lukim stori long pes 9 dadae i nupela gavana...

24
Aja Potabe i raitim PALAMEN i makim Memba bilong Kabwum, Bob Dadae, i kamap namba 10 Gavana Jeneral bilong Papua Niugini. Taim bilong Gavana Jen- eral Sir Michael Ogio i pinis na long kisim ples bilong em, Palamen i makim Mista Dadae long Trinde long dis- pela wik. Mista Dadae wantaim pas- taim memba bilong Nawaeb, Timothy Bonga na pastaim deputi praim minista na biknem PNG Difens Fos ami komanda, Edward Diro, i bin resis long kamap Gavana Jen- eral bihain long taim bilong Sir Michael i pinis. Mista Dadae i kisim 55 vot na Mista Bonga i kisim 36 vot taim ol memba bilong Palamen i vot long makim nupela Gavana Jeneral. Long namba wan raun, Mista Dadae i bin kisim 44 vot, Mista Bonga i bin kisim 26 vot na Mista Diro i bin kisim 20 vot. Ol i rausim Mista Diro i go aut long resis, na larim tu- pela biknem lida bilong Mo- robe yet i resis. Mista Dadae, husat i memba bilong Peoples’ Na- tional Congress (PNC) pati bilong Praim Minista Peter O’Neill, i win bihain long 55 memba i votim em. Mista Dadae em i bin stap olsem memba bilong Kab- wum long 15 yia. Ol pipel bilong Kabwum i bin votim em i kamap memba long yia 2002 i kam inap 2012. Long yia 2002, em i bin kamap memba aninit long United Party. Long yia 2007, em i bin winim gen sia bi- long Kabwum aninit long United Party we em i bin stap deputi pati lida. Long Ogas 29, 2007, pas- taim Somare-Temu Gavman i bin makim em i kamap Difens Minista i kam inap Ogas 2, 2011 taim Praim Minista Peter O’Neill i bin kisim ples bilong Sir Michael Somare. Long yia 2012, Mista Dadae i bin ran long ileksen aninit long PNC Pati bilong Praim Minista O’Neill, na em i bin winim gen sia bilong Kabwum long namba tri taim. Mista Dadae bai nau kamap namba 10 Gavana Jeneral bilong PNG. Isu Namba 2211 Februeri 2 - 8, 2017 28 pes K1 tasol Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! New Bishop for Kerema Diocese lukim stori long pes 9 Issue 134, February 2017 P9,10,19 na 20 Dadae i nupela Gavana Jeneral Nem (Bonde–Dai) Taim bilong ol i stap long opis Stat Wok Lusim Wok No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Sir John Guise (1914–1991) Sir Tore Lokoloko (1930–2013) Sir Kingsford Dibela (1932–2002) Sir Ignatius Kilage (1941–1989) Sir Serei Eri (1936–1993) Sir Wiwa Korowi (1948–) Sir Silas Atopare (1951–) Sir Paulias Matane (1931–) Sir Michael Ogio (1942–) 6 Septemba 1975 1 Mas 1977 1 Mas 1983 1 Mas 1989 27 Februari 1990 18 Novemba 1991 20 Novemba 1997 29 Jun 2004 25 Februari 2011 1 Mas 1977 1 Mas 1983 1 Mas 1989 31 Desemba 1989 4 Oktoba 1991 20 Novemba 1997 20 Novemba 2003 13 Desemba 2010 1 Februari 2017 Minista bilong Wok na memba bilong Imbonggu, Francis Awesa i tok amamas long nupela Gavana Jenerel bilong Papua Niugini Bob Dadae memba bilong Kabwum long Morobe provins. Poto Nicky Bernard.

Upload: others

Post on 14-Oct-2020

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

Aja Potabe i raitim

PALAMEN i makim Membabilong Kabwum, Bob Dadae,i kamap namba 10 GavanaJeneral bilong Papua Niugini.

Taim bilong Gavana Jen-eral Sir Michael Ogio i pinisna long kisim ples bilongem, Palamen i makim MistaDadae long Trinde long dis-pela wik.

Mista Dadae wantaim pas-taim memba bilong Nawaeb,Timothy Bonga na pastaimdeputi praim minista nabiknem PNG Difens Fos amikomanda, Edward Diro, i binresis long kamap Gavana Jen-eral bihain long taim bilongSir Michael i pinis.

Mista Dadae i kisim 55 votna Mista Bonga i kisim 36vot taim ol memba bilong

Palamen i vot long makimnupela Gavana Jeneral.

Long namba wan raun,Mista Dadae i bin kisim 44vot, Mista Bonga i bin kisim26 vot na Mista Diro i binkisim 20 vot.

Ol i rausim Mista Diro i goaut long resis, na larim tu-pela biknem lida bilong Mo-robe yet i resis.

Mista Dadae, husat imemba bilong Peoples’ Na-tional Congress (PNC) patibilong Praim Minista PeterO’Neill, i win bihain long 55memba i votim em.

Mista Dadae em i bin stapolsem memba bilong Kab-wum long 15 yia.

Ol pipel bilong Kabwum ibin votim em i kamapmemba long yia 2002 i kaminap 2012.

Long yia 2002, em i binkamap memba aninit longUnited Party. Long yia 2007,em i bin winim gen sia bi-long Kabwum aninit longUnited Party we em i binstap deputi pati lida.

Long Ogas 29, 2007, pas-taim Somare-Temu Gavmani bin makim em i kamapDifens Minista i kam inapOgas 2, 2011 taim PraimMinista Peter O’Neill i binkisim ples bilong Sir MichaelSomare.

Long yia 2012, Mista Dadaei bin ran long ileksen aninitlong PNC Pati bilong PraimMinista O’Neill, na em i binwinim gen sia bilong Kabwumlong namba tri taim.

Mista Dadae bai naukamap namba 10 GavanaJeneral bilong PNG.

Isu Namba 2211 Februeri 2 - 8, 2017 28 pes K1 tasol

WantokNiuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

New Bishop for Kerema Diocese

lukim stori long pes 9

Issue 134, February 2017

P9,10,19 na 20

Dadae i nupela Gavana Jeneral

Nem(Bonde–Dai)

Taim bilong ol i stap long opis

Stat Wok Lusim WokNo

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Sir John Guise(1914–1991)

Sir Tore Lokoloko(1930–2013)

Sir Kingsford Dibela(1932–2002)

Sir Ignatius Kilage(1941–1989)Sir Serei Eri

(1936–1993)Sir Wiwa Korowi

(1948–)Sir Silas Atopare

(1951–)Sir Paulias Matane

(1931–)Sir Michael Ogio

(1942–)

6 Septemba 1975

1 Mas 1977

1 Mas 1983

1 Mas 1989

27 Februari 1990

18 Novemba 1991

20 Novemba 1997

29 Jun 2004

25 Februari 2011

1 Mas 1977

1 Mas 1983

1 Mas 1989

31 Desemba 1989

4 Oktoba 1991

20 Novemba 1997

20 Novemba 2003

13 Desemba 2010

1 Februari 2017Minista bilong Wok na memba bilong Imbonggu, Francis Awesa i tok amamaslong nupela Gavana Jenerel bilong Papua Niugini Bob Dadae memba bilongKabwum long Morobe provins. Poto Nicky Bernard.

Page 2: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

P2 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 parlamentnius

Basil: StretimWau-Bulolo haiwe

Aja Potabe i raitim

GAVMAN i mas stretimWau-Bulolo haiwe long Mo-robe Provins, Memba bi-long Bulolo, Sam Basil, i tok.

Mista Basil i mekim dis-pela toktok long Palamenlong las wik Fraide taim emi lukim olsem dispela nambawan rot long ples bilong emi bagarap.

“Dispela rot i bagarap nami laikim Minista bilongWoks long tokim Woks Di-patmen long kirapim gen,”Mista Basil i tok.

Em i mekim dispela toktoklong Palamen long las wik.

Mista Basil i tok Yangalimuseksen bilong Wau-Bulolohaiwe i bagarap na em i nidimwok mentenens hariap.

“Long Timini na Mare, brisi bagarap. Mi askim Ministabilong Woks long askim olwokman bilong Woks Dipat-men long stretim dispela rotna bris.

Mista Basil, husat i deputilida bilong oposisen, i tokWau-Bulolo haiwe em inamba wan rot bilong dis-

pela kantri na gavman i masluksave long dispela.

“Yumi gat Zenag kakarukfam. Kopi i save kam longMenyama. Wafi na Golpugol projek em i tupelanamba wan invesmen.

“Hidden Valley gol mainem i wanpela wol klas golmain we gavman i save kisimbikpela mani long takis.

“Planti manmeri tu i woklong dispela gol main, naplanti famili i save kisimbenefit long dispela main,”Mista Basil i tok.

Em i tok ol PMV kar i woklong kisim bikpela taim longdispela rot, na rot i nidimmentenens.

Minista bilong Woks na Im-plementesen, Francis Awesa,i tok Wau-Bulolo haiwe em iwanpela haiwe na nesenelrot insait long kantri.

Mista Awesa i tok PNG igat 16 nesenel haiwe na rotna dispela em ol namba wanrot we ikonomi bilong kantrii save ran long en.

“Wau-Bulolo Haiwe em iwanpela nesenel haiwe. Dis-pela rot i save helpim ol

manmeri bilong yumi longples, na helpim ol investana bikpela maining kampanilong mekim bisnis na ki-rapim ikonomi,” MistaAwesa i tok.

Em i tok gavman bai givimK20 milien long wan wan yiai go inap tripela yia longmekim ol mentenens wok naapgretim Wau-Bulolo haiwe.

“Stat long 9-mile i go inapBulolo, dispela mani bai golong mekim mentenens wok.Kebinet i givim tok orait pinis.

“Namba wan fanding baigo long Harmony Gold Min-ing kampani. Ol bai holimdispela mani na mekimmentenens wok.

“K500, 000 em i nambawan mani bai mipela i givimlong Harmony long mekimdispela wok mentenens longrot,” Mista Awesa i tok.

Harmony Gold Mining emi opereta bilong Hidden Val-ley gol maining. Wafi naGolpu maining projek tu istap long han bilong ol.

Dispela ol maining projekem ol namba wan projek longhelpim ikonomi bilong kantri.

Gavman helpim refuji

long statim nupela laip

GAVMAN bilong PNG i woklong mekim ol wok aninitlong agrimen long helpim olrefuji long Manus Ailan.

Minista bilong Foren Afes,Ribink Pato, i tok sampelarefuji i kam aut pinis long Ri-jonal Prosesing Senta longManus na ol i stap long PotMosbi na Lae.

Mista Pato i tok gavman iwok long helpim ol longpainim wok, statim nupelalaip na stap long PNG.

“Mipela i no kisim sam-pela moa refuji i kam insait,tasol mipela i wok long pros-esim ol lain husat i stap pinislong Manus.

