SVETLOST – luminizam, plenerizam, impresionozam

Krajem XIX veka usijane debate oko “pravoslavnosti u savremenom crkvenom slikarstvu”. Pravi umetnički centar BG postaje tek u vreme ove polemike 1886. Izložbe više nisu retke. 1895 osnovana je umetnička škola Kirila Kutlika. Do kraja XIX veka napredovala je i estetska i teorijska misao – “stvaranje je duhovni rad” – Mihajlo Valtrović. Umetnička kritika ima pozitivistički pristup, traženje principa i metoda. Kritika je primetila da su prirodna svetlost i veštačko osveljenje osnovni činioci nove umetnosti ali nije umela da ih objasni (Valtrović, Vasić, Krstić).O periodu 1900-1920. postoje dva mišljenja – savremenici kažu da je to umetnost zasnovana na istoriji i nacionalnom epu, drugi da je to vreme impresionizma i slikanja prirode. Sve do I svetskog rata ove 2 orijentacije – nacionalno-istorijsko slikarstvo i lirska umetnost pejzaža – žive uporedo.Mlada generacija na početku veka smatra da slika ne treba da bude ni verska, ni nacionalna, ni porodična svetinja. "Neka i naš seljački narod vidi da je umetnost opšta” – Nadežda. U to vreme Steva Todorović, Paja Jovanović, Marko Murat i Uroš Predić su nacionalne veličine; mladi naraštaj ne nailazi na razumevanje.

Od veštačkog osvetljenja do prirodne svetlosti/luminizam

Noćno osvetljenje rešavao je Đura Jakšić. U njegovim slikama prvi put definisan izvor svetlosti. Školovao se u Minhenu. Rešavao je i položaj figure u prostoru – u religioznim slikama on je bio idealizovan predeo koji ispunjava drugi plan slike koji sa figurama skoro da i nema logičnu vezu. U Nemačkom slikarstvu XIX veka figura u prostoru je glavna tema vremena. Boj crnogoraca sa Turcima, u Karauli još prirodniji odnos figure i pozadine.

Noćno osvetljenje je tekovina romantizma i pojavljuje se najčešće u slikama sa nacionalno-istorijskom tematikom.

Đorđe Krstić – crkva u Čurugu, Pad Stalaća i Babakaj

Noćno osvetljenje u određenim okolnostima izaziva dematerijalizaciju prostora. I kod Jakšića i kod Krstića tehnika svetlo-tamnog nije potpuno odvojena od noćnog osvetljenja, tako da je stvarnost prostora ugrožena i zbog ove nerazgraničenosti. Noćno osvetljenje zahteva posebnu tehniku.

Risto Vukanović – minhenski đak, Dahije, osvetljenje je osnovni problem ove slike, i sa uspehom je rešeno. Figure plastične pa ipak bez tvrdih kontura. Noćno osvetljenje nije ugrozilo prostor, već je odredilo njegovu dubinu. Nove rezultate doneo je novi postupak. Pre svega raspravljen je položaj izvora svetla – kod Jakšića sa strane, kod Vukanovića u centru slike, ravnomerno se reflektuje na sve forme. Likovno-tehnički postupak sastoji se od slobodnog, širokog, impresionističkog poteza. Razbio je fakturu i stvorio treperenja koja razmekšavaju formu. Bio inspiracija učesnicima Svetske izložbe 1900.Ovaj tip slike postaće jako popularan oko 1900 godine.

Njime se bavi i Stevan Aleksić. Kod njega je potez površinski samostalan. A ispod slobodno razbacanih oblika postoji čvrsta struktura oblika. Sistem “fleka”, fleckmalerei, blizak impresionizmu, mada tamnim koloritom pripada minhenskoj tradiciji.

Noćno osvetljenje kao posebna tema u srpskom slikarstvu predstavlja prvi ozbiljan susret sa osvetljenjem kao određenim fenomenom slike. Rešavajući ovaj problem I generacija je utrla put novim shvatanjima. Prostor je detaljno istražen a refleksi noćnog svetla poljuljali su veru u savesno obrađenu akademsku formu. Ovo su likovni predznaci impresionizma.

