poje-dinih grupa stanovništva (deca,stare osobe, hronični bolesnici)nema.
■ Potrebno je sprovesti odgovaraju-će mere kontrole emisije.
■ Potrebno je sprovesti tehnička re-šenja koja će poboljšati kvalitetemisije na toplani.
70 LEAP Trstenik
5. OTPADNE VODE
5.1. PRIKAZ STANJANa području GUP-a nije kompleti-rana izgradnja kanalizacione mreže,u jednom delu grada nisu razdvoje-ne kišna i fekalna kanalizacija po-stoji i veći broj uliva kanalizacijeu Zapadnu Moravu kao recipijent.Nema postrojenja i projekta za tre-tman komunalnih i industrijskih ot-padnih voda, tek će novi GUP da sedefiniše tačnu lokaciju postrojenja zatretman komunalnih otpadnih voda.U seoskim sredinama otpadne vodese upuštaju u septičke jame koje seprazne u obližnjim vodotokovima ilidirektno u potoke. Kanali i propustiza kišnu kanalizaciju su u selima de-limično zatrpani i često se koriste zaprihvat komunalnih voda.Od količine kanalizacione vode kojeprihvata JKSP „Komstan“ samo ben-zinske pumpe i „Nova Sloga“ imajuseparatore za otpadne vode. „Prvapetoletka „ ima svoj sistem za tre-tman galvanskih voda koji je u lo-šem stanju. Mesara „Glidžić“ imaprimarnu preradu otpadnih voda.Sekundarni tretman otpadnih vodau Trsteniku ne postoji.KOMUNALNE OTPADNE VODE
Prva kanalizacija u gradu Trstenikuje izgrađena 1953.godine za odvođe-nje otpadnih voda iz zgrade opštine,par stambenih zgrada i malog brojindividualnih domaćinstava.Prvi projekat sakupljanja i odvođenjaotpadnih i atmosferskih voda gra-da Trstenika uradjen je 1956.godine,za površinu od 100 ha i prognozira-ni broj od 10 000 stanovnika, IHP
„PRVA PETOLETKA“ je svoje teh-nološke i sanitarne vode odvodila usvoju septičku jamu.Prema koncepciji iz navedenog pro-jekta izgrađen je glavni kolektor op-šteg sistema, u tada glavnoj ulici, pre-ma kome je gravitirala kanalizacionamreža iz bočnih ulica. Glavni kolek-tor je građen od montažnih nearmi-ranih betonskih cevi prečnika 500,600/110 m m i prečnika 1200/1800 mm od nearmiranog betona livenog nalicu mesta. Ukupna dužina glavnogkolektora opšteg sistema kojim seupuštaju otpadne i atmosferske vodeu recipijent – reku Zapadnu Moravubez prethodnog prečišćavanja je 2670m.Dinamičan razvoj „PRVE
PETOLETKE“ a sa tim i grada op-teretio je izgrađenu kanalizaciju pri-ključivanjem slivnih površina kojesu van projektovanih. Vremenom jepriključena otpadna i atmosferskavoda „PRVE PETOLETKE“, novognaselja Trstenik II (Pejovac) i mrežazapadnog dela gradskog centra.Provera prijemnih sposobnosti po-stojeće mreže je pokazala da se izgradske mreže moraju ne samo is-ključiti naknadno pridodate slivnepovršine već da se za buduće pooš-trene kriterijume sanitarnog obezbe-djenja naselja mora vršiti rastereće-nje gradske mreže opšteg sistema.Sredinom 1982.godine započete suaktivnosti vezane za zaštitu vodaZapadne Morave i urađeno je slede-će: ispržnjavanje karakteristika ot-padnih voda naselja i industrije iidejni i glavni projekti sakupljanja,
LEAP Trstenik 71
odvođenja i prečišćavanja otpadnihvoda naselja i industrije Trstenika, ugranicama GUP-a.Tehnička dokumentacija je ura-đena po koncepciji datoj GUP-omTrstenika iz 1983.godine, za povr-šinu od 1068 ha i prognozirani brojstanovnika od 30 000. Nažalost oviprojekti nisu realizovani u celosti,već samo prva faza. U cilju rastere-ćenja kolektora Ø 1000/150 m m u ul.D. Maksića, izgrađen je kolektor op-šteg sistema ø 1200 m m u ul. SvetogSave, kojim će se evakuisati tehnološ-ke, sanitarne i deo atmosferskih voda„PRVE PETOLETKE“ kao i otpadnevode iz naselja Pejovac. Ovaj kolek-tor je privremeno priključen na peto-letkin atmosferski kolektor Ø 2200 mm. Takodje je izgrađen i fekalni ko-lektor Ø 500 m m u ul. Cara Dušanai on je privremeno priključen na po-stojeći glavni kolktor ø 1200/1800m m, koji po koncepciji iz projektatreb da preuzme ulogu odvodđenjaatmosferskih voda. Konačnim reše-njem je predviđena izgradnja glavnogfekalnog kolektora ø 1000 m m, kaoi nastavak izgradnje fekalnih kolek-tora ø 700 m m u ulicama KnjeginjeMilice i Svetog Save.Za prigradska naselja koja su u grani-cama GUP-a predviđena je izgradnjaseparacionog sistema kanalisanja.Prigradska naselja sa desne strane
Zapadne Morave su izgradila kana-licaionu mrežu, tako da su Osaonica(deo) i Čairi priključena na gradskikanalizacioni sistm, a kanalizacio-na mreža Beljika je privremeno pri-ključena na petoletkin atmosferskikolektor (otpadna voda se prepum-pava), do izgradnje novog fekalnogkolektora.Tehnička dokumentacija za saku-pljanje i odvodjenje otpadnih voda
iz prigradskih naselja sa leve stra-ne Zapadne Morave (Grabovac iPrnjavor), još nije uradjena. Otpadnevode ovih naselja moraju da se pre-pumpavaju preko betonskog mosta ida se uključe u fekalni kolektor ø 500m m u ul. Knjeginje Milice.Projektom je predvidjeno da se vodeiz naselja i industrije glavnim kolek-torom dovedu do postrojenja za pre-čišćavanje, a posle tretmana da seupuste u recipijent. Kod industrij-skih otpadnih voda mora da se izvr-ši predtretman istih, pre upuštanja ujavnu kanalizaciju, shodno Odluci otehničkim i sanitarnim uslovima zauliv otpadnih voda u gradsku kana-lizacionu mrežu („Službeni list op-štine Trstenik“, br. 4/93). Ova odluka
mora da se izmeni, u skladu sa kon-cepcijom koja će se dat novim GUP-om (u završnoj fazi izrade) i inovira-nom projektnom dokumentacijompostrojenja za prečišćavanje otpad-nih voda Trstenika.Procenat priključenog gradskog sta-novništva na kanalizaciju je 97,66%a stanovništva iz prigradskih naselja29,35%. Starost kanalizacionog siste-ma je 17,77% izgradjenog pre 1970.godine 27,96% izgrađenog od 1970do 1990, godine i 54,27% izgrađenogposle 1990.godine. Procentualna za-stupljenost cevnog materijala je PVC48,80% beton 34% i ACC 17,20%.Ukupna dužina kanalizacionog si-stema je 31.620 m, od toga <ø 300 mm 20 695 m, ø 400 – 800 m m 7800 mm i preko ø 800 m m 3.125 m. Premauslovima iz novog GUP-a potrebnoje inovirati projektnu dokumenta-ciju, odnosno uraditi idejne i glav-ne projekte za sakupljanje, odvodje-nje i prečišćavanje otpadnih vodaTrstenik u granicama GUP-a.
72 LEAP Trstenik
Imajući u vidu odredbe važeće za-konske regulative, potrebno je preizrade idejnih i glavnih projekatapristupiti izradi Generalnog projek-ta i prethodne studije opravdanostisakupljanja, odvodjenja i prečišćava-nja otpadnih voda opštine Trstenik,čime će se izvršiti identifikacijastvarnog sadašnjeg stanja u oblastiknalisanja i tretmana otpadnih vodai dobiti jasna slika i tehnički isprav-na i ekonomski opravdana osnova zasva dalja rešavanja problematike op-tadnih voda sa čitave teritorije opšti-ne, uz adekvatnu zaštitu izvorišta zavodosnabdevanje i životne sredineuopšte.Operativni program aktivnosti zazaštitu voda reke Zapadne Moravena području grada Trstenika usvo-jen je na Skupštini opštine Trstenik30.01.2008.godine. Tek nakon usva-janja novog GUP-a mogu se započetiaktivnosti projektovanja i izgradnjeobjekata za sakupljanje, odvodjenje iprečišćavanje otpadnih voda.
5.1.1. Industrijske otpadne vodeFabrike u okviru „Prve petoletke“otpadne vode ispuštaju u rečni re-cipijent bez prethodnog tretmanaosim TMO-a, koji na ispustima ima-ju jonoizmenjivače,jer se ova fabrikabavi pretežno zaštitom čelika.Ispitivanje otpadnih voda se vršikvartalno i prati se nalaz hemijske
analize. „Namenska „AD ima nega-tivan nalaz hemijske analize otpad-nih voda,otpadne vode su opterećenesulfatima i cinkom.Iz tog razloga neophodno je uraditidetaljnu analizu otpadnih voda u in-dustrijskoj zoni,kako bi se napravioplan mera za sanaciju postojećeg sta-nja.Većina fabrika u okviru PPT kori-ste sintetičku ili polusintetičku emul-
ziju koja je biorazgradiva i tako prlja-vu emulziju spušta u kanalizaciju.Za pomenute industrijskeobjekte,potrebno je da se snime ka-paciteti industrijskih otpadnihvoda,da se izvrše kategorije otpadnihvoda kao i hemijska analiza za svakipojedinačni objekat u okviru PPT-a.Otpadne vode predstavljaju potenci-jalne zagađivače i iz tog razloga ne-ophodno je u svim fabrikama indu-strijske zone pre ispuštanja u grad-sku kanalizaciju uraditi prethodnitretman.Prema izjavama proizviđača prljavipenetrant predstavlja jedan od naj-većih problema jer nijedna firma neotkupljuje prljavi penetrant. Da bi sepak prečistio prljavi penetrant neop-
hodno je izvršiti apsorpciju na filtrusa aktivnim ugljem a pre upuštanjau kanalizaciju razblažiti sa vodom uodnosu 1:1 da bi se ispunili uslovi zakvalitet otpadnih voda pri ispuštanjuu rečni recipijent. Potrebno je napra-viti uređaj kojim bi se prečistili istro-šeni penetranti. Uređaj treba instali-rati u sklopu linije za ispitivanje pe-netranta. Njegov rad bi bio kontinu-alan, tako da bi se novonastali istro-šeni penetranti odmah prečišćavali.Na uređaju treba prečistiti i dosadasakupljene istrošene penetrante.
5.1.1.1. Otpadne vodeprehrambene industrijeopštine Trstenik
Nekada gigant, danas sa nešto osla-bljenim kapacitetima DOO „NovaSloga“ je jedina institucija koja sebavi prehrambenom idustrijom uTrsteniku.U okviru same organizacije nalaze sesledeći pogoni:■ „Podrum“ – proizvodnja vina i že-
LEAP Trstenik 73
stina■ Hladnjača – smrzavanje i čuvanje
poljoprivrednih proizvoda biljnogi animalnog porekla
■ „Povit“ – proizvodnja začina„Povit“ – dodatak jelima sa povr-ćem
■ Klanica■ Sušara – obrada i prerada suše-
njem poljoprivrednih proizvodabiljnog porekla
■ „Mivela“ – fabrika za preradu i fla-
širanje mineralne vode sa izvorišta„Veluće“
Važno je napomenuti da je „NovaSloga“ krenula sa radom 70-ih godi-na prošlog veka i da je građena poondašnjim standardima, normati-vima i potrebama. Danas kao takvajako odudara od novih normativanaročito po pitanju ekologije.Na štetu „Nove Sloge“, a korist eko-logije opštine Trstenik ekonomskakriza sa početkom 90-ih godina zna-čajno je smanjila obim rada pojedi-nih pogona a dovela je čak i do zatva-ranja nekih od njih, tako da sa sma-njenim kapacitetom rade Klanica,Hladnjača, „Povit“ i „Mivela“;„Podrum“ ne radi.U vreme pisanja ovog dokumentaproces vlasničke transformacije je utoku. Od privatizacije „Nove Sloge“očekuje se puno naročito na planuekologije; pitanje regulacije otpadnihvoda.Ne može se reći da ni onda, u izgrad-nji objekata, nije o tome razmišljano
naročito kod klanice i sušare.Pogoni „Povit“, Hladnjača i„Podrum“ svoje otpadne vode ispu-štaju direktno u gradsku kanalizacijui dalje u Zapadnu Moravu. ZapadnaMorava je bogata ribom i ostalimstanovnicima rečnog toka. Do sada
Zapadna Morava uspevala je samusebe da očisti od otpada organskogporekla. Naročito se osetio napredaku samočišćenju za vreme maloprepomenute ekonomske krize kada jeveliki broj fabrika prestao sa radom.Ovaj napredak potvrđujemo ponov-nim prisustvom rečnih školjki, puže-va i rakova što ukazuje na visok nivočistoće vode.Sušara je svoje otpadne vode usme-ravala u taložnike, kasnije gornji bi-stri sloj provodila kroz specijalnefiltere punjene šljunkom i peskom.Tako obrađena voda dalje odvođe-na je jarkom do lokalnog potoka kojise uliva u Zapadnu Moravu. Ne znase tačno kog je kvaliteta voda bila naizlazu posle takvog tretmana, ali zna
se da je takvo tretiranje bivstvovalojako kratko zbog nefunkcionalno-sti sistema. Taložnici su se jako brzoprezasićavali a peščani filtri od star-ta nisu davali željeni rezultat. Poredtoga, konkviskate iz taložnika mora-li su uklanjati ručno što je iziskiva-lo puno vremena i dosta radne sna-ge. Problem je bio gde odlagati iste.Ovakva ideja se jako brzo napušta jerje posao sušare sezonski što znači: zašto kraće vreme obraditi što više po-ljoprivrednih proizvoda. Predhodnorečeno prikazano je na sledećimfotografijama:Značajno bolja situacija je kod klani-ce. I dan danas taj pogon radi madajako smanjenim kapacitetom. Klani-ca poseduje:■ jamu – đubrište■ jamu za konkviskate■ kontejner za dlake papke i rogove■ slivnikJama – đubrište služila je za skuplja-nje ekstremenata stoke jer je ista 24hpred klanje morala da se „odmara“.
74 LEAP Trstenik
Slika 5.1 – Taložnici otpadne vode pogona sušara
Slika 5.2 – Taložnici otpadne vode pogona sušara
Jama za konkviskate služila je za od-laganje kostiju i drugog sličnog otpa-da koji je bio-razgradnjom i drugimtretiranjem nestajao. Jama je duboka5m, vodonepropustiva je i za posled-njih skoro 30 godina nije napunjenado vrha.Kontejner za dlake, papke i rogovepo nekoj ustaljenoj dinamici ili inter-ventno odvožen je na deponiju.Jedini direktni dodir sa ZapadnomMoravom ima slivnik koji odvodikrv i prljavu vodu u tok.Danas je situacija značajno poboljša-na jer uzgajivači pasa uzimaju-otku-pljuju značajnu količinu konkviskataza ishranu istih.Zakonski je regulisano da nijednanova klanica ne može biti otvorenaako nema ugovor sa nadležnim fir-
mama koje će vršiti obavezno odvo-ženje kontejnera za odlaganje kon-kviskata. Konkviskati se dalje spalju-ju bio-razgrađuju ili tretiraju na nekidrugi način a sve to u cilju njihovognajekološkijeg uklanjanja.Povodom svega predhodno rečenogtreba pomenuti i klanicu „Glidžić“koja se sreće sa istim problemimasamo većeg inteziteta, samim timšto je dosta udaljena od ZapadneMorave, a ne postoji kanalizacionamreža prema reci.Postoje dve opcije rešavanja pro-blema otpadnih voda prehrambeneindustije:■ samostalno prečišćavanje svo-
jih otpadnih voda svake fabrike,mozda i pogona zasebno i ispusta-
LEAP Trstenik
75
Slika 5.3 –Direktni izliv u tok reke slivnika klanice
nje vode u vodotoke zakonski do-govorenog kvaliteta ili
■ kolekcija svih otpadnih voda op-
štine ili bar samo industrije najedno mesto,tretiranje u cilju pre-čišćavanja i ispust takve vode u vo-dotoke.
5.2. PROCENA UTICAJAKVANTITETAI KVALITETAOTPADNIH VODANA STANJE ŽIVOTNESREDINE, ZDRAVLJEI STANDARDSTANOVNIŠTVA
Analiza uticaja otpadnih voda op-štine Trstenik na životnu sredinu izdravlje stanovništva može se sagle-dati kroz:■ Uticaj otpadnih voda na kvalitet
površinskih voda,■ Uticaj otpadnih voda na kvalitet
podzemnih voda i■ Uticaj načina evakuacije otpadnih
voda na zdravlje stanovništvaKada su u pitanju otpadne vode kojese generišu na teritoriji Opštine i gra-vitirajućih naselja kao što je i nave-deno u prethodnim poglavljima, ce-lokupna količina sakupljenih otpad-nih komunalnih voda, atmosferskih
i industrisjkih otpadnih voda se iz-
gradjenom kanalizacionom mrežomevakuiše putem više izliva u ZapadnuMoravu.Kada su u pitanju seoska naselja op-štineTrstenik generisane otpadnevode evakuišu se delom u individu-alne vodopropusne septičke jame.Takodje jedan odredjen procenat sta-novništva seoskih naselja koji je tre-nutno nemoguće proceniti, evakuišesanitarne otpadne vode putem pre-livnih vodonepropusnih septičkihjama. Recipijent prelivnih otpadnihvoda su uglavnom potoci i na kra-ju reka Zapadna Morava. Takodje jeprisutna i praksa direktne evakuacijesanitarnih otpadnih voda u lokalne
vodotoke.U toku pripreme izveštaja rezulta-ti monitoringa kvaliteta vode lokal-nih vodotoka recipijenata otpadnevode nisu bili dostupni. Na osnovusvega iznetog, veoma je osetljivo pi-tanje kvantifikovati negativan uti-caj današnje prakse ispuštanja sa-kupljenih neprečešćenih otpadnihvoda Trstenika u Zapadnu Moravu,na osnovu uspostavljenog zakonskogokvira R. Srbije.Deo otpadnih voda koji je nemogućeproceniti se evakuiše preko vodopro-pusnih septičkih jama i upojnih bu-nara u podzemlje.
76 LEAP Trstenik
Prema načelima Svetske zdravstveneorganizacije (WHO), osnovno pravosvakog čoveka je „pravo na zdravlje“.WHO svrstava kvalitet vode za pićei brigu o njoj na zdravstveni nivo.Menjati kvaltet vode znači ugroža-vati život čoveka i ostalih živih bićakoja od nje zavise. Uticaji životnesredine na ljudsko zdravlje mogu bitipodeljeni u:■ tradicionalne hazarde i■ moderne hazarde.Grupa „tradicionalnih hazarda“ uk-ljučuje i nedovoljan pristup higijen-ski bezbednoj pijaćoj vodi, neade-kvatnu osnovnu sanitaciju, kako udomaćinstvu tako i šire u zajednici,te neadekvatnu dispoziciju tečnihodpadaka.„Moderni hazardi“ su u relaciji satehnološkim razvojem i nedostat-kom zdravstvene zaštite i obezbedje-nja kvalitetne životne sredine, te ne-održive potrošnje prirodnih resursa.To uključuje zagadjenje površinskihvoda sa naseljenih područija, od in-dustrije i intenzivne poljoprivrede.Opisana praksa ciklusa evakuaci-je generisanih industrijskih i komu-nalnih otpadnih voda naseljenih me-sta opštine Trstenik je neodrživa sastanovišta očuvanja kvaliteta život-ne sredine, odnosno sa aspekta mo-gućih uticaja na zdravstvenu zaštitustanovništva. Zasigurno samo us-postavljanje integralnog
sakupljanjakomunalnih i industrijskih otpad-nih voda i njihov adekvatan tretmanprečiščavanja može smanjiti nivo po-tencijalno negativnog uticaja prakseupravljanja evakuacijom otpadnihvoda na zdravlje stanovništva opšti-ne Trstenik.
5.2.1. Analiza tendencija itrendova u skorijojbuducnosti
Prva kanalizacija u gradu Trstenikuje izgrađena 1953.godine za odvođe-nje otpadnih voda iz zgrade opštine,par stambenih zgrada i malog brojindividualnih domaćinstava. Danasna teritoriji opštine Trstenik posto-ji kanalizacioni sistem kojim se pri-kupljaju otpadne vode sa područjagrada. Kanalizaciona mreža je izve-dena delom po opštem, a delom poseparatnom sistemu i pokriva skoročitavu teritoriju grada.Tehnička do-kumentacija za gradsku kanalizacijuje urađena po koncepciji datoj GUP-om Trstenika iz 1983.godine, za po-vršinu od 1068 ha i prognozirani
broj stanovnika od 30 000. Nažalostovi projekti nisu realizovani u celo-sti, već je izvedena samo prva faza.Konačnim rešenjem je predviđenaizgradnja glavnog fekalnog kolektoraØ1000 mm, kao i nastavak izgradnjefekalnih kolektora Ø700 mm u ulica-ma Knjeginje Milice i Svetog Save.Operativni program aktivnosti zazaštitu voda reke Zapadne Moravena području grada Trstenika usvo-jen je na Skupštini opštine Trstenik30.01.2008.godine. Tek nakon usva-janja novog GUP-a mogu se započetiaktivnosti projektovanja i izgradnjeobjekata za sakupljanje, odvodjenje iprečišćavanje otpadnih voda.Zatim, konceptualno sva naseljenamesta opštine Trstenik treba da izgra-de sisteme za sakupljanje i tretmanupotrebljenih voda. Prečišćavanjesakupljenih upotrebljenih voda možese rešavati zajednički za nekolikonaselja,saglasno koncepciji koja budepredvidela tehnički i ekonomski naj-povoljnije rešenje. Iz napred navede-nog razloga naseljena mesta opštine
LEAP Trstenik 77
78
Trstenik bi u svoje programe razvojau bliskom narednom periodu treba-lo da predvide izradu projektne do-kumentacije za izgradnju separatnihkanalizacionih sistema.Trendovi daljeg razvoja ove proble-matike zahtevaju da se u bliskoj bu-dućnosti uradi sledeće:■ usvoji strategije upravljanja otpad-
nim vodama na teritoriji opštine;
■ izradi projekat za prečišćavanjeotpadnih voda koji bi uključio fa-briku za prečišćavanje otpadnihvoda, kolektore, određivanje loka-cije svih objekata, itd.
■ izradi tehnička dokumentaci-ja (glavni projekti) kanalizacionemreže u seoskim naseljima;
■ izradi katastar zagađivača vodoto-
kova i■ intezivira održavanje i sanacija
postojećeg kanalizacionog siste-ma.
5.3. ZAKLJUČCINa teritoriji opštine nije uspostavlje-no prečišćavanje sakupljene otpadnevode pre upuštanja u lokalna vodnatela. U nastavku upravljanje otpad-nim vodama na teritoriji opštine Tr-stenik se može okarakterisati:■ Zakonski okvir SO Trstenik koji
reguliše upravljanje otpadnim vo-
LEAP Trstenik
■
■
■
■
■
dama nije kompletan i neophodnoje njegovo unapredjenje;Sakupljanje otpadne vode uspo-stavljeno je samo u delu gradskognaselja TrstenikPrečišćavanje komunalnih otpad-nih voda nije uspostavljeno;Nema stručno verifikovane količi-ne otpadne vode koje stanovništvoTrstenika i gravitirajućih naseljau toku godine evakuiše izgradje-nom kanalizacionom mrežom bezprehtodnog prečišćavanja u rekuZapadnu Moravu;Seoska naseljena mesta opštineevakušu otpadnu vodu evakuacijugenerisane otpadne vode rešavajuindividualno putem vodopropu-snih, prelivnih vodonepropusnihseptičkih jama, upuštanjem u na-puštene bunare ili direktnim izli-vanjem otpadnih voda u najbližilokalni vodotok;Navedeno stanje upravljanja ot-padnim vodama opštine Trstenikne udovoljava zahtevima jednogsavremenog načina života stanov-ništva opštine u budućnosti.
6.OTPAD
6.1. PRIKAZ STANJAU okviru aktivnost
i izrade LEAP-aopštine Trstenik razmatrani su pro-blemi komunalnog, industrij
skog,medicinskog i opasnog otpada.
6.1.1. Komunalni otpadUpravljanje komunalnim čvrstim ot-padom na teritoriji opštine Trstenikpovereno je JKSP „Komstan“ Trsteniku skladu sa Odlukom o čistoći. Naosnovu ove Odluke, definisano jeda JKSP „Komstan“ vrši sakupljanje,transportovanje i odlaganje čvrstogkomunalnog otpada na postojećugradsku deponiju. Odluka se odnosina teritoriju grada Trstenika i neko-liko prigradskih naselja. Odlaganjekomunalnog otpada sprovodi se nagrdskoj sanitarnoj deponiji na lo-kaciji „Crvena bara“ i „Jasička kosa“kat. parcele br. 1568/28 KO Čairi i913/2 KO Trstenik . Površina depo-nije iznosi oko 7,5 ha.
Locirana je na3000 m od centra grada. Deponija,shodno tada važećoj regulativi, ispu-njava zahteve u pogledu osnovne in-frastrukture i puštena je u rad 1991godine. Ova lokacija je još uvek uupotrebi a prema projektivanom ka-pacitetu biće u upotrebi do 2030 god.Sanitarna gradska deponija je izgra-đena prema glavnom projektu br.N/358 od 28.06.1989. godine.U sklopu deponije na posebnom, fi-zički odvojenom delu, mogu se poposebnom režimu odlagati muljeviiz galvanizacije „Prve Petoletke“ uTrsteniku sa hvatanjem procednihvoda i odvozom tih voda natrag u„Prve Petoletku“.