“Ol refuji i stap fri long

Manus, tasol mipela i les longol i brukim lo na mekim olsamting long laik bilong ol yet.

“Yes, Suprim Kot i tok dis-pela agrimen bilong kisim olrefuji i kam insait na prosesimol insait long kantri em i iligel.

“Gavman i wanbel longdispela desisen bilong kot.Mipela i redi long pasim dis-pela prosesing senta na naumipela i wok long mekim olwok long rausim ol refuji ikam aut.

“Ol lain husat i laik staplong PNG, ol i ken painimwok na statim nupela laip.Sapos ol i les, ol i ken go longsampela kantri long laik bi-long ol yet.

“Tasol gavman i bihainimtoktok bilong Suprim Kot nai wok long mekim ol samtinglong rausim ol refuji napasim Manus ditensensenta,” Mista Pato i tok.

Em i autim dispela toktokbihain long sampela mun igo pinis taim Suprim Kot ibin tokim gavman bilongAustralia na PNG long pasimdispela senta long Manus.

Memba bilong Rabaul,Dokta Allan Marat, i binaskim Mista Pato long laswik long Palamen long tokaut long wanem samting ikamap long Manus Ailan bi-hain long Suprim Kot i pasimdispela ditensen senta.

Ol kampani bai helpim

gavman long kirapim rotAja Potabe i raitim

ANINIT long wanpela nupelapraivet pablik patnasip(PPP) program , ol bikpelakampani long maining na oilna ges indastri bai helpimgavman long kirapim ol ne-senel haiwe na ol rot insaitlong kantri.

Praim Minista PeterO’Neill i tok dispela em iwanpela gutpela programwe dispela bai lukim olbikpela kampani olsem OilSearch, ExxonMobil, Ok TediMaining, na Barrick Niugini ihelpim Dipatmen ov Wokswantaim ol mentenens woklong ol nesenel haiwe.

Mista O’Neill i autim dis-pela toktok long Palamenlong las wik.

“Mi amamas long tokautolsem sampela ol bikpela in-vesta insait ong kantri baihelpim yumi long kirapimrot na bris bilong yumi longkantri.

“ExxonMobil na Oil Search

i wanbel long apim takiskredit skim (TCS) na aninitlong dispela program, tu-pela kampani bai helpim Ne-senel Gavman long mekimol mentenens wok na apgre-tim Hailans Haiwe.

“Barrick Niugini, operetabilong Porgera Gol Main iwanbel long kam insait longdispela program na helpimgavman.

“Dispela ol kampani i saveyusim Hailans Haiwe. Olsaplai bilong ol i save yusimdispela rot na go long wanwan projek eria bilong ol.

“Mipela i luksave olsemdivelopa bilong Hidden Val-ley gol main tu bai kam in-sait long dispela program nahelpim Woks Dipatmen longmekim ol rot mentenenslong Wau-Bulolo haiwe.

“Ok Tedi Main i ken yusimTCS mani long helpim olmanmeri bilong Telefominna Tabubil, na pinisim rotkonstraksen bilong joinimdispela tupela taun long

Westen na Wes Sepikprovins,” Mista O’Neill i tok.

Mista O’Neill i tok kebineti wanbel long dispela pro-gram na patnasip namellong gavman na ol bikpelainvesta insait kantri.

Mista O’Neill i bin autimdispela toktok taim em i laikbekim askim bilong Membabilong Telefomin, SolanMirisim, husat i bin askimem long wanem taim gav-man bai givim mani longkontrakta long pinisim kon-straksen wok bilong Tabubil-Telefomin rot.

Gavman i bin statim dis-pela nupela rot projek longyia 2012 na ol i bin plen longpinisim dispela rot long yia2017 tasol kontraksen wok ino bihainim dispela plen.

Mista O’Neill i luksaveolsem dispela rot em inamba wan rot bilong kantrina i nidim gavman na kam-pani wantaim long pinisimprojek aninit long dispelapatnasip.

Givim sampela pawa i go long gavana

Aja Potabe i raitim

NESENEL Gavman mas givimsampela pawa i go long olgavana bilong ol wan wanprovins long mekim wok bi-long tuisen fi fri (TFF) eduke-sen polisi i kamap isi.

Memba bilong Sinasina-Yongomugl, Kerenga Kua, itok Nesenel Gavman i masgivim sampela pawa long olgavana long provins longwokbung wantaim ol skul naedukesen ejensi.

Mista Kua i tok nesenelgavman aninit long wanpelaminista bilong Edukesen baihat long mekim olgeta wokbilong givim skul fi na sekimol skul.

Mista Kua i mekim dispelatoktok long Palamen taimMinista bilong Edukesen,Nick Kuman, i tok aut olsemEdukesen Dipatmen i woklong mekim planti wok longskelim TFF mani i go longwan wan skul.

“Ol gavana na wan wanmemba i save hamas skul istap insait long provins nadistrik bilong ol. Ol i savewanem skul i wok longsasim projek fi o tokim olsumatin na papamama long

baim kain kain fi long putimol pikinini long skul,” MistaKua i tok.

Em i tok Nesenel Gavman imas tingting long yusim ol ga-vana na open memba bilongwan wan distrik na helpimwok bilong nesenel gavman.

Mista Kuman i askim ol pa-pamama na ol manmeri longtokaut sapos sampela skul isasim kain kain skul fi mani.

“Gavman bai baim skul fibilong olgeta sumatin longkantri. Mipela i salim K75milien i go insait long benk.

“Ol lain long benk baibrukim na skelim dispela manii go long wan wan akaun bi-long ol skul insait long kantri,”Mista Kuman i tok.

Mista Kuman i askim olskul long stopim pasin bi-long askim ol papamama nasumatin long baim kain kainekstra fi olsem projek fi.

Em i tok gavman i baimskul fi bilong olgeta skul nadispela i no nidim mani bi-long ol papamama.

“Long namba wan taimlong dispela kantri, mipela ihelpim ol papamama.Mipela i baim skul fi bilongol pikinini bilong yumi longdispela kantri.

“Mi laik askim olgeta skuli no ken sasim kain kain fi.Gavman i baim olgetamani,” Mista Kuman i tok.

Long wankain taim,memba bilong Usino Bundi,Anton Yagama, i askimMista Kuman sapos Eduke-sen Dipatmen i gat sampelapolisi o lo long mekim savelong ol skul husat i sasim ek-stra fi long ol papamama.

“Mi laik askim saposEdukesen Dipatmen i gatsampela kain lo long sasimol skul na bod na menesmenwantaim het tisa bilong skulsapos ol i sakim dispela tok-tok bilong gavman na sasimekstra fi olsem projek fi,”Mista Yagama i tok.

Mista Kuman i bekim natok: “Wok bilong mipela istap aninit long EdukesenEkt. Dispela lo i karamapimolgeta wok bilong dipatmen,na Tising Sevis Ekt i lukautimwok bilong ol tisa.”

Em i tok gavman i laikimol skul na bod na menes-men long harim na bihainimtoktok.

“Toktok i kam long gavmanem i mas go insait long ia bi-long ol bos bilong wan wanskul,” Mista Kuman i tok.

Lida bilong Gavman Bisnis na Minista bilong Fainens wantaim ol narapela memba i wokabautgo insait long semba taim palamen i sindaun long namba 2 wik long Tunde. Poto Nicky Bernard.

Page 3: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

nius Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P3

Tupela minista laik wokim nevi beis longwe long solwaraAja Potabe i raitim

TUPELA senia gavman min-ista husat i go pas long ki-rapim nupela beis bilong PNGDifens Fos nevi i laik kama-pim dispela beis antap longgraun na i no long solwara.

Memba bilong Kavieng,Ben Micah, i tok Minista bi-long Pablik Entraprais na StetInvestmen, William Duma, naMinista bilong Difens, Dokta

Fabian Pok, i laik mekim nu-pela neval beis bilong PNGDFlong graun long Manu Manulong Sentral Provins.

Mista Micah, husat i pas-taim Minista bilong PablikEntaprais na Stet Invest-men, i tok tupela minista itokim Kumul ConsolidatedHoldings Limited (KCH) longsalim K46.6 milien i go insaitlong benk akaun bilongKurkuramb Estates Limited.

Namel long las yia Krismasna Nupela Yia long dispelayia, KCH i bin salim K46.6 mi-lien i go insait long benkakaun bilong Kukuramb Es-tates Limited long KinaBenk, Mista Micah i tok.

Em i tok Mista Duma iyusim pinis klostu long K15milien long dispela mani naem i no baim dispela graunlong kirapim nupela beis bi-long PNGDF Nevi.

Mista Micah i askim PraimMinista Peter O’Neill longTunde long Palamen saposem i save olsem MinistaDuma, husat i wanpela seniakebinet minista long gav-man bilong em, i laik kisimdispela mani na salim i go in-sait long benk akaun bilongpraivet kampani.

“Tupela i laik baim graun10 kilomita longwe long sol-wara. Neval beis i save stap

arere long solwara tasol tu-pela i laik putim long graun,na salim dispela bikpelamani bilong pipel i go insaitlong akaun bilong privetkampani,” Mista Micah i tok.

Em tok Kukuramb em inem bilong wanpela liklikwara ran long Mt Hagen.

Mista Micah i tok olgetaadres na pos opis bokis bilongKukuramb Estate Limited emwankain olsem bilong nara-

pela praivet kampani, KopanaInvestments Limited.

Mista Micah i askim PraimMinista O’Neill long rausimMista Duma long kebinet nasalim em i go long Ombuds-man Komisin.

Mista Duma em yet i nobin kam long Palamen longTunde long dispela wik.

Difens Minista Dokta Pok ibin stap long Palamen na emi bin givim sait stori bilong em.

Ekting Spika bilong Palamen John Simon wantaim Klak naol wok i redi long go insait long semba. Poto Nicky Bernard

PM: Wok painimaut bai kamap PRAIM Minista Peter O’Neilli harim pinis wanem samt-ing i kamap long K46.6 mi-lien Kumul ConsolidatedHoldings Limited (KCH) i laikyusim long baim nupelagraun long muvim nevi beisbilong PNG Difens Fos.

Mista O’Neill i tok em itokim Polis Komisina GariBaki na Sif Seketeri Isaac Lu-pari long kamapim wanpelakomisin ov inkwairi longmekim wok painimaut i go in-sait long olsem wanem KCH iyusim dispela mani longwokim nupela neval beis.

Em i mekim dispela toktoklong Palamen long Tundelong dispela wik taim em ibekim askim bilong membabilong Kavieng, Ben Micah.

Mista Micah, husat i pas-taim Minista bilong Pablik En-taprais na Stet Invesmen, i tokKCH i bin salim dispela mani igo insait long akaun bilongwanpela praivet kampani.

Mista Micah i bin askimsapos Praim Minista i savelong wanpela paul pilai i woklong kamap long KCH, weKCH i givim K46.6 milien i golong wanpela kampani ol ikolim Kurkuramb EstatesLimited, tasol ol i no kisim tai-tel bilong dispela graun yet.