Leon Koen – logično je pomeranje interesovanja sa noćnog na dnevno osvetljenje. Sa Leonom se istovremeno pojavljuje i secesija. On je povezan sa težnjama da se putem istorijske tematike dođe do nacionalnog slikarstva. Ali značajan je zbog noćnog osvetljenja i prirodne svetlosti. Njegova tematika bitno se razlikuje i upućuje na minhensku secesiju. Pored njega secesionista i Stevan Aleksić. Obojeno literaturom i mitom, daleke obale, idilični pejzaži sa vodopadima, groblja, usamljena ostrva, nimfe, bića sna i čudovišta fantastike – ikonografija neoromantizma i secesije. Ciklus Tragedija i trijumf čovečanstva – dramatično proživljava dualizam svetlosti i tame.

1

Prirodna svetlost pojavila se u nacionalno-istorijskim slikama pripremanim za Svetsku izložbu 1900.

Marko Murat – Dolazak cara Dušana u Dubrovnik – imao neprekidne veze sa mediteranom i Dubrovnikom; njegove slike od 1904 imaju razbijenu formu, sitan potez, slične divizionizmu i impresionizmu.

Paja Jovanović – Krunisanje cara Dušana u Skoplju – svetlost osvojila celu sliku, pointilistička obrada pejzaža u pozadini, deo slike najsmelije rešen. Ipak forma je čvrsta, svetlosne promene nisu uticale na strukturu; Ženidba cara Dušana u istom stilu.

U životu ove generacije slikara II događaja važna

Svetska izložba u Parizu u Gran paleu 1900. I Prva jugoslovenska umetnička izližba u Beogradu 1904.

Selekcija za Pariz – monumentalne slike i skulpture sa istorijskom i nacionalnom tematikom

Krstićev Pad StalaćaMuratov Dolazak cara Dušana u DubrovnikVukanovićeve DahijeKoenova Otmica Srpkinja za turski haremJovanovićevo Krunisanje cara Dušana u Skoplju

Dva likovna shvatanja – luminizam i plenerizam

U to vreme Sezan je u Eksu, Gogen na Tahitiju, Pikaso došao u Pariz, Matis radi uvelikoA mi patetičnu viziju prošlosti.

Svetlost u funkciji predmeta/ plenerizam

Krstić je snažno delovao na mlađu generaciju. U krugu shvatanja II generacije izdvojile su se dve koncepcije – razvijeni plenerizam, minhensko shvatanje slike, svetlost ne razara formu i – impresionizam, svetlost gospodari i ugrožava čvrstinu oblika

Razvijeni plenerizam

Na razvijeni plenerizam II generacije (Borivoje Stefanović, Nadežda Petrović, Milan Milovanović, Kosta Miličević, Mališa Glišić, Moša Pijade) odlučujuće su delovala iskustva stečena u Minhenu, u ateljeu Antoana Ažbea i na Akademiji.

Antoan Ažbe je studirao u Beču kada je na Akademiji vladao pedagoški metod Karla Pilotija. Za razliku od nazarena, prethodnih profesora, Piloti je predložio studije prirode i prema prirodi. I Krstić je na akademiji bio u vreme pilotijevog sistema. Piloti je prvi pravi istorijski slikar u Minhenu – uticao na Koena, Vukanovića, Murata, Aleksića. I Ažbe je studirao kod Pilotijevih učenika, ali kada je 1891. otvorio svoju privatnu školu odbacio je njegov metod. Njemu nije odgovaralo istorijsko slikarstvo. Sem toga Piloti se ograničio na spoljašnje podražavanje prirode a Ažbe je težio da otkrije zakone i odgovarajuća sredstva za njihovu realizaciju. Ta sredstva po njemu su

1. princip kugle – odnosio se na postavku glave, može se ispravno savladati jedino ako se shvati kao kugla; ovde posebnu ulogu ima zakon osvetljenja kugle

2. princip modelisanja3. princip anatomske opravdanosti formeNpr. crtanje figure ima tri faze – prva mekim materijalom, ugljenom, samo ovlaš velike forme sa naznakama svetlo-tamnog; dalje objašnjenje forme vrši se na osnovu geometrijske asocijacije; završnom modelacijom utvrđuje se anatomska opravdanost svakog oblika.

2

Đaci su morali detaljno da znaju zakone boja, savetovao je slikanje čistim bojama, da se sačuva utisak optičkog spajanja. Ovaj njegov metod nije prihvaćen ni na akademijama ni u školama. Njegove metode bile su bliske divizionizmu i Sezanu – geometrijski elementi forme. Modelacija pomoću svetlosti i boje osnovna je metoda. Ljubav za čvrst i svetlom definisani predmet predstavlja tipično mihnensku i ažbeovsku crtu koja je prožela srpski plenerizam i rani impresionizam i produžila rešenja koja su u Srbiji nastala krajem XIX veka.