Na ovoj deponiji moguće je depono-vati sve vrste otpadaka osim:■ Industrijskog otpada■ Klaničnog, veterinarskog i sani-
tarnog i medicinskog otpada
■ Opasni otpad, ulja, emulzije, osta-
ci mazuta i sl.Takođe je zabranjeno unošenje teč-nosti i nedehidriranih taloga, svežihi nemineralizovanih organskih mu-ljeva i materija iz septičkih jama, he-mikalija i sl.Teritorijalna pokrivenost iznošenjačvrstog otpada na teritoriji opštineTrstenikTeritorija opštine Trstenik ima uku-pno oko 52 000 stanovnika, dok ugradskoj sredini živi oko 15 000 sta-
novnika. JKSP „Komstan“ Trstenikpruža usluge sakupljanja i odnoše-nja smeća na celoj teritoriji gradaTrstenika i nekoliko prigradskih na-selja. U Počekovini i V. Drenovi ta-kođe postoji organizovano prikuplja-nje smeća od strane privatnih firmišto ukupno čini oko 40 % stanovniš-tva celokupne opštine (zvaničnih po-dataka nema). Pored pružanja uslu-ge odnošenja smeća iz domaćinstavate usluge su proširene i na privatna idruštvena preduzeća i javne ustano-ve i objekte na celoj teritoriji opštineTrstenik.Imajući u vidu da su svetski standar-di 90% pokrivenosti stanovništva, ja-sno je da na tom polju moramo pre-duzeti veoma ozbiljne korake.Iznošenje smećaJedinica za iznošenje smeća u okviruJKSP „Komstan“ Trstenik obavlja po-
LEAP Trstenik79
slove sakupljanja i iznošenja kućnogsmeća, drugog komunalnog otpada imaterija i pražnjenja septičkih jama.Usluge pomenute jedinice pružaju sena teritoriji koju pokriva JKSP, dok unekim mesnim zajednicama (selima)ne postoji organizovano prikupljanjekomunalnog otpada, već je stanov-nicima ostavljeno da iznose otpadna okolna samoformirana smetlišta
Tabela 6.1 – Dnevna količina otpada na deponiji
(divlje deponije). Naime, baš ono sta-novništvo koje nije uključeno u or-ganizovano sakupljanje i odvoz ot-padaka i stanuje po okolnim selimai brdima,najviše ugrožava izvornevode sa divljim deponijama.Iznošenje kabastog komunalnog ot-pada iz domaćinstava na teritorijigrada (zone individualnog stanova-nja) vrši se po programu koji obu-hvata svako domaćinstvo dva putamesečno. Mali kontejneri od 1,1 m3
su postavljeni u centralnoj gradskojzoni i zonama sa kolektivnim stano-vanjem – 170 kom. Prazne se 6 putanedeljno, radnim danima za sve ko-risnike, a u preduzećima i ustanova-ma po pozivu.
Tabela 6.2 – Godišnja količina otpada na deponiji
Vrsta i količina otpada m3 TonaKomunalni otpad 120 33,6Industrijski neopasan otpad 15–45 4,2 do
12,6Prosečna dnevna količina deponovanog otpada
150 42Maksimalna dnevna količina deponovanog otpada
170 47,6
Vrsta i količina otpada m3 TonaKomunalni otpad 36 000 10 080Industrijski neopasan otpad 4 500–13
5001260 do 3780Maksimalna godišnja količina deponovanog
otpada45 000 12 600
Minimalna godišnja količina deponovanog otpada
51 000 14 280
Veliki kontejneri od 5,5 m3 su po-stavljeni prema planu u centralnojgradskoj zoni, kao i na placevimapreduzeća,ustanova i kulturno isto-rijskih spomenika– 45 kom. Praznese 5 puta nedeljno, radnim danimaza sve korisnike, a u preduzećima iustanovama po pozivu.Prigradska naselja komunalni otpad
odlažu u kante i kao takve prazne sepo posebnom režimu i rasporedu.Gradska sanitarna deponija i divljasmetlištaObzirom da se konkretno i redov-no ispitivanje količina i morfološkogsastava otpada ne vrši, neke procenedate su u tabelama u prilogu.Mesečna količina otpada deponova-na na gradskoj deponiji iznosi oko4500 m3 odnosno oko 1260 tona.Nešto veće količine odlažu se u pe-riodu april-maj (5000 m3 odnosno1400 tona) i novembar-decembar(5200 m3 odnosno 1456 tona).Količina industrijskog otpada vari-ra u zavisnosti od upošljenosti proi-zvodnih kapaciteta „Prve Petoletke“.
80 LEAP Trstenik
Tabela 6.3 – Sastav komunalnog otpada – procena
U okviru JKSP-a trenutno se razma-traju i planovi za proširenje teritorijepružanja usluga iznošenja smeća, štobi skratilo predviđeno vreme upotre-be postojeće gradske deponije.Podatke o količinama na divljimsmetlištima pouzdano nemožemoutvrditi.Izdvajanje reciklabilnih materijaTrenutno na teritoriji opštine ne po-stoji potpuno,sistemsko i organizo-vano izdvajanje recikliranih materijaiz komunalnog otpada. Izuzetak činiizdvajanje PET ambalaže, koju izvo-di privatno preduzeće,.na lokacijamapored kontejnera JKSP-a.Za sada nema ozbiljnih razmatra-nja za sistemsko sortiranje recikla-bilnih materija na samom mestunastajanja,kao ni njihovog odlaganjaili vraćanja u proces, za stvaranje no-vih dobara.
6.1.2. Industrijski otpadRazmatranje problema industrijskogotpada na području opštine
Trstenikprema mišljenju LEAP radne grupekao i inspekcijskih službi opštinskeuprave može se svesti na pogone Prvepetoletke.
Materijal Godišnje količine u t
Godišnje količine u %Organske materije 4 430 31
Papir 2 850 20Smeće sa javnih površina 1 285 9Staklo - -Pepeo, šljaka 714 5Plastika 570 4Metal 143 1Ostalo 4 288 30
U okviru „Prve petoletke“ – Trstenikpostoje više deoničarskih i akcionar-skih društava:■ Holding preduzeće ihp „Prva pe-
toletka“■ Kočna tehnika■ Servoupravljači■ Industrijska pneumatika■ Remont i energetika■ Cilindri■ Inžinjering■ Zaptivke■ Hidraulika■ TMO■ Namenska■ Transport
■ Petoletka promet■ Ishrana■ ObezbeđenjeVećina preduzeća se pretežno baviizradom proizvoda mašinskom obra-dom tehničkih materijala i zaštitommaterijala.Ove materijale,preko 90%čine razne vrste metala,a ostalo jeguma,plastične mase,drvo i drugitehnički materijali.Za sve standardne slučajeve pro-izvodnje primenjuju se definisa-na dokumenta (postupci,uputstva iinsrukcije) kojima se definiše izvo-đenje radnih procesa– tehnološkihoperacija i obaveze radnog čoveka uvezi zaštite radne životne sredine.
LEAP Trstenik 81
Vrste industrijskog otpada koje naj-više dominiraju prema izjavamapredstavnika proizvođača:■ čelični špon■ aluminijumski špon■ bronzani i mesingani špon (u ma-
lim količinama)■ prljava ulja(hidrauličko,motorno,
reduktorsko,kompresorsko,trafo)■ gume■ plastika6.1.3. Medicinski otpadDo nedavno je medicinski otpad izdoma zdravlja „Dr. Sava Stanojević“Trstenik odlagan u kontejnere bezikakvog odvajanja i predtretma-na a zatim na gradsku deponiju uTrsteniku. Medjutim, zahvaljuju-ći projektu „Tehnička podrška uupravljanju medicinskim otpadom“koje sprovodi Ministarstvo zdrav-lja u saradnji sa Ministarstvom za-štite životne sredine a koji finansiraEvropska unija preko Evropske agen-cije za rekonstrukciju, dom zdravljaTrstenik je otpočeo sa segregacijommedicinskog otpada na mestu nasta-janja. Cilj ovog projekta je uspostav-ljanje bezbednog sistema upravljanjainfektivnim medicinskim otpadomkroz primenu nabavljenih sistema zatretman otpada i posebnih namen-skih vozila za bezbedan prevoz istog.Zdravstveni centar Kruševac je pi-lot ustanova opremljena ovim siste-mom i kao centar rasinskog uprav-nog okruga, centralno mesto za tre-tman infektivnog medicinskog ot-
pada kome pripada i dom zdravljaTrstenik. ušaou u program pilot usta-nova opremljenih sistemom za tre-tman infektivnog medicinskog otpa-da – Zdravstvenom centru Kruševackao centralnom za Rasinski okrug.
Sakupljanje medicinskog otpada sesada vrši na mestu nastanka, tj. usvim ambulantama kako u domuzdravlja u Trsteniku tako i u ambu-lantama u seoskom području, prili-kom intervencija na terenu, prilikomkućnog lečenja i na svim drugim me-stima gde može doći do nastankamedicinskog otpada. Oštri predmetise sakupljaju u žutim kutijama propi-sno obeleženim nalepnicom koja sa-drži propisane podatke, i koje se kadse napune do dve trećine zatvarajubez mogućnosti ponovnog otvara-nja. Infektivni otpad kao što su špri-cevi, gaze, zavoji i sl. sakuplja se u žu-tim kesama sa propisanom oznakomza biološko-medicinski otpad i nale-pnicom koja sadrži podatke o vreme-
nu i datumu sakupljanja, naziv ode-ljenja koje izdaje otpadni materijali ime radnika koji je izdao otpadnimaterijal. Zdravstveni radnici na te-renu otpadni materijal sakupljaju užutim kesama, odnosno žutim kuti-jama, i odlažu ga u terenski kontej-ner, koji se nakon punjenja odlažeu centralnu prostoriju za privreme-no skladištenje medicinskog otpada.Takođe se prikupljeni otpad priku-pljen u ambulantama i previjalištimaspecijalnim kolicima odvozi do cen-tralne prostorije, odakle se po ras-poredu za Rasinski okrug, specijali-zovanim vozilom odvozi do central-nog mesta za tretman infeniktivnogmedicinskog otpada koje se nalazi uZdravstvenom centru Kruševac, gdese vrši tretman istog u autoklavu idrobilici. Tako tretiran otpad se od-laže na deponiju. Za rukovanje me-dicinskim otpadom u domu zdrav-lja Trstenik su zaduženi tehničari zaupravljanje medicinskim otpadomkoji su pohađali potrebnu obuku idobili uverenja o završenoj obuci.
82 LEAP Trstenik
6.1.4. Opasni otpadBudući da ne postoji jedinstvenabaza podataka o odlaganju opasnogotpada na prostoru opštine Trstenikkao ni o eventualnim tehnološkimprocesima koji podrazumjevaju kori-štenje opasnih materija koje bi doveledo kreiranja opasnog otpada, za po-trebe ovog dokumeta usmerili smo sena prikupljanje podataka od najvećihindustrijskih subjekata, PPT, kao i odelektrodistribucije Trstenik vezanoza prisutnost piralena.Transformatori (transformatorskaulja kao akcidentna opasnost)Prema informaciji dostavljenoj kra-jem oktobra 2009. godine od teh-ničkog lica EDB Trstenik, na prosto-ru opštine Trstenik u sistemu elek-tro mreže EDB, kao i u sekundarnojmreži većih industrijskih potrošača,ne koriste se piralenski transforma-tori. Takođe, naglašeno je da su po-stojeći uljni transformatori propi-sno obezbeđeni su uljnim jamama zaslučaj incidenta i izlivanja trafo ulja.Ipak, od strane ovlaštenog tehničkoglica EDB Trstenik data je preporukaza zamenu transformatora koji se na-laze u blizini izvorišta.Naime postojeći transformatori ublizini izvorišta Zvezdan, dva koma-da, i u neposrednoj blizini izvorištakoje snabdeva vodovod Počekovinajesu takozvani malouljni. Zamena
ovih transformatora sa takozvanimsuvim transformatorima koji ne ko-riste uopšte transformatorska nitidruga opasna ulja otklonila bi opa-snost od havarija koje bi imale teškei dugoročne posledice po snabdeva-nje građana vodom i kvalitet življe-nja uopšte. Takođe u sličnom kontek-stu je pomenuta bušotina mineralnevode Mivela na domak sela Tobolaci data ista preporuka za zamenu ulj-
nog sa suvim transformatorom. Uovom slučaju odgovornost bi, u celo-sti ili delom, trebala biti preuzeta odvlasnika brenda i punionice.Industrija hidraulike i pneumatikePrva Petoletka TrstenikOpasne materije koje se kori-ste u industriji na području opšti-ne Trstenik količinski, kao i svo-jom prirodom skoro u potpunosti,sa izuzetkom otpadnih motornihulja, nalaze se pod ingerencijom ra-zličitih delova Holdinga PPT (PrvaPetoletka Trstenik) i to Industrijehidraulike i pneumatike PPTTehničko Metalurška Obrada te PPTNamenska AD.PPT TMO A.D.
Prema zapisniku o skladištenju he-mijskog otpada iz PPT TMO A.D.koji je sačinjen dana kada je i izvrše-no samo skladištenje, 28.11.2009., adostavljenom opštinskom komunal-no-ekološkom inspektoru od stranePPT TMO i JKP Komstan, ovaj pri-vredni subjekat je skladištenje čvr-stog hemijskog otpada rešio u sarad-nji sa JKP Komstan. U zapisniku jenavedeno:„U okviru PPT TMO A.D. nalazi oko12 m3 čvrstog hemijskog otpada. Uprocesu sređivanja magacinskog pro-stora prinuđeni smo da ga odložimovan kruga nače fabrike. To su hemi-kalije, uredno spakovane u čvrstomstanju, koje se zbog izbačene tehno-logije ili zbog isteka roka upotrebeviše ne upotrebljavaju. Ovaj hemijskiotpad su mahom soli sulfata, karbo-nata, hlorida, a ima i aktivnog uglja.U dogovoru sa JKP Komstan rešilismo da ovaj hemijski otpad skladišti-mo na graedsku deponiju u prostorpredviđen za ovu vrstu otpada.
LEAP Trstenik 83
Prilikom skladištenja ovog hemij-skog otpada prisutni su bili predstav-nici PPT TMO A.D. i JKP Komstan.“Zapisnik je potpisan od strane podva predstavnika obe strane, direk-tora proizvodnje i referenta ekologijeu ime PPT TMO A.D., te upravnikaradne jedinice i šefa mehanizacije uime JKP Komstan.PPT – NAMENSKA A.D.Prema izveštaju dostavljenom komu-nalno ekološkom inspektoru opšti-ne Trstenik od strane tehnologa PPTNAMENSKA A.D. u ovoj fabrici supropisno skladištene sledeće količineopasnog otpada:■ Soli za nitriranje na bazi cijanida
– 4.000 kg■ Soli za kaljenje na bazi hlorida i ni-
trata – 5.000 kg■ Soli iz procesa boriranja (bor kar-
bid) – 4.000 kg■ Hidraulička ulja – 4.250 l■ Rezna ulja – 130 l■ Prljavi penetrant – 16.000 l■ Sredstvo za pranje hlor solven –
280 l■ Razređivač za odmašćivanje
(Zvezda Helios) – 2.000 l■ Prljavi benzin – 2.070 l■ Otpadni mazut – 100 kg■ Smola za impregnaciju – 400 kg
6.2. ANALIZA TENDENCIJAI TRENDOVAU SKORIJOJBUDUĆNOSTI
Na osnovu analize stanja u obla-sti upravljanja komunalnim otpa-dom na teritoriji opštine Trstenikkonstatovano je nezadovoljavajućestanje u pogledu teritorijalnog an-gažovanja na prikupljanju, načinutransporta, tehničkih sredstava i
lo-kalitetima odlaganja čvrstog komu-
nalnog otpada te ukoliko se ne pre-duzmu neke radikalne mere, možese znatno ugroziti zdravlje ljudi i ži-votna sredina. Značajan napredak upravcu poboljšanja situacije se možeočekivati u budućnosti formiranjemregionalne deponije, što je pred-viđeno u Nacionalnoj strategiji zaupravljanje otpadom. Naime, shod-no Nacionalnoj strategiji, kao i ak-tivnostima koje su u poslednje vremepokrenute u regionu, sve akcije suusmerene ka formiranju Regiona zaupravljanje otpadom, pa bi priklju-čenjem ovom regionu i izgradnjomsanitarne deponije problem odlaga-nja otpada bio rešen na savremen ibezbedan način. Posebnu pažnju tre-ba posvetiti problemu industrijskog,a naročito opasnog, otpada. Sada su
evidentirane samo odredjene količi-ne ovog otpada, ali njegovo zbrinja-vanje je rešeno samo na delimičannačin, tako da je propisno uskladi-šten. Konačno rešavanje ovog pro-blema prevazilazi finasijske moguć-nosti Opštine, a zakonodavne inge-rencije su na nivou Republike Srbije.Problem medicinskog otpada se re-šava sprovodjenjem odredjenih pro-grama i uz saradnju i institucije EU.Takođe, potrebno je značajno una-prediti postojeću informatičko-teh-ničku bazu u okviru JKSP „Komstan“kako bi se stvorili uslovi za vođenjeprecizne dokumentacije (evidencije)o generisanju čvrstog komunalnoggoriva i dinamike izvoženja istog kaoi evidencije o sastavu otpadaNajefikasniji način za sveobuhvatnosaniranje postojećeg stanja predstav-lja razvoj i usvajanje kratkoročnogplana upravljanja komunalnim ot-padom za teritoriju opštine Trstenik.Najvažniji deo ovog plana u svakomslučaju treba da bude iznalaženje re-šenja za rešavanje problema proced-
84 LEAP Trstenik
nih voda sanitarne deponije, unap-ređenje mašinsko-tehničkog parka,proširenje populacije obuhvaćenomorganizovanim odvoženjem optada-ka i edukacija svih građana na pravil-nom odlaganju komunalnog otpada.U okviru kratkoročnog plana uprav-ljanja komunalnim otpadom i sani-ranje postojećeg stanja potrebno je:■ razmotriti mogućnosti produžet-
ka roka postojeće deponije;■ započeti aktivnosti usmerene na
rešavanju procednih voda gradskedeponije;
■ fizički obezbediti postojeću grad-
sku deponiju od neovlašenih kori-snika;
■ izvršiti rekonstrukciju postojećegradske deponije;
■ uvesti sistem organizovanog sa-
kupljanja i odlaganja komunalnogotpada u svim prigradskim nase-ljima i selima;
■ izvršiti čišćenje divljih deponijaangažovanjem šire društvene za-jednice;
■ ustanoviti i razraditi projekte sa-
kupljanja i reciklaže metalnog ot-pada, plastičnog materijala, stakla,hartije, gume itd;
■ ustanoviti i razraditi projekte iz-dvajanja opasnog otpada iz komu-nalnog otpada i organizovati nje-govo sakupljanje;
■ intezivirati aktivnosti Skupštineopštine Trstenik, ostalih opštinai relevantnih institucija na izradi
idonošenju neophodne dokumen-tacije radi primene mera i aktiv-nosi u oblasti upravljanja komu-nalnim otpadom;
■ otpočeti proces usklađivanja lo-kalnih propisa i procedura sa pro-pisima EU iz oblasti upravljanjaotpadom
Da bi se počelo sa trajnim rešava-njem problema opasnog otpada trebase uključiti u akcije kojima se možedoći do sredstava kao što su:■ donatorska sredstva za nabavku
opreme, realizaciju sanacija depo-nija, organizovanje akcija čišćenjadivljih smetlišta odnosno identifi-kacija opasnog otpada na njima, islično;
■ kreditna sredstva preko Agencijeza infrastrukturu za poboljšanjekomunalne delatnosti i
■ raspodela sredstava budžeta opšti-ne na određene akcije za evidenti-ranje opasnog otapada i slično.
6.2.1. Procena uticaja na životnusredinu, zdravlje ljudi istandard života
Uticaj čvrstog komunalnog otpadana životnu sredinu može se razma-trati sa dva aspekta. Prvi se ispolja-va kroz nedovoljnu pokrivenost te-ritorije Opštine Trstenik na kojoj sepruža usluga odnošenja smeća. Ovouslovljava formiranje divljih smetli-šta na neobuhvaćenim područjima,a samim tim i stvaranje mogućnostipojave zaraznih bolesti kod stanov-ništva, ugrožavanje vodotokova, kaoi ugrožavanje životne sredine u najši-rem smislu.Deponije i smetlišta i druge vrste od-lagališta komunalnog otpada pred-stavljaju drugi faktor koji svojim sa-držajem mogu da ugroze životnu sre-dinu na razne načine, koji se ispolja-vaju kao:
A) Zagađenje vazduha:■ izdvajanje metana i ugljenmonok-
sida;■ širenje prašine i neprijatnih miri-
sa;■ u periodima bez vetra, može doći
do povećane koncentracije zaga-
LEAP Trstenik 85
đujućih materijala u vazduhu uokviru i u okolini odlagališta ot-pada.
B) Zagađenje zemljišta, podze-
mnih i površinskih voda:■ ako pre početka eksploatacije nisu
preduzete adekvatne mere zaštitetla (zemljišta, a samim tim i pod-zemnih i površinskih voda);
■ ugrožavanje okoline od otpada ra-znetog vazdušnim strujanjem;
■ obzirom na blizinu rečnih korita,
pri velikim i čestim atmosferskimpadavinama dolazi do priliva pod-zemnih protočnih voda iz rečnogkorita u pravcu tela odlagališta,odnosno mešanja sa postojećimprocednim filtratom i njegovogodlivanja na rečnom koritu i od-nošenja jednog segmenta – tečnefaze, organskog i neorganskog za-gađenja vodotokom reke.
Usled postojeće situacije na teritori-ji opštine Trstenik sa sigurnošću semože utvrditi da dolazi do pojave ne-gativnog uticaja na životnu sredinupo svim gore navedenim aspektima.Stepen ugroženosti životne sredinenije moguće kvantifikovati budućida nema egzaktnih podataka, jer nepostoje bilo kakva merenja, kao ni si-stem monitoringa.U narednom periodu može se očeki-vati intenziviranje problema vezanihza upravljanje čvrstim komunalnim
otpadom. Sa jedne strane neophodnoje proširiti teritoriju na kojoj će se or-ganizovano sakupljati otpad i uklo-niti brojna divlja smetlišta iz prigrad-skih naselja i sela, čime će se značajnouvećati količine otpada koje se odla-žu na postojeću gradsku deponiju. Sadruge strane, kapaciteti postojeće de-ponije nisu beskonačni.Nepostojanjeselektovanja otpada i postupka re-ciklaže dodatno otežavaju situaciju.
Sprovođenje Nacionalne strategijeza upravljanje otpadom, koje izme-đu ostalog podrazumeva izgradnjuregionalnih deponija, za sada nijeozbiljno razmatrano. Situaciju kom-plikuje nepostojanje sistema za preči-šćavanje procednih voda na deponijikao i stočnog groblja. Problematikaupravljanja tzv. specijalnim otpadom(materije naftnog porekla,hemijskasredstva, akumulatori, gume, građe-vinski šut, razna ambalaža i sl.), od-nosno ne postoji odvajanje ovog tipakoji može da sadrži i supstance kojega čine opasnim, od komunalnog ot-pada, mora biti posebno obrađena ubudućem planu upravljanja otpadomna teritoriji opštine Trstenik. Mora senaglasiti da i male količine i koncen-tracije ovih supstanci mogu dovesti
do zagadjenja velikih površina ze-mljišta i zapremina voda. Prisustvotakvih supstanci povećava verovat-noću nalaženja u lancu ishrane i ve-oma negativnog uticaja na zdravljeljudi i poljoprivrednu produkciju iplasman proizvoda sa cele teritorijeopštine.Treba imati u vidu da za neke odovih problema postoje idejni pro-jekti koji datiraju iz 90-tih godinaprošlog veka. Jedan od njih je Idejniprojekat za za odvođenje procednihvoda sa deponije u postojeću felkalnukanalizaciju.Dodatno opremanje JKSP „Komstan“vozilima, kontejnerima,opremomza reciklažu i drugom neophodnomopremom, stvoriće uslove za efika-sniji rad ovog javnog preduzeća, alibez rešavanja gore navedenih pita-nja celokupan problem upravljanjakomunalnim otpadom ostaće i daljeotvoren.Obzirom da postojeća praksa meša-nja medicinskog otpada sa komunal-
86 LEAP Trstenik
nim otpadom na deponijama sa ne-odgovarajućim sistemom rada, možedovesti do brzog širenja infektivnihbolesti, kao i do povređivanja i infi-ciranja zdravstvenih radnika to je zaopštinu Trstenik od velikog značajauvođenje sistema odvajanja medicin-skog otpada na mestu nastanka, takoda je samo potrebno raditi na daljojedukaciji zdravstvenih radnika kaoi drugih zaposlenih u zdravstvenimustanovama o važnosti ovog sistema.Takodje je potrebno uključiti u ovajsistem i privatnne zdravstvene usta-nove kao i veterinarske stanice.
6.3. ZAKLJUČCI■ U Opštini Trstenik ne postoji od-
vajanje komunalnog i industrij-skog, odnosno specijalnog, otpa-da, što može dovesti do znatnog
■
■
■
■
narušavanja kvaliteta životne sre-dine i zdravlja ljudi.Potrebno je pristupiti izrade planaupravljana otpadom na teritorijiOpštine, sa posebnim osvrtom naotpad sa specijalnim karakteristi-kama.Medicinski otpad se trenutno tre-tira na zadovoljavajući način, ba-rem na teritoriji urbanog delaOpštine.Opasan otpad je uskladišten ukrugu generatora otpada i za sadane postoji plan njegovog uklanja-nja.U narednom periodu se očekujuproblemi sa količinom, transpor-tom i deponovanjem komunalnogotpada.