Aninit long plen bilongPNGDF na KCH, dispela 867hekta graun long Manu-manu bai kamap nupelabeis bilong PNGDF nevi.

Mista O’Neill i tok em iharim dispela stori pinis na

em i tokim benk long pasimbenk akaun bilong Kurku-ramb Estates Limited.

“Mi harim dispela toktokpinis. Siaman bilong KCH,Paul Nerau, i tokim mi pinisna mi stopim benk longrausim mani long akaun bi-long dispela kampani.

“Dispela wok painimaut iwok long go het yet. Mistopim benk long no kenlarim wanpela man o meri irausim mani long akaun bi-long dispela kampani.

“Ol i no bihainim NEC de-sisen na mi tokim Sif Seketerina Polis Komisina long statimwok painimaut. Bai mipela ipinisim dispela wok painimaut na givim ripot longpipel,” Mista O’Neill i tok.

Duma: Mi bihainim NEC desisenAja Potabe i raitim

MINISTA bilong Pablik En-taprais na Stet Investmen,William Duma, i tokim Pala-men olsem em i no mekimwanpela paul pasin longbaim graun long Manumanulong Sentral Provins longwokim nupela nevi beis bi-long PNG Difens Fos.

Long Trinde long dispelawik, Mista Duma i kliaimtoktok bilong em yet longdispela bikpela toktok wememba bilong Kavieng, BenMicah wantaim ol memba

bilong Oposisen, i binmekim long Palamen longTunde long dispela wik.

Mista Micah i bin tokMista Duma i bin laik longmekim paul pasin na kisimK46.6 milien bilong KumulConsolidated Holdings Lim-ited (KCH), tasol MistaDuma i tok olgeta samtingem i mekim long baim dis-pela graun long Manumanui bihainim NEC desisen.

KCH i bin laik long baimgraun long dispela manimak long wokim nupela beisbilong PNGDF nevi.

“Mi bin kisim ples bilongpastaim minista bilong Pab-lik Entaprais na Stet Invest-men, Ben Micah.

“Dispela plen bilong muvimLancron Naval Beis na muvimi go long Manumanu em iplen bilong Mista Micah yet.

“Lakatoi Siti projek tu plenbilong Mista Micah yet. Mi bi-hainim plen bilong em, na mibihainim ol disisen bilong gav-man long baim dispela graun.

“I no mi yet i bin mekimdispela desisen. Ol bodmemba bilong KCH i mekimdesisen.

“KCH, Dipatmen ov Difensna Lens Dipatmen i bin wok-bung long mekim dispelawok. Ol i bihainim lo na olstretpela proses long mekimsamting.

“Na Stet Solisita i bingivim edvais long KCH olsemdispela trenseksen em iorait, no gat wanpela paulpilai i kamap long dispela,”Mista Duma i tok.

Mista Duma I tok ol mitingminit bilong KCH bai soimples klia olsem ol bod membabilong KCH i wanbel longbaim 867 hekta bilong graun

long Manumanu long wokimnupela beis bilong nevi.

“Tripela gavman dipat-men na stet ejensi i bin wok-bung wantaim long mekimdispela. Na ol loya bilonggavman na loya bilong KCH ibin witnesim,” em i tok.

Long sait bilong dispelakampani, Kurkuramb EstatesLimite, Mista Duma, i tok emi no kampani bilong em.

“Mi no seaholda bilongdispela kampani. IPA rekot isoim ples klia olsem mi nowanpela dairekta o sea-holda bilong dispela kam-

pani,” em i tok. Em i tok KCH i bihainim

desisen bilong bod na edvaisbilong Stet Solisita longbaim dispela graun.

Mista Duma i soim olgetakopi bilong NEC desisen,olmiting minit, kampani ek-strek long IPA, na arapelaevidens long Palamen.

Em i askim ol memba longlukim na sekim sapos dis-pela em i tru o no gat.

“Olgeta samting em miputim long hia. Mi no binmekim wanpela paul pasin,”Mista Duma i tok.

Page 4: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

Paul Zuvani i raitim

INAP olsem 2.2 milien suma-tin long elementeri, praimeri,sekendari na ol teknikel voke-senel skul i statim skul gen bilong dispela yia.

Dispela i bikpela nambana i bihainim tingting bilonggavman long lukim ol man-meri bilong kantri i gat savebilong rit na rait.

Moa yet Gavman i givimmani olsem ol papamama ino ken baim skul fi.

Tasol hevi em Gavman ino save givim mani longtaim na i no save givim manilong mani mak ol skul iaskim long em.

Dispela i givim hevi long olskul long wok bilong ol.

Long dispela as sampelaskul i tok long sasim fi maskiem i oda bilong Gavmanlong ol skul long no kenmekim olsem.

John Tomokai, het tisa bi-long Brahman SekenderiSkul long Bundi, Madang itok ol bai sasim ol fi olsemK100 long ol Gred 9 na 10sumatin na K200 long olGred 11 na 12 sumatin.

Em i tok i tru gavman i tok

em bai baim ol skul fi tasolplanti taim dispela mani i nosave kamap long taim o i nosave kamap tru.

Em i tok tiusen fi fri (TFF)mani gavman i givim longleit las yia i bilong las yia i bi-long las yia. Em i tok givimmani leit i mekim ol sumatinwe i mas yusim dispela manii abrus long kisim gutpelasevis long mani.

“Mipela bai sasim olmanki long sampela mani,”Tomokai i tok.

“Dispela em bikos manigavman i givim planti taim ino inap o i no save kamaplong mipela.

“Mipela i nidim mani longmekim wok bilong mipela.”

Wankain toktok em skulsiaman bilong St IgnatiusSekenderi Skul, Aitape longWes Sepik Fran Evans i tokol bai sasim fi bikos manigavman i promis i no savekamap long taim.

Em i tok planti taim ol iharim tok bilong gavmantasol bihain painim hat bikosno gat mani bilong ol longmekim wok.

Long dispela as ol baisasim fi bilong sapotim wok

bilong ol.Hevi bilong mani i mekim

sampela skul i pas bipo longtaim bilong ol skul i pas tru.

Tasol Edukesen Minista naSeketeri long dispela wik i tokstrong olsem ol skul i no kensasim wanpela fi o rausim olsumatin sapos ol i no baim fi.

Edukesen Minista NickKuman i tok olgeta skul we istap aninit long gavman naol ejensi skul we i save kisimhelpim long gavman i no kensasim fi long ol papamamana skul mangi.

Em i tok olgeta fi maski emskul fi, projek fi o skul leningna tis metiriel fi em ol skul i

no ken sasim wanpela fi.Em i tok dispela em bikos

olgeta dispela fi em tiusen fifri (TFF) polisi bilong gavmanwe em i givim K602 milien ikaramapim olgeta dispela fi.K75 milien em i givim pinis.

Em i tok Nesenel EkseketivKaunsil (NEC) disisen namba25 bilong 2016 i stap yet we itok ol skul i no ken sasim wan-pela fi long ol papamama.

“Ol skul bod na edmin-istresen i mas holim na bi-hainim dispela NesenelEkseketiv Kaunsil disisen weem i disisen bilong gavman itraim long strongim tiusen fifri polisi,” Kuman i tok.

P4 Wantok Februeri 2 - 8, 2017, 2017 nius

Yu gat RaitLong Skul

Tony Sapan i raitim

Siaman bilong Lihir Mainingeria len ona na asosiesen(LMALA), Mista James Lake-tan i tokim ol sumatin longgreduesen bung bilong SenJoseph Likambai Elemen-tari Skul long Putput 2olsem ol i gat rait long i golong skul tasol wanem weiol i ken winim dispela idipen long we ol i laik kisimdispela save.

Toktok long namba 12greduesen bilong skul, MistaLaketan i tok bai ol i kamap

olsem wanem long bihaintaim i stap long han bilong olyet tasol em i strongim ollong yusim gut sans bilongkisim save.

Edukesen Kodineta bilongLihir, Josephine Warmanai itokim skul bod ov menes-men olsem ol i pawa hausbilong skul.

Em i tokim ol olsem ol istap long strongim ol tisa,sumatin na ol lain olsem oltingting ol i mekim longranim skul i mas bilonghelpim ol sumatin long kisimgutpela mak long skul.

Inspekta: Tisa mas wok hatPaulus Tali i raitim

OL tisa i mas wok gut nawok stret, Steven Merpe,nupela skul inspekta longTewai-Siassi, Morobe i tok.

Merpe i mekim dispelatok long taim em i kisim nu-pela opis bilong em long dis-pela yia.

Em i tok long longpelataim nem bilong Tewai-Siassi long sait bilong eduke-sen i no bin kamap na em ilaikim senis long nupela yia.

Em i laik no gat tisa i maskamap bihain o leit longwok, i mas kamapim gutpelawok buk, i dres gut, no ken

kaikai buai na smok insaitlong klas na no ken raunnating.

Em i laik bai ol i mas bi-hainim lo bilong tis naskulim gut ol pikinini.

Inspekta Merpe i tok em iamamas olsem i bin gatsampela liklik senis i kamaplong taim bipo inspektaJimmy Manekuai i stap tasoli laikim bai moa senis i maskamap long nau taim em istap inspekta.

Em i tok sampela olsumatin bilong ol i bin wokgut we ol i go moa long skulbilong ol na mekim Gred 11long ol skul olsem Bumay-

ong Sekenderi skul, Drega-hafen Sekenderi skul naWawin Nesenel Haiskul longMorobe yet.

“Long dispela as, ol tisalong Siassi na Wasu i maswok hat long skulim gut olsumatin,” Merpe i tok.

“Olgeta aua na minit em imani, olsem na ol i mas wokstret long kisim pe bilong ol.

“Taim ol i wok gut olpikinini tu bai senis longpasin na kisim gut save longstretim sindaun bilong ol.”

Em i tok distrik i gat 19praimeri skul tasol planti taimol inspekta i no save go raunlong sekim ol skul na ol tisa.

Em i tok dispela i wanpelaas bilong ol tisa i no wok gutna i lukim tu standet na gretbilong ol sumatin i go daun.

“Nau long dispela nupelayia yu husat tisa i laik stap imas wok hat na wok gut.Husat tisa i no laik wok hat imas go aut long sistem nau.”

Merpei bilong plesGasam long Siassi ailan.Long tupela yia i go pinis emi bin go long yunivesiti bi-long Goroka (UOG).

Em i bin tisa moa long 21krismas na i bin stap het tisalong sampela skul long dis-trik bipo long divisen imakim em kamap inspekta.

Lida meri toktoklong gan laisensWANPELA meri lida bilongBogenvil i singaut long gav-man i mas putim ai gut longol samting bilong pait i stapyet long han bilong ol pipel.

Dairekta bilong lokal NGOgrup, Leitana Nehan WimensDivelopmen Ejensi, HelenHakena i tok ol samting bi-long pait i ken bagarapimgutpela sindaun na sekyuritilong taim ol i redi longkamapim Referendam.