Srpski plenerizam - minhenska koncepcija slike – poštovanje predmeta, postlajblovski način slikanja (posebno tonsko slikanje, meko senčenje, gusta faktura, zagasitosmeđi ton, realizam Vilhelma Lajbla) i pleneristička atmosfera predela. To je nemački plenerizam, pravog impresionizma nije bilo u Nemačkoj. Na takvo shvatanje slike sreli su u Minhenu mladi umetnici iz Srbije.

Risto i Beta VukanovićBorivoje StevanovićĐorđe MihajlovićLjubomir Ivanović

Minhensko shvatanje slike nisu u Srbiju doneli samo Ažbeovi đaci. Na Akademiji u Minhenu školovali su se Dragomir Glišić i Moša Pijade

U minhenskoj koncepciji slike srpski umetnici su pronalazili različite mogućnosti – od umerenog realizma do radikalne secesije, ali je duh vremena nosio pleneristički ideal svetlosti, koji prožima stvaralaštvo cele II generacije.

Svetlost u funkciji predmeta i kod jedne grupe slikara koji su prošli kroz prašku Akademiju. Izdvaja se Branko Radulović. Osim Praga medju umetnicima BiH popularni i Krakov (Jovan Bijelić, Roman Petrović) i Budimpešta (Đoko Mazalić).

Srpski plenerizam – domaća tradicija, Ažbeov atelje, blagi uticaji Praga, Budimpešte i Krakova, minhensko shvatanje slike, postlajblovski deformisan impresionizam. Plenerizam je napustio istorijsku kompoziciju, uzdigao važnost zanata, preneo sliku u predeo, rasvetlio i osetio važnost boje, mada je ostao vezan za realistički obrađen predmet.

Svetlost kao samostalna realnost/impresionizam

Razlike između plenerizma i impresionizma su male. Plenerizam svetlost slika samo u funkciji predmeta. Impresionizam se ne brine o formi. Plenerizam je ostao pod teretom minhenske koncepcije slike, impresionizam se okrenuo Francuskoj i Italiji, zadržavajući iz Minhena samo secesiju, što je i bilo najnaprednije.

Prve prave impresionističke slike u Srbiji 1907. – Milovanovićev Most cara Dušana u Skoplju, Tašmajdan Mališe Glišića i Dereglije na Savi Nadežde Petrović.

Impresionizam ima dve faze – od 1907 do 1915, do Nadeždine i Glišićeve smrti– od 1915 do 1920, dela mediteranskog ciklusa, sa Kaprija, Krfa i Dubrovnika

I faza ima istraživački karakter.

Nadežda Petrović – u njenom delu se najsloženije ukrštaju secesija i francuski impresionizam kroz 4 perioda – minhenski, srbijanski, pariski, ratnički. Krstićev i Kutlikov đak, atelje Ažbeov, krug minhenske secesije, Ekster, Kandinski i impresionizam, bila je iskreni secesionistički simpatizer (Šuma, Resnik). Secesija se nalazi u svim fazama njenog rada. Srbijanski period je najsloženiji deo njenog rada – faza Resnika i faza Dereglija na Savi. Ivan Grohar je savetima i uticajem doprineo formiranju njenog impresionizma. Pariska epoha je dalje usavršavanje impresionističke koncepcije, dela ove faze porede se sa fovizmom, ali nema klasičnog fovističkog kvaliteta. 1912 rat, ona postaje vojnik. Njeno delo je pre svega secesionističko i impresionističko, a ne fovističko i ekspresionističko.

3

Mališa Glišić – okrenut prema Italiji. Njegovo delo jedva da je zapaženo, malo i sačuvano, nije mu se dalo. Naslikao je veći broj pejzaža monumentalnog formata i sasvim novog stilskog opredeljenja. On se odmah opredeljuje za pejzaž, svetlu paletu i impresionizam. Tašmajdan – ova slika je u čistom obliku izrazila sve osobine impresionističkog slikarstva – rasvetljena paleta, plave senke, slobodan potez s gustim slojevima i sklonost ka slikanju atmosfere. Ovo je uvod u njegov italijanski period. Slikao je na ital. način i pre nego što je video Italiju. On je samostalno eksperimentisao nadahnut italijanskim majstorima, secesionizmom Seganinija, pre svega. Radi gustu fakturu, preteča enformela i strukturalnog slikarstva. Istovremeno u gustim masama ostvareno je spektralno i analitičko razlivanje svetlosti.