LEAP Trstenik87
7. PSI LUTALICE
7.1. PRIKAZ STANJA
7.1.1. Izvod iz plana kontrolei smanjenja populacijepasa lutalica na teritorijiopštine Trstenik –izrađenog od straneveterinarske staniceEurovet, Trstenik
Pas, u narodu poznat kao čovekovnajbolji prijatelj, s druge strane možepredstavljati i potencijalnu opasnostukoliko se nađe na ulici, bez kontrolei bez brige o njemu.Veliki je broj takvih životinja na uli-cama našeg grada,naseljenih mestai atara sela,što je posledica napu-štanja kućnih ljubimaca od stranenjihovih vlasnika,kako zbog lošihnavika ljudi,tako i zbog teške eko-nomske situacije i nedostatka sred-stava za brigu o njima (obezbedji-vanje hrane,obeležavanje i redovnuvakcinaciju).Takvi, sada već bivši ljubimci, pre-pušteni sami sebi, u borbi za goli ži-vot, najčešće mogu biti viđeni poredkontejnera, pored pijace, klanica, ka-sapnica u potrazi za hranom. Ta me-sta predstavljaju njihovo novo stani-šte gde se nekontrolisano razmnoža-vaju, pa se već postojeći broj na ulicipovećava.Ovakvi psi su izuzetno opasni jer,naročito u čoporima, napadaju gra-
đane na ulici, nanoseći im lakše iliteže fizičke ozlede i stvaraju osećajstraha kod ljudi da se slobodno kre-ću. Pored toga, ovi psi neretko obole-vaju od raznih nezaraznih i zaraznihbolesti, pa preko ekskreta i sekreta iz-
bacuju uzročnike u spoljašnju sredi-nu, što predstavlja opasnost za drugeživotinje, ali i ljude. Jedna od najopa-snijih bolesti jeste BESNILO, koju ži-votinje, UJEDOM, preko pljuvačke ukojoj se nalazi uzročnik, prenose.Savremeno društvo mora da budesvesno postojanja ovog problema ineophodnosti njegovog brzog reša-vanja kako bi se izbegla eskalacijaistog, čime bi se ugrozila bezbednosti zdravlje ljudi.Jedan od bitnih zadataka Lokalnevlasti,u cilju uređenja grada je izradaLEAP-a (lokalnog ekološkog akcio-nog plana), u okviru koga može bitipredviđeno i rešavanje ovog proble-ma. Kao prvi korak moguće je usvo-
jiti PLAN KONTROLE I SMANJE-NJA POPULACIJE PASA LUTALI-CA, koji istovremeno analizira tre-nutno stanje problema i definiše ak-tivnosti na rešavanju istog.Trenutno stanje, kada je reč o napu-štenim psima u opštini Trstenik, jeveoma loše i zahteva podhitno reša-vanje. Opština Trstenik je već dužiniz godina područje zaraženo besni-lom-izvori su zaražene lisice koje bezstraha ulaze u dvorišta,ujedaju drugeživotinje,čime se zaraza širi.Posled-njih godina besnilo je registrovanou selima Planinica,Brezovica,Selište.Svedoci smo čestih napada pasa naljude,kako u gradu tako i u selima,ato potvrđuje i izveštaj epidemiologaDoma zdravlja „DR Sava Stanojević“u Trsteniku, o broju ozleđenih lica odpasa u periodu od 2004.–2008.:
88 LEAP Trstenik
Tabela 7.1 – Broju ozleđenih lica od pasa u periodu od 2004–2008 prema izveštaju epidemiologaDoma zdravlja „DR Sava Stanojević“ u Trsteniku
U periodu od 01.01.2009.do30.04.2009.prijavilo se ukupno 9ozleđenih lica,od toga 5 lica je ozle-
Tabela 7.2 – Akcija smanjenja pasa lutalica
dio pas poznatog vlasnika a 4 lica
suozledili psi lutalice.Broj ozleđenihosoba je bar za 10–20% veći,što činelica koja se direktno javljaju ZZJZKruševac,radi prijema antirabičnezaštite i uglavnom su ozleđena odpasa lutalica.Na smanjenju prekomernog brojapasa lutalica do 2002.godine bila jeangažovana služba Veterinarskog in-stituta iz Kraljeva i tada su rezultatibili sledeći:Posle 2002.god.ovaj problem je reša-van povremenim akcijama lovaca išinterskih sluzbi iz susednih opština
Kruševac i Aleksandrovac i to ubija-njem pasa lutalica. Promenom Za-konskih propisa i zabranom ubija-
godina sprovođenja akcije
vreme trajanja akcije
broj uhvaćenih pasa
1996. 5 dana 128 pasa1997. 4 dana 119 pasa1998. 8 dana 204 pasa1999. 9 dana 252 pasa2000. 13 dana 303 pasa2001. 8 dana 210 pasa2002. 7 dana 180 pasa
godina ozleđeni od psa poznatog
ozleđeni od pasa lutalica
ukupno
2004.god 17 14 312005.god 19 16 352006.god 16 13 292007.god 18 14 322008.god 19 11 30
nja životinja zadnjih nekoliko godinaproblem se uvećao.
7.2. ANALIZA TENDENCIJA
I TRENDOVAU SKORIJOJBUDUCNOSTI
1. Zakonska regulativa1.a. Zakonska regulativa propi-
suje efektivne,preventivnemere koje se odnose na: regi-straciju i obeležavanje pasa;vakcinaciju; odgovornostvlasnika,zabranu napuštanjakućnih ljubimaca i postup-ke sa napuštenim životinjama(nadležnost Ministarstva).
1.b. Izrada Plana kontrole i sma-njenja populacije pasa lutalicana teritoriji Opštine (nadlež-nost Lokalne samouprave).
LEAP Trstenik 89
Zakonska osnova za izradu plana:■ Zakon o Veterinarstvu, sl.gl.RS br.
91/2005■ Zakon o zaštiti životne sredine,
sl.gl.RS br.135/2004■ Zakon o komunalnim
delatnostima,sl.gl.RS br.16/97 i42/98
■ Pravilnik o načinu neškodljivoguklanjanja životinjskih leševa iotpadaka životinjskog porekla...sl.list SFRJ br.53/89
■ Pravilnik o obeležavanju pasa ivođenje evidencije o obeleženimpsima sl.gl.RS br.91/2005
■ Pravilnik o uslovima i meramaza humano hvatanje i uništava-nje pasa i mačaka lutalica,sl.gl.RSbr.29/94
■ Odluka o uslovima i načinu drža-
nja na teritoriji opštine Trstenik,sl.list opštine Trstenik br.2/93
Uz važeće propise,za izra-du plana veoma je važno oba-viti i konsultacije sa inspekcij-skim službama,veterinarskimslužbama,udruženjima za zaštitu ži-votinja.Takođe su bitna i iskustva ipraksa u rešavanju ove problemati-ke drugih opština u republici Srbiji(Kruševac, Kraljevo, Zrenjanin,Bečej).2. Stimulisati mere za sterilizaciju,vakcinaciju i obeležavanje pasa
2.a. Registracija i obeležavanje
svih kućnih ljubimaca je ključ-na preventivna mera,kojom je
olakšan nadzor nad njihovimkretanjem,trgovinom,prevozom,odnosno pronalaženjemizgubljenih,napuštenih i otu-đenih ljubimaca.Na taj načinsvaki pas bi bio evidentiran iznao bi se njegov vlasnik.
Za ovu meru je od velike važnosti sa-radnja Ministarstva,Lokalne samou-prave i veterinarske stanice.
2.b. Sterilizacija je najefikasni-ja metoda kada je reč o sma-njenju broja lutalica,o regu-laciji brojnosti populacije uprihvatilištima,kao i o nekon-trolisanoj reprodukciji napu-štenih pasa.
Za realizaciju ove mere neophod-no je učešće Ministarstva,Lokalnesamouprave,fondova,sredstava iz do-nacija i veterinarske stanice.
2.c. Eutanazija -najneefikasni-ja mera kontrole i rešavanjaovog problema izvodi se samopo preporuci veterinara,nad
agresivnim i neizlečivo bole-snim životinjama.
3. PrihvatilišteOpština bi trebala da osnuje prihva-tilište i službu za zbrinjavanje napu-štenih životinja.Prihvatilište morabiti opremljeno a zaposleni obučeniza humano hvatanje životinja,kao iza rad sa životinjama u prihvatilištu.Životinje bi se iz prihvatilišta:■ vraćale vlasniku uz nadoknadu
troskova■ udomljavale (što je najhumaniji
način zbrinjavanja) ili■ ustupale drugim prihvatilištima
azilima udruženja za zaštitu živo-tinja
4. Formiranje službe za rad u pri-hvatilištu i zoohigijeničarske služ-be je predviđeno članom 46.Zakonao Veterini,po kome je predviđenaobaveza Lokalne samouprave da nasvojoj teritoriji organizuje službukoja obavlja poslove hvatanja i zbri-njavanja napuštenih životinja u pri-hvatilište za životinje
90 LEAP Trstenik
5. Informisanost i edukacija gra-đanstva– ima za cilj upoznavanjevlasnika pasa,kao i građana sa osobi-nama i potrebama pasa,sopstvenimmotivima držanja pasa,zakonskimobavezama vlasnika pasa.U realizaciji ove mere učesće mo-raju uzeti udruženja za zašti-tu životinja,služba informisanjaLokalne samouprave, svi lokal-ni mediji,škole,kinolozi,ekološkaudruženja...Saradnja svih učesnika u lancu re-šavanja problematike pasa lutalicai preuzimanje odgovornosti za svojdeo izvršenja programa jedino jemoguće,pravo rešenje.Kada je reč o finansiranju ovogprojekta,potrebno je predvideti iobezbediti finansijska sredstva zarad službi i funkcionisanje prihvati-lišta, kao i za preventivne mere (obe-ležavanje, vakcinacija i sterilizacija),iz Budžeta Lokalne samouprave,odstrane Ministarstva, donacija.
7.2.1. Razlozi za rešavanjeproblema
■ Zdravstveni-sprečava se širenje i
prenošenje zaraznih bolesti kao ibolesti koje su zajedničke ljudimai životinjama (zoonoze),
■ Socijalno-bezbedonosni – sma-
njenje napada na građane kao iuznemiravanje javnog reda i mira,
■ Higijensko-ekološki – spreča-va se rasturanje čvrstog otpa-da i smeća iz kontejnera,kantii deponija,izbegava se prljanjeulica,javnih površina i dečjih
igra-lišta,
■ Estetski – lepši izgled grada i na-seljenih mesta,kako za građanetako i za turiste,
■ Humani odnos prema životinja-ma – humano postupanje prema
životinjama je mera u interesu iljudi i životinjama,
■ Ekonomska opravdanost – troš-kovi postojanja prihvatilišta i služ-be vremenom bi se višestrukoisplatili-naspram troškova koje biLokalna samouprava morala daplati u slučaju odštetnih zahtevagrađana,i
■ Edukativni – izgradnjom prihva-tilišta Opština Trstenik bi dobilanovi prostor za razne edukativneprograme namenjene podizanjuukupne svesti građana,naročitodece,o problemima pasa lutalica.
7.3. PROCENA UTICAJA NA
ŽIVOTNU SREDINU,ZDRAVLJELJUDI I STANDARDŽIVOTA (ZAKLJUČCI)
U cilju rešavanja pomenutih proble-ma, predlaže se:■ formiranje službe za hvatanje pasa
lutalica i rad u prihvatilištu■ izgradnja i opremanje prihvatilišta
za napuštene životinje■ nabavka opreme za rad službe u
prihvatilištu■ saradnja sa udruženjima za zaštitu
životinja i pomoć po pitanju reali-zacije ovog projekta
■ saradnja sa udruženjima gra-đana, medijima, veterinarskimslužbama,školama
■ saradnja sa komunalnim i drugimslužbama
■ izmena postojećih odluka i dono-šenje novih,koji bi regulisali ovuoblast
■ obeležavanje svih pasa na teritorijiOpštine Trstenik
LEAP Trstenik 91
8. JAVNO ZELENILO
8.1. JAVNO ZELENILONASELJA
Javne zelene površine su parkovi,skverovi, zelene površine oko ko-lektivnih stambenih zgrada, zelenepovršine duž saobraćajnica, uličnitravnjaci i drvoredi, odvodni jarko-vi, zelene trake duž staza, žive ogra-de, cvetnjaci, ružičnjaci i žardinjerena javnim površinama, zelene povr-šine duž trotoara, zaštitno zelenilooko naselja, zelene površine duž oba-la kanala, vodotoka i drugih vodenihpovršina, spomen parkovi i spomengroblja.Zelene površine posebne nameneobuhvataju zelenilo oko poljopri-vrednih i industrijskih kompleksa,obrazovnih, kulturnih, zdravstve-nih i drugih ustanova, zelene povr-šine oko sportskih terena, zelenilo nagrobljima i zelenilo predbašta i zajed-ničkih dvorišta.Parkove u naselju treba uređivati kaogradske, u pejsažnom stilu, opremi-ti vrtno-arhitektonskim elementimakao i spravama za igru dece, ozelenitiautohtonim vrstama uz primenu vi-soko dekorativnih sadnica.Ulično zelenilo predstavlja jednu odnajvažnijih kategorija javnih zelenihpovršina tako da u svim ulicama ukojima to prostorne mogućnosti do-zvoljavaju treba formirati drvoredeod lišćarskih vrsta, a u ulicama
širihkoridora obrazovati pejsažne grupeod visokog i niskog rastinja lišćar-skog i zimzelenog tipa.Blokovsko zelenilo čine javne zelenepovršine u zoni kolektivnog stanova-
nja. Ove površine se dopunjavaju ze-lenilom u pejsažnom stilu uz prime-nu vrtno arhitektonskih elemenatašetnih staza, klupa, mesta za odlaga-nje smeća, sprava za igru dece, igrali-šta. U zoni individualnog stanovanjaparcele treba organizovati tako dase odvoji predbašta od radnog deladvorišta.Slobodne površine školskih ustano-va i slobodne površine oko predš-kolskih ustanova treba da zadovoljehigijenske, estetske i socio-kulturnefunkcije istovremeno. Zelene povr-šine oko zdravstvenih ustanova kaoi ostale javne zelene površine tre-ba održavati i dopunjavati dekora-tivnim formama. Zelene površineoko verskih objekata stalnim odr-
žavanjem i negovanjem treba dove-sti na viši nivo uređenosti zelenila.Slobodne površine grobalja takođe jepotrebno uređivati i dovesti do nivoaparkovske uređenosti, kako postoje-će tako i planirane, sa neophodnimzaštitnim zelenilom.
8.2. VANNASELJSKOZELENILO
Vannaseljsko zelenilo se pojavljuje uviše kategorija. Prema vrstama ve-getacije vannaseljsko zelenilo možebiti šumsko, livadsko, ratarske kultu-re, voćarske kulture i sl. Po funkci-ji zelene površine van naselja moguse svrstati u poljoprivredno, šumskoprivredno, zaštitno, zelenilo rekrea-tivnih prostora i sl.Šume i vanšumsko zelenilo pozitiv-no menjaju mikroklimatske uslo-
92 LEAP Trstenik
ve, smanjujući štetna dejstva naglihkolebanja temperatura i relativnevlažnosti vazduha, umanjujući dej-stvo vetrova, čime se eliminišu ne-gativni efekti evaporacije i isušivanjazemljišta.Zaštitno šumsko zelenilo u viduimisionih pojaseva oko naselja jezelenilo koje pripada ekološkompodsistemu, a njegova glavna funk-cija je smanjenje nepovoljnih uslo-va makrosredine: ublažavanje do-minantnih vetrova, smanjenje indu-strijskog zagađenja, zaštita od nepo-voljnog dejstava saobraćaja, vezivanjezemljišta i zaštita od požara. Zaštitnipojasevi omogućavaju dotok svežegvazduha i bolju organizaciju rekre-acije stanovništva. Širina zaštitnogpojasa u okvirima granice građe-vinskog reona se modifikuju u od-nosu na ružu vetrova. Ove površinemogu da budu korisne i kao sredstvoza ograničenje divlje gradnje, ali i kaorezervna površina za kasnije planskoširenje naselja.Posebnu kategoriju u okviru zašti-te prirode predstavljaju zaštićenaprirodna dobra u kojima zelenilo,po pravilu, predstavlja značajan se-gment. Često je samo zelenilo pred-met zaštite.Osnovni cilj u okviru zaštite prirodeje sprovođenje mera zaštite, u skladusa uslovima Zavoda za zaštitu priro-de Republike Srbije, podrazumevaju-ći obavezu upravljača prirodnim
do-brom da obavesti ovaj Zavod o me-rama koje bi se iz bilo kog razlogamorale preduzeti, a prouzrokovalebi značajne promene postojećeg sta-nja. Ovi radovi se mogu preduzimatisamo uz odobrenje Zavoda.
8.3. PEŠAČKE POVRŠINE UNASELJU
U relativno tesnoj vezi sa javnim ze-lenilom u naselju, pojavljuju se sao-braćajne površine, u prvom redu pe-šačke površine. Ovde se uglavnom, ukonkretnoj situaciji, podrazumevajustaze i trotoari.Pored toga što se zelenilo i pešačkekomunikacije uglavnom pojavljujukao komplementarni sadržaji, u pro-storu naselja se često pojavljuje kon-fliktna situacija koja se odnosi na ko-liziju pešačkih površina i parkiranjavozila, i to je naročito izraženo takošto parkirana vozila zauzimaju troto-are čime je onemogućeno bezbednokretanje pešaka, a pogotovo kretanjedece, kretanje hendikepiranih lica,
kretanje kolica sa bebama i sl.
8.4. JAVNO ZELENILOOPŠTINE TRSTENIK
Područje obuhvaćeno granicamaGP-a u zavisnosti od topografske ra-zvijenosti terena,klimatskih, pedo-loških i ostalih ekoloških uslova kaoi ostataka nekadašnje dendro –floreukazuje da je najvećim delom pri-padao pojasu klimatogene zajedni-ce hrasta, cerai sladuna (Quercetumconfertae cerris –Rudski.)Ova zajed-nica mestimično je prošarana poredvodenog toka Zapadne Morave za-jednicom topole i vrbe (PopuletumSalicetum, kao i u nižim delovi-ma hrastovo-grabovom šumom(Quercetum carpinetum serbicum).Sve ove šume su najvećim delom de-gradirane ili uništene što je posle-dica ubrzanog razvoja grada koje sasobom povlače neke problematičnesituacije kao što su: neplansko zau-zimanje ravnog i plodnog zemljišta,nekontrolisana stambena izgradnja
LEAP Trstenik 93
koja konkuriše slobodnim i otvore-nim površinama (poljoprivredne, re-kreativne). Livade,pašnjaci, šibljacikao i poljoprivredne površine obu-hvataju najveći deo teritorije. Poznatelivade nalaze se na terenu zvanomČairi ili Čairsko polje kao i plavni te-reni oko Zapadne Morave.Retki osta-ci šuma, koji se kao enklave prostiru,nalaze se u Grabovcu, Lozni Popini ito na delu pobrđa uglavnom u indivi-dualnom vlasništvu. Velike šume nenalaze se na području GP-a i nekadasu pripadale manastiru Ljubostinjaali imaju veliki uticaj na život grada.U dolini Zapadne Morave, u manjimisprekidanim površimama rastu: to-pola, zova, vrba, a na niskom pobr-đu su šume cera i graba sa bukvom,divljom kruškom, trešnjom, klenom,glogom, javorom, lipom i drugima.Prema nameni i režimu održavanjasve zelene površine u okviru građe-vinskog rejona mogu se podeliti u 3osnovne grupe:■ 1. zelenilo najužih gradskih delo-
va,■ 2. zelenilo u okviru privredne i ko-
munalne zone i■ 3. zelenilo uz kolektivno stanova-
nje – blokovsko zeleniloZelenilo najužih gradskih delovaobuhvata: trg – kao centralnu
zele-nu površinu, drvorede i manje ze-lene površine oko objekata central-nih sadržaja. Zelenilo u okviru pri-vredne i komunalne zone čine zelenepovršine radnih organizacija (PrvaPetoletka, Elektrodistibucija, Domzdravlja, groblja, sportsko– rekrea-tivni centar, i dr.)Zelenilo uz kolek-tivno stanovanje – blokovsko zele-nilo datira iz 70-ih godina prošlogveka i u punoj je fizičkoj zrelosti štopodrazumeva kod pojedinih vrstauklanjanje obolelih, deformisanihi degradiranih vrsta sa istovreme-
nim popunama. Nagli razvoj gradapraćen je intezivnom stambenom,društvenom i privrednom izgrad-njom tako da je staro gradsko tkivou striktno ograničenim prostorima.Uglavnom su to razbacane nesiste-matski povezane površine često na-padnute raznim fitopatološkim i en-tomološkim obolenjima. Usled togaova stabla su lošeg fizičkog izgleda,a zelene površine pored heterogenogsastava sa oštećenom i dotrajalomdendroflorom i bez naročito izraže-nih fenoloških efekata. Zbog veliči-ne i lokaliteta i karaktera mnoge odovih površina ne mogu se tretiratiovom kategorijom već samo zapušte-nom travnatom površinom. Uličnidrvoredi u sklopu 2–3 glavne ulicesastavljeni su od 30–40 godišnjih vr-
sta: Acer negundo, Acer pseudopla-tanus, Platanus acerifolia, Robiniapseudoacacija, Ailanthus glandulosaformirajući jednoredne ili retko dvo-redne ulične nizove u cilju zaštite odneželjenih efekata putničkog i tran-zitnog saobraćaja. Zelene površineoko individualnih stambenih kućanajčešće se sastoje iz bašta, predbaštaa u perifernim delovima grada i odekonomskog dvorišta sa tradicional-nom sadnjom vinove loze i voća.Površine oko dečijih i školskih usta-nova definisane su biljnim nasadimai prostorom za igru i odmor dece.Sportsko – rekreativne površine na-laze se uz delimično regulisano kori-to Zapadne Morave i zasnovano je odtravnatih površina. Postojeća grobljakao specifične zelene površine vrlosu neuređena stvarajući utisak zapu-štenosti a vegetacija je ili samoniklogporekla ili formirana prema nahođe-nju samih stanovnika. Otvoreni pro-stori grada kao što su poljoprivred-ne površine, a na izlaznim delovimagrada polja, livade i ostaci nekadaš-
94 LEAP Trstenik
njih bogatih šuma kao i neizgrađeniprostori. Ove zelene površine sma-traju se dragocenim biljnim fondomu cilju ublažavanja negativnih uticajanaglog urbanog razvoja.
8.5. PROCENA UTICAJA NA
ŽIVOTNU SREDINU,ZDRAVLJE LJUDI ISTANDARD ŽIVOTA IANALIZA TENDENCIJAI TRENDOVAU SKORIJOJBUDUCNOSTI
Ekološki značaj zelenila se ogleda usmanjenju aerozagađenja, pobolj-šanju mikroklime, smanjenju ko-munalne buke, usporavanju brzinei udara vetrova, ublažavanju ekstre-mnih temperatura, povoljnom dej-stvu na sastav zemljišta, smanjenjuvisokog nivoa podzemnih i kapilar-nih voda, zaštitnom dejstvu od pre-komerne insolacije, smanjenju kli-zanja i sprečavanju erozije zemljišta,oplemenjivanju i dekoraciji prostora,umirujućem dejstvu na psihu ljudii u omogućavanju aktivne i pasivnerekreacije.Preterana urbanizacija, sa štetnimposledicama kao što su dim, praši-na, razni gasovi, buka, vibracije i ve-lika gustina naseljenosti sa nedovolj-no osunčanim i drugim klimatskimnepogodnostima, lišava čoveka pri-
rodnih uticaja koji su neophodni zapravilan razvoj i funkcionisanje ljud-skog organizma.Zasadi i barijere usporavaju vetro-ve i smanjuju prenošenje svetlosti.Istraživanja su pokazala da su kom-binacije drveća, žbunja i čvrstih ba-rijera efikasna zaštita od prekomernebuke duž saobraćajnica.
Travnjaci sa rastresitom zemljomsmanjuju prenošenje vibracija nauličnim podlogama mnogo više odbetona ili kamena.Šumska vegetacija je najefikasnijibiljni pokrivač koji smanjuje vodnu ieolsku eroziju i štiti staništa i sused-ne površine od odnošenja i ispošća-vanja zemljišta. Učestali nepovoljniklimatski uticaji doveli su do znatnognedostatka voda, kako u gornjim,tako i u nižim slojevima zemljišta.Uticaj zelenila na osunčanost tako-đe je povoljna. Stabla sa različitomgustinom krošnje zadržavaju sunča-nu radijaciju i smanjujući je, stvara-ju različit stepen zasenjenosti. Poredosveženja spoljne sredine, zelenikompleksi povećavaju relativnu vlaž-
nost vazduha. Ovo povećanje vlaž-nosti je u zavisnosti od biljne vrste imože iznositi unutar zelenog masiva7% više nego na otvorenom prosto-ru, a u odnosu na gradske blokove18–22%.Jedan od najznačajnijih uticaja vege-tacije je smanjenje vazdušnih toplot-nih ekstrema. Uticaj zelenih nasadanaročito je potreban u gradskoj mi-kro klimi za vrieme sparnih dana,kada je unutar zelenila i pod kru-nama drveća temperatura vazduhaprosečno niža za 2–3oC nego izme-đu zgrada, dok temperatura zidovai pločnika može biti za 12–14oC višaod temperature lišća. Zimi je obrat-no, vazduh u šumi je topliji nego naotvorenom prostoru.Blokovsko zelenilo ma koliko malo,omogućava svakodnevni kontakt saprirodom. Prostor za parkiranje au-tomobila treba obavezno zasaditi li-stopadnim drvećem. Drveće na ta-kvim prostorima ne samo sto štitivozila od pregrevanja u letnjim me-
LEAP Trstenik 95
secima nego i .ublažava opšti solarnirežim u tom području.U sistemu zelenila naselja, posebnomesto zauzima ulično zelenilo (drvo-redi, skverovi) koje ima sve karakte-ristike koje su prethodno nabrojaneu pogledu uloge zelenila u poboljša-nju ekološkog stanja u naselju, s timda ovo zelenilo živi u mnogo težimuslovima od ostalih kategorija zele-nila. Naime, ova kategorija zelenilaje često izložena, umanjenoj vlažno-sti vazduha, nedostatku vlage u tlu,nedostatku hranljivih materija u tlu,fizičkom oštećenju zbog radova nainfrastrukturi ili od izduvnih gaso-va vozila, pritisku na korenov sistem,prašini i mnogim uticajima, što zah-teva posebno pažljiv izbor biljnih vr-sta za drvorede.Zaštitne pojaseve, kao kategoriju ze-lenih površina koja do sada uglav-nom ne postoji, potrebno je formi-rati na mestima dodira industrije istanovanja, saobraćaja i stanovanjakao i intezivne poljoprivrede i na-selja. Zaštitni pojasevi imaju prven-stveno ekološku funkciju smanjenjanepovoljnih uslova mikrosredine(ublažavanje dominantnih vetrova,smanjenje industrijskih zagađenja,
vezivanje zemljišta, smanjenje buke).Zaštitni pojasevi omogućavaju dotoksvežeg vazduha i bolju organizacijurekreacije stanovništva.Može se zaključiti da zelenilo svo-jim pozitivnim uticajima predstavljadragocen ekološki faktor, posebnourbanizovanih sredina.
8.5.1. Analiza tendencija i
trendova negovanjazelenih površina u bliskojbudućnosti
Kada su u pitanju javne i zelene po-vršine, analiza tendencija i trendova
u skoroj budućnosti je izvršena nabazi postojeće dokumentacije i izvr-šenim istraživanjima u slučajevimakada dokumentacija nije bila dos-tupna. U budućnosti se, generalno,može očekivati povećanje zelenihpovršina, njihov ravnomerniji raspo-red u naselju, međusobna povezanosti kontinuitet što čine osnovu strategi-je budućih zelenih i javnih površina.Prema Generalnom planu Trstenika,zelene površine su grupisane u triosnovne grupe i to:■ zelene površine javnog korišćenja,■ zelene površine ograničenog kori-
šćenja,■ zelene površine za specijalne na-
mene.Zelene površine svojom slobodnom
dostupnošću za sve stanovnike i na-činom korišćenja ispunjavaju najvaž-nije socijalne funkcije. U ove prostoreu Trsteniku spadaju i elementi siste-ma zelenila: parkovi, skverovi, uličnozelenilo i zelene površine oko objeka-ta namenjenih javnom korišćenju.Parkovi su najzastupljenija kategori-ja javnog zelenila. Postojeći parkovitreba da budu prošireni stvoranjemkompaktnih parkovskih celina, kojeimaju funkciju gradskog parka sa vi-šefunkcionalnom namenom (odmor,igra dece, sportsko-rekreacioni sadr-žaji i druge kulturne aktivnosti).Glavni trendovi u razvoju javnihi zelenih površina čine aktivno-sti koje treba brzo sprovesti, a kojeobuhvataju:■ uvođenje sistema upravljanja jav-
nim i zelenim površinama;■ donošenje odluke o aktivaciji izle-
tišta;■ donošenje odluke o uređenju i za-
štiti reke z. morave;■ izrada programa za uređenje i za-
96 LEAP Trstenik
štitu javnih i zelenih površina;■ izrada katastra javnih i zelenih po-
vršina i■ izrada projektne dokumentacije za
zelene površine na teritoriji opšti-ne.
8.6. ZAKLJUČCIUticaj zelenih površina na kvalitet ži-votne sredine i kvalitet života je veo-ma značajan.Urbane zelene površine u OpštiniTrstenik su zapuštene i bez redovnogneophodnog održqavanja.Blokovsko zelenilo treba obnoviti, au skladu sa planskim dokumentimaOpštine Trstenik
LEAP Trstenik 97
9. MIŠLJENJE GRAĐANA O STANJU ŽIVOTNESREDINE
U cilju što celovitijeg sagledavanjastanja životne sredine, prioritetnihproblema i razvojnih mogućnostina prostoru opštine Trstenik, REC iopštinska uprava Trstenik u periodunovembar – decembar 2008. godinesproveli su široku anketu među gra-đanima na celom području opštine.Anketa je realizovana zahvaljujući fi-nasijskoj podršci Švedske agencije zameđunarodni razvoj (SIDA).Prikupljenje podatke, metodologiju irezultate ankete analizirali su neza-visni stručnjaci angažovani od straneREC i SIDA.
9.1. METODOLOGIJASledeći navedene ciljeve razvijen jesveobuhvatan anketni upitni list kojije podeljen u četiri osnovne celine:■ Generalne informacije o ispitani-
ku■ Opštinska razvojna strategija i pri-
stup informacijama o životnomokruženju
■ Postojeća situacija životne sredine■ Buduće stanje životne sredineAnketni list isporučen je na sve kuć-ne adrese na području opštine, a deoje distribuiran i preko članova
radnegrupe, osnovnih i srednjih škola.Anketni list građani su popunjavalina dobrovoljnoj osnovi te ga slali naadresu REC kancelarije u Beogradu,ubacivali u posebno namenjene kutijepostavljene u zgradi opštine Trstenikili predavali lično ili preko članovaradne grupe u LEAP kancelariju.
9.1.2. Rezultati ankete
9.1.2.1. Opšti podaciPopunjene anketne listiće preda-lo je 1937 osoba. Većina anketira-nih (44.6%) je u životne dobi od 25do 50 godina, dok su se u manjemprocentu na anketu odazvali starijiod 65 godina i mladi starosti izme-đu 18 i 25 godina, u oba slučaja po20%. Većina anketiranih je završilasrednju školu (51.4%), 23.7% osnov-nu, a 22.6% je univerzitetski obrazo-vana. Reprezentativno je bila zastu-pljena i urbana i ruralna populacijaali je osetno da je manje interesova-nje vladalo među ruralnom popula-cijom. Srazmerno su zastupljeni za-
posleni, nezaposleni, učenici i penzi-oneri. Veoma mala je razlika u zastu-pljenosti ženske i muške populacije,53% žene i 47% muškarci.Ispitani uzorak sa prostora op-štine Trstenik od strane nezavi-snih stručnjaka ocenjen je visokoreprezentativnim.
9.1.2.2. Stanje životne sredineOvaj deo ankete sadržao je pet pi-tanja koja obezbeđuju informaciju oopštem stanju životnog okruženja,najvećim problemima životne sre-dine na opštinskom nivou, najvać-nije izvore zagađenja kao i lokalnesubjekte koji imaju uticaj na pitanjaživotne sredine kao i poverenje kojejavnost ima u postojeće opštinskeusluge.
98 LEAP Trstenik
Skoro 70% ispitanika je postojećestanje životne sredine ocenilo neza-dovoljavajućim ili slabim, dok je sko-ro 15% mišljenja da je stanje životnogokruženja dobro ili zadovoljavajuće.U isto vreme oko 15% ispitanih nemaodređeno mišljenje o ovoj temi.Na pitanje o najvećim postojećimproblemima u životnom okruženjuispitanici su prvih deset poredali považnosti:
Tabela 9.1 – Deo rezultata LEAP ankete
9.1.2.3. Opštinske razvojnestrategije i pristupinformacijama oživotnom okruženju
Ovaj anketnog istraživanja predsta-vio je kakva saznanja građani ima-ju o razvojnim opštinskim strategi-jama, institucionalnoj organizaciji,pristupu informacijama o životnomokruženju, učešću građana u proce-sima odlučivanja, te o njihovoj spre-
■■■■
■
■■
■
■
■
Kvalitet vode za pićeDeponije komunalnog otpadaOtpadne vodeNeodržavane javne i zelene povr-šine, parkovi i zaštitni pojaseviLoši lokalni putevi, staze i nedo-statak parkingaManjkavosti komunalnih uslugaKvalitet vode u rijekama, jezerimai kanalimaManjak transparentnosti i infor-macija o životnom okruženjuNeodgovarajuće korištenje obra-divog zemljištaBuka
mnosti da učestvuju u rešavanju lo-kalnih problema u životnom okruže-nju. Najilustrativniji rezultati dati susledećoj tabeli:*Od lokalnih ne vladinih organizaci-ja i udruženja građani imaju sazna-nja o Moravskom orašku i Udruže-nju ribolovaca.
LEAP Trstenik
Pitanje Odgovor (%)Da Ne Ne
znamDa li imate saznanja o nekim od opštinskih razvojih ciljeva
24.50
48.30
27.45Da li je opštini potrebna nova razvojna
strategija65.18
11.04
23.78Da li opština ima osobu ili službu zaduženu za životno
okruženje30.71
20.81
48.48Da li znate za neku lokalnu ne vladinu organizaciju koja se bavi
pitanjima24.35
75.65
-
Da li imate potrebu za više informacija o lokalnom životnom okruženju
79.67
8.21 12.11Postoji li potreba za većom direktnom uključenošću javnosti u
lokalne pro-64.47
16.38
19.16
Da li ste zainteresovani da dobrovoljno učestujete i pomognete rešavanje
43.57
26.91
29.52
99
I VODOSNABDEVANJE
1. Nezadovoljavajući kvalitet i kvanitet vode za piće 2. Zastarelost vodovodne mreže
3. Korišćenje pijaće vode kao tehničke u industriji
4. Loš kvalitet vode za piće u seoskim sredinama / nepokrivenost vodovodnom mrežom5. Neuspostavljena zona sanitarne zaštite izvorišta / ugrožavanje otpadnim vodama6. Nedostatak strategije vodosnabdevanja / eksploataciono pravo
za izvorišta 7. Nedovoljan kapacitet izvorišta Zvezdan
8. Nedostatak gradskog vodovodnog rezervoara
II OTPADNE VODE
1. Nepostojanje sistema za prečišćavanje otpadnih voda 2. Nepostojanje kanalizacije u selima
3. Nerazdvojen sistem kišne i fekalne kanalizacije
4. Nepostojanje strategije / projekta za rešavanje problema otpadnih voda 5. Nepropisne septičke jame
6. Zastarela postrojenja za prečišćavanje industrijskih otpadnih voda7. Nedostatak katastra zagađivača / MSP
10. MIŠLJENJE LEAP RADNE GRUPE O STANJUŽIVOTNE SREDINE
10.1. Prioritetne oblastiLEAP-a premamišljenju LEAP radnegrupe opštine
Trstenik usaglašenom sa rezultatimaankete o stanju životne sredine opšti-ne Trstenik i razvojnim prioritetima
100 LEAP Trstenik
8. Loše održavanje kanalizacionog sistema
III UPRAVLJANJE OTPADOM
1. Nedovoljna selekcija i reciklaža otpada
2. Nepostojanje plana upravljanja otpadom
3. Nizak nivo svesti građana
4. Nedovoljan kapacitet i opremljenost JKP Komstan5. Nedovoljna infrastrukturna i druga opremljenost gradske
deponije6. Nepokrivenost velikog dela opštine organizovanim prikupljanjem smeća7. Divlje deponije
IV JAVNE I ZELENE POVRŠINE I URBANIZACIJA
1. Neuređene i neodržavane postojeće zelene površine / Nezanavljanje zelenila2. Nedostatak zelenih površina i parkova
3. Nedostatak parkinga
4. Oštećeni lokalni putevi
5. Loša urbanistička rešenja i divlja gradnja
6. Loš odnos građana prema zelenim površinama
7. Nedostatak javnih česmi
V JAVNO ZDRAVLJE
1. Nedostatak adekvatnog plana preventivne zaštite 2. Niska svest građana
3. Prekomerna upotreba zaštitnih sredstava u poljoprivredi4. Nedovoljno stručnjaka
5. Nedovoljna edukacija školske omladine
6. Unapređenje ekološke svesti
LEAP Trstenik 101
VI POLJOPRIVREDA
1. Neadekvatna upotreba zaštitnih sredstava
2. Needukovani proizvođači
3. Dugoročni plan proizvodnje
4. Nedostatak stručnjaka na terenu
5. Neispitivanje kvaliteta zemljišta
VII PROPISI
1. Zastarelost, nepreciznost i neusaglašenost lokalnih sa republičkim propisima 2. Niske kazne
3. Nedovoljno učešće javnosti i ostalih relevantnih strana u donošenju lokalnih propisaVIII AEROZAGAĐENJE
1. Nedostatak podataka o aerozagađenju
2. Upotreba neadekvatnih energenata
3. Nesavesno postupanje građana
IX PSI I MAČKE LUTALICE
1. Nepostojanje službe za organizovano zbrinjavanje pasa i mačaka lutalicaX ENERGETSKA EFIKASNOST
1. Visok indeks utroška energije u svakodnevnoj potrošnji kao i u privredi
Tabela 10.1 – Oblasti i konkretni problemi:
102 LEAP Trstenik
11. VIZIJA ZAJEDNICE
Trstenik kao jedan od gradova cen-tralne Srbije i sliva Zapadne Moravesa intenzivnim industrijskim razvo-jem u drugoj polovini 20. veka deliizazove slične drugim gradovimaSrbije, ali u isto vreme i veoma spe-cifične okolnosti koje podrazumeva-ju da svaki održivi napor i plan naunapređenju uslova življenja građanaOpštine Trstenik treba biti razvijenkroz pažljivo vođen postupak koji ćeuzeti u obzir sve regionalne uslove alii lokalne specifičnosti. Zahvaljujućisvojoj otvorenosti u nastojanju po-boljšanja kvaliteta života građana iširokoj saradnji svih značajnih lokal-nih kapacitete Trstenik stremi održi-vom razvoju čitave zajednice.Prirodno bogatstvo opštine ogledase jednim delom u području doli-ne Zapadne Morave, karakteristič-no pogodnom za poljoprivredu, za-tim samoj reci Zapadnoj Moravi injenim manjim pritokama, te okol-nim visovima, uglavnom obronci-ma viših planina, izrazito bogatihšumom. Kulturno-istorijsko nasleđetakođe svedoči o bogatoj prošlostiali i razvojnim mogućnostima kojese mogu vezati za ova dobra, kao štoje jedan od spomenika prvog reda,Manastir Ljubostinja.Ako se sumiraju težnje građana ondau budućnosti: Opština Trstenik jesamoodrživa lokalna zajednica
kojagrađanima nudi sigurno ekonom-sko, socijalno i životno okruženjeobezbeđujući stalni razvoj u skladusa potrebama građana i poštujući pritome prava svih bivajući sposobna dapozitivno odgovori na sve uticaje imogućnosti saradnje sa okruženjem.
S aspekta živornog okruženja i biva-jući konkretniji, građani svoju zajed-nicu vide kao održivu simbiozu čo-veka i njegove infrastrukture sa pri-rodom. U oblasti vodosnabdevanjagrađani očekuju nesmetano snabde-vanje kvalitetnom pijaćom vodom, ito na teritoriji cele opštine sa mini-miziranim opasnostima od incide-nata. Njihova vizija funkcionisanjaovog, za njih najvažnijeg dela infra-strukture, podrazumeva kompletnorekonstruisanu mrežu sa potrebnimrezervoarskim i crpnim kapacite-tima, uređena izvorišta koja su za-štićena od zagađivanja, čak i nena-mernog, smanjenje potrošnje pija-će vode u privredi obezbeđivanjemsnabdevanja tehničkom vodom, ši-renje gradske vodovodne mreže na
seoska područja kao i rekonstruk-cija i održavanje postojećih seoskihvodovoda.Otpadne vode, industrijke i komu-nalne, su prema viziji zajednice pre-čišćene i puštene u prirodu u onomobliku koji ne ugrožava živi svet, anaročito izvorišta pijaće vode. Sistemprikupljenja i odvođenja atmosfer-skih voda je odvojen od komunal-ne kanalizacije, stara postrojenja zaprečišćavanje industrijskih otpatnihvoda iz PPT su obmnovljeni i una-pređeni, mali zagađivači popisani,instruisani kako da tretiraju svoje ot-padne vode i kontinuirano nadzirani.Upravljanje komunalnim otpadom uopštini Trstenik, prema viziji zajed-nice, je visoko organizovano i obez-beđuje visok nivo reciklaže, što po-red maksimalnog iskorištenja bio-loškog otpada i unapređenja svesti
LEAP Trstenik 103
građana, takođe smanjuje količinuotpada koji se odlaže na deponiji kojaje izgrađena prema svim propisima,uređena i redovno održavana. Samoprikupljanje otpada jeste redovno ivisoko organizovano, a tome mnogodoprinosi savestan odnos građana ipoštovanje procedure.Poljoprivreda, kao jedan od dva os-novna privredna stuba, je unapre-đenih kapaciteta, a naročito odgo-varajuća primena hemijsko zaštit-nih sredstava i uvažavanje mišljenjastručnjaka, koji su pak češći i dostu-pniji, jesu unapređeni.Javne površine i urbani prostori, pre-ma viziji, zajednice su obogaćeni sa-držajima koji omogućava efikasnokorištenje istih ali i poticanje stanov-ništva na aktivnosti u slobodno vre-me. Takođe, parkinzi i saobraćajnicesu uređeni i prošireni. Buduća građe-vinske aktivo su strogo u skladu saurbanističkim planovima, koji su umeđuvremenu donešeni.Glavne anomalije u oblasti javnogzdravlja su istražene, definisane i
preventivnim radom njihov negativ-ni efekat umanjen, ako ne i sasvim ot-klonjen. U ovoj obalsti se prepoznajesinestezija postignuta u svim ostalimoblastima delovanja LEAP i drugihrazvojnih aktivnosti. Aerozagađenjeje suzbijeno supstitucijom trenutnihgoriva sa onima koja manje zagađu-ju. Zahvaljujući osnivanju službe zakontrolu pasa i mačaka lutalica teformiranju azila za iste, oni više neutiču negativno na okruženje, odno-sno nema ekscesa, zaraza niti napadana građane. Intezivirane su aktivno-sti koje povećavaju energetsku efika-snost, počevši od promotivnih, a po-tom sa razvojem aktivnosti koje do-nose konkretne energetske uštede.Imajući na umu viziju konkretizova-nu u ovom dokumentu te mišljenjalokalnih stručnjaka, jasno je da gra-đani opštine Trstenik imaju jasno sa-znanje o tome kako žele da njihovoživotno okruženje izgleda, funkcio-niše i reaguje na uticaje.
104
LEAP Trstenik
12. ZAKONSKI I INSTITUCIONALNI OKVIR KOJIMSE REGULIŠE STANJE ŽIVOTNE SREDINEI ZAKONSKE NADLEŽNOSTI LOKALNIHZAJEDNICA
12.1. Zakonski iinstitucionalni okvirstanja životne sredine
U izradi Lokalnih ekoloških akci-onih planova, veliki značaj ima za-konski i institucionalni okvir u komese LEAP kreira i kasnije implemen-tira. Zakonski propisi regilišu razli-čite oblasti u vezi sa problematikomzaštite životne sredine,a izrada svihekoloških planova mora da budeusklađena kako sa zakonskom regu-lativom tako i sa prihvaćenim kon-vencijama i direktivama EvropskeUnije. Da ne bi pojedinačno vezivaliaktivnosti iz Lokalnog ekološkog ak-cionog plana za regulativu, u ovomuvodu dati su zakonski i institucio-nalni okviri za realizaciju LEAP-a,kao i pregled nadležnosti opštinekoje legislativa definiše.
12.1.1. Zakonski okvirOblast zaštite životne sredine je uSrbiji regulisana mnogobrojnim za-konskim i podzakonskim aktimana nacionalnom nivou, kao i među-narodnim ugovorima koje su ratifi-kovale Srbija ili ranije Srbija i CrnaGora. Pored toga, tokom poslednjihnekoliko godina, naši propisi su uznačajnoj meri harmonizovani sa
savremenim medjunarodnim tren-dovima i standardima, prvenstve-no sa standardima i direktivamaEvropske unije. U novije vreme ura-đeni su i usvojeni mnogi novi zako-
ni i propisi , tako da se zakonodav-stvo životne sredine približilo stan-dardima Evropske Unije. Uradjena jeNacionalna strategija za životnu sre-dinu u kojoj su definisane sektorskestrategije: voda, vazduh, otpad, ener-gija, poljoprivreda, itd.Na predlog Ministarstva život-ne sredine i prostornog planiranja,Narodna Skupština Republike Srbijeusvojila je tzv. Zeleni paket zakona,odnosno 16 zakona iz oblasti zaštiteživotne sredine. Svi usvojeni zakoniiz Zelenog paketa su u skladu sa di-rektivama Evropske unije. Ovim za-konima uređuje se oblast upravljanjaotpadom, a poboljšaće se i već posto-
jeći Zakon o zaštiti životne sredine.Cilj donošenja ovog seta zakona jezaštita svih segmenata životne sredi-ne (vazduha, vode, zemljišta, buke),ali i uređivanje oblasti pravilnog ko-rišćenja i čuvanja opasnih hemika-lija, skladištenje otpada, održavanjedeponija i svega što na bilo koji načinugrožava životnu sredinu i zdravljeljudi, životinja i biljaka.Glavni zakoni i propisi koji reguli-šu oblast zaštite životne sredine uRepublici Srbiji su:Ustav Republike Srbije (Službeni gla-snik Republike Srbije br. 1/90) pred-viđa pravo na zdravu životnu sredinui u članu 31 kaže: “Čovek ima pravona zdravu životnu sredinu. Svako liceje dužno da u skladu sa zakonom, za-štiti i poboljša životnu sredinu ljudi”.
LEAP Trstenik 105
U Povelji o ljudskim pravima, pravi-ma manjina i gradjanskim sloboda-ma (Službeni list Srbije i Crne Gorebr. 1/03)), u članu 46 kaže se da je:“Svako odgovoran i državna zajedni-ca i članice države posebno, za zaštituživotne sredine. Svako ima pravo nazdravu životnu sredinu i na pravovre-meno i potpuno obaveštavanje o nje-nom statusu. Svako je obavezan daštiti i poboljšava životnu sredinu”.Nadležnosti i odgovornosti RepublikeSrbije su definisane u članu 72 Ustavagde se kaže da će: “Republika Srbijada: ...”reguliše i obezbedi sistem zašti-te i unaprđenja životne sredine, zašti-te i unapredjenja biljnog i životinjskogsveta”...Medjutim, realizacija mnogih novihzakona i propisa vezanih za unapre-djenje upravljanja životnom sredi-nom u zemlji, predstavlja prostor kojiće zahtevati mnogo pažnje narednihgodina. Nacionalni zakonski okvirtakođe definiše upravljanje životnomsredinom u republici Srbiji i obu-hvata sledeće glavne oblasti i glavnaakta:Zakon o zaštiti životne sredine(Službeni glasnik R. Srbije, br. 36/09od 15.5.2009.) daje moderan okvirza upravljanje životnom sredinomkoji je u skladu sa evropskim zakoni-ma, propisima i direktivama. Ovimzakonom predviđeno je donošenjeNacionalne strategije održivog ko-
rišćenja prirodnih resursa i dobarai Nacionalnog programa zaštite ži-votne sredine. Zatim, ovim zako-nom uvodi se kategorija područja odposebnog državnog interesa u oblastizaštite životne sredine i utvrđuje daVlada propisuje kriterijume i odre-đuje područje od posebnog državnoginteresa u oblasti zaštite životne sre-dine, kao i visinu i način plaćanja na-
knade za zagađivanje životne sredineu ovim područjima. Važne izmeneu odnosu na pređašnji zakon obu-hvataju ekonomske instrumente, de-centralizaciju, poboljšano ispitivanjedejstva na životnu sredinu, strateškoispitivanje životne sredine, integrisa-nu zaštitu i kontrolu od zagadjenja,itd.Zakon o proceni uticaja na životnusredinu (Službeni glasnik R. Srbije«,br. 36/09 od 15.5.2009.) preciziraveze sa propisima iz oblasti urba-nizma i građevine. Usvojenim pro-menama se takođe daje mogućnostnadležnom organu da kroz rešenje ooslobađanju od izrade studije o pro-ceni uticaja, odredi minimalne merezaštite životne sredine. Na ovaj način
bi se izbegla mogućnost da se zbog2-3 mere zaštite životne sredine, na-laže izrada studije o proceni uticajai na taj način povećaju troškovi po-stupka i produži vremenski rok dokonačnog završetka procedure. Ovajzakon sadrži 47 članova, podeljenihu pet poglavlja i to: osnovne odred-be, postupak procene uticaja, nadzor,odredbe o sankcijama i prelazne i za-vršne odredbe.Zakon o strateškoj proceni uticaja naživotnu sredinu, (Sl. glasnik RS, br.135/2004, s. 18-23), koji sadrži 27 čla-nova podeljenih na četiri poglavlja:osnovne odredbe, procedura strateš-ke procene, odredbe o sankcijama iprelazne i završne odredbe. Ovaj za-kon reguliše uslove, metode i proce-duru prema kojoj treba da se proceneodređeni planovi i programi o život-noj sredini tako da se predvidi zaštitaživotne sredine i unapredjenje održi-vog razvoja kroz integraciju osnov-nih principa za zaštitu životne sredi-ne sa procedurom za izradu i usvaja-nje planova i programa.
106 LEAP Trstenik
Zakon o zaštiti prirode (Sl. glasnik R.Srbije, br. 36/09 od 15.5.2009.) pred-vidja utvrdjivanje i procenu stanjau prirodi, zaštitu prirodnih dobara,uspostavljanje sistema praćenja pri-rodnih vrednosti i zaštićenih prirod-nih dobara, zaštitu prirode i predelau prostornim planovima i projektnojdokumentaciji, donošenje progra-ma upravljanja prirodnim resursi-ma i razvijanje svesti o potrebi za-štite prirode u procesu vaspitanja iobrazovanja. Ovaj zakon nudi reše-nja koja treba da se usklade sa me-đunarodnim obavezama koje proizi-laze iz ratifikovanih međunarodnihugovora u oblasti zaštite biodiverzi-teta: Konvencije o biološkoj razno-vrsnosti, Konvencije o međunarod-noj trgovini ugroženim vrstama div-lje flore i faune (CITES), Konvencijeo zaštiti kulturne i prirodne bašti-ne, Konvencije o močvarama koje suod međunarodnog značaja, posebnokao prebivalište ptica močvarica, kaoi direktivama o zaštiti prirode. U po-stupku izrade zakona uzete su u ob-zir i odredbe ratifikovanih konvenci-ja, i to: Konvencija o zaštiti migrator-nih vrsta, Konvencija o zaštiti evrop-ske divlje flore i faune i Karpatskekonvencije.
Zakon o upravljanju otpadom(Službeni glasnik R. Srbije, br. 36/09od 15.5.2009.) ima za cilj da omogu-ći veći obim reciklaže svih vrsta ot-pada, kako na republičkom, tako i nalokalnom nivou. Cilj zakona je da seobezbede i osiguraju uslovi za sma-njenje nastajanja otpada, posebnorazvojem čistijih tehnologija i efika-snim korišćenjem prirodnih bogat-stava, ponovna upotreba i reciklažaotpada, izdvajanje sekundarnih siro-vina iz otpada, korišćenje otpada kaoenergenta, kao i pravilno odlaganjeotpada. Sa propisima koji će biti do-
neti na osnovu ovog zakona, stvarajuse uslovi i zakonodavno-pravni okvirza implementaciju međunarodnihobaveza i zahteva koji proizilaze izdirektiva EU o upravljanju otpadom.Zakon o upravljanju otpadom trebada spreči stvaranje novih divljih de-ponija, kojih u Srbiji sada ima blizu5.000, a lokalni inspektori dobijajuznatno šira ovlašćenja od dosadaš-njih, vezano za deo zakona koji defi-niše kaznenu politiku.Zakon o ambalaži i ambalažnom ot-padu (Službeni glasnik R. Srbije, br.36/09 od 15.5.2009.)ima za cilj da, uskladu sa načelom održivog razvo-ja, obezbedi očuvanje prirodnih re-sursa, zaštita životne sredine, razvojsavremenih tehnologija proizvodnjeambalaže, kao i uspostavljanje siste-
ma upravljanja ambalažom i amba-lažnim otpadom. Ovaj zakon pred-stavlja pozitivan korak u približa-vanju nacionalnog zakonodavstvai zakonodavstva EU i sa propisima(podzakonskim aktima) koji će bitidoneti na osnovu ovog zakona, stva-raju se uslovi i zakonodavno-pravniokvir za sprovođenje međunarodnihobaveza i zahteva koji proizilaze izDirektive EU o ambalaži i ambalaž-nom otpadu.Zakon o hemikalijama (Službeni gla-snik R. Srbije, br. 36/09 od 15.5.2009.)ima za osnovni cilj poboljšanje bez-bednosti prometa hemikalija. Ovimpropisom uređuje se proizvodnja,uvoz i korišćenje hemikalija na na-čin koji je bezbedan za zdravlje lju-di i životnu sredinu. Poseban cilj jepoboljšanje bezbednosti prometa he-mikalija sa drugim zemljama, kao ipodsticanje razvoja bezbednih za-mena za rizične hemiijske proizvo-de. Primenom ovog zakona prvo po-boljšanje će osetiti radnici koji ruku-ju opasnim hemikalijama, jer je za-
LEAP Trstenik 107
konom predviđeno da dobijaju višeinformacija o supstanci koju koristeu radu. Ovo se ne odnosi samo naradnike u hemijskoj industriji, negoi na radnike u drugim granama in-dustrije u kojima se koriste hemika-lije. Takodje, Zakon o hemikalijamapredviđa osnivanje agencije za he-mikalije i zajedničkog tela za inte-grisano upravljanja hemikalijama,koja će se kao dva nezavisna tela ba-viti efikasnim i bezbednim uprav-ljanjem hemikalijama i biocidnimproizvodima.Zakon o biocidnim proizvodima(Službeni glasnik R. Srbije, br. 36/09od 15.5.2009.) treba da uspostavi iunapredi jedinstveni sistem stav-ljanja u promet i korišćenja biocid-nih proizvoda na teritoriji RepublikeSrbije, uz adekvatno obaveštavanjekorisnika o načinu njihove upotrebe.Biocidni proizvodi su hemijske sup-stance i smeše sastavljene od hemij-skih supstanci, kao i mikroorganiz-mi, gljive i virusi, za koje je zajednič-ko da imaju negativno dejstvo na ne-poželjne organizme. Ovim zakonomće se osigurati viši nivo zaštite zdrav-lja ljudi i životne sredine kao i pobolj-šanje slobodnog prometa biocidnihproizvoda sa zemljama članicamaEU i drugim zemljama. Propisivanjezahteva da na pakovanju biocidnogproizvoda bude adekvatno obave-štenje o njihovom uticaju na ljude
iživotnu sredinu, uvođenje odobre-nja o stavljanju biocidnog proizvodau promet, kao i adekvatna kontro-la rizika osnovni su elementi ovogPredloga zakona. Ovaj zakon omo-gućiće primenu preventivnih merada bi se rizik prilikom korišćenja bi-ocidnog proizvoda sveo na najmanjumoguću meru.Zakon o zaštiti od buke u životnojsredini (Službeni glasnik R. Srbije, br.
36/09 od 15.5.2009.) kojim se uređu-ju: subjekti zaštite od buke u životnojsredini, mere i uslovi zaštite životnesredine od buke, merenje buke u ži-votnoj sredini, pristup informaci-jama o buci, nadzor i druga pitanjakoja su od značaja za zaštitu životnesredine i na zdravlje ljudi. Ovaj pro-pis je, takodje, osnov za izradu nizapodzakonskih akata kojima će seutvrditi granične vrednosti buke uživontoj sredini. Odredbe ovog zako-na ne odnose se na buku na radnommestu i u radnoj okolini, buku kojanastaje u prevoznom sredstvu, bukukoja potiče od vojnih aktivnosti naarmijskim poligonima i aktivnosti-ma na zaštiti od elementarnih nepo-goda, prirodnih i drugih udesa, bukaod aktivnosti.
Zakon o zaštiti od jonizujućeg zra-čenja i o nuklearnoj sigurnosti(Službeni glasnik R. Srbije, br. 36/09od 15.5.2009.) donesen je sa ciljemda se propisi u ovoj oblasti usklade saregulativom Evropske Unije. Ovimzakonom režim nuklearne i radiaci-one sigurnosti u Srbiji je pooštren iusaglašen sa promenama u ovoj obla-si na globalnom nivou, tokom po-slednje decenije. Sem toga bilo je po-trebno obezbediti zakonski osnov zaformiranje nezavisnog regulatornogtela - Agencije za zaštitu od zračenja inuklearnu sigurnost Srbije, što je naj-značajnija novina u odnosu na važe-ću regulativu, a čime se povećava efi-kasnost kontrole i nadzora nad bez-bednom primenom izvora jonizuju-ćih zračenja.Zakon o zaštiti i održivom korišće-nju ribljih resursa (Službeni glasnikR. Srbije, br. 36/09 od 15.5.2009.) či-jim se donošenjem i primenom po-stižu se sledeći ciljevi: (I) upravljanjeribljim fondom u ribolovnim voda-ma koje obuhvata zaštitu i održivo
108 LEAP Trstenik
korišćenje, ulov, korišćenje i prometriba; (II) održivo korišćenje ribo-lovnih resursa koje doprinosi oču-vanju biodiverziteta; (III) utvrđiva-nje uslova za obavljanje privrednog,rekreativnog i sportskog, kao ribo-lova u naučno-istraživačke svrhei elektroribolova;(IV) utvrđivanjeuslova za obavljanje prometa riba;(V) uspostavljanje efikasnog nadzorakoji obuhvata prava, dužnosti i ovla-šćenja inspektora; (VI) pooštrena ka-znena politika.Pored pomenutih zakona, najznačaj-nija akta koja regulišu zaštitu životnesredine su:Konvencija o dostupnosti informaci-ja, učešću javnosti u donošenju odlu-ka i pravu na pravnu zaštitu u pita-njima životne sredine (Arhuska kon-vencija) (Službeni glasnik R. Srbije- Medjunarodni ugovori, br. 38/09od 25.5.2009.) Arhuska konvencijaje međunarodni ugovor u oblasti ži-votne sredine koji na jasan način po-vezuje ljudska prava sa proceduramai instrumentima savremene politi-ke i prava u oblasti životne sredine.Konvencija utvrdjuje posebne obave-ze država članica u pogledu tri gru-pe pitanja: dostupnost informacijao životnoj sredini, učešće javnosti udonošenju odluka koje se tiču život-ne sredine i prava na pravnu zašti-tu u oblasti životne sredine (tri stu-
ba Arhuske konvencije). Arhuskomkonvencijom se definiše učešće jav-nosti naročito u sledećim slučajevi-ma: (I) u donošenju odluka o tomeda li da se odobri namerno ispušta-nje genetički modifikovanih organi-zama u životnu sredinu; (II) u izradiplanova, programa i politika u vezisa životnom sredinom; (III) u tokupripreme izvršnih propisa i/ili op-šte primenjivih pravno obavezujućihnormativnih instrumenata.
Prihvatanje Arhuske konvencije i do-sledna primena njenih odredaba udirektnoj su vezi sa procesom pribli-žavanja Republike Srbije Evropskojuniji i pokazuje spremnost Srbije napoštovanje vrednosti koje su defini-sane kao cilj i osnova ovog i drugihmedjunarodnih ugovora. Pri tomtreba imati u vidu činjenicu da je dosada Arhusku konvenciju ratifikova-la 41 država regiona medju kojimasu, osim Bosne i Hercegovine, sve dr-žave susedi Republike Srbije.
12.1.2. Zakonski okvir kojireguliše kvalitet vazduha
Zakon o zaštiti vazduha (Službeniglasnik R. Srbije, br. 36/09 od15.5.2009.) je jedan od zakona ko-jim se vrši usklađivanje domaće legi-
slative sa propisima Evropske unije.U cilju efikasnog upravljanja kvali-tetom vazduha uspostavlja se jedin-stveni sistem praćenja i kontrole ni-voa zagađenja vazduha i održavanjabaze podataka o kvalitetu vazduha.Propisane mere za poboljšanje kva-liteta vazduha obuhvataju: propisiva-nje graničnih vrednosti emisija zaga-đujućih materija iz stacionarnih i izpokretnih izvora zagađenja, propisi-vanje dozvoljenih količina pojedinihzagađujućih materija u određenimproizvodima, smanjenje emisija ga-sova sa efektom staklene bašte, poste-peno smanjivanje upotrebe supstancikoje oštećuju ozonski omotač, kao iostale mere za sprečavanje i smanje-nje zagađenja i utvrđivanje odgovor-nosti za ne sprovodjenje mera.Pravilnik o graničnim vrednostima,metodama merenja imisije, kriteri-jumima za uspostavljanje mernih me-sta i evidenciji podataka (Sl. list RS,br. 54/92, 30/99 i 19/06). Pod imisi-jom se podrazumeva koncentracijazagađujućih materija i nivo energije
LEAP Trstenik 109
u životnoj sredini kojom se izraža-va kvalitet životne sredine u određe-nom vremenu i prostoru.Pravilnik o graničnim vrednostimaemisije, načinu i rokovima merenjai evidentiranja podataka (Sl.list RS,br.30/97 i 35/97). Emisija je ispušta-nje zagađujućih materija ili energijeiz individualnih i/ili difuznih izvorau životnu sredinu i njene medijume.Pravilnik o graničnim vrednostimaemisije, načinu i rokovima merenjai evidentiranja podataka /9/ definiše:klasifikaciju štetnih i opasnih mate-rija u pet klasa i propisuje graničnevrednosti za koncentracije zagađuju-ćih materija, koje predstavljaju najvi-ši dozvoljeni nivo koncentracije za-gađujućih supstanci u vazduhu, zasledeće supstance:■ neorganske materije (sumpor di-
oksid, čađ, čvrste čestice, azot di-
oksid, ozon, ugljen monoksid,H2Cl2, hlor, H2F2, amonijak, vodo-nik sulfid),
■ taložne materije iz vazduha (olovo,kadmijum, cink i drugi teški me-tali),
■ metali u čvrstim česticama (Cd,Mn, Pb, Hg),
■ organske materije (CS2, toluen,formaldehid, akrolein itd.) i
■ kancerogene materije (As, Cr6+,Ni, benzol, azbest itd.).
Pravilnikom /9/ predviđeno je da seizveštaji o emisiji štetnih i opasnihmaterija dostavljaju Ministarstvuzaštite životne sredine i prostornogplaniranja.Granične vrednosti imisije zagađuju-ćih materija po klasama data su tabe-lama 1. do 4.Zakonski okvir o zaštiti životne sre-dine na republičkom nivou je u fazi
Tabela 12.1 – Granične vrednosti imisije za neorganske supstance
Zagađujućamaterija
Jedinicamere
Ruralne i rekreativne površine
Urbane površine124 h 1h 24 h 1h
SO2 μg/m3 100 150 150 350Suspendovanečestice
μg/m3 70 / 120 /
NO2 μg/m3 70 85 85 150Ozon μg/m3 65 120 85 150CO μg/m3 3 5 5 10
Zagađujućamaterija
Jedinica
Učestanostuzorkovanja
Ruralne irekreativne
Urbane2površine
Ukupne taložne
2mg/m /dan 1 mesečno1 godišnje
300100
450200
Olovo 2μg/m /dan 1 mesečno 100 250Kadmijum 2μg/m /dan 1 mesečno 2 5Cink 2μg/m /dan 1 mesečno 200 400
Tabela 12.2 – Granične vrednosti imisije za teške metale u taložnim materijama
1 Srednja dnevna vrednost2 Srednja godišnja vrednost
110 LEAP Trstenik
Tabela 12.3 – Granične vrednosti imisije za teške metale u suspendovanim česticama
Tabela 12.4 – Granične vrednosti imisije za kncerogene materije
dopunjavanja i menjanja i trebalobi da obezbedi efikasniju zaštitu ži-votne sredine, uključujući vazduh,vodu i zemljište. Nacrt novog zako-na o zaštiti vazduha reguliše uprav-ljanje kvalitetom vazduha, mere zasprečavanje i smanjenje zagađenjavazduha, monitoring i informisanjeo stanju zagađenosti vazduha. Premačlanu 8 “za monitoring kvaliteta vaz-duha, ispitivanje nivoa zagađenostii preduzimanje mera sa ciljem da sespreči i smanji zagađenost, propisanesu granične vrednosti za koncentraci-je zagađujućih materija u vazduhu.”Članom 29 određeno je da “graničnevrednosti emisija zagađujućih mate-rija, metodologiju merenja i učesta-lost merenja, kriterijume za utvrđiva-nje lokacija za merenje itd.
propisujeVlada”.Zakonska regulativa vezana za kon-trolu zagađenja vazduha je veoma ra-zvijena u zemljama Evropske Unije.EU regulativa o kontroli zagađenjavazduha zasniva se na zahtevu zasmanjenjem emisija iz svih izvora,
Zagađujuća materija
Jedinica mere
Učestanost uzorkovanja
Ruralne, rekreativne i
Arsen 3ng/m 24 h 2,5Hrom(VI) 3ng/m 24 h 0,2
Nikl 3ng/m 24 h 2,5Benzol 3μg/m 24 h 800
Formaldehid 3mg/m 24 h 0,10
Zagađujućamaterija
Jedinicamere
Učestanostuzorkovanja
Ruralne, rekreativne i
Kadmijum 3μg/m 24 h 0,01Mangan 3μg/m 24 h 1Olovo 3μg/m 24 h 1Cink 3μg/m 24 h 1
da bi se poboljšao kvalitet vazduha.Tako na primer:■ Okvirna direktiva 96/62/EC za
kvalitet vazduha odnosi se na ispi-tivanje kvaliteta ambijetalnog vaz-duha.
■ Direktiva 1999/30/EC odnosi sena granične vrednosti emisije zasumpor dioksid, azot dioksid , če-stice i olovo u ambijetalnom vaz-duhu.
■ Direktiva 2004/107/EC odnosi sena granične vrednosti za količinu
arsena, kadmijuma, žive, nikla ipolicikličnih aromatičnih ugljo-vodonika u ambijetaslnom vazdu-hu.
Od posebnog značaja za situaciju uBoru je Helsinški protokol koji se od-nosi na emisije SO2, a koji je ratifiko-van od strane 22 države. Ovaj pro-tokol zasniva zahtevano smanjenjeemisije SO2 na razlici između “kri-tičnog opterećenja” i stvarne emisi-je sumpora. ”Kritično opterećenje”uzima u obzir nivo zagađujuće ma-terije koju receptor (npr. eko sistem,
LEAP Trstenik 111
ljudsko biće, postrojenje ili materijal)može de podnese bez kasnijh posle-dica, prema sadašnjim saznanjima.
12.1.3. Zakonski okvir kojireguliše kvalitet voda
Zakonski okvir za upravljanje kvali-tetom voda u Republici Srbiji značaj-no je unapređivan počev od 2000. go-dine. Usvojen je novi Zakon o zaštitiživotne sredine (Službeni glasnik R.Srbije, br. 36/09 od 15.5.2009.) u komese navodi sveobuhvatna konstrukcijamodernog sistema za upravljanje ži-votnom sredinom. Pored toga, zašti-ta vodnih resursa detaljno je obrađe-na u programima za zaštitu životnesredine Republike Srbije. Najvažnijeza vodene resurse su odredbe člana23 navedenog zakona koji glasi:■ Voda može da se koristi i puni, i
otpadna voda da se uliva u vodu,ukoliko se obavi
odgovarajuće prečišćavanje, na na-čin i do nivoa koji neće da predstav-lja opasnost za prirodne resurse ilikvalitet i kvantitet obnovljenih vodai koji neće da smanji mogućnost nji-hove višenamenske upotrebe. Zaštitai upotreba vode treba da se realizujeu okviru integralnog upravljanja vo-dom kroz implementaciju mera zaočuvanje površinske i podzemne vode
i njihovih rezervi, kvaliteta i kvanti-teta, kao i kroz zaštitu rečnih kori-ta i vodenih tokova. Mere za zašti-tu vode treba da osiguraju zaštitu ilizabranu unošenja opasnih, otpadnihili na drugi način štetnih materija uvodu, monitoring i ispitivanje kvali-teta površinske i podzemne vode, kaoi kvaliteta otpadnih voda i njihovoprečišćavanje.Usvojena je Nacionalna strategija zaživotnu sredinu u kojoj su definisa-ne sektorske strategije: voda, vaz-
duh, otpad, energija, poljoprivreda,itd. Pored toga, Zakon o prostornomplanu Republike Srbije (Sl. glasnikRS, br. 13/96), takođe sadrži odred-be o upotrebi i zaštiti vode i vodeneinfrastrukture.Pored toga, u republici Srbiji oblastvode se reguliše i drugim, brojnimzakonima i propisima. Osnovni izvorzakona je Zakon o vodama (Sl. gla-snik RS, br. 46/91, 53/93, 67/93, 48/94,54/96). Ovaj zakon obuhvata povr-šinske i podzemne vode, uključujućivodu za piće, termalnu i mineralnuvodu, reguliše upotrebu vodnih re-sursa i upravljanje vodama, definišeorganizaciju i finansiranje aktivnostiupravljanja vodom, kao i ključna pi-tanja iz oblasti zaštite voda. Sa stano-višta zaštite vodenih resursa najzna-
čajnije su odredbe članova 53 do 59ovog zakona i to:■ Zaštita voda od zagađivanja spro-
vodi se radi omogućavanja neš-kodljivog i nesmetanog korišćenjavoda, zaštite zdravlja ljudi, živo-tinjskog i biljnog sveta i zaštite ži-votne sredine. Zaštita voda od za-gađivanja sprovodi se zabranom,ograničavanjem i sprečavanjemunošenja u vode opasnih i štetnihmaterija.
■ Planom za zaštitu voda od zagađi-vanja utvrđuju se naročito: mereza sprečavanje ili ograničavanjeunošenja u vode opasnih i štetnihmaterija mere za prečišćavanje za-gađenih voda, mere za sprečavanjeodlaganja otpadnih i drugih ma-terija na područjima u kojima tomože uticati na pogoršanje kvali-teta voda...
■ Radi utvrđivanja upotrebljivostivode za određene namene vrši seklasifikacija voda i kategorizaci-ja vodotoka. Klasifikacijom vodase vrši opšta podela voda u kla-
112 LEAP Trstenik
se i određuju osnovni pokazate-lji i granice njihovih dozvoljenihvrednosti za pojedine namene.Kategorizacijom vodotoka se vrširazvrstavanje vodotoka i jezera,odnosno njihovih delova, premakvalitetu vode koji treba da se odr-ži, odnosno postigne, radi stvara-nja uslova za život stanovništva irazvoj privrede...
■ U cilju zaštite voda zabranjeno je
unošenje opasnih i štetnih mate-rija koje dovode do prekoračenjapropisanih vrednosti...U cilju pra-ćenja stanja zagađenosti voda vršise sistematsko ispitivanje kvalitetapovršinskih i podzemnih voda, napropisan način...
■ Komunalna i druga preduzeća, kaoi druga pravna lica koja ispuštajuotpadne vode u prijemnike i javnukanalizaciju dužna su da postaveuređaj za merenje, da mere i regi-struju količine otpadnih voda i dapodatke o tome dostave javnom vo-doprivrednom preduzeću...
Pored navedenog Zakona o vodama idrugi zakoni i propisi sadrže odred-be koje se odnose na zaštitu voda odzagađivanja. To su:■ Pravilnik o opasnim materijama u
vodama (Sl. glasnik SRS, br. 31/82)
■ Pravilnik o načinu i minimal-nom broju ispitivanja kvaliteta ot-padnih voda (Sl. glasnik SRS, br.47/83, 13/84)
■ Pravilnik o klasifikaciji vode (Sl.glasnik SRS, br. 5/68)
■ Pravilnik o kategorizaciji
vodoto-kova (Sl.glasnik SRS, br. 5/68)
Uopšte uzev, zakonski propi-si Republike Srbije u oblasti zaštitevoda baziraju se na standardima okoncentraciji zagađujućih materijakoje su prisutne u vodi. Pravilnik oopasnim materijama u vodama (Sl.glasnik SRS, br. 31/82) definiše koje
opasne materije ne smeju da se di-rektno ili indirektno unose u vodu.Opasne materije su materije koje posvojoj strukturi, količini, nivou ra-dioaktivnosti ili drugim osobinamamogu da ugroze život i zdravlje ljudi,riba i životinja. Prema Pravilniku oklasifikaciji vode (Sl.glasnik SRS, Br.5/68), vode se dele na četiri klase, naosnovu nivoa zagađenosti i nameneza koju će se voda upotrebiti. Tako uI klasu spadaju vode koje mogu po-sle prečičšćavanja da se koriste zapiće i u prehrambenoj industriji, doku IV klasu spadaju vode koje moguda se upotrebe samo posle specijalneobrade.U prethodnom periodu nedovoljnopažnje i sredstava posvećeno je pre-
čišćavanju otpadnih voda, što je do-prinelo pogoršanju kvaliteta vodoto-kova, odnosno recipijenata. Zato sukao bitni ciljevi održivog korišćenjavodnih resursa navedeni:■ sanacija i remedijacija zagađenih
vodotokova i■ poboljšanje kvaliteta vode u vodo-
tocimaPotrebno je izraditi poseban plan za-štite voda, čiji deo je plan za izgrad-nju postrojenja za prečišćavanje ot-padnih voda pošto se kompletira ka-tastar (registar) zagađivača. Do tadaje neophodno uvesti diferencirane iselektivne naknade za ispuštanje ot-padnih voda iz industrije primenomprincipa „zagađivač plaća”.U oblasti održivog korišćenja vodnihresursa neophodno je usklađivanjenacionalnih propisa u oblasti voda sasavremenim medjunarodnim tren-dovima, prvenstveno sa standardi-ma i direktivama Evropske unije, pasu tokom poslednjih nekoliko godinapropisi Republike Srbije u značajnojmeri harmonizovani sa zakonodav-
LEAP Trstenik 113
stvom EU u ovoj oblasti. To se poseb-no odnosi na novi Zakon o vodama,čije donošenje uskoro predstoji. Ovajzakon u formi nacrta je u fazi izradeu resornom Ministarstvu za poljo-privredu, vodoprivredu i šumarstvo,Direkcija za vodu. Zakon je u velikojmeri harmonizovan sa odgovaraju-ćim zakonima EU, a posebno sa EUOkvirnom Direktivom o vodama.Direktiva 2000/60/EC o uspostav-ljanju okvira za delovanje Evropskezajednice u oblasti politike voda jestupila na snagu 22. decembra 2000.godine. Osnovne postavke ove direk-tive su:■ Sveobuhvatna zaštita svih voda, tj.
zaštita voda uzimajući u obzir pri-rodnu interakciju među njima, uzprimenu integralnog upravljanjavodnim resursima;
■ Dobar status svih voda u roku od
15 godina po usvajanju Direktive;
■ Integralno upravljanje rečnim sli-
vom, čak i preko administrativnihi međunarodnih granica;
■ „Kombinovani pristup“, vezan za
standarde graničnih vrednosti do-zvoljenih ispuštanja od strane za-gađivača.
Donošenjem novog zakona o voda-ma i drugih zakona, kao i odgova-rajućih podzakonskih akata, obez-bediće se usklađivanje nacionalnog
zakonodavstva u oblasti voda sa EUOkvirnom direktivom o vodama, kaoi sa i drugim EU direktivama koje suu vezi sa vodama.U nacrtu novog Zakona o vodama,član 119 propisuje obavezu prečišća-vanja otpadnih voda, dok član 124definiše merenje količine i kvalitetaotpadnih voda. Postrojenja i aktiv-nosti koji zavise od uslova vode sudefinisani u članu 136 i obuhvataju,između ostalih: hidroelektrane, par-
na i pogonska postrojenja, rudnike;postrojenja za prečišćavanje, tran-sport i ispuštanje otpadne vode, kaoi postrojenja navedena u članu 137koja ispuštaju otpadnu vodu u povr-šinske vode. Članom 137 obuhvaćenasu, pored postrojenja za proizvodnjui upotrebu nuklearne energije, proi-zvodnju toplote, proizvodnju i prera-du nafte i gasa, i postrojenja za baznui hemijsku industriju, metalurškapostrojenja, postrojenja za proizvod-nju, preradu i obogaćenje mineralnihruda. Prema članu 139 ovog zakonapotrebno je da se dobije „odobrenjeza vodu“ pre početka izgradnje novihi rekonstrukcije postojećih objekata ipostrojenja i realizacije drugih rado-va koji bi mogli da imaju dejstvo narežim vode.
12.1.4. Zakonski okvir koji regulišekvalitet zemljišta
Zemljište predstavlja jedan od naj-važnijih prirodnih resursa, a to seposebno odnosi na plodno zemlji-šte koje se sporo obrazuje, a u proce-su destrukcije brzo nestaje. Osnovnizakonski akt koji reguliše problemeživotne sredine pa samim tim i pro-blematiku zaštite zemljišta u Repu-blici Srbiji je Zakon o zaštiti životnesredine (Službeni glasnik R. Srbije,br. 36/09 od 15.5.2009.). Ovaj zakonreguliše integralni sistem zaštite ži-votne sredine koji treba da obezbedipravo ljudi na život i razvoj u zdra-voj životnoj sredini , kao i uravnote-žen ekonomski rast i zaštitu životnesredine u republici Srbiji. Neki opštipropisi o zaštiti zemljišta, podeli nazone i planiranju za korišćenje ze-mljišta u Srbiji su sadržani u ovomzakonu. Zatim u zakonu se kaže dauslove za zaštitu životne sredine uprostornim i urbanističkim plano-vima treba da izda Ministarstvo, or-
114 LEAP Trstenik
gan autonomne pokrajine ili lokal-ne samouprave na zahtev vlasti kojaje zadužena za izradu plana i njego-vo odobravanje, a na osnovu uslova imera nadležnih vlasti.Zakon o poljoprivrednom zemlji-štu (Sl. glasnik RS, br. 49/92, 53/93,67/93, 48/94, 46/95, 54/96 i 14/00)reguliše detaljno eksploataciju rude,pravljenje ribnjaka, ispitivanje nivoazagadjenosti poljoprivrednog zemlji-šta itd.Ostala zakonska akta, relevantna zazaštitu zemljišta u Srbiji su:■ Zakon o geološkim istraživanjima
(Sl. glasnik RS, br. 44/9) reguli-še uslove pod kojima se obavljajugeološka istraživanja i reguliše na-čin korišćenja dobijenih rezultata.Zatim, ovaj zakon reguliše pro-gramiranje geoloških istraživanja,njihovo finansiranje i inspekciju.Zaštita životne sredine se u ovomzakonu, pored navedenog, pominjei u članu 2 i članovima 21-34;
■ Zakon o rudarstvu (Sl. glasnik RS,
br. 44/95) reguliše uslove pod koji-ma mogu da se vrše rudarske ak-tivnosti na zemlji, pod zemljom,u rečnom ili jezerskom koritu, iliispod njega. On se ne primenjujena eksploataciju peska, kamena ilišljunka iz rečnog korita i/ili iz pri-rodne ili veštačke akumulacije;
■ Zakono planiranju i izgradnji (Sl.
glasnik RS“, br. 72/2009), usvojen2009. godine kao strateški doku-ment razvoja i prostornog plana.Ovaj dokument sadrži osnovnapravila o dugoročnoj prostornojorganizaciji i upotrebi prostora uSrbiji.
■ Zakon o odredjivanju i klasifikaci-ji mineralnih sirovina i predstav-ljanju rezultata geoloških istraži-
vanja (Sl. list SRJ, br. 12/98, 13/98);■ Pravilnik o dozvoljenim količina-
ma opasnih i štetnih materija u ze-mljištu i vodi za navodnjavanje i ometodama njihovog ispitivanja (Sl.glasnik RS, br. 23/94);
■ Pravilnik o maksimalnoj količiništetnih i opasnih materija u stoč-noj hrani (Sl. list SFRJ, br. 2/90,27/90);
■ Zakon o zaštiti bilja od bolesti ioštećenja vrsta (Sl. list SRS, brojevi14/84 i 6/89 i Sl. glasnik RS, brojevi53/93, 67/93 i 48/94);
■ Zakon o organskoj poljoprivredi(Sl. list SRJ, br. 28/2000);
■ Pravilnik o dozvoljenim količina-ma opasnih i štetnih materija u ze-mlji i vodi za navodnjavanje i me-todama njihovog ispitivanja (Sl.
glasnik RS, br. 23/94);■ Uredba o metodi uništavanja bilja-
ka za koje su naređene mere uni-štavanja (Sl. list SRJ, br. 67/2001);
■ Uredba o vrstama ambalaže za pe-sticide i djubriva i o uništavanjupesticida i djubriva (Sl. list SRJ, br.35/99, 63/2001);
■ Uredba o trgovini, uvozu i uzima-nja uzoraka od djubriva (Sl. listSRJ, br. 59/2001);
■ Uredba o trgovini, uvozu i uzima-nju uzoraka od pesticida (Sl. listSRJ, br. 59/2001);
■ Uredba o metodama proizvodnjeorganskih biljaka i o sakupljanjušumskih plodova i lekovitog bilja,kao produkata organske poljopri-vrede. (Sl. list SRJ, br. 51/2001);
■ Uredba o uslovima koje moraju daispune pravna lica koja vrše istra-živanje metoda za organske pro-izvodne procese (Sl. list SRJ, br.67/2002).
■ Pored domaćeg zakonodavstva pi-tanje zaštite zemljišta i podzemnihvoda regulisano je i direktivama i
LEAP Trstenik 115
drugim aktima Evropske unije odkojih navodimo sledeće:
■ Direktiva Saveta 80/68/EEC o za-
štiti podzemne vode od zagađenjaprouzrokovanog određenim opa-snim materijama;
■ Saopštenje Evropske komisije Upravcu tematske strategije za za-štitu zemljišta (COM (2002) 179 -C5-0328/2002 - 2002/2172(COS)).Što se tiče kvaliteta zemljišta, tre-ba napomenuti da na evropskomnivou još nije uspostavljen Uovomsaopštenju su prikazani prvi ko-raci koji dovode do uspostavlja-nja strategije za zaštitu zemljišta uEvropskoj Uniji. Ova strategija jejedna od sedam “tematskih stra-tegija” predvidjenih u dokumentuAkcioni program za životnusredi-nu EU 6.
Zaštitu podzemnih voda, reguliše di-rektiva 80/68/EEC čiji je cilj su da sespreči zagadjenost podzemnih vodamaterijama koje pripadaju familija-ma i grupama sa Liste I ili Liste II uAneksu ove direktive. Države člani-ce treba da spreče unošenje u pod-zemnu vodu materija sa Liste I i daograniče unošenje u pozemnu vodumaterija sa Liste II, kako bi se spre-
čilo zagađenje vode ovim materija-ma. Lista I obuhvata materije koje sutoksički visokorizične, postojane i bi-oakumulativne (živa, kadmijum, mi-neralna ulja i ugljovodonici, cijanidi,kancerogene materije itd.), dok ListaII sadrži supstance koje bi mogle daimaju štetno dejstvo na podzemnevode (cink, bakar, nikl, hrom, olovo,selen, arsen, biocidi, itd.).
12.2. Institucionalni okvirInstitucionalni okvir u oblasti ži-votne sredine na nacionalnom ni-vou određen je brojnim zakonskim
aktima, uključujći Ustav RepublikeSrbije, Zakon o ministarstvima,Zakon o državnoj upravi, dok jeZakonom o lokalnoj samoupra-vi definisana uloga lokalnih vlastiu upravljanju životnom sredinom.Dva ministarstva su direktno od-govorna za pitanja životne sredine:Ministarstvo životne sredine i pro-stornog planiranja i Ministarstvo zapoljoprivredu, vodoprivredu i šu-marstvo. U nadležnosti Ministarstvaživotne sredine i prostornog plani-ranja je, između ostalog, upravljanjesistemom za zaštitu životne sredine,mere za zaštitu životne sredine, mo-nitoring stanja životne sredine, in-spekcija za zaštitu životne sredine,zagađenje vazduha i vode preko gra-nica itd. Pored toga, bitnu ulogu o pi-
tanjima životne sredine na nacional-nom nivou ima i Agencija za zaštituživotne sredine, osnovana 2004. go-dine, u čijoj je nadležnosti sakuplja-nje podataka o životnoj sredini, nji-hova sistematizacija, izveštavanje ostanju životne sredine, koordinacijai upravljanje nacionalnim informa-cionim sistemom o životnoj sredini,saradnja sa Evropskom agencijom zaživotnu sredinu itd.Nacionalnim zakonima o zaštiti ži-votne sredine obuhvaćena je zaštitavazduha, posebno kad su prekora-čene maksimalno dozvoljene količi-ne zagađujućih materija. Prema RSzakonodavstvu (zakoni i pravilnici)postoji odgovornost relevantnih re-publičkih ministarstava za izvrša-vanje sistematske kontrole emisijepreko državnih institucija (republi-ka, grad, lokalni instituti za zaštituzdravlja). Međutim, uloga lokalnihvlasti u upravljanju životnom sre-dinom je ključni aspekt celokupnogsistema politike životne sredine. Nalokalnom nivou postoji potreba da
116 LEAP Trstenik
se sprovedu zakonske nadležnostidržave koje se odnose na strateškuprocenu uticaja na životnu sredinu,sprovođenje zakona o proceni utica-ja na životnu sredinu, izdavanje in-tegrisanih dozvola, monitoring, in-spekcijske poslove, finansiranje lo-kalne infrastrukture životne sredineitd. Zakon o lokalnoj samoupravi (Sl.glasnik RS, br. 9/02) propisuje, izme-đu ostalog, odgovornost opština dase staraju o zaštiti životne sredine(član 18). U opštinama su nadležnevlasti za životnu sredinu sekretarijatiza zaštitu životne sredine, premda neu svakoj opštini. U takvim slučajevi-ma, dužnost izvršavaju republički in-spektori za životnu sredinu na nivouokruga.Inspekcija životne sredine je orga-nizovana u dva nivoa. Inspekcijskukontrolu na republičkom nivou vrširesorno ministarstvo preko svojih in-spektora za životnu sredinu (vazduh,voda, buka, hemikalije itd.). Lokalnasamouprava isto tako vrši inspekcij-sku kontrolnu aktivnost, preko svo-jih lokalnih opštinskih inspektora.Međutim, “institucionalni kapaci-teti u oblasti zaštite životne sredinesu uglavnom nedovoljni za komplet-
no obavljanje institucionalnih nad-ležnosti”, kako je to konstatovano uNacionalnoj strategiji za životnu sre-dinu Republike Srbije, oktobra 2005.godine.Uobičajeno je da opština ima sekre-tarijat za životnu sredinu, kao i kan-celarije za implementaciju Lokalnogekološkog akcionog plana (LEAP).Lokalni ekološki akcioni plan imaosnovni cilj da razvoj lokalne zajed-nice bude usklađen sa principimaodrživog razvoja. Održivi razvoj lo-kalnih zajednica može se definisatikao razvoj koji svim stanovnicimapruža osnovne ekološke, društvene i
ekonomske usluge, bez ugrožavanjaprirodnih, izgrađenih i društvenihsistema. Održive zajednice vrednujuzdrave ekosisteme, efikasno koristeresurse i aktivno teže da održe i una-prede svoju lokalnu ekonomiju, osi-guravajući da dovoljno resursa osta-ne na raspolaganju budućim genera-cijama. LEAP donosi okvire za utvr-đivanje prioriteta i za razvoj realnih,efikasnih i ekonomsko racionalnihrešenja. Jedan od osnovnih zadatakaLEAP-a je da osnaži planiranje zašti-te životne sredine na lokalnom ni-vou. Ostale opštine u borskom okru-gu nemaju svoje sekretarijate za ži-votnu sredinu, ali svaka ima po jed-nog inspektora za životnu sredinu idva republička inspektora za životnusredinu na nivou okruga.
Sa institucionalne tačke gledišta, uo-bičajeni glavni problemi u opštini,vezani za životnu sredinu su: nedo-statak tačnih podataka o aktuelnomstanju životne sredine, kao i nedo-statak adekvatnih resursa za reali-zaciju akcija navedenih u LEAP-u.Realizacija LEAP-a je glavni cilj op-štine, ali nedostatak ljudskih i fi-nansijskih resursa predstavlja velikuprepreku. Pored finansija, problempredstavlja i nedostatak svesti o ži-votnoj sredini, niski prioriteti za ži-votnu sredinu u odnosu na drugesocijalne probleme, nedostatak ade-kvatnih resursa za realizaciju akcijanavedenih u LEAP-u, problemi u sa-radnji izmedju opštinskih i republič-kih organa.
12.3. Nadležnosti opštinekoje su propisanezakonskomregulativom
Zakonski propisi predviđaju da selokalnoim zajednicama, opština-
LEAP Trstenik 117
ma, poveravaju sledeće nadležnosti uoblasti zaštite životne sredine:■ Zakon o upravljanju otpadomOpštini se poverava izdavanje dozvo-le za sakupljanje i transport inertnog ineopasnog otpada na njenoj teritoriji,kao i izdavanje dozvola za privreme-no skladištenje inertnog i neopasnogotpada na lokaciji proizvođača odno-sno vlasnika otpada (član 60. navede-nog zakona). Zatim, jedinica lokal-ne samouprave donosi lokalni planupravljanja otpadom,obezbeđujeuslove i stara se o njegovom sprovo-đenju, odnosno vrši kontrolu kako seobavljaju se obavljaju povereni poslo-vi (član 20. navedenog zakona).■ Zakon o zašttiti vazduhaIzdaje dozvolu za rad za no-voizgrađeni ili rekonstruisa-ni stacionarni izvor zagađenja zakoji nije propisana obaveza izdavanjaintegrisane dozvole odnosno izradestudije (Član 56. navedenog zakona).■ Zakon o zaštiti od bukePrema članu 8. navedenog zakona,jedinica lokalne samouprave:1. Utvrđuje mere i uslove zaštite od
buke, odnosno zvučne zaštite uplanovima, programima i projek-tima, uključujući i one na koje dajesaglasnost u postupku strateškeprocene uticaja projekata na život-nu sredinu, odnosno u postupkuizdavanja integrisane dozvole zarad postrojenja i aktivnosti.
2. Vrši akustičko zoniranje na svojoj
teritoriji, određuje mere zabrane iograničenja u skladu sa ovim za-konom;
3. Obezbeđuje izradu strateških ka-
rata buke iz nadležnosti jedinicelokalne samouprave;
4. Donosi lokalni akcioni plan zaštite
od buke u životnoj sredini, odno-
sno obezbeđuje uslove i stara se onjegovom sprovođenju,
5. Obezbeđuje finansiranje monito-ringa buke u životnoj sredini nateritoriji jedinice lokalne samou-prave.
6. Vrši nadzor i kontrolu primenemera zaštite od buke u životnojsredini. Jedinica lokalne samou-prave svojim aktom određuje or-gane i službe nadležne za obavlja-nje poslova iz stava 1. ovog člana.Poslovi iz stava 1. tačke. 1), 2), 3),5) i 6) ovog člana obavljaju se kaopovereni poslovi.
■ Zakon o zaštiti prirodePark prirode, spomenik prirode, kaoi predeo izuzetnih odlika u kome sene nalazi kulturno dobro od izuzet-
nog značaja, a kojima je cela površinana teritoriji jedinice lokalne samou-prave, zaštićenim područjem progla-šava nadležni organ jedinice lokalnesamouprave, a ako je deo tog zemlji-šta u državnoj svojini, na akt o pro-glašenju zaštićenog područja Vladadaje saglasnost (član 41. navedenogzakona).■ Zakon o hemikalijamaDozvolu za obavljanje delatnosti pro-meta naročito opasnih hemikalijadistributeru koji nije uvoznik, proi-zvođač odnosno dalji korisnik kao idozvolu za korišćenje naročito opa-snih hemikalija izdaje nadležan or-gan jedinice lokalne samouprave(član 67. navedenog zakona).Strateški planski dokumenti opšti-ne Trstenik:■ Generalni urbanistički plan opšti-
ne Trstenik (finalizovani nacrt uprocesu pripreme usvajanja)
■ Strategija održivog razvoja opštineTrstenik 2010 – 2020 (usvojena od
118 LEAP Trstenik
strane opštinske skupštine)■ Akcioni plan za mlade opštine
Trstenik (finalizovani nacrt)
U izradi LEAP dokumenta opštineTrstenik korišteni su stručni izve-štaji članova radne grupe oslonjenina službene nalaze lokalnih predu-zeća, institucija, odeljenja opštin-ske uprave i organizacija građana.Takođe korišteni su i zvanični po-daci IZVORI članovi radne grupeizvor „Pogled sa Pogleda“, mono-grafska brošura o opštini Trstenik)
LEAP Trstenik 119
13. JAVNA EKOLOŠKA SVEST
13.1 ISTRAŽIVANJAEKOLOŠKI KAPACITETIOPŠTINE TRSTENIK –
Istraživanje ekoloških aspekata uopštini Trstenik je realizovano u me-secu julu 2006. godine sa ciljem da osvim važnijim ekološkim pitanjimagrađani iznesu svoje stavove..Metodološki, istraživanje je rea-lizovao Evropski Pokret u Srbiji –Lokalno Veće u Kruševcu, u sarad-nji sa opštinom Trstenik. U istraži-vanju je učestvovalo 783 punoletnihgrađana Trstenika. Uzorak je rere-zentativan sa stanovišta distribucijegrađana po polu, starosnoj strukturii mestu boravka. Standardna greškauzorka iznosi 1%, i rezultati se moguprema tome generalizovati na celo-kupnu populaciju Trstenika.
13.1.1. Ekološki problemi uopštini
Prvi istraživački zadatak bio je da seproceni stepen u kome su ekološkiproblemi izraženi u opštini Trstenik.Za ovu svrhu koristili smo dva pita-
nja, metodički, jedno je bilo postav-ljeno na samom početku upitnika, adrugo na njegovom kraju. Rezultatipokazuju (grafikon 1) da ispitaniciu gotovo 2/3 slučajeva smatraju dasu ekološki problemi veoma izraženiuz gotovo 30% ispitanika koji ističuda to jeste problem ali da nije naro-čito izražen. Sa druge strane samo4,5% ispitanika smatra da je ekologi-ja mali problem u opštini uz simbo-ličnih 0,7% onih koji kažu da ekolo-gija uopšte ne predstavllja problem.Prema tome, kada je reč o građanimaTrstenika nema sumnje da je izborproblema tj. fokus na ekološke pro-bleme predstavljao pravi izbor i da jerešavanje ovih problema svakako je-dan od opštinskih prioriteta.U okviru istaživanja mi smo, tako-đe, pitali građane u kojoj meri suekološki problemi u opštini izraženiu poređenju sa drugim opštinama uSrbiji. Najveći broj ispitanika (55,7%)smatra da su ekološki problemi uTrsteniku izraženi jednako kao i udrugim opštinama. Međutim, 18,4%smatra da su ekološki problemi u
Grafikon 13.1 - U kojoj meri su ekološki problemi izraženi u opštini Trstenik?
120 LEAP Trstenik
Tabela 13.1 - RANG najvećih zagađivača u Trsteniku
Trsteniku izraženiji neko u drugimopštinama naspram 9,6% ispitanikakoji ističu da je ovaj tip problema uTrsteniku manje izražen u poređenjusa drugim opštinama. Prema tome, ina osnovu jednog kontrolonog para-metra, možemo reći da je orjentacijana ekološku problematiku kada je rečo Trsteniku sasvim opravdana.
13.1.2. Najveći zagađivači uopštini Trstenik
Jedan od ciljeva istraživanja bio je iispitivanje ključnih zagađivača u op-štini Trstenik. Ispitanici su za svakood preduzeća i potencijalnih zaga-đivača izražavali stav o tome u kojojmeri oni zagađuju životnu sredinu.Kada je reč o Prvo petoletki, svakakonajvećem preduzeću u opštini, 33,8%
ispitanika smatra da ovo preduzećejeste veliki zagađivač, uz 13,1% onihkoji smatraju da ovo preduzeće jesteključni zagađivač u opštini. Sa dru-ge strane 30% ispitanika smatra da je
N SV SDGalvanizacija (preduzeća koja se bave hemijskom zaštitom)
626 3,48 1,224Gradska Toplana 661 3,41 1,174Prva petoletka 636 3,31 1,082Preduzeća za autoprevoz 709 3,20 1,141Privatna preduzeća za hidrauliku i pneumatiku
610 3,09 1,079Individualni poljoprivredni proizvođači 694 2,91 1,210Automehaničarske radnje 692 2,78 1,075Klanice 648 2,74 1,202Stovarišta građevinskog i otpadnig materjala
680 2,71 1,228Nova sloga 565 2,45 1,096Javna preduzeća 633 2,33 1,128Strugare i radionice za obradu drveta 683 2,10 1,031Trgovine – marketi i prodavnice 709 2,07 1,035Ugostiteljski objekti 699 2,05 1,015Pekare 683 1,78 ,916
Prva Petoletka sporedni zagađivač,uz 16,7% onih koji kažu da je mali za-gađivač i 6% ispitanika koji tvrde daPrva petoletka uopšte nije zagađivač.
13.2. Zaključna razmatranjaIz prikaza stanja se može zaključitida za opštinu Trstenik najveći pro-blem predstavlja vodosnabdevanje,odnosno očuvanje svih vodenih re-sursa sa ekosistemima vezanim za
njih kao životnu potrebu sadašnjega i budućeg vremena. U tom smislumora se delovati u dva pravca:■ Lokalno:
◆ Izvršiti čišćenje i trajno rešitizaštitu svih vodotokova i izvo-rišta i bunara na području op-štine.
◆ Trajno rešiti pitanje odlaganjakomunalnog otpada za sva na-seljena mesta.
◆ Sprovesti edukativne programe
LEAP Trstenik 121
za zaštitu prirodnih dobara.◆ Uvesti rigorozne sankcije za sve
zagađivače.◆ Uvesti naknadu za korišćenje
prirodnih resursa koja se morautrošiti na sanaciju terena kojije korišćen.
◆ Stvoriti informacioni sistem(službu) koja pravovremenoobaveštava javnost u slučajuugrožavanja prirodnih dobara,kao i nadležne službe da reagu-ju, o čemu opet informiše jav-nost.
■ Na međuopštinskom (republič-
kom) nivou:◆ Od uzvodnih zagađivača zah-
tevati, odnosno preduzeti svemere da se zagađenje spreči
◆ Ostvariti saradnju sa uzvodnimzagađivačima na realizaciji za-
jedničkih projekata u cilju za-štite prirodnih resursa
◆ U slučaju opštine Trstenik ini-cirati zaštitu kompletnog sli-va Zapadne Morave, jer je vo-dosnabdevanje sve više izraženproblem gradova, odnosno na-selja u njenom slivu.
Bez obzira na potrebna finansij-ska sredstva, voda kao prirodni re-surs mora biti očuvana i korišćenana pravi način, jer potrebe rastu aupotrebljivih količina je sve manje.Najrentabilnije je uzimati vodu iz ne-posrednog okruženja, a upotrebljenuprečistiti i ponovo vratiti u vodotok.
122
LEAP Trstenik
AKCIONI PLANOVI REALIZACIJEPRIORITETNIH AKTIVNOSTI
Životna sredina je strateško pitanjebudućnosti, kako naroda, tako i po-jedinca. Političke, ekonomske i svedruge slobode ostaju u senci ukolikograđani ne ostavruju prirodno pra-vo – pravo na zdrav život sadašnjih ibudućih generacija. Lokalni ekološkiakcioni plan (LEAP) opštine Trstenikje jedan od strateških opštinskih do-kumenta, koji će zajedno sa drugimsličnim dokumentima usmeravatibudući ekološki razvoj opštine i do-prineti unapređenju uslova životastanovništva.Razvoj u svim oblastima života, panaravno i u domenu životne sredinetreba voditi planski i organizovano,kroz proces koji je zasnovan na real-nom sagledavanju stanja i potreba,ali i mogućnosti kojima raspolažemoda se na identifikovane potrebe od-govori na realan i racionalan način.U tom pravcu usmeren je i Lokalniekološki akcioni plan (LEAP) opšti-ne Trstenik, kao jedan od strateškihdokumenata čija će implementacijaomogućiti integralnu zaštitu život-ne sredine i obezbediti ostvariva-nje prava pojedinca i sveukupne za-
jednice na život i razvoj u zdravomokruženju.LEAP kao značajan plansko-razvojnidokument obuhvata prikaz postoje-ćeg stanja životne sredine, kao i pla-nove i programe za očuvanje i unap-ređenje iste, uz poštovanje razvojnihi ekonomskih potreba stanovnika.Zaštita životne sredine podrazume-va skup različitih postupaka i merakoje sprečavaju njeno ugržavanje s
ciljem očuvanja biološke ravnote-že. Ekološka odbrana je multidisci-plinarna aktivnost, koja predstavljatrajnu obavezu svih članova lokalnezajednice.Akcioni plan, kao deo LEAP-a jeotvoreni dokumenat koji definišeglavne prioritete zaštite životne sre-dine u opštini Trstenik za vremenskiperiod 2010–2020. godina. Svaki odnavedenih prioriteta može se, premapotrebi, izmeniti u fazi implementa-cije, bez uticaja na promenu intenci-ja i ukupnog sadržaja plana. Sve ak-tivnosti navedene u planu, usklađenesu sa listama prioriteta koje je uradi-la radna grupa za izradu LEAP-a. Utabelarnim pregledima, pored spe-
cifikacije prioritetnih aktivnosti datopis svake pojedinačne aktivnosti,očekivani rezultat, imenovan je no-silac realizacije, definisana lokacijana kojoj će se aktivnost realizovati iodređen rok, potreban za realizaci-ju ili implementaciju. Akcioni planne navodi potrebna finansijska sred-stva kao ni izvore finansiranja, s ob-zirom da je za najveći broj aktivnostipotrebno prethodno uraditi tehničkui ostalu dokumentaciju. Iznos finasij-skih sredstava će se približno defini-sati kroz izradu studija izvodljivosti,Cost/Benefits analiza, Business pla-nova, investicionih programa, glav-nih i izvođačkih projekata i drugihdokumenata. Treba napomenuti darealizacija određenih aktivnosti izAkcionog plana ne zahtava posebnafinansijska sredstva, dok se za nekeaktivnosti sredstva mogu obezbediti
LEAP Trstenik 123
u sklopu redovnih aktivnosti opštin-skih organa.Akcioni plan treba da pruži pomoćopštinskim organima da prepozna-ju proiritetne potrebe u svojoj sredi-ni kao i da otvore mogućnost regio-nalnog povezivanja sa ciljem rešava-nja zajedničkih ekoloških problema.Pored toga plan prioriteta podstičeučešće javnosti u razmatranju naj-značajnijih problema zaštite životnesredine, a jasno defisana strategija iprioriteti LEAP-a, stvaraju osnovuza privlačenje finansijskih sredstava(povoljne kreditne linije, ulaganja,donacije itd.).
124 LEAP Trstenik
AKCI
ON
I PLA
N O
PŠTI
NE
TRST
ENIK
(pri
orit
eti
)1.
VO
DO
SNAB
DEV
ANJE
Zako
noda
vne
i po
litičk
e ak
tivno
sti
Krat
ak
opis
Uspo
stav
ljen
siste
m in
form
i-sa
nja
građ
ana
o pr
oble
mat
icivo
dosn
abd
evan
jaUs
voje
na o
dluk
a o
zona
ma
sani
tarn
e za
štite
izv
orišt
a za
nove
vo
doza
hvat
eSm
anje
nje
nera
ciona
lne
po-
trošn
je v
ode
kod
stan
ovni
š-tv
a i
priv
rede
Opšt
ina Tr
ste
nik Op
štin
a Tr
ste-
nik,
JKSP
Ko
m-
stan
i NV
O
Opšt
ina Tr
ste
nik
Oček
ivan
i re
zulta
tNo
sila
c aktiv
nos
ti
Loka
cija Te
ritor
ija
grad
a
Ro k20
10.
godi
na
Aktiv
nos
t Uspo
stav
ljanj
e sis
tem
a za
obav
ešta
vanj
e
Uspo
stav
ljanj
e sis
tem
a za
oba
vešt
avan
je
građ
ana
i dru
gih
koris
nika
gra
d-sk
ih v
odov
odni
h sis
tem
a o
kval
itetu
, vod
e za
piće
i o
odl
ukam
a ve
zani
m za
vodo
snab
deva
nje.
Dono
šenj
e od
luke
o zo
na-m
a Od
luka
o z
onam
a sa
nita
rne
zašt
ite
izvor
išta
za n
ove
vodo
zah-
vate
ukl
jučić
esa
nita
rne
zašt
ite iz
vo-ri
šta
za za
štitu
izvo
rišta
od
neor
gans
kog
i ba
kter
iolo
-ško
g za
gađe
nja,
zaga
đenj
a od
nove
vo
doza
hvat
e
saob
raća
ja, r
asut
ih iz
vora
zaga
đenj
a i
hava
rijsk
ih za
gađe
nja.
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k Opšt
ina Tr
ste
nik
2010
. go
dina
Spro
vođe
nje
kam
panj
e u
loka
lnim
med
ijima
o ne
-op-
hodn
osti
racio
naln
e po
-troš
-nj
e vo
de
Opšt
ina
Trst
enik
ima
velik
e pr
oble
me
u vo
dosn
abde
vanj
u ko
ji su
izaz
vani
nedo
stat
kom
reze
rvoa
rsko
g pr
osto
ra, š
to
pred
stav
lja „u
sko“
grlo
u si
stem
u,za
tim g
ubitc
ima
u vo
dovo
dnoj
mre
ži i u
skim
grli
ma
u pr
imar
nom
vod
ovod
u.U
tom
smisl
u po
trebn
o je
racio
naln
o tro
šiti
rasp
olož
ive
količ
ine
pitk
e vo
de, p
aje
koris
no p
ovre
men
o sp
rovo
diti
kam
panj
e za
št
ednj
u vo
de k
ao v
id p
oliti
čke
akci
je.
Web
stra
nica
o
prob
lem
atici
vodo
snab
deva
nja
sa n
izom
linko
vaOč
ekiv
ani
rezu
ltat
stal
no
Form
iranj
e in
tern
et st
rane
Izrad
a we
b st
rani
ca n
a ko
jima
bi se
prik
aziv
ali
aktu
elni
pod
aci o
kva
litet
u pi
t-ke
vod
e ka
o i r
edov
no in
for-m
isanj
e gr
ađan
a pu
tem
ost
alih
med
ija.
Opšt
ina
Trst
e-ni
k St
ručn
esluž
be Nosi
lac ak
tivn
osti
Opšt
ina Tr
ste
nik
IX. 2
010
god.
Adm
inist
rativ
ne i
insp
ekcij
ske
aktiv
nost
iLo
kacij
aRo k
Aktiv
nos
tKr
atak
op
is
LEAP Trstenik 125
Dozv
ola
za
izgra
dnju
vo-
doza
h-va
ta i
vodo
vodn
ogsis
tem
aDo
bar k
valit
et
pitk
e vo
deZa
vod
za
javn
ozd
ravl
je,
Kru-
ševa
c i
JKSP
Kom
sta
n Opšt
ina
Tr- sten
ik i
JKSP
Kom
sta
n
Terit
orij
aop
šti
ne
Opšt
ina
Tr- sten
ik i
JKSP
Kom
sta
n
Opšt
ina Tr
ste
nik
2011
. go
dina
2011
. go
dina
Bezb
edan
rad
vodo
voda
Terit
orij
aop
šti
ne
2010
. go
dina
Tehn
ičke
i teh
nolo
ške
aktiv
nost
iOč
ekiv
ani
rezu
ltat
Pove
ćanj
e ka
pacit
eta
izvo-
rišta
„Zve
zdan
“, pr
ošire
njem
na p
odru
čje
infil
tracio
nog
izvor
i-šta
„Sta
ro
korit
o“ i
obez
beđe
nje
doda
tnih
kol
i-čin
a sir
ove
vode
iz
Zapa
dne
Mor
ave
Nosi
lac ak
tivn
osti
Opšt
ina
Tr- sten
ik i
JKSP
Kom
sta
n
Loka
cija Izv
orišt
e „S
taro
korit
o“
Ro k 5.
godi
na
Post
upak
za
dobi
janj
e do
-Po
trebn
o je
ura
diti
tehn
ičku
doku
men
tacij
u (in
vest
icion
i pro
gram
, gla
vni
zvol
a za
izg
radn
ju, v
odoz
a-pr
ojek
at, i
td.)
za p
rošir
enje
, vo
doza
hvat
a i
obje
kata
vod
ovod
nog
siste
ma
nahv
ata
i obj
ekat
a vo
dovo
dnog
pod
ručju
in
filtra
ciono
g izv
orišt
a St
aro
korit
o.sis
tem
a.Ko
ntro
la v
ode
za p
ićeUs
post
aviti
savr
emen
i sist
em p
erm
anen
tne
kont
role
hem
ijski
par
amet
rapi
tke
vode
koj
i bi o
buhv
atao
brz
e in
terv
encij
e u
sluča
jevi
ma
kada
se o
vi p
ara-
met
ri pr
ibliž
e gr
aničn
im
vred
nost
ima.
Plan
zašt
ite
izvor
išta
Napr
aviti
pla
n za
štite
izvo
rišta
koj
i bi d
efini
sao
prop
isane
zone
i na
čin in
-sp
ekcij
ske
kont
role
. Zon
e sa
nita
rne
zašt
ite
izvor
išta
mor
aju
bili
unet
e u
ka-
tast
arsk
e pl
anov
e, k
ao i
pros
torn
e i u
rban
ističk
e pl
anov
e, o
dnos
no k
atas
tar
zaga
điva
ča. S
a pl
anom
zašt
ite iz
voriš
ta in
form
isati
građ
ane,
pre
duze
ća, N
VOi d
ruge
or
gani
zacij
eAk
tivn
ost
Krat
ak
opis
Proš
irenj
e vo
doza
hvat
aSt
anov
ništ
vo i
indu
strij
a Tr
sten
ika o
seća
ju st
alan
de
ficit
pitk
e vo
de. G
rad
Trst
enik
i pr
igra
dska
nas
elja
dan
as se
snab
deva
ju
vodo
m sa
dva
loka
litet
a,od
nosn
o tri
izvo
rišta
, i to
: „Zv
ezda
n“ u
z re
ku
Zapa
dnu
Mor
avu,
„Prn
javo
r“ u
zLju
bost
injsk
u re
ku i
„Sta
ro k
orito
“ (za
vrše
na I
faza
). Ra
di o
bezb
eđen
ja n
ovih
količ
ina
vode
ura
đen
je g
lavn
i pro
jeka
t pro
širen
ja
izvor
išta
„Sta
ro k
orito
“.Re
aliza
cijom
ovo
g pr
ojek
ta, o
dnos
no p
rošir
enje
m
vodo
zahv
ata
na p
odru
čjein
filtra
ciono
g izv
orišt
a „S
taro
kor
ito“,
pove
ćaće
se
kapa
citet
izvo
rišta
„Zve
z-da
n“, a
tim
e će
se o
bezb
editi
dod
atna
kol
ičina
sir
ove
vode
iz Z
apad
ne M
orav
e.
126 LEAP Trstenik
Revi
taliz
acija
vo
dovo
dne
mre
že u
Tr
sten
iku
Vodo
vodn
a m
reža
, čija
je d
užin
a ok
o 47
. km
, je
građ
ena
od c
evi r
azlič
itog
mat
erija
la i
preč
nika
. Mat
erija
li su
: azb
est –
ce
men
t, liv
eno
gvož
đe, p
last
ika,
TPE
i čel
ik, a
pre
čnici
se k
reću
od
Ø 20
do
Ø 30
0 m
m. S
a st
aren
jem
azb
est-c
e-m
entn
ih i
plas
tični
h ce
vi d
olaz
i do
pove
ćani
h gu
bita
ka v
ode
i do
puca
nja
cevi
.St
oga
je p
otre
bno
revi
taliz
ovat
i vod
ovod
nu
mre
žu To
ukl
juču
je p
oveć
anje
reze
rvoa
rsko
g pr
osto
ra, r
ekon
stru
kciju
usis
nog
cevo
voda
na
crpn
oj st
anici
„Zve
zdan
“ (ra
di sp
reča
vanj
a po
jave
kav
itacij
e),
izgra
dnju
pot
isnog
cev
ovod
aod
crp
ne st
anice
„Zve
zdan
“ do
novo
g re
zerv
oara
, re
kons
trukc
iju i
dogr
adnj
uvo
dovo
dne
mre
že i
reko
nstru
kciju
čvo
rova
na
vodo
vodn
oj m
reži
koji
nisu
ufu
nkcij
i.Si
gurn
ost
snab
deva
nja
pi-
tkom
vod
om u
va
nred
nim
iha
varij
-ski
m
uslo
vim
a.
Terit
orija
op
šti-
JKSP
‘’K
om-
ne
Trst
eni
k
stan
’’ i
”Zav
odza
javn
o zd
rav-
lje“ -
Kr
alje
vo
Stal
no
Ured
no
snab
deva
nje
potro
-ša
ča p
itkom
vo
dom
i zn
a-ča
jno
sman
jenj
e gu
bita
kako
ji sa
da iz
nose
ok
o 30
%uk
upne
po
trošn
je v
ode.
Opšt
ina
Tr- sten
ik i
JKSP
Kom
sta
n
Grad
Tr
sten
ikVi
še
od 5
.go
dina
Kont
rola
hig
ijens
ke is
prav
nost
i vod
e sa
loka
lnih
vo
dnih
obj
ekat
a za
alte
rna-
Kont
rola
i od
ržav
anje
alte
r-na
tivni
h izv
ora
vodo
-sna
bde-
tivn
o vo
dosn
abde
vanj
e sp
rovo
di se
u c
ilju
prać
enja
kva
litet
a izv
orišt
a po
dze-
vanj
a u
vanr
edni
m
prilik
ama
mni
h vo
da, k
oje
se k
orist
e ka
o al
tern
ativ
ni iz
vor
vodo
snab
deva
nja
a uj
edno
pred
stav
ljaju
i je
dan
od in
dika
tora
stan
ja ži
votn
e sr
edin
e. N
a os
novu
rezu
lta-
ta la
bora
torij
skih
ispi
tivan
ja i
pozn
avan
ja
sani
tarn
o-hi
gije
nsko
g st
anja
obj
e-ka
ta i
okol
ine
loka
lnih
vod
nih
obje
kata
, vrš
i se
proc
ena
zdra
vstv
enog
rizik
ako
rišće
nja
takv
e vo
de za
piće
. U sk
ladu
sa
Prav
ilniko
m o
hig
ijens
koj i
spra
vno-
sti v
ode
za p
iće (“
Sl. l
ist S
RJ”,
br. 4
2/98
), po
trebn
o je
vrš
iti st
alnu
kon
trolu
iod
ržav
anje
ova
kvih
al
tern
ativ
nih
izvor
a.2.
OTP
ADN
E VO
DE
Zako
noda
vne
i po
litičk
e ak
tivno
sti
Krat
ak
opis
Oček
ivan
i re
zulta
tNo
sila
c aktiv
nos
ti
Loka
cija
Ro kAk
tivn
ost
LEAP Trstenik 127
Opšt
ina
Tr- sten
ik i
JKSP
Kom
sta
n
Opšt
ina Tr
ste
nik
2010
. go
dina
Usvo
jena
st
rate
gija
upr
av-
ljanj
a ot
padn
im
voda
ma
nate
ritor
iji op
štin
e Tr
sten
ik.
Opšt
ina
Trst
e-ni
k i J
P Di
rekc
i-ja
za
plan
iranj
ei izg
rad
nju
Trst
eni
k
Opšt
ina Tr
ste
nik
2011
. go
dina
Adm
inist
rativ
ne i
insp
ekcij
ske
aktiv
nost
iOč
ekiv
ani
rezu
ltat
Uspo
stav
ljen
oper
ativ
ni si
-st
em m
onito
ringa
ot
padn
ihvo da
Nosi
lac ak
tivn
osti Insp
ekc
ijske slu
žbe
opšt
ine
Trst
eni
k
Loka
cija Te
ritor
ija
opšt
i-ne
Tr
sten
ik
Ro k20
10.
godi
na
Izrad
a pr
aviln
ika
o up
ušt-
anju
ot
padn
ih
voda
Indu
strij
ski o
bjek
ti ne
maj
u so
pstv
eni t
retm
an
otpa
dnih
vod
a, ta
ko d
a sv
e ot
-Pr
aviln
ik o
upu
štan
j ot
padn
ihpa
dne
vode
otič
u u
grad
ski k
anal
izacio
ni si
stem
. Po
trebn
o je
izra
diti
opšt
insk
ivo
da u
gra
dski
ka
naliz
acio
nipr
aviln
ik o
upu
štan
ju o
tpad
nih
voda
u g
rads
ki
kana
lizac
ioni
sist
em k
ojim
će
siste
m.
se in
dust
rijsk
i zag
adiv
ači o
bave
zati
da k
valit
et
svoj
ih o
tpad
nih
voda
, dov
edu
do z
ahte
vano
g m
inim
alno
g kv
alite
ta. O
vo je
po
sebn
o zn
ačaj
no, j
er in
dust
rij-
ske
otpa
dne
vode
mog
u sa
drža
ti op
asne
i št
etne
m
ater
ije, k
oje
mog
u ot
ežat
iili
onem
oguć
iti p
rečiš
ćava
nje
otpa
dnih
vod
a ili
čak
ošte
titi o
bjek
te i
opre
mu.
Izrad
a st
rate
gije
upr
avlja
-nja
Sag
lasn
o za
kons
koj z
akon
skoj
regu
lativ
i, po
trebn
o je
pre
izra
de id
ejni
h i
glav
nih
proj
ekat
a pr
istup
iti iz
radi
stra
tegi
je i
pret
hodn
e st
udije
opr
avda
nost
iot
padn
im v
odam
a na
terit
o-rij
i op
štin
e
saku
plja
nja,
odv
ođen
ja i
preč
išćav
anja
otp
adni
h vo
da o
pštin
e Tr
sten
ik. N
a ta
jna
čin ć
e se
izvr
šiti i
dent
ifika
cija
stva
rnog
stan
ja u
ob
last
i tre
tman
a ot
padn
ihvo
da i
dobi
ti os
nova
za sv
a da
lja te
hničk
a re
šenj
a.
Ujed
no, o
va st
rate
gija
će
pred
ložit
i ade
kvat
nu za
štitu
izvo
rišta
za
vodo
snab
deva
nje
i dop
rinet
i zaš
titi
život
ne sr
edin
e uo
pšte
.Ak
tivn
ost
Krat
ak
opis
Kont
rola
ispu
štan
ja k
omun
a- G
ener
alni
m p
roje
kato
m sa
kupl
janj
a,
odvo
đenj
a i p
rečiš
ćava
nja
otpa
dnih
lnih
otp
adni
h vo
da
u ka
nali-
voda
gra
da Tr
sten
ika p
redv
iđen
o je
usp
osta
vlja
nje
siste
ma
kont
role
ispu
šta-
zacio
ni
siste
mnj
a ko
mun
alni
h ot
padn
ih v
oda
u ka
naliz
acio
ni
siste
m. P
oseb
na p
ažnj
a us
me-
rena
jei n
a in
dust
rijsk
e ka
pacit
ete
koji
su
smeš
teni
je u
južn
om d
elu
grad
a.In
dust
rija
Trst
enika
, koj
a do
duše
radi
sa v
eom
a sm
anje
nim
kap
acite
tom
, odl
i-ku
je se
razn
ovrs
nošć
u pr
oces
a pa
u to
m sm
islu
treba
pre
dvid
eti a
dekv
atan
siste
m
kont
role
.
128 LEAP Trstenik
Dono
šenj
e od
luke
o sa
ni-
tarn
o te
hničk
im
uslo
vim
a za
upuš
tanj
e ot
padn
ih v
o-da
uja
vnu
kana
lizac
iju
Na te
ritor
iji op
štin
e Tr
sten
ik n
e po
stoj
i odl
uka
o sa
nita
rno-
tehn
ičkim
uslo
vi-
ma
za u
pušt
anje
otp
adni
h vo
da u
javn
u ka
naliz
aciju
i re
cipije
nt za
gra
d Tr
t-st
enik
, pa
je d
onoš
enje
ova
kve
odlu
ke o
d kl
jučn
e va
žnos
ti za
reša
vanj
e pr
o-bl
ema
otpa
dnih
vod
a. O
dluk
a tre
ba d
a pr
ođe
javn
u ra
spra
vu i
ako
je m
oguć
e,tre
ba d
a im
a uz
sebe
kon
senz
us ra
zliičt
ih in
tere
sa i
mišl
jenj
a o
najp
ogod
nijim
met
odam
a za
i re
šava
nje
ovog
aku
tnog
ko
mun
alno
g pr
oble
ma.
Tehn
ičke
i teh
nolo
ške
aktiv
nost
iOč
ekiv
ani
rezu
ltat
Opšt
ina
Trst
e-ni
k i J
P Di
rekc
i-ja
za
plan
iranj
ei izg
rad
nju
‘’Trs
teni
k’’
Nosi
lac ak
tivn
osti
Loka
cija
Opšt
ina Tr
ste
nik
Ro k20
11.
godi
na
Usvo
jena
odl
uka
o sa
nita
r-no
tehn
ičkim
us
lovi
ma
zaup
ušta
-nje
ot
padn
ih v
oda
uja
vnu
kana
lizac
iju
Opšt
ina Tr
ste
nik
Opšt
ina Tr
ste
nik
2011
. go
dina
Aktiv
nos
tKr
atak
op
isIzr
ada
proj
ekta
po
stro
je-n
jaza
pre
čišća
vanj
e ot
pa-d
nih
vo da
Pre
poče
tka
rada
na
proj
ektu
pot
rebn
o je
izvr
šiti
mer
enja
pro
-tica
ja n
a po
sto-
Glav
ni p
roje
kat
fabr
ike z
aje
ćim iz
livim
a ka
naliz
acije
i isp
itati
kval
itet
grad
skih
i in
dust
rijsk
ih o
tpad
nih
preč
išćav
anje
ot
padn
ih v
oda
voda
. Pro
jekt
nom
dok
umen
-tacij
om b
iće o
buhv
aćen
ko
ncep
t bud
ućeg
razv
o-ko
ji će
pr
edst
avlja
ti os
novu
ja k
anal
izaci-
onog
sist
ema
i pre
čišća
vanj
e vo
da,
što
obuh
vata
pre
dtre
tman
eza
real
izacij
u ov
e in
vest
icije
.in
dust
rijsk
ih o
tpad
nih
voda
i izg
radn
ju c
entra
lnog
gr
adsk
og p
ostro
jenj
e za
preč
išćav
anje
.Te
rito
rija
opšt
ine Tr
ste
nik
Opšt
ina
Trst
e-Izr
ada
doku
men
tacij
e i
reli-
Prig
rads
ka n
asel
ja sa
des
ne st
rane
Zap
adne
Mor
ave
imaj
u ka
naliz
acio
nu
mre
- Usv
ojen
a te
hničk
a do
kum
en-
nik
i JP
Dire
kci-
zacij
a pr
ojek
ta k
anal
i-zac
ione
žu,
ali
za n
asel
ja n
a le
voj s
trani
Zap
adne
M
orav
e (G
rabo
vac,
Prn
javo
r i d
ruga
),ta
-cija
i da
lja
reliz
acija
pro
- ja za
pl
anira
nje
mre
že u
seos
kim
na
seljim
ajo
š nije
ura
djen
a ni
tehn
ička
doku
men
tacij
a.
Otpa
dne
vode
ovi
h na
selja
mo-
jekt
a ka
naliz
acio
ne
mre
že u
i izgra
dnj
u
raju
da
se p
repu
mpa
vaju
pre
ko b
eton
skog
mos
ta i
da se
ukl
juče
u p
osto
jeći
seos
kim
na
seljim
a.‘’T
rste
nik’
’fe
kaln
i kol
ekto
r Ø50
0 m
m. D
ugor
očni
pro
gram
ra
zvoj
a ka
naliz
acio
ne m
reže
mor
a da
obu
hvat
i prig
rads
ka i
seos
ka n
asel
ja, a
pr
vi k
orak
u re
aliza
ciji o
vog
prog
ram
a je
izra
da te
hničk
e do
kum
enta
cije
i gla
vnih
pro
jekt
a.
2020
. go
dina
LEAP Trstenik 129
Uspo
stav
ljen
Kata
star
za-
gađi
-vač
a, k
oji s
e ob
navl
jasv
ake
godi
ne.
Opšt
ina Tr
ste
nik
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
2012
. go
di-
na u
z st
alno
ažur
iran
je
Terit
orija
op
šti-
Opšt
ina
Trst
e-Po
stup
ak
praž
njen
ja se
ptič-
ne
Trst
eni
k
kih
jam
a us
agla
šen
sa z
akon
- ni
k In
spek
cijsk
eslu
žbe
skim
pr
opisi
ma
2010
. go
dina
Izrad
a ka
tast
ra
zaga
điva
čaIn
tegr
alni
kat
asta
r zag
ađiv
ača
(IKZ)
je re
gist
ar
info
rmac
ija i
poda
taka
o za
-ga
điva
čima
život
ne sr
edin
e i p
reds
tavl
ja p
olaz
nu
osno
vu za
iden
tifika
ciju
im
onito
ring
izvor
a za
gađi
vanj
a živ
otne
sred
ine,
a
njeg
ov d
eo č
ini i
evi
denc
ijaza
gađi
vača
vod
otok
ova.
Nov
i Zak
on o
vod
ama,
pr
opisu
je o
bave
zu p
rečiš
ća-
vanj
a ot
padn
ih v
oda,
a č
lan
124
defin
iše m
eren
je
količ
ine
i kva
litet
a ot
padn
ihvo
da. U
tom
smisl
u po
trebn
o je
izra
diti
kata
star
za
gađi
vača
, što
nije
jedn
o-kr
atan
pos
ao, v
eć p
reds
tavl
ja p
roce
s koj
i se
obna
vlja
svak
e go
dine
.In
spek
cijsk
i pr
egle
d se
pti-
čkih
ja
ma
Insp
ekcij
ske
služb
e op
štin
e Tr
sten
ik tr
eba
da
uspo
stav
e ev
iden
ciju
i izd
aju
licen
ce v
lasn
icim
a au
tocis
tern
i koj
i na
zaht
ev
građ
ana
praz
ne se
ptičk
e ja
me.
Ove
otpa
dne
vode
mog
u da
se iz
livaj
u sa
mo
na
način
pre
dviđ
en Z
akon
om o
voda
ma.
3. U
PRAV
LJAN
JE
OTP
ADO
MZa
kono
davn
e i
polit
ičke
aktiv
nost
iKr
atak
op
isOč
ekiv
ani
rezu
ltat
Stva
ranj
e us
lova
za
uvo
đe-
nje
stra
tešk
og
plan
iranj
a u
obla
st u
prav
ljanj
a ot
pado
mu op
štin
i.Do
neta
odl
uka
o uv
ođen
jure
-gio
naln
og
inte
gral
nog
si-st
ema
upra
vlja
nja
otpa
dom
Elim
inisa
nje
neko
ntro
lisan
ogod
laga
nja
opas
nog
otpa
da
Nosi
lac ak
tivn
osti
Opšt
ina Tr
ste
nik
Loka
cija
Terit
orij
aop
šti
ne
Ro k 2010
. go
d
Aktiv
nos
t Dono
šenj
e od
luke
o iz
radi
Plan
a up
ravl
janj
a ot
pado
m
Uzro
k ne
zado
volja
vaju
ćeg
stan
ja u
obl
asti
upra
vlja
nja
kom
unal
nim
otp
adom
,pr
vens
tven
o le
ži u
nepo
stoj
a-nj
u sis
tem
skog
pr
istup
a up
ravl
janj
u ot
pado
m u
opšt
ini k
ao c
elin
i. Pr
vi k
orak
u u
vođe
nju
siste
ma
za u
prav
lja-n
je o
tpad
om je
usva
janj
e pl
ana
upra
vlja
nja
otpa
dom
.Do
noše
nje
odlu
ke
o ov
la-š
ći-va
nju
lica
za a
kcije
ok
o us
po-
stav
ljanj
a re
gi-o
na
za u
prav
-lja
nje
otpa
dom
U sk
ladu
sa n
acio
naln
om st
rate
gijo
m p
otre
bno
je
razm
otrit
i nač
in o
rgan
izo-
vanj
a re
gion
a za
upr
avlja
nje
otpa
dom
kao
i de
finisa
ti us
love
za p
riklju
čenj
ere
gion
alno
j dep
oniji,
a u
skla
du sa
Zak
on o
up
ravl
janj
u ot
pado
m.
Opšt
ina Tr
ste
nik
Terit
orij
aop
šti
ne
2011
. go
d
Dono
šenj
e od
luke
o
osni
-va-
nju
ekol
oške
pa
trole
Potre
bno
je o
rgan
izova
ti sis
tem
eko
lošk
ih p
atro
la
na lo
kaln
om n
ivou
. Tim
e bi
se e
fikas
no p
ostig
lo e
limin
i-san
je d
ivljih
smet
-liš
ta i
depo
nija
otp
ada.
Opšt
ina Tr
ste
nik
Terit
orij
aop
šti
ne
2011
. go
d
130 LEAP Trstenik
Adm
inist
rativ
ne i
insp
ekcij
ske
aktiv
nost
iUs
voje
n pr
ogra
m i
uspo
stav
-lja
nje
inte
gral
nog
siste
ma
up-ra
vlja
nja
otpa
dom
u o
p-št
ini a
u u
skla
du
sa p
rincip
i-m
a po
stav
ljeni
m u
Na
ciona
l-no
j stra
tegi
ji za
up
ravl
janj
eot
pad
om.
Opšt
ina
Tr- sten
ik i
JKSP
Kom
sta
n Opšt
ina
Trst
e-ni
k i
NIO
Opšt
ina Tr
ste
nik
Opšt
ina Tr
ste
nik
2011
. go
d
Opšt
ina
Tr- sten
ik i
JKSP
Kom
sta
n
Opšt
ina Tr
ste
nik
2010
. go
dPr
ogra
m
upra
vlja
nja
ko-m
u-na
lnim
otp
adom
u
op-š
tini
Trst
eni
k.
U sk
ladu
sa p
rincip
ima
post
avlje
nim
u
Nacio
naln
oj st
rate
giji
za u
prav
ljanj
eot
pado
m, a
na
bazi
done
te o
dluk
e o
izrad
i pla
na
upra
vlja
nja
otpa
dom
pri-
stup
iće se
izra
di p
rogr
ama
upra
vlja
nja
otpa
dom
. Pr
i tom
e im
aće
se u
vid
uda
stra
tegi
ja d
ržav
e pr
edvi
đa d
a se
u n
arde
ne d
ve
godi
ne za
tvor
e sv
e gr
ad-
ske
depo
nije
i pr
eđe
na o
dlag
anje
kom
unal
nano
g ot
pada
na
regi
onal
nnim
depo
nij
ama.
Dobi
janj
e po
trebn
ih d
oz-v
ola
Da b
i se
izvrš
ila sa
nacij
a i r
ekul
tivac
ija
grad
ske
depo
nije
, po
proj
ektu
koj
i je
Dobi
jena
sa
glas
nost
na
pro-
i sag
lasn
osti
na
proj
ekte
urad
io in
stitu
t „Ja
rosla
v Če
rni“,
pot
rebn
o je
dob
iti n
iz sa
glas
nost
i i
dozv
ola
od je
kat o
d st
rane
Min
istar
stva
idr
žavn
ih i
loka
lnih
org
ana
drug
ih
orga
naPr
ogra
m e
duka
cije
javn
o-st
iu
upra
vlja
nju
otpa
dom
.
U sa
radn
ji sa
Age
ncijo
m za
recik
lažu
otp
ada
potre
bno
je iz
radi
ti pr
ogra
mČi
st g
rad
i po
zitiv
ne p
rom
ene
eduk
acije
i ob
uke
javn
osti
u up
ravl
janj
u ot
pado
m.
U cil
ju ja
čanj
a ka
pacit
eta
u od
nosu
ja
vnos
tiza
eko
lošk
u ed
ukac
iju tr
eba
form
irati
mre
žu
ekol
oški
h in
form
acio
nih
resu
rsa
u čij
em sa
stav
u tre
ba d
a bu
du sv
e in
stitu
cije
koje
po
sedu
ju b
ilo k
akve
resu
rse
iz ob
last
i upr
avlja
nja
otpa
dom
. Pro
ces e
duka
cije
obuh
vata
i or
-gan
izova
nje
javn
ih tr
ibin
a, ra
zličit
ih p
rom
otiv
nih
kam
panj
a i
spec
ijaln
ih e
misi
ja o
eko
loš-
koj p
robl
emat
ici i
uloz
i sva
kog
građ
anin
a u
ekol
oški
m a
ktiv
nost
ima.
Kont
rola
odl
agan
ja
otpa
da i
nest
anak
div
ljih
depo
nija
na
terit
oriji
opšt
ine
2012
. go
d
Stal
na in
spek
cijsk
a ko
n-tro
lade
poni
ja o
tpad
a i
loka
lnih
smet
lišt
aTe
hničk
e i t
ehno
lošk
e ak
tivno
sti
Potre
bno
je u
spos
tavi
ti efi
kasa
n sis
tem
kon
trole
od
laga
nja
otpa
da i
opas
nog
otpa
da k
ao i
spre
čava
nja
nast
ajan
ja n
ovih
di
vljih
dep
onija
i sm
etliš
ta.
Kom
unal
nain
spek
-cij
a opšt
ine,
m
esne
zaje
dnice
, NVO
Oček
ivan
i re
zulta
tNo
sila
c aktiv
nos
ti
Terit
orij
aop
šti
ne
2010
. go
d
Aktiv
nos
tKr
atak
op
isLo
kacij
aRo k
LEAP Trstenik 131
Usvo
jen
loka
lni
plan
upr
a-vl
janj
a ot
pado
m
za o
pštin
uTr
ste
nik
Eksp
erts
ki ti
mko
ji im
enuj
eop
šti
na
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
2011
. go
dina
Stva
ranj
e us
lova
za
prim
arnu
sele
kciju
otp
ada,
pr
ikupl
janj
ese
kund
arni
h sir
ovin
a i s
ma-
nje-
nje
količ
ine
otpa
da k
oji
odla
zi na
de
poni
je.
Eksp
erts
ki ti
mko
ji im
enuj
eop
šti
na
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
2010
. go
dina
Opšt
ina
Tr- sten
ik i
JKSP
‘’Kom
stan
’’
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
2011
. go
dina
Bezb
edan
i ne
smet
an ra
dgr
ad-s
ke
deon
ije
JKS
P‘’K
omst
an’’
Grad
ska
sani
-ta
rna
depo
nija
2011
. go
dina
Izrad
a lo
kaln
og
plan
a up
rav-
ljanj
a ot
pado
m
Loka
lni p
lan
upra
vlja
nja
otpa
dom
baz
ira se
na
anal
izi st
anja
koj
a ob
uhva
ta:
način
i or
gani
zacij
u sa
kupl
janj
a i o
dvož
enja
otp
ada,
ut
vrđi
vanj
e m
orfo
lošk
ogsa
stav
a ot
pada
, evi
dent
iranj
e ge
nera
tora
otp
ada,
ka
tast
ar č
vrst
og o
tpad
a i
kata
star
deg
ra-d
irano
g pr
ostro
ra. L
okal
ni p
lan
upra
vlja
nja
otpa
dom
čin
e sa
mpl
an u
prav
ljanj
a ot
pado
m i
Akcio
ni p
lan
za
njeg
ovo
spro
vo-đ
enje
. Rad
i us-
pešn
e im
plem
enta
cije
plan
a ne
opho
dno
je v
ršiti
ne
prek
idnu
edu
kacij
u st
a-no
vništ
va, o
dnos
no p
odiza
nje
ekol
o-šk
e sv
esti
koris
nika
o p
otre
bi re
šava
nja
prob
lem
a ot
pada
, od-
voje
nog
priku
plja
nja,
re
cikla
že i
pono
vnog
kor
išćen
jaot
pada
.Od
ređi
vanj
e i
uređ
ivan
je lo
-ka
cije
za p
rimar
nu
sele
-kcij
uot
pada
Da b
i se
uspo
stav
io si
stem
prim
arne
sele
kcije
ko
mun
alno
g ot
pada
pot
rebn
oje
oda
brat
i i u
redi
ti na
men
ske
loka
cije.
Na
loka
cijam
a na
koj
ima
su st
vore
nius
lovi
za p
rimar
nu se
lekc
iju v
ršiće
se o
dvaj
anje
i ra
zvrs
tava
nje
otpa
da k
oji
ima
svoj
stva
seku
ndar
nih
sirov
ina,
a č
ine
ga:
stak
lo, p
apir,
pla
stika
, PET
am
-ba
laža
, gu
ma,
limen
ke,
itd.
Plan
čišć
enja
div
ljih
depo
-ni-
ja n
a te
ritor
iji op
štin
e
Potre
bno
je u
radi
ti de
talja
n pl
an č
išćen
ja d
ivljih
de
poni
ja n
a te
ritor
iji ce
le o
p-Us
vaja
nje
plan
a i
potp
uno
štin
e. JK
SP ”K
omst
an“ j
e, p
rem
a pr
eli-m
inar
nom
pl
anu,
zapo
čelo
akt
ivno
sti
ukla
njan
je d
ivljih
de
poni
ja sa
terit
orije
op
štin
e.na
ukl
anja
nju
depo
nija
sa o
dređ
enih
loka
cija.
Oč
išćen
e su
dep
onije
u G
rabo
v-cu
, Trs
teni
ku 2
, Vel
ikoj D
reno
vi i
Stop
anji.
Pla
n tre
ba
uskl
aditi
i po
veza
ti sa
ak-
cijom
Min
istra
stva
živo
tne
sred
ine
i pro
stor
nog
plan
iranj
a ‘’O
čistim
o Sr
biju
’’.Po
red
toga
pot
rebn
o je
izvr
šiti e
duka
cija
stan
ovni
štav
a i p
rivre
dnih
subj
ekat
ao
znač
aju
ovog
pla
na i
spre
čiti d
a se
na
očišć
ene
povr
šine
pono
vo d
epon
ijuno
ve k
oliči
ne
otpa
da.
Ogra
điva
nje
i ob
ezbe
đenj
egr
adsk
e de
poni
je
Post
ojeć
a de
poni
ja, p
ušte
na je
u ra
d 19
91 g
odin
e,
ispun
java
zah
teve
u p
ogle
-du
vel
ičine
i os
novn
e in
frast
rukt
ure.
Akt
inos
t ob
uhva
ta o
građ
ivan
je i
obez
-be
đenj
e un
ošen
ja te
čnos
ti, n
edeh
idrir
anih
talo
ga,
svež
ih i
nem
iner
alizo
vani
hor
gans
kih
mul
jeva
, mat
erija
iz se
ptičk
ih
jam
a, h
emika
lija i
sličn
o.
132 LEAP Trstenik
Naba
vka
kont
ejne
ra i
vo-z
ilaza
odv
ožen
je
smeć
a
Grad
Tr
sten
ik20
10.
godi
naAk
ciju
treba
spro
vest
i uz p
odrš
ku M
inist
arst
va za
za
štitu
živ
otne
sred
ine
ipr
osto
rno
plan
iranj
e. N
aim
e op
štin
a Tr
sten
ik je
, pr
ema
javn
om p
oziv
u M
ini-
star
stva
, pod
nela
zaht
ev za
nab
avku
odr
eđen
og
broj
a ko
ntej
nera
koj
i će
sepo
stav
iti n
a te
ritor
iji op
štin
e. N
abav
ka
vozil
a us
ledi
će su
kces
ivno
.Znač
ajno
po
boljš
anje
pok
ri-JK
SP
‘’Kom
-ve
-nos
ti i
efika
snos
ti izn
oše-
stan
’’ uz
po
drš-
nja
čvrs
tog
otpa
da n
a te
rito-
ku
min
istar
stva
riji
opšt
ine
.kr
oz
akci- ju
”Očis
tim
oSr
bij
u“4.
JAVN
E I Z
ELEN
E PO
VRŠI
NE
I U
RBAN
IZAC
IJAZa
kono
davn
e i
polit
ičke
aktiv
nost
iKr
atak
op
isSi
stem
up
ravl
janj
a ja
vnim
ize
-leni
m
povr
šinna
m
uved
enu
svak
odne
vnu
prak
su.
Opšt
ina Tr
ste
nik
Oček
ivan
i re
zulta
tNo
sila
c aktiv
nos
ti
Loka
cija Te
ritor
ija
opšt
i-ne
Tr
sten
ik
Ro k20
11.
godi
na
Aktiv
nos
t Uvođ
enje
sis
tem
a up
rav-
lja-n
ja ja
vnim
i ze
leni
mpo
vršin
-am
a
Zdra
vo i
funk
ciona
lno
grad
sko
zele
nilo
pob
oljša
va
kval
itet ž
ivot
a, st
anov
anja
i rad
ne sp
osob
nost
i lju
di. T
akođ
e, z
elen
ilo i
urba
ne
šum
e st
vara
ju p
oziti
vne
efek
te k
oji m
ogu
biti
ekol
oški
, eko
nom
ski i
so
cijal
ni. S
toga
odr
živo
upra
v-lja
nje
javn
im ze
leni
m p
ovrš
inam
a m
ora
biti
uved
eno,
a p
ošto
vanj
e sis
tem
aos
igur
ano.
U to
m sm
islu,
prv
i kor
ak m
ora
biti
inici
ranj
e pr
ojek
ta, i
zrad
a pl
a-na
i uv
ođen
je u
svak
odne
vnu
prak
su si
stem
a up
ravl
janj
a ja
vnim
i ze
leni
mpo
vršin
nam
a.Ak
tivac
ija i
uređ
enje
izle
tišta
na te
ritor
iji op
štin
e.
Dono
šenj
e od
luke
o
aktiv
aci-
ji izlet
išta
Potre
bno
je d
onet
i odl
uku
o ak
tivac
iji izl
etišt
a i
turis
tički
h ob
jeka
ta u
Trst
eni-
ku. O
vo se
odn
osi n
a izl
etišt
a u
Trst
eniku
: gra
dsku
pl
ažu
i baz
en, s
ports
ke te
-re
ne, t
urist
ičko-
spor
tski
aer
odro
m ”T
rste
nik“
, sel
o Br
ezov
icu i
drug
a izl
etišt
a,ka
o i m
anife
stac
ije “T
rste
nik
na M
orav
i”, i
“Pro
lećn
i dan
pla
nina
ra”
Opšt
ina Tr
ste
nik
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
2010
. go
dina
LEAP Trstenik 133
Uređ
eno
rečn
o ko
rito
Zapa
d-ne
M
orav
e
Opšt
ina Tr
ste
nik
Reka
Za
padn
aM
ora
va
2015
. go
dina
Adm
inist
rativ
ne i
insp
ekcij
ske
aktiv
nost
iSa
radn
ja iz
međ
u ko
risni
kaja
v-ni
h i z
elen
ih
povr
šina
ina
dlež
-nih
služ
bi
opšt
ine
Trst
eni
kUr
ađen
i us
voje
n ka
tast
raja
vnih
i ze
leni
h po
vršin
aza
jedn
o sa
ka
rtogr
afsk
mpr
ikazo
m i
stat
ističk
imin
form
acij
ama. U
svoj
ena
”Pro
stor
no p
lans
kast
rate
gija
opš
tine
Trst
enik
“za
javn
e i z
elen
e po
vršin
e,sp
rem
na za
im
plem
enta
ciju.
Opšt
ina
Trst
e-ni
k Od
sek
zaurba
niza
m
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
2010
. go
dina
Tehn
ičke
i teh
nolo
ške
aktiv
nost
iOp
štin
a Tr
ste-
nik
Odse
k zaur
bani
zam
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
kata
stra
ja
v- nih
i ze
le-n
ihpo
vrš
ina
Opšt
ina
Tr- sten
ik
Odse
kza
ur
bani
-zam
i ja
vna
pred
uzeć
a
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
2010
. go
dina
Dono
šenj
e od
luke
o u
ređe
nju
Reka
Zap
adna
Mor
ava
prot
iče te
ritor
ijom
op
štin
e Tr
sten
ik u
duž
ini o
d 21
km
i zaš
titi
Zapa
dne
Mor
ave
i im
a ob
elež
ja ra
vniča
rske
reke
, koj
a kr
ivud
a pr
eko
širok
e al
uvija
lne
ravn
i,st
vara
jući
pri t
om b
rojn
e m
eand
re i
ade.
De
lova
njem
rečn
e er
ozije
nje
no k
o-rit
o je
izm
enje
no, a
vel
ike v
ode
uslo
vlje
ne o
biln
im
pada
vina
ma
i ota
panj
emsn
ega,
čes
to iz
aziv
aju
popl
ave.
U to
m sm
islu
neop
hodn
o je
don
eti o
dluk
u o
uređ
enju
i za
štiti
Za
padn
e M
orav
e.Us
post
avlja
nje
koor
dina
cije
izmeđ
u na
dlež
nih
inst
itucij
ai k
orisn
ika ja
vnih
i z
elen
ihpo
vrš
ina
U cil
ju u
vođe
nja
Uvođ
enje
sist
ema
upra
vlja
nja
javn
im i
zele
nim
pov
ršin
nam
apo
trebn
o je
usp
osta
vti k
oord
inac
iju iz
međ
u na
dlež
nih
inst
itucij
a, o
pštin
eTr
sten
ik i
koris
nika
javn
ih i
zele
nih
povr
šina
Izrad
a ka
tast
ra
javn
ih i
zele
-ni
h po
vršin
a
Kata
star
zele
nih
povr
šina
je p
otre
ban
doku
men
t ko
ji pr
edst
avlja
regi
star
poda
taka
o ze
leni
m p
ovrš
inam
a, n
jihov
om
kvan
titet
u, k
valit
etu
i eko
nom
skoj
proc
eni,
a pr
edst
avlja
osn
ovu
za n
jihov
o ko
rišće
nje
i zaš
titu.
Pros
torn
o pl
ansk
a di
men
zija
opšt
ine
Trst
enik
Pros
torn
o pl
anira
nje
na lo
kaln
om n
ivou
pr
edst
avlja
jeda
n od
klju
čnih
in-
stru
men
ata
pros
torn
e in
tegr
acije
i us
mer
a-va
nja
razv
oja
svak
e op
štin
e. P
ro-
stor
no p
lans
ka st
rate
gija
opš
tine
Trst
enik
, vez
ana
za ja
vne
i zel
ene
povr
šine,
mor
a da
bud
e ko
mpl
emen
tarrn
a sa
regi
onal
nim
pr
osto
rnim
pla
nom
i GU
P-om
, odn
osno
mor
a bi
ti u
skla
du sa
stra
tegi
jom
dr
uštv
enog
, eko
nom
skog
iso
cijal
nog
razv
oja
opšt
ine.
U d
efini
sanj
e i
spro
vođe
nje
stra
tegi
je p
rost
orno
gpl
anira
nja
treba
ukl
jučit
i stru
čne
služb
e op
štin
e,
javn
a pr
eduz
eća,
NVO
i dr
u-gi
e us
tano
ve.
134 LEAP Trstenik
Utvr
điva
nje
liste
pr
iorit
eta
Izrad
a lis
te p
riorit
etni
h ak
tivno
sti u
pro
cesu
uv
ođen
ja si
-ste
ma
upra
vlja
nja
javn
im i
zele
nim
pov
ršin
ama
pred
stav
lja p
rvu
fazu
nj
egov
e im
plem
enta
cije.
Lista
sadr
ži sp
isak
plan
irani
h ak
tivno
sti s
a ro
kovi
ma
izvrš
enja
, uče
snici
ma,
mer
ama
i ins
trum
entim
a za
im
plem
enta
ciju,
itd.
Izrad
a pr
ojek
ata
i ost
ale
tehn
i-čke
do
kum
enta
cije,
dina
miko
m
prem
a pl
anu
prio
ritet
a.
Opšt
ina
Trst
e-ni
k Od
sek
zaurba
niza
m
Opšt
ina
Tr- sten
ik i
pro-
jekt
ant
ske orga
niz
acije Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
Izvođ
enje
rado
va
po u
tvrđ
e-no
m p
lanu
, a
prem
a pr
ilivu
potre
bnih
sr
edst
ava.
Opšt
ina
Trst
e-ni
k Od
sek
zaurba
niza
m
Prem
a lis
tipr
iorit
eta
Prih
vaće
na li
sta
prio
ritet
nih
aktiv
nost
i u
proc
esu
uvođ
e-nj
a sis
tem
a up
ravl
janj
a ja
v-ni
m i
zele
nim
po
vršin
amaOp
štin
a Tr
ste-
nik
Odse
k zaur
bani
zam
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
Poče
tak
2011
.go
dine
Izrad
a pr
ojek
tne
i te
hničk
edo
kum
ent
acije
Tehn
ička
doku
men
tacij
a ve
zana
za
upra
vlja
nje
javn
im i
zele
nim
pov
ršin
ama
sadr
žaće
: Stra
tegi
ju p
rost
orno
g pl
-ana
Srb
ije,
regi
onal
ni p
rost
orni
pla
n, p
ro-
stor
ni p
lan
opšt
ine,
stud
iju iz
vodl
jivos
ti,
inve
stici
oni p
rogr
am i
glav
ne p
ro-
jekt
e za
svak
o po
jedi
načn
o in
vest
icion
o ul
agan
je i
drug
e po
trebn
e pr
ojek
te i
doku
me
nte.
Izvođ
enje
rado
va
po u
tvrđ
e-no
m p
lanu
ra
da
Posle
usp
osta
vlja
nja
siste
ma
upra
vlja
nja
javn
im i
zele
nim
pov
ršin
ama
i utv
r-đi
vanj
a lis
te p
riorit
eta
prist
upiće
se iz
vođe
nju
rado
va p
rem
a us
voje
nom
pla
nu.
2020
. go
dina
5. U
NAP
RED
JEN
JE E
KOLO
ŠKE
SVES
TIAd
min
istra
tivne
i po
litičk
e ak
tivno
sti
Efika
san
siste
m
obav
ešta
-va
-nja
javn
osti
o ek
ološ
koj
prob
lem
atici
Opšt
ina Tr
ste
nik
Opšt
ina Tr
ste
nik
2010
. go
dina
Uspo
stav
ljanj
e sis
tem
a za
obav
ešta
vanj
e o
ekol
oško
jpr
oble
mat
ici
Uspo
stav
ljanj
e sis
tem
a za
oba
vešt
avan
je g
rađa
na i
drug
ih k
orisn
ika g
rads
kih
kom
unal
nih
siste
ma
o pr
oble
mat
ici za
štite
živ
otne
sred
ine
i odl
ukam
a iz
nadl
ežno
sti
opšt
ine.
U sv
rhu
redo
vnog
info
rmisa
nja
građ
ana
o st
anju
ok
olin
e, n
a po
druč
ju o
pšti-
ne tr
eba
uspo
stav
iti e
ko w
eb st
rani
cu n
a ko
joj ć
e bi
ti ob
jedi
njen
i i p
rikaz
ani
poda
ci iz
dom
ena
zašt
ite ž
ivot
ne sr
edin
e, d
obije
ni
kako
na
tere
nu ta
ko i
odzv
aničn
ih in
stitu
cija,
stru
-čni
h slu
žbi
opšt
ine
i gra
đana
.Po
daci
i sug
estij
e do
bije
ni p
utem
otv
oren
og te
ma-
tsko
g fo
rum
a an
alizi
raće
se i
koris
titi u
sist
emu
upra
vlja
nja
okol
inom
.
LEAP Trstenik 135
Opšt
ina Tr
ste
nik
Opšt
ina Tr
ste
nik
stal
no.
Jedi
nstv
o u
real
izacij
i ak-
cioni
h pl
anov
a i d
rugi
hak
tiv-
nost
i
Opšt
ina Tr
ste
nik
Opšt
ina Tr
ste
nik
stal
no.
Tehn
ičke
i teh
nolo
ške
aktiv
nost
iOč
ekiv
ani
rezu
ltat
Uspo
stav
ljanj
e „A
kcije
“ kao
tradi
ciona
lne
man
ifest
acije
ko-jo
m se
ul
epša
va ži
votn
asr
edin
a i
prio
mov
iše se
oski
turiz
am
.Po
diza
nje
nivo
a ek
ološ
kesv
esti
stan
ovni
štvaNo
sila
c aktiv
nos
tiOp
štin
a Tr- sten
ik i
RTV
Trst
eni
k
Loka
cija
Opšt
ina Tr
ste
nik
Ro k20
10.
godi
na
Opšt
ina
Tr- sten
ik i
RTV
Trst
eni
k
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
2010
. go
dina
Eduk
acija
i po
diza
nje
eko-
lošk
e sv
esti
građ
ana
U cil
ju ja
čanj
a ka
pacit
eta
za e
kolo
šku
eduk
aciju
i po
diza
nje
ekol
oške
sves
tiEd
ukov
ano
stan
ovni
štvo
,gr
ađan
a tre
ba fo
rmi-r
ati m
režu
eko
lošk
ih
info
rmac
ioni
h re
surs
a u
čijem
sa-
os-p
osob
ljeno
da
se u
klju
či u
stav
u tre
ba d
a bu
du sv
e in
stitu
cije
koje
pos
eduj
u bi
lo k
akve
resu
rse
iz ob
last
ire
aliza
ciju
ekol
oški
h pl
anov
aza
štite
živ
otne
sred
ine.
Pro
ces e
duka
cije
obuh
vata
i o
rgan
izova
nje
javn
ih tr
i-i ak
tivno
sti
bina
, raz
ličiti
h pr
omot
ivni
h ka
mpa
nja
i spe
cijal
nih
emisi
ja o
eko
lošk
oj p
robl
e-m
atici
i ul
ozi s
vako
g gr
ađan
ina
u ek
ološ
kim
akt
ivno
stim
a.Po
stiza
nje
kons
enzu
sa o
kova
žnih
pita
nja
zašt
ite ž
ivo-
tne
sred
ine
Svi p
lano
vi za
reša
vanj
e ek
ološ
kih
prob
lem
a, a
ko
je m
oguć
e, tr
eba
da im
aju
uz se
be k
onse
nzus
razli
itih
inte
resa
i m
išlje
nja
o na
jpog
odni
jim m
etod
ama
zai r
ešav
anje
pro
-ble
ma
zatit
e živ
otne
sred
ine
i šire
, od
rživ
og ra
zvoj
a. Ta
kođe
oni m
oraj
u bi
ti u
skla
du sa
Lok
alno
m A
gend
om 2
1 i i
zmeđ
u LE
AP-a
i . L
okal
-no
e Ag
enda
21,
ne
mog
u po
stoj
ati
kont
radi
ktor
nost
i.Ak
tivn
ost
Krat
ak
opis
Akcij
a za
izbo
r na
jure
dni-j
egse
la i
dvor
išta
Akcij
a za
izbo
r naj
ured
nije
g se
la i
dvor
išta
ima
za
cilj p
odiza
nje
nivo
a ek
ološ
-ke
sves
ti se
osko
g st
anov
ništ
va, a
li po
sred
no i
podi
zanj
e ni
voa
sves
ti o
turiz
-m
u ka
o izv
oru
prih
oda
na se
lu. O
vaj p
rogr
am
treba
da
obuh
vati
sva
seos
kana
selja
u o
pštin
i a v
redn
ovać
e se
: am
bije
nt se
oski
h do
mać
inst
ava,
asf
altir
ane
saob
raća
jnice
, ure
đeni
trot
oari,
pra
v-je
nje
zašt
itnog
zele
nog
poja
sa, j
avna
rasv
eta,
org
anizo
vano
pra
žnje
nje
sept
ičkih
jam
a, it
d.Izr
ada
prop
agan
dnog
i ed
u-ka
tivno
g m
ater
ijala
U cil
ju p
odiza
nja
ekol
oške
sves
ti gr
ađan
a pr
istup
iće se
izra
di i
dist
ribuc
ijira
zličit
og p
ropa
gand
nog
i edu
kativ
nog
mat
erija
la.
Eduk
acija
će
obuh
vatit
i:št
ampa
nje
broš
ura
i pro
spek
ata,
uvo
-đen
je e
misi
ja
sa e
kolo
škim
sadr
žaje
m u
sve
loka
lne
med
ije, p
osta
vlja
nje
zvan
ične
web
stra
nice
o e
kolo
giji,
itd.
136 LEAP Trstenik
Spro
vođe
nje
kam
panj
e „O
či-st
imo
Srbi
ju“
Akcij
a ”O
čistim
o Sr
biju
“, ko
ju sp
rovo
di
Min
istar
stvo
živ
otne
sred
ine
i pro
-st
orog
pla
nira
nja,
ima
za c
ilj da
se o
čiste
div
lje
depo
nije
i st
vore
uslo
vi z
aad
ekva
tno
odla
ganj
e ot
pada
i nj
egov
u re
cikla
žu.
Pore
d to
ga, o
va n
epfo
fitna
akcij
a pr
uža
velik
i dop
rinos
u p
odiza
nju
ekol
oške
sv
esti
i eko
lošk
oj e
duka
ciji
građ
ana.
U o
kviru
akc
ije, k
oja
je p
očel
a u
mar
tu
2009
. god
ine,
u re
publ
ici je
uklo
njen
o je
56
odst
o di
vljih
dep
onija
, a sv
est
građ
ana
o br
izi z
a sv
oje
okru
že-
nje
znat
no je
pob
oljša
na. A
kcija
se n
asta
vlja
i u
2010
. god
ini,
a op
štin
a Tr
ste-
nik
plan
ira d
a ov
im sr
edst
vim
a po
čne
da re
šava
pr
oble
me
divl
jih d
epon
ija.
Uspo
stav
ljanj
e i
rad
služb
eko
-mun
alne
po
licije
Repu
blik
a Srbi
ja i
opšt
ina
Trst
eni
k
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
Po
usva
janj
uza
kona
Ukla
njan
je d
ivljih
de
poni
jana
terit
oriji
opšt
ine
Opšt
ina
Tr-st
enik
, RT
VTr
sten
ik,
Me- sne
zaje
dnice
,Kanc
elar
ija
zam
lade
Terit
orija
op
šti-
ne
Trst
eni
k
2010
. go
dina
Uvođ
enje
ko
mun
alne
(eko
-lo
ške)
po
licije
U pr
ipre
mi j
e te
kst n
acrta
zako
na o
kom
unal
noj
polic
iji. C
ilj bu
duće
g za
ko-
na je
ste
form
iranj
e ko
mun
alne
pol
icije
kao
nov
e na
dlež
nost
i gra
dova
, što
će
stvo
riti u
slove
za e
fikas
niji
rad
grad
skih
upr
ava.
Na
dlež
nost
kom
unal
ne p
o-lic
ije b
iće u
ređe
nje
grad
a i o
drža
vanj
e čis
toće
na
zele
nim
pov
ršin
ama,
ukl
a-nj
anje
stva
ri i d
rugi
h pr
edm
eta
sa ja
vnih
pov
ršin
a,
održ
avan
je k
ućno
g re
da u
stam
beni
m z
grad
ama,
kon
trola
buk
e, b
riga
o za
štiti
živ
otne
sred
ine,
kon
trola
javn
og g
rads
kog
i prig
rads
kog
prev
oza,
kao
i ta
ksi
služb
e. U
suse
dnim
zem
lja-
ma
ova
služb
a je
već
uve
dena
, a za
nje
no
osni
vanj
e u
Srbi
ji m
ora
da se
sače
kaus
vaja
nje
zako
na.
LEAP Trstenik 137
CIP - Каталогизација у публикацијиНародна библиотека Србије, Београд
502/504(497.11)
БРЧЕСКИ, Илија, 1962-Lokalni ekološki akcioni plan : Opština
Trstenik / [Ilija Brčeski, Dejan Čikara,Aleksandar Maksimović ; ilustracija DraganĐorđević]. - Trstenik : Opština ; Beograd :Regionalni centar za životnu sredinu zaCentralnu i Istočnu Evropu, 2010 (Beograd :Vejić). - 113 str. : ilustr. ; 30 cm
Podaci o autorima preuzeti iz kolofona. -“Publikacija izdata u okviru projekta‘Lokalno akciono planiranje u oblasti životnesredine u Jugoistočnoj Evropi’...” -->kolofon. - Tiraž 400.
ISBN 978-86-7550-064-3 (REC)1. Чикара, Дејан, 1949- [аутор]a) Животна средина - Заштита - ТрстеникCOBISS.SR-ID 178839052
Publikacija izdata u okviru projekta “Lokalno akciono planiranje u oblasti životne sredine u JugoistočnojEvropi”, koji implementira Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC), uzfinansijsku podršku Švedske agencije za međunarodni razvoj i saradnju (Sida).
138 LEAP Trstenik