Misis Hakena em i wan-pela memba bilong SmallArms Action Group long Pasi-fik Rijon. Em i tok ol dispelalain husat i holim ol gan i masrejista o sapos nogat bai imas gat sas long holim ol dis-pela samting bilong pait.

Em i tok PNG na Bogenviltu i wari long taim ol gan istap long han bilong komyu-niti bikos em inap longkamapim hevi na bagarapimlaip bilong ol pipel.

Em i tok em tu i wanpelamama na Bogenvil Gavman imas kamapim yet Weapons

Disposal Program bilongrausim ol samting bilong paitinsait long komyuniti.

Misis Hakena i tok ol dis-pela gan ol pipel i yusimtude em ol gan ol i bin yusimlong taim bilong kraisis na ol i no bin givim long taim bilong rausim ol gan long2000.

Misis Hakena i tok tu olsemABG i mas tingting tu longboda kontrol namel long Bo-genvil na ol provins i stapklostu long wanem ol gan iken go kam namel long ol.

Em i tok pasin bilong salimbuai i go kam tu i pas wan-taim ol samting bilong paitolsem ol gan.

Em i askim ABG longstrongim yet program bi-long rausim ol gan na rejistanem bilong ol lain husat iholim ol gan.

Em i askim tu ol divelop-men patna long toktok longsekyuriti na wok bung wan-taim long kamapim gutpelasindaun long Bogenvil.

Tisa: Skul bai sasim fi yet

Boroko Salvation Army elementeri tisa i redim sampela ele-menteri sumatin bipo long ol i go long klas. Poto: Paul Zuvani

Papa-mama i mas helpim sumatin

Tony Sapan i raitim

OL i tokim ol papamama naol lain bilong ol sumatin longSen Joseph Likambai Eli-mentari skul long Putput 2olsem ol i namba wan tisabilong ol pikinini bilong olem ol i go long skul.

Ol i tokim ol long namba12 greduesen bilong skulolsem sapos ol i no helpimol pikinini bilong ol bai i noken ting bai ol i kamap gutlong skul.

Memba bilong Wod 2 in-sait long Nimamar RuralLokal Level Gavman SpeselPepos Autoriti (NRLLGSPA),Mista Paul Miatkiah taim itok olsem elementri skul istat bilong longpela wok-abaut ol i mas mekim sin-gaut long 22 sumatin longskul gut.

Bruno Junalien makim sia-man bilong Edukesen insaitlong NRLLGSPA i singautlong ol papamama long wokwantaim bilong gutpela bi-

long skul.Mista Junalien i tokim dis-

pela bung olsem NRLLGSPAbai i putim moa i go long El-ementeri edukesen long2017 bikos em i stat bilongedukesen sistem.

Namba 12 greduesen bi-long skul i kamap long taimol i opim opening bilong nu-pela dabol klasrum. Kost bi-long en i moa long K324tausen em bai i redi longskul i yusim long stat bilong2017 skul yia.

PM wetim yet ripot bilong NHCAja Potabe i raitim

PRAIM Minista Peter O’Neilli wet yet long wanpela ripotem inap long kisim long op-eresen bilong National Hous-ing Corporation (NHC).

Mista O’Neill i tok em i binaskim wanpela indipendeninvetigesen tim long mekimwok painim aut long sekimwok bilong NHC.

Em i tok em i bin stopimNHC long rausim ol man-meri husat i stap long hausbilong NHC.

Mista O’Neill i autim dis-

pela toktok long Palamenlong las wik taim memba bi-long Goroka, Bire Kimisopa,i askim em long wanemsamting i kamap long NHC.

“Mi no kisim dispela in-dipenden ripot yet. Ol lainbilong mekim ol wok paini-maut i wok long mekim wokyet,” Mista O’Neill i tok.

Mista O’Neill i tok Ministabilong Hausing, Paul Ezekiel,bai mekim wanpela ministe-rial stetmen long Palamenlong kliaim ol samting.

Mista Kimisopa i tok hevibilong haus em i wanpela

bikpela samting long kantri.Em i tok planti manmeri i

no gat wanpela gutpela hauslong slip.

“Ol pablik sevan i no gat gut-pela haus long slip. Olgeta yiagavman i save givim mani longNHC tasol ol i no save mekimsampela nupela samting.

“Ol i no save kirapim nu-pela haus long helpim pipelbilong yumi. Planti samting ino stap stret long NHC,”Mista Kimisopa i tok.

Mista Kimisopa i bin autimdispela toktok long kwestentaim long Palamen.

Page 5: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P5heltnius

PIH Saveman NiusPh: 311 3000 and 799 88000 Website: www.pihpng.com

“I kam long Pacific International Hospital Port Moresby”

The Long-term Importance of Milk Teeth in childrenDr Shegufta Mohammad Dental Consultant – Pacific International Hospital MMed, BDS

“No need to take care of milk teeththey will fall off eventually.”

This is a very common attitude towards milk teeth or pri-mary dentition which is seen all over the world regardlessof culture, nationality, and religion. I take this opportunityto make you aware about the immense importance of eachmilk tooth in the life of children, both in the present and inthe future.

Whenever a child complains about toothache, the parentswant to know if it’s a milk tooth or not. If it’s a permanenttooth they take it more seriously, but milk teeth have theircomplex functions too.

They make the foundation for the permanent teeth to de-velop.

They hold up the positions for the permanent teeth tocome.

Sometimes the untreated infection may affect the upcom-ing tooth bud of the succeeding tooth.

Untreated primary teeth and unhealthy gum of young chil-dren can lead to severe malocclusion.

The shedding time is very important for every young child.Shedding time is the appropriate time for each primarytooth to fall down. It is a very interesting process as all othercomplex processes in the human body. When the perma-

nent tooth has matured and ready to come out inside theoral cavity, simultaneously the root of primary teeth startsto resorb and then the primary teeth show slight to exten-sive mobility. Then it is noticed and extracted.

Often children being curious manually move primary teethbefore their time. In some cases the natural movement isunnoticed and there are cases of retained deciduous (milktooth). Later permanent tooth appears in oral cavity buccalyand lingually which is wrongly positioned and creates panicamong parents. Sometimes these malocclusions create cutsand ulcers in the lip and oral tissues. By visiting a dentistyou can schedule the extraction in appropriate time andavoid these unfortunate consequences.

According to the Office of the Surgeon General of USA,more than 51 million school hours are lost each year to den-tal-related conditions. Help prevent lost school days andembrace the 2-2-2 rule, which I shall come to later in thisarticle!

According to the American Dental Hygienists Association,every dollar spent on preventative dental care could saveyou $8 (25 kina) to $50 (159 kina) in restorative and emer-gency dental treatments and potentially more in additionaltypes of medical treatment. A child should see a paediatricdentist when their first tooth appears, or by his or her firstbirthday.

A child’s oral health can offer clues about his overallhealth.The problems in your child’s mouth can affect therest of his body. Normally the body's natural defences andgood oral hygiene, such as daily brushing and flossing, can

keep the bacteria in the oral cavity under control. If youdon’t remove decay-causing bacteria with daily brushingand flossing, it can lead to cavities or worse, gum disease.

Help keep your child’s teeth healthy by using the 2-2-2 rule:visit your dentist TWO times a year, and brush and flossTWO times a day for TWO whole minutes!

Young babies need attention too. Good oral hygiene and awell-balanced diet are good for them. It’s good for theirteeth and it’s good for their overall well being. And goodhabits start young. So gently clean your baby’s gums afterevery feeding and give your baby healthy foods.

Even though it may be tempting to let your child fall asleepwith a baby bottle in their mouth, don’t. You may not beable to see any baby teeth in your child’s mouth, but they’rethere. And they’re just as susceptible to tooth decay. So let-ting a baby fall asleep with a bottle full of breast milk, for-mula, juice or any sweet drink is like soaking thosedeveloping teeth in sugar. That wouldn’t be good for any-one’s teeth, especially your baby’s, and it can result in babybottle tooth decay. Good oral health and diet is pivotal toestablishing a lifetime full of happy, healthy smiles. All ittakes is brushing, flossing, and eating right. The key is tostart those positive habits at an early age.

Good habits start early. So, establish good oral health byscheduling your child’s first dental visit shortly after the firsttooth appears and no later than your child’s first birthday.

If you have any further queries or seek more information,you may get in touch with the Pacific International Hospitalat Ph No. 7998 8000 or email them at [email protected]. Al-ternatively, you may even visit their new website atwww.pihpng.com

Page 6: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

P6 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 polisnariviu

Wok i kamaplong Buka ples balus

OL WOK bilong banisimBuka ples bakus bai ikamap nau. Dispela banisbai stopim ol manmeri longkalapim mak bilong plesbalus long mekim kain kainsamting long laik bilong ol.Wok bilong banisim plesbalus bai i ran inap long 6-pela mun.

Namba tu hap bilong olwok bai i kamap longsenisim haus bilong wetimbalus. Olpela haus i binsanap long 1960 na i kaminap nau ol i bin mekim olliklik wok tasol long en.

Nesenel Eapot Kopresen(NAC) Sif Operating Opisa,Sylvesta Kenatsi i bin go longhap long sekap long nambawan hap bilong projek nalukim sapos kontrakta i stap

na i kirapim wok pinis.Kontrakta em i wanpela

ausait kampani ol i kolimKemele konstraksen na baiem i wok wantaim wanpelalokal kampani long dispelaprojek.

Em i tok bai ol i skruimranwe bilong ples balus i gomoa long 500 mita na olbikpela balus inap long pun-daun long en.

ABG Teknikel SevisSekreteri, Bernard Tzuli iaskim ol pipel na ol ples istap klostu long lukautimdispela projek na larim olwok i go het long helpimBuk taun na Bogenvil.

Dispela wok long Bukaples balus em i wanpelabikpela projek long kamaplong rijon.

RIVIU BILONG WIKNupela jas

bilong PNG

JASTIS Jeffrey Leonard Shepard bi-long Nu Silan i joinim PNG Judisel naLigal Sevis.

Gavana Jenerel Sir Michael Ogio itokaut long 3-pela yia kontrak bilongJastis Sheppard last wik Fraide.

Sif Jastis Sir Salamo Injia i tokautolsem dispela i bringim namba i goantap long 39 wantaim 4-pela ekt-ing jas. Jastis Injia i tok, apoinmenbilong Jastis Sheppard, Jastis HaroldTerrence Foulds husat ol i makim lasmun wantaim wanpela nupela jaswe ol bai makim klostu taim baipulimapim 3-pela posisen insait longPNG Judisel na ligal Sevis.

K680 milien bilong

nupela kot haus

SIF Jastis Sir Salamo Injia i tokaut olsemkonstraksen wok bilong nupela kothaus long Waigani bai stat long munmas. Namba wan wok bilong nupelawing bai kostim olsem K427 milien weol i bin sainim pinis pepa las yia.

Sir Injia i tok tu olsem hap mani bi-long nupela wing bai i go long stre-tim olpela bilding. Gavman projek i

soim olsem nupela bilding bilong kothaus bai pinis long 2018.

Palamen i tok

orait long

Pablik sevis bil

PALAMEN aste i bin tok orait longPablik Sevis bil 2016 we bai tok oraitlong kisim planti sitisen teknikel ed-vaisa insait long Pablik sevis

Pablik sevis Minista, Sir Puka Temui tok, dispela em liklik lo i go longpablik sevis menesmen Ekt 2014.

“Em i taim yumi mas strongim de-velopmen patna long lukluk long olpipel bilong yumi', Sir Puka Temu i tok.

Bringim

iligel gan

Ol pipe bilong Tari, Hela provins ibringim Klostu long 7-pela ai pawagan na 41 om med gan. Namba wan,wanbel bung i bin kamap longJenueri 21 long ragbi lik ovol longTari namel long Puzaro Hege Toleneklen na Pujaro Mobe Wena klen ibin givim wanpela.Ol i bin givim tuol bunara bilong pait.

Hela tas fos komanda PNGDF Liu-tenant Kenel John Manuai i tok

olsem narapela wanbel bung i kamaplong Koroba stesen long FraideJanueri 27 we i lukim ol Puyamu traibi bringim gan bilong ol na namba 3wanbel bung i kamap long Sarere.

Pablik prosekuta

bai pinis wok

klostu taim

TOP loya bilong Gavman bilongPapua Niugini Pondros Kaluwin itokaut olsem em bai pinis wok longmun Novemba 2017 olsem PablikProsekuta bilong gavman.

Mista Pondros i tokaut olsem emi gat tingting long kamapim wanpelaprosekuta opis insait long Manusprovins bipo long em bai pinis wok.Mista Kaluwin i tokaut tu olsemManus provins i gat bikpela nambabilong bens warent.

Pablik Prosikuta Pondros i tokautlong dispela tingting bilong em longOpening bilong ligal yia long ManusProvins long Tunde 31, Janueri 2017.

Dispela bung i soim kamap bilongresiden jas bilong Wewak, Vanimona Manus lova Geita, PablikProsikuta Pondros Kaluwin, Gavanabilong Manus Chalie Benzamin,Taun Meia Ruth Mandrakamu na olopisa bilong ligel sevis.

Page 7: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

Siapea Loutova i raitim

MEDIKAL ripot long NesenelDipatmen ov Helt i soim olsemmoa long 700 meri long PNG isave dai long wanwan yia longtaim ol i save kisim sevikel(cervical) kensa.

Dispela em ol namba ikamap long medikel ripot,tasol ol namba em ol i nomekim ripot long en, em i staptu, tasol long nau yet husat baisave long dispela ol namba.

Dispela bikpela namba bi-long sevikel kensa i mekim naIsten Hailans Provinsel gav-man, aninit long lidasip bilongGavana Julie Soso i putim manimak inap long K600,000 na emi givim long Isten HailansProvinsal Helt Atoriti (EHPHA)long baim 10-pela kensa masinna wanpela ten sita kar we baiwokim ol raun na sekim ol heltsenta long 8-pela distrik nakamapim tu ol trenning pro-gram long skulim na lainim olhelt woka long kisim gut savebilong pait na daunim sik kensalong ol mama long provins.

Ekting Sif Eksekutiv Opisa bi-long EHPHA Dokta Max Man-ape long taim em i opimwanpela wan wik trening wok-sop bilong sik kensa long laswik i tok, lukluk long namba bi-long ol meri husat i wok long idai long sik kensa em i woklong kamap bikpela tru longprovins na kantri tu.

“Taim Gavana Soso i kisimdispela ol ripot bilong ol kensalong yia i go pinis, em i mekimtok promis long sapotim EHPHAna ol helt woka long kamapimsampela gutpela samting longtraim na daunim sik kensa.

Dispela tok promis i nopopaia bikos Gavana Soso igivim mani long karim aut wok

long traim long daunim dis-pela sik we i wok long bringimbikpela hevi na kisim tu laip bi-long planti ol meri longprovins. Olsem na taim EHPHAi kisim dispela ol mani, em iyusim gut long baim ol kensamasin wantaim kar nakamapim tu ol trening pro-gram bilong sik kensa. Ol lainhusat i kamap na kisim treningi kam yet long 8-pela distriklong provins.

Na taim ol i lainim na kisimsave long dispela trening wok-sop, ol i ken i go bek na skruimtrening i go long ol helt wokalong wan wan distrik bilongol,” Dokta Manape i tok.

Em i tok ol masin we EHPHAi baim em i no bilong oraitimna pinisim sik kensa. Em bilonghelpim ol meri long glasim nalukim ol sapos ol i gat sik kensao no gat.

Long dispela 10-pela kensamasin, tupela em bikpela GorokaProvinsal haus sik bai yusim na 7-pela bai i go long wan wan heltsenta long ol distrik olsem Obura/Wanenara, Kainantu, Henganofi,Lufa, Okapa, Unggai/Bena na

Daulo distrik.Dokta Manape i tok ama-

mas long Gavana Soso na gav-man bilong em long provinslong luksave na kamap wan-taim dispela mani long helpimol mama.

“Na sapos Gavana Soso i kentingim ol meri long provins nakamap wantaim ol mani longhelpim ol long ol sik kensa,

olsem wanem long ol lokalmemba na MP bilong ol 8-peladistrik long provins?” DoktaManape i askim.

Em i tok sapos ol lida bilong8-pela distrik long provins iken wok bung long helpim natoktok long dispela hevi bilongsik kensa long provins, atingplanti ol meri bai i ken abrusimdispela sik.

Paul Zuvani i raitim

OLGETA skul we i stap aninitlong gavman na ol ejensi skulwe i save kisim helpim longgavman i no ken sasim fi longol papamama na skul pikinini,

Edukesen Minista Nick Kumani tok.

Kuman i tok olgeta fi, maskiem skul fi, projek fi o skullening na tis metiriel fi em olskul i no ken sasim wanpela fi.

Em i tok dispela em bikos ol-geta dispela fi em tuisen fi fri(TFF) polisi bilong gavman em Iredim mani bilong karamapimolgeta dispela fi.

Em i tok Nesenel EksekyutivKaunsil (NEC) disisen namba25 bilong 2016 i stap yet we itok ol skul i no ken sasim wan-pela fi long ol papamama.

“Ol skul bod na edministre-sen i mas holim na bihainim dis-pela Nesenel Eksekyutiv Kaunsildisisen we em i disisen bilonggavman i traim long strongimTFF polisi,” Kuman i tok.

“Sapos ol i no bihainim dis-pela NEC disisen i min ol skul i

laik brukim dispela gavmandaireksen na mi askim Eduke-sen Dipatmen long ol i mas goaut na lukim olsem ol skul i bi-hainim dispela tok.

“Ol opisa bilong dipatmen baimekim wok painim long savelong ol skul husat i sasim ol ara-pela fi arere long TFF mani.

“Moa yet ol skul i no kenholim bek setifiket bilong olskul pikininibikos dispela i asuana i brukim lo.

“O’Neill/Dion Gavman iputim bikpela mani longedukesen na i traim long holimmani long baset long olgetaskul em i save givim mani statlong 2012.

“Las foapela yia gavman isapotim gut dispela polisi na imakim pinis mani long 2017Mani Plen bilong em wantaimK602 milien.”

Kuman i tok Tresari Dipat-men bai putim TFF maniklostu taim long tupela hapna bai givim mani long Benkov PNG we em bai skelimmani i go long ol benk bi-hainim we akaun bilong wanwan skul i stap.

Em i tok maski ol gavmanbipo i traim long kamapim dis-pela polisi tasol no gat inaplong taim we dispela gavman ikamap na i kamapim na i lukimkaikai bilong dispela polisi.

Moa long dispela polisi ilukim moa meri i go long skul,ol pikininii lain gut, kwaliti bi-long edukesen i kamap strongna gutpela tisa na lening me-tiriel i go long ol skul.

Tok bilong gavman i stap, olskul i no ken sasim ol papa-mama na ol skul pikininilongwanpela fi.

edukesennahelt Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P7

Graun na divelopmen

SAMPELA yia i go pinis mi bin go raun longkantri Amerika na mi lukim planti tarangumanmeri long strit, long sait bilong ol stua, au-sait long ol haus kaikai na aninit long ol bris.

Mi bin sori no gut tru bikos long dispelataim Amerika i bin givim aut ol grin kad longol manmeri bilong ol arapela kantri husat ilaik go stap long Amerika. Taim Amerika itokaut long wol olsem em i amamas long olpipel i go stap long Amerika, planti pipel bi-long em yet i no gat haus na kaikai na i slipnabaut long ol kona.

Planti yumi i no tingim tasol long taim PNGi wok long redi long kisim indipendens plantitok lukaut i bin kam olsem PNG i mas was gutlong ol hevi bai i kam wantaim divelopmen bi-long kantri. Yumi lukim insait long 30 yiabihan long indipendens, pasin bilong slip longstrit na singaut long kaikai i kamap pinis.

Wanpela gutpela samting ol lida husat i binwokhat long kisim indipendens i bin mekim,em long larim graun bilong ol pipel i stap longhan bilong ol pipel yet. Dispela i mekim nabikpela lain pipel long PNG nau inap stap in-sait long wok divelopmen bilong kantri. Olfama i planim kakao, kopi na kaukau na kumulong graun bilong ol yet na mekim mani nalukautim ol yet.

Skelim! Amerika em i ples bilong pipel longolgeta kainkain kantri. Planti pipel bilong ol ilusim asples bilong ol na i no hangamap moalong graun. Ol i painim hat tru long painimkaikai, baim rent na pawa bilong haus olsemna ol i mas go slip ausait. Ol i mas lusim olfamili bilong ol na painim rot long halivim olyet wan wan.

Tingim! Long liklik wei long PNG olgeta yiaplanti pipel i save lusim ples na kam longMosbi na ol arapela siti na taun long painimskul, painim wok o long stap liklik wantaimfamili. Sampela dispela pipel i save guria taimol i harim olsem graun bilong ol i go pinis longhan bilong divelopa.

Planti hevi we i pusim ol pipel i go kamaptarangu i save kamap taim ol pipel i no gatgraun moa. Antap long graun man o merihusat i hangre inap planim kaikai na lukautimem yet. Antap long graun man o meri i kenmekim haus na stap olsem famili na komyu-niti. Graun em i olsem glu em i holim ol pipeli stap olsem famili na komyuniti. Mani i savemekim ol famili i wok resis olsem na brukpasin i save kamap.

Taim wanpela man o meri i go stap long sitina taun na laip i hat tumas dispela man o merii ken stap tarangu yet, o go bek long ples nayusim graun bilong ol yet long lukautim ol.

Divelopmen i spit tru na em i hangre longgraun. Em i save grisim ol papagraun longsampela mani namba na graun i save lusim olpipel. Sampela dispela ol divelopmen i saverausim ol pipel long graun na dispela pasintarangu i no moa hevi bilong taun tasol, em igo insait long ol ples.

Yu bai larim graun bilong yu i go o yu baipainim sampela rot long yusim dispela graunlong bringim amamas na gutpela sindaun ikam long yu, famil bilong yu na klen bilong yu?

Kuman: Skul no ken sasim fi

Nick Kuman Edukesen Minista.

Helt woka kisim trening long daunim kensa

Ol bosman bilong EHPHA, tupela trena bilong Taiwan na ol helt woka husat i bin kamap long KefamoKonprens senta long Goroka long kisim trening long wok bilong daunim kensa long Isten Hailans.Poto: Loutova Siapea

Em i taim bilong amamas na selebresen long taim MargaretGuandiwi husat em kodineta bilong Famili Helt Asosiesen i kisimsetifiket em Profesa Glen Mola i givim bihain long em i bin pinisimwan wik trening woksop bilong daunim sik kensa long IstenHailans. Poto: Loutova Siapea

Page 8: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

niusP8 Wantok Februeri 2 - 8, 2017

Ges kampani painim rot long daunim kos

Paul Zuvani i raitim

HEVI bilong mani i mekim olges kampani olsem ExxonMobil na Total i painim welong mekim wok bilongdaunim kos, presiden bilongPNG Samba ov Mains naPetrolium, Gerea Aopi i tok.

Em i tok prais bilong wel nages long dispela taim i stapdaunbilo na dispela i mekimol kampani long tingting gutlong we ol i mekim wok.

Em i mekim dispela toklong taim Total i redi long di-velopim Papua LNG projeklong Galf provins.

Em i tokim Bisnis Edventisolsem long hat taim i gutpelalong ol kampani i serim wok.

“Sapos yu lukluk long PNGLNG projek na Papua LNG

projek, yu gat gutpela bikpelaprojek na em i bikpela samt-ing long PNG olsem tupela iwok bung na serim hevi.

“Long dispela Total i kenrausim ges long graun naExxon Mobil i tanim ges longfektori.

“Dispela i gutpela long ol-geta stekholda na moa yetlong gavman.”

Tasol hevi nau em olsemtupela kampani mas traimlong wok bung wantaim.

Aopi i tok las tupela yia ibin hatpela yia long planti olrisos kampani.

Em i tok dispela hevi i stapyet tasol i gat bilip i stapolsem bai gat gutpela taim ikam lbihain taim.

“Yu mas lukluk long ol rotbilong skelim kos. Mipela ol-

geta i bungim hevi bilongprais bilong wel na i painimol rot bilong daun kos.

“Long ol taim nogut yumimas helpim wanpela na nara-pela.

“Mipela i lukluk tu longpainim rot long mekim olwok long daunim kos.”

Aopi i tok wok bilong ske-lim royalti bilong ol projekem ol i wanbel long bikpelalevel we gavman i toktok tulong mekim ol agrimen.

“Dispela i gutpela tasolhevi em long rot bilongserim dispela ol royaltinamel long ol wanwan pa-pagraun klen na famili.”

Em i tok taim sampela pa-pagraun i no wanbel ol i kengo long kot na kisim odalong pasim peimen bilong

dispela ol royalti na dispelabai mekim hat long ol nara-pela manmeri i kisim pe,maski mani bilong ol i staplong Sentral Benk.

“Taim yu lukluk long ol gesprojek yu no lukluk long 10 igo long 15 yia tasol lukluklong 30 o moa krismas.

“Long dispela as yu maskamapim gutpela poromanpasin wantaim olgetastekholda.

“Dispela i olsem marit;manmeri i marit, wokbungna helpim tupela yet.

“Dispela i hat tasol yu masstrongim kain poroman pasin.

“Bikpela samting em longskulim olgeta lain, yangpelana lapun wantaim bai ol iken save rot gavman nakampani i save mekim wok.

Gerea Aopi, presiden bilong PNG Sambaov Mains na Petrolium. Poto: Wantok

Hevi bilong manimekim NASFUND

putim was: TarutiaPaul Zuvani i raitim

SUPAENUESEN (NASFUND)kampani i go het longgivim ol gutpela win manilong ol memba bilong em,Sif Eksekyutiv Opisa IanTarutia i tok.

Tasol wari bilong manilong dispela taim wantaimhevi bilong foren eksens nasot bilong wok i minoganaisesen i mas mekim olgutpela disisen hariap.

NASFUND i wanpela longol ol tupela bikpela su-panuesen fan, we i givmsevis long hap milienmemba na menesim moalong K4 bilien mani.

Wantaim 88 pesen bilongol fan ol i investim insaitlong kantri, dispela i wan-pela long ol bikpela PNG in-vesta insait long kantri.

Tarutia i tok ol kain samt-ing bilong fan i planti naogenaisesen i mekim olsamting long bungim maniplen bilong em.

Em i tokim Bisnis Edventisolsem: “Mipela i gat ol gut-pela hap we i tok – dispela emol samting we mipela inves nadispela ol samting mipela ilukluk long kisim win mani.

“Long ol kain samting

olsem stretim pe, sea, lon,na ol narapela samting. I bingat ol gutpela disisen mipelai mekim long wan wan hapmipela i mekim invesmenlong em.

“Samting mipela i mekimem long noken kamapim olwok we win mani bilong ol iliklik na i mas putim manilong ol hap we wanpela inapmekim gut mani.

“Dispela em long sait bi-long invesmen. Long sait bi-long karimaut wok, bikpelasamting em mipela i mas gohet long mekim ol wok longbaim ol memba bilongmipela long supaenuesentaitel long wanem taim olwin mani bilong ol i redi.

“Mipela i kamapim tu olnupela sistem long mekimgut wok, long we mipela isave mekim ol wok olsemlong taim mi lusim wok owanpela bikpela opisa ilusim wok, ol sisitem mipelai kamapim i no bruk daun.

“Dispela i wanpela hat-pela taim long gro bilongbisnis o long kamapim wokbikos long hevi bilong mani.

“I no gat wapela nupelana bikpela invesmen arerelong wanem ol wok gavmani bin mekim.

Milen Be abrusim sans long bisnis

GAVANA bilong Milen Ben,Titus Philemon, i tok olbikpela sip bilong ovasis iwok long yusim Joma Pasislong Milen Be tasol ol asplesI no gat sans long mekimbisnis na kisim sampela kainbenefit.

Mista Philemon i tok JomasPasis i kamap rot bilong olbikpela sip bilong Australia naNu Silan long karim ol bikpelakago i go kam long NotAmerika na Esia.

Em i tok Intenesenel Mar-itaim Ogenisesen (IMO) iluksave long dispela rot weol sip i wok long yusim.

“Ol sip i karim bikpela

kago i go kam long ovasislong dispela pasis. Ol pipelbilong mi long WoodlarkAilan tu i save go kam longmoto kanu long dispelapasis na laip na sefti bilongol i no stap gut.

“Mi laikim gavman longluksave long dispela namipela i ken kisim sampelabenefit long dispela pasis,”Mista Philemon i tok.

Em i askim Praim MinistaPeter O’Neill sapos gavmani ken mekim sampela samt-ing long larim ol manmerilong Milen Be i kisim benefitlong dispela pasis.

“Mi laikim gavman long

makim wanpela mausmanbilong PNG i stap long IMO.Em i ken stretim toktokwantaim ol papa bilong olbikpela sip husat i saveyusim dispela rot long givimmipela sampela sans longmekim bisnis,” Mista Phile-mon i tok.

Mista Philemon i mekimdispela toktok long Palamenlong dispela wik Tunde.

Praim Minista Peter O’Neilli tok gavman bai senisim lobilong marin transpot.

“Gavman bai toktok wan-taim PNG Ports Corporationna lukim sapos yumi kenwokim wanpela bikpela sip

bris long Woodlark Ailan. “I gat sans long putim rif

pailot na ol liklik bot tu longeskotim ol bikpela kago sip,”Mista O’Neill i tok.

Mista O’Neill i tok gavmanbai mekim olgeta samtinglong putim intres bilongpipel i go pas.

“Dipatmen ov Transpot naPNG Ports Corporation baiwok wantaim long lukluk igo insait long dispela.

“Dispela pasis i kamapimgutpela sans long yumi ki-rapim ples na givim sanslong ol pipel i ken mekimbisnis na senisim laip,” mei tok.

Minista: Bai mipela pinisim Vanimo ples balusAja Potabe i raitim

GAVMAN i luksave olsemVanimo ples balus long WesSepik em i wanpela bikpelaples balus insait long kantri,Minista bilong Sivil Aviesen,Davis Steven, i tokim Pala-men.

Mista Steven i tok em i nowanbel long kontrakta wegavman i bin givim kontraklong em long mekim olmentenens wok long stre-tim gen dispela ples balus.

Mista Steven i tok dispelakontrakta i no pinisim wokbikos gavman i sot long manina i no givim olgeta manilong pinisim wok mentenensbilong ples balus.

“Sampela taim mipela i

save givim kontrak long ollokal kontrakta tasol ol i nosave pinisim gut wok longtaim stret.

“Mi no wanbel long dis-pela kontrakta husat i binmekim mentenens wok.Taim gavman mani i pinis,mipela tokim em long yusimmani bilong em yet na pin-isim kontrak.

“Mipela i save olsem gav-man bai givim yet mani bi-long em. Tasol ol i karim olmasin na ol samting bilong olna i go,” Mista Steven i tok.

Em i tok Treseri Dipatmeni prinim ol sek na ol bai givimdispela mani i go long kon-trakta long pinisim wok.

“Mipela i baim K46 milienpinis. Wok i no pinis yet.

Tasol bai mi mekim olgetasamting long larim wok ipinis bikos dispela ples balusem i wanpela namba wanples balus bilong yumi longkantri,” Mista Steven i tok.

Em i bin mekim dispelatoktok long Palamen longTunde long dispela wik taimGavana bilong Wes Sepik,Amkat Mai, i askim emsapos gavman bai pinisimdispela mentenens wok bi-long ples balus.

Mista Mai i tok teminalbilding, pak bilong balus,na nait lait bilong ranwe bi-long dispela ples balus i nostap yet.

“Mi laik askim sapos gav-man i ken hariapim fandingbilong dispela wok na larim

Vanimo ples balus i kamapwanpela bikpela ples balus,”Mista Mai i tok.

Em i tok Vanimo em iwapela boda taun na dispelaples balus i ken bringimplanti gutpela samting.

“Ol PNG Difens Fos i saveyusim dispela ples balus.Yumi ken mekim dispelaples balus i kamap wanpelabikpela ples balus longbringim ol intenesenelpasindia olsem turis na bis-nis manmeri i kam.

“Gavman i mas luksavelong dispela gutpela samtingVanimo ples balus i kenbringim long givim sevislong pipel na strongimikonomi bilong kantri,”Mista Mai i tok.

Lagatoi Siti bai

kamapim moa bisnisBISNIS bai kamap bikpela namoa investmen bai kam in-sait long kantri taim KumulConsolidated Holdings(KCH) Limited i senisim PotMosbi siti.

Plen bilong kamapim nu-pela Lagatoi Siti i kamappinis na KCH i muvim sip brisi go long Motukea Ailan.

KCH i bin yusim K60 milienlong kamapim disain bilongdispela nupela siti, Ministabilong Pablik Entaprais naStet Investmen, William

Duma, i tok. Mista Duma i tok KCH i bin

kisim K900 milien dinaumani long baim MotukeaAilan long Curtain Brothers.

Banks South Pacific, ANZand Westpac i bin givim dis-pela dinau mani long KCH.

KCH bai muvim LancronNeval Beis i go long Manu-manu bikos dispela ples baikamap Lagatoi Siti.

Mista Duma i mekim dis-pela toktok long Palamenlong Trinde long dispela wik.

Page 9: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

Shirley Gari i raitimUPNG Jenelisim Sumatin

TABITHA Levi em i mamabilong 4-pela pikinini na emi bilong Matupit Ailan longIs Nu Briten Provins. Em iwanpela mama husat i savewok hat tru long maket nalukautim famili bilong em.

Tabitha Levi i tok olsempasin bilong maket i stat bi-hain long taim Rabaulvolkeno i pairap long 1994 naem i ranawe wantaim familibilong em i go longwe.

Em i stap wantaim familibilong em long Tomaringalong 1997 bihain em i kamlong Pot Mosbi long 2000.

“Namba wan Kampani mibin wok wantaim emNEGESO taim mi kam longPot Mosbi, tasol mi lusimbikos mi no amamas wan-taim pe mi bin kisim.

“Mi bin stap nating longsampela mun tasol bihainmi skelim olsem mi masmaket na sapotim man bi-long mi na helpim famili bi-long mi. Long dispela taim,

man bilong mi i wok longUPNG transpot dipatmenolsem ekting menesa. Nembilong en, Tamti Levi.

“Mi gat 4-pela pikininihusat i stap long skul na i gatol samting we ol i laikim insaitlong laip bilong ol. Yumi ol-geta i save olsem stap insaitlong Citi wantaim papa tasolwok em i hat tumas na i savenidim planti mani olsem nalong 2001 mi staim lik lik bis-nis bilong salim pinat.”

“Mi stat long baim wan-pela 50kg beg pinat long olHailans husat i save kamlong Lae na Mt Hagen. Misave pekim long ol lik likplastik ken na salim long olopis o maket. Taim mi lukimolsem maket bilong pinat isave pinis hariap tru, mi statbaim 10-pela bek pinat. Misave kisim K600 -K800 longwan wan bek. Dispela pinatbisnis i bin stop long 2014taim mi lukim olsem i gatdiman long ol kuk kaikai,”Tabitha i tok.

Long 2005, Taitha i binkukim rais bol na salim long

Waigani Praimeri skul. Raisbol em i wanpela kaikai i nodia tumas. Em i gat abus nakumu insait long em. Bel bi-long yu i ken pulap long wan-pela rais bol tasol sapos raisbol swit, “Olsem yu yet?”kisim long laik bilong yu.

“Mi save kukim 25kg raislong wan wan de longMande inap long Fraide. Misave kirap long bik moninglong 3am na kukim rais na5am mi save stat praim raisbol,” Taitha i tok.”

“Mi save kisim gutpelamani mak olsem K1000 plaslong wanpela de. Tasol mibin sori tru bikos dispela bis-nis i bin stop bihain longwanpela yia tasol bikos olnarapela meri i bin gat jelestingting long mi olsem na mistop long kukim rais bol. Misave maket rais bol, bananakek wantaim drinks.

“Long ol mani mi savekisim, mi save baim kaikaibilong famili bilong mi nabikpela long dispela em longbaim skul fi bilong ol pikininibilong mi husat i bin stap

long ol bikpela skul bipo.“Mi tok tenkyu long papa

God olsem pikinini man bi-long mi i greduet las yia 2016long Pasifik Edventis Yuni-vesiti (PAU) wantaim degrilong bisnis na Edukesen. Dis-pela em i rausim hevi antaplong mi,” Tabitha i tok.

Mi no bin givap taim mibungim ol salens insait longliklik bisnis,mi strongim saitbilong mi yet i go.

Man bilong mi na familisave sapotim mi gut tru nanau mi gat wanpela liklikspes we mi save maket aigirna sof dring long WaiganiRumana opis. Taim mi pinis,mi save i go long Godonsmaket na baim nupelakumu, kaukau bilong kuklong neks de. Dispela em olnomel wok mi save mekimlong olgeta wik. Sampelataim mi les long kuk mi save

malolo bikos mi no waritumas nau, bikpela wari bi-long mi em pinis long skul fibilong ol pikinini bilong mi,”Tabitha i tok.

Tabitha i tok strongim olmeri husat i save stap natinglong no ken sindaun natingna wetim potnait bilongman. Ol meri mas sanapstrong, sanap long lek natraim maket na lukautimfamili.

merinius Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P11

WEWAK taun maket i save bisi tru long ol mama i kam long olgeta kona bilong provinslong salim ol gaden kaikai, abus bilong bus na wara, ol klos laplap na ol kain samtingolsem ol bilum, basket na bilas bilong singsing. I gat wan wan seksen bilong salim ol dispela kain samting long maket. Sapos spes i pulap bai ol i lainim ol samting long simeninsait long maket. Long las haus insait long maket bai yu painim ol mama i sindaun salimol kalakala Sepik basket na Wosera bilum na ol arapela bilas samting. Planti ol lokal turisna ol visita tu i save pulim lain i go long baim ol dispela hanmak bilong Sepik.

Ol poto na stori – Anna Solomon

Long taim dispela liklik meri iwetim ol kastoma, em i woklong tanim rop long wokimnupela Wosera bilum.

Mama ya i lainim ol baset na taim em i wetim kastoma,han bilong em i bisi long wokim nupela basket.

Ol dispela basket i hanmak bilong ol Sepik wara.Susa ya i lainim ol basket long Wewak maket.

Hatwok karim kaikai

Tabitha Levi long lephan, man bilong Tabitha – Tamti Levi long baksait na susa bilong Tabitha.Poto: Nicky Bernard.

Wewak maket - Ples bilong painim ol Sepik basket na bilum

Page 10: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

P12 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 sios

Kabe Sande Skul sapotim siosPaulus Tali i raitim

SIASSI Kabe Sande Skul,Morobe i givim K350 longEvangelikal Luteran Sios(ELC) PNG Nesenel SandeSkul program.

Dispela i namba wan ofawe ol tisa na hetman bilongskul i laik laik Sande Skul imas ran gut.

Tresera na waspapa bi-long sande skul AndrewTailo na Tom Geseng i kisimnem bilong ol Sande Skulpikinini na bringim ofa i golong ELC PNG het opis longAmpo, Lae.

Dispela i bihainim wan-pela spesel wokabaut bilongsande skul long Siassi Ailan.

Tupela lidaman i tok planti

taim ofa bilong sande skulwe ol i save givim long distrikkonprens i no save go longnesenel Sande Skul programna olsem tupela yet i kamapna givim long han stret bi-long ol bosman.

"Mipela Kristen i no saveharim ripot bilong wan wandivisen bilong wok ministriinsait long kongrigesen naparis, olsem na hetman bi-long Sande skul yet i givimofa bilong mipela i go longnesenel sande skul pro-gram," Tailo na Geseng i tok.

Tupela i tok kamap bilongtupela long het opis i bilongsoim ofa ol i gat long sapo-tim na strongim wok bilongSande skul long ailan.

Nesenel Sande Skul

kodineta Reveren GembubeWongege i tok tenkyu naamamas long kamap bilongtupela lidaman.

Em i tok em i tru planti taimol distrik konprens i kamapimripot bilong Sande Skul na dis-pela i save kamap ples klia.

“Mi olsem nesenel kodi-neta bilong Sande Skul miamamas long tok yu tupela imekim long soim olsem Siassidistrik Sande skul program ino bin kamap olsem na KabeKongrigesen i soim gutpelapiksa bilong Sande Skul woklong pasin bilong givim ofa,”Wongege i tok.

“Dispela i gutpela piksa bi-long stretpela pasin bilonggivim samting long God i golong wok bilong sios.”

Biliau man kamap sios membaPaulus Tali i raitim

INAP olsem 19-pela yangpelalong Biliau Kompaun longMalahang, Lae, Morobe ikisim konfemesen long kisimstrong na soim ol olsem ol imemba bilong Luteran Sios.

Ol i kisim dispela mak bi-hain long ol i pinisim wan-pela yia bilong skul.

Paris pasta Zawie Sandriei amamas long ol yangpelana i tok ol nau i kamapstrong na i ken go na tokautlong tok bilong Bikpela wan-taim strong bilong em.

Em i tok Bikpela i savehelpim ol manmeri husat isave givim laip bilong ol trulong em.

Em i tok bipo long ol i

kisim dispela mak ol i binsoim tru olsem ol i sori longasua bilong ol na i laik bi-hainim skul bilong Bikpelalong laip bilong ol.

Pasta Sandrie i tok em igat bilip long dispela olyangpela long go aut naautim tok na long soimpasin Luteran namel long olwan lotu na ol arapela Kris-ten bratasusa.

Long bihainim Rom 1:16em i tok, “Mi gat olgeta biliplong Gutnius na long pawabilong God long sevim laip,”olsem ol yangpela nau i kenwok wantaim strong bilongBikpela.

Lo na oda siaman bilongAihi, Joe Ali i tok em i ama-mas long pikinini bilong em

i skul na kisim dispela maklong sios.

Em i tok em i bin painimhat long skulim pikinini bi-long em tasol taim pikininibilong em i harim tok nakisim Jisas long laip bilongem, Bikpela yet i strongimpikinini bilong em.

“Planti taim ol manmeri namoa yet ol papamama i tingol inap long senisim man tasolBikpela wanpela inap longsenisim gut man,” Ali i tok.

Em i tok stap long hap wemanmeri bilong planti hap istap i save hat long ol papa-mama i stretim ol pikinini.

Tasol em i tok gutpelasamting em olsem plantilain long Biliau Kompaun emol lain Luteran.

SOCAY askim long gutpela luksave

Paul Zuvani i raitim

HELP Our Children andYouth (SOCAY) i laikim gut-pela luksave na sapot longatoriti, Deputi prinsipal bi-long skul Linsen Dope i tok.

Dope i tokim Wantokolsem inap long 10-pela yianau skul i bin sapotimkomyuniti long bringim olyangpela long stap gut longlaip tasol i no kisim gutpelaluksave long Katolik Eduke-sen opis o Edukesen Dipat-men long sait bilong mani.

Em i tok skul i trenim oltarangu mangi husat planti istap long strit wantaim ollaip skil kos olsem wok didi-man, plaming na kapentriwe i go aninit long IntegralHumen Divelopmen.

Moa yet skul i trenim olmangi long ol kos olsem bis-nis stadi, maketing, hospital-iti na turisim tu.

Dope i tok planti bilong olmangi nau i wok olsemakuanten, tisa, didimanopisa, plama na kapenta.

SOCAY i stap long Hohola,Pot Mosbi na i kamap bi-hainim tingting bilong ol Sa-cred Heart Brothers, KatolikSios long helpim ol yangpelahusat planti bilong ol i nogat gutpela sindaun na isave stap long strit.

Dispela skul em LudwinaSoari Bogea husat i prinsipali go pas long em long dispelataim.

Tasol Bogea i no stap naDope i kisim ples bilong emna i tok skul i kamap bi-hainim as tingting bilong leitPater William (Bill) Leibert,SVD, husat i kamapim olBois Taun Senta (haus kal-abus bilong ol yangpela)long Wewak, Is Sepik; Eraplong Markham long Morobena Hohola long Mosbi.

Em i tok leit Fr Bill i lukimolsem taim ol yangpela ikam ausait long ol senta ol ino save painim wok we ol igo bek long hat laip we ol ibin stap long em.

“Mipela i askim olsem sam-pela gutpela luksave i mas

kam long mipela,” em i tok.“Ol tisa i no kisim pe tasol

i givim taim bilong ol yetlong skulim ol mangi.

“Dispela mipela i amamastasol ol i man na i gat nidlong laip olsem baim kaikai,bas fe, skul fi na ol arapelasamting long laip.

“Mipela i askim sapos Kato-lik Edukesen Opis inap baimol tisa o Edukesen Dipatmen iken givim pe long mipela tu.”

Dope i tok stat long 2010skul i gat ol klas long Gret 7i go inap long Gret 10.

Em i tok ol sumatin i sin-daun long fainel Gret 8 naGret 10 eksaminesen wesampela i mekim gut i savego long ol orait gut olsemHohola Yut Senta, De La SalleBomana, Don Bosco, Gerehuna Kila Kila Sekendari.

Tasol em i tok sapos olsumatin i mekim Gret 7 na imekim gut ol i ken aplai nago long ol nomel skul longedukesen sistem.

Skul fi em K800 long wan-pela yia.

Sampela ol nupela sumatin husat i sindaun long entrens eksam long kisim ples long Help OurChildren And Youth skul. Poto: Paul Zuvani

Pater blesim skul pikinini

Sampela ol sios pikinini bung wantaim ol papamama i lotu long Kristen Apostolik Felosip longHohola, Pot Mosbi. Poto: Paul Zuvani

Paul Zuvani i raitim

PATER Emmanuel Koroi,MSC, Katolik saplin longMurray Barracks, Pot Mosbii bin blesim ol skul pikininilong Murray Barracks longlas Sande.

Em i bin mekim olsemlong taim ol skul sumatin ilaik statim skul bilong ollong dispela wik.

Em i bin askim ol skulpikinini long go long fran nasanap long lain olsem em iken blesim ol.

Em i tok ol pikinini olsempastaim long ol i skul gut ol imas harim tok bilong papa-mama.

“Mi mas save yupela isave harim papamama longmekim ol wok o nogat?,” FrEmmanuel i tok.

“Harim ol papamama nabihainim tok i bikpela samt-ing bipo long yu ken go longskul.

“Dispela i namba foa lo bi-long God na olsem em ibikpela tok.”

Tasol em i salensim ol pa-pamama olsem em i wok bi-long ol long skulim gut olpikinini tu.

Em i tok ol papamama i noken wet o larim long ol skulna tisa long skulim ol pikininilong wei bilong stap.

“Yupela ol papamama imas mekim wok bilong yu-pela long lainim ol pikininilong gutpela pasin tu.

“Yupela olsem papamamai namba wan tisa bilongpikinini.

“Yupela i no ken lusim longhan bilong ol tisa long lain.Sampela taim ol tisa i no inaplong lainim ol long olgetagutpela samting ol i maslainim long em,” em i tok.

Long dispela taim plantipapamama wantaim ol skulpikinini na tisa i kamap longmisa.

Ol i amamas olsem pater iblesim pikinini bilong ol.

Wanpela papa AntonMeaia i tok em i gutpela longol pikinini i kisim blesing bipolong ol i statim skul.

“Mi kisim pikinini bilong mii kam lotu na amamas longpater i blesim em wantaim olarapela pikinini,” em i tok.

“Em bikpela samting longkisim blesing bilong Bikpela.Nau i taim bilong pikininilong em i mas wok hat nalain gut.”

Narapela mama AgathaSabaia i tok em i save traimhat long skulim pikinini meribilong em long haus longlain gut.

Tasol i bilip wantaimblessing bilong pater,pikinini bilong em bai laingut wantaim grasia bilongBikpela.

Tupela skul pikinini i skullong Ted Diro Praimeri Skulinsait long Murray Barracks.

Page 11: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P13komentri

KOMENTRI

Editor

Veronica Hatutasi

Email: [email protected]

SKUL i stat gen long dispela wik.Tasol long taim ol pikinini i gobek skul planti i painimaut olsemol tisa i sot. Long wanpela siosejensi skul long NCD, ol i sot long8-pela tisa. I no gat het tisa tubikos ol lain i lukautim dispelawok long NCD i bin slek long stre-tim olgeta samting las yia. Dis-pela em wanpela eksampel tasolbikos olgeta skul insait longkantri i pilim dispela pen bilongol tisa i sot long taim skul i stat.Na dispela em i asua bilonghusat?

Long Palamen long dispela wik,yumi harim olsem ol tisa i sotbikos Edukesen Dipatmen na TisaSevis Komisin wantaim ol lain bi-long Provinsal Edukesen i no binadvetais long ol posisen bilong oltisa long 2015 na 2016. Ministabilong Edukesen i tokim Palamenolsem i no gat mani olsem na ol ino bin advetais ol posisen long2015 na 2016. Em i tok ol provinsi mas sekap namel long Jun naJulai na tok save long wanem olposisen i stap nating, orait bihainlong dispela bai i gat gaset ikamap wantaim ol posisen na oltisa i ken aplai.

I gat tupela as bilong tok, i nobin gat mani long advetais long olposisen bilong ol tisa na olprovins i no givim ripot bilonghamas tisa i sot long ol skul.Watpo na i no gat mani na i nogat ol nem? Dipatmen bilong

Edukesen em i wanpela dipatmeni lukautim bikpela namba bilongol wokman na meri insait longkantri. Em i lukautim plantitausen ol skul pikinini. Nambawan wok bilong en em long givimkwaliti edukesen long ol pikininibilong yumi. Tasol i luk olsem em

i feil long mekim dispela nambawan wok bilong en.

Sapos PNG i tok tru long givimfri edukesen i go long ol pikinini,orait i mas gat gutpela kwaliti tisatu i redi long skulim ol pikinini. Imas gat gutpela plen na ol gut-pela wokmanmeri i bihainim plen

na sekap oltaim long ol skul nasalim ripot long hamas tisa i sotlong wan wan skul insait longprovins.

I mas gat mani i stap tu longkamapim gaset wantaim infome-sen bilong ol posisen na gaset imas kamap bipo long ol skul i pas

olsem bai ol tisa i lukim na aplailong kisim wok.

Edukesen Seketeri i gat bikpelawok long lukim olsem ol opisa bi-long dipatmen i mekim stret wokbilong ol long stretim gaset naposisen bilong ol tisa long wanwan skul insait long kantri. I lukolsem bikpela taim na mani bi-long dipatmen i wok long lus longtoktok long dispela TFF polisi bi-long gavman na wanem kainmekim-save ol skul bai kisimsapos ol i sasim fi.

I gutpela sapos Seketeri bilongEdukesen na Tisa Sevis Komisin iken givim moa taim tu wantaimmani tu long printim gaset naputim posisen bilong ol tisahariap na bai ol skul i ken kisiminap tisa long skulim ol pikinini.Dispela TFF o fri eduksen em iajenda bilong ol politisen na gav-man bilong tude. Ol tisa naedukesen bilong ol pikinini em inamba wan praioriti bilongEdukesen Dipatmen, olsem naSeketeri i mas lukluk long dispelaeria wantaim Tisa Sevis Komisinna stretim hariap.

Nogut yumi lukluk tasol longTFF polisi na ol klasrum i pulapnating long ol sumatin tasol i nogat inap tisa long skulim ol. Saposyumi slek bai yumi bagarapimedukesen bilong ol pikinini nakantri bai i no inap long lukim gut-pela kaikai bilong dispela TFFpolisi bilong gavman.

OLSEM wanem mi save longGod? Dispela i bikpela na hat-pela askim long bekim isi?

Tumbuna bilong mipela ino save olsem i gat wanpelaGod husat i mekim heven(ples bilong spirit) na graun.

Tasol ol i gat bilip long olmasalai, ol spirit, we ol i bilipi stap long wan wan hap. Ol ibilip long masalai bilongmaunten, basis, solwara owara, ston o diwai.

Ol i bilip olsem sapos yu nu-pela na raun long ol hap wedispela ol samting i stap bai oli paulim yu.

Olsem mipela i ken tokPapua Niugini i nogat biliplong wanpela God tasol i biliplong planti spirit we mipela iken tok ol i god.

Spirit bilong ol man i dai tuem ol man i no save we ol i gotasol ol i save spirit bilong daiman i stap long sampela hap.

Long painim moa ansa bi-long dispela askim sampelasaveman i mekim tupela

askim long bekim dispelabikpela askim. Ol i askim– Mi(manmeri) save dai na mibilip long God o bikos mi biliplong God mi save mi bai dai?

Long dispela wanpela save-man bilong kantri Frans,Frans de Waal i tok ansa istap long namba tu bekim.

Frans i tok em bilip longGod em i save em bai dai.

Em i tok laikim bilong staplong sampela kain oda imekim ol manmeri i kamapwantaim tingting bilong biliplong spirit.

Tasol planti ol relijen lidaolsem Katolik, Luteran, An-gliken, Yunaitet, SDA o Pen-

tekostel sios i tok narakain. Oli tok bikos God i stap namipela i ken save wanemsamting i rait na wanemsamting i rong na bilip longbihain taim bilong dai.

Tasol profesa Frans i nolotu man o man i bilip longGod. Em long tok Inglis i tokem i etis, i no man bilong biliplong God. Em i save tasol longwok bilong saiens.

Long dispela em i tok man iwanpela enimal o abus tasoli gat pasin bilong skelim tingt-ing na olsem em i antap longol arapela abus.

Em i tok ol