U prvoj istraživačkoj fazi (1907-1915) srpski impresionizam je pokrenuo mnoge ideje ali nema jedinstven stil ni zajedničku teorijsku osnovu.Istraživački duh najizraženiji je kod Nadežde i Mališe.Dalji razvoj presekli su balkanski i prvi svetski rat.

U II fazi (1915-20) ova istraživanja su usmerena ka poetskoj viziji prirode i lirskom isećanju života.

Kosta Miličević –studirao 13 godina, Kutlikova škola, Minhen, Ažbe, škola Marka Murata oslikao ikonostas u Železniku, u školskom periodu tamna paleta i sumorna atmosfera. Beogradski predeo pomogao mu je da izađe iz okvira školskog programa. Njegova slika postaje svežija u boji. Slušao je o Parizu ali mu je on bio neostvareni san. On sam savlađuje ono što su drugi dobili u školi ili na putovanjima. Predeli oko Savinačke crkve – tamo se okupljaju slikari koji rade u pleneru. U predelima sa Savinca on je osvario impresionističku sliku. U isto vreme promene i u portretima. Razvija poseban način polaganja poteza, “mreža mrlja”. Ovaj neobičan fleckmalerei vezan je sa jedne strane za Nemačku, sa druge za domaću atmosferu, potez plenerista i luminista. Lirski doživljaj prirode, potpunu ravnoteži između svetlosti, boje i forme dostiže na Krfu, poslednjem periodu njegovog stvaralaštva. Pejzaži sa Krfa srećno završavaju proces afirmacije svetlosti započet 1912. i 1913. predelima sa Savinca.

Milan Milovanović – prođao kroz 5 umetničkih škola, 2 akademije, imao 10 učitelja, štićenik Mihajla Valtrovića, Minhen Ažbe, Pariz posle toga. Tamo je pažljivo islikavao školske studije i sa čežnjom gledao u slike impresionista. Ostao je hladnokrvan prema ovim eksperimetnima. Akademski period zaključuju dva ciklusa iz 1906. – portreti i pariski predeli. U prvom se oprostio od školovanja, u drugom stvorio osnove svog daljeg razvitka. Vraća se u BG 1906 i nastavlja da razvija sklonost prema poetskom impresionizmu, vidljivom već u pariskim pejzažima. Ministarstvo prosvete ga šalje da obiđe i prouči srednjevekovne spomenike u Makedoniji. U dva maha 1907 i 1909 obilazio manastire po Srbiji i Makedoniji i Hilandar. Idući ka jugu njegova paleta postaje svetlija a impresionistička organizacija zrelija. Most cara Dušana u Skoplju (1907) – ovom slikom počinje hilandarski period, programska slika. On je brzo savladao impresionističku koncepciju. Optičko mešanje boja pojavilo se u Srbiji sa velikim zakašnjenjem tek u njegovoj Manasiji, urađenoj pointilističkom tehnikom. Negativno je ocenio jugosovensku umetničku saradnju. Zanosio se mišlju o osnivanju “srpske nacionalne grupe”. U ratovima je slikao portrete vojnika i oficira. Upućen je na oporavak u Italiju gde počinje blistavno doba njegove umetnosti. Tu se sliva sve što je godinama učio, boravak na Kapriju je najvažniji. Treperenje svetlosti se ravnomerno prenosi i u dubinu slike, ne ostaje na dvodimenzionalnoj površini kao ranije. Kasnije boravi u Dubrovniku. Prestao je da slika. Najizrazitiji srpski impresionistički slikar.

Prva i druga faza u razvoju srpskog imresionizma, istraživačka i klasična, od 1907 do 1920.

Prvoj pripada Nadežda i Glišić, Milovanovićev hilandarski i Miličevićev beogradski periodDrugoj slike sa Krfa, Kaprija i Dubrovnika. Prvu fazu prožima duh secesije, i to romantičarski, antiistorisjki i antiklasični talas.I pored razlika obe faze su jedne celina – napor da se naslika sunčeva svetlost i da ona postane samostalna realnost slike.

Posle 1920 impresionizam postaje uporište konzervativizmu, akademizacija impresionizma.

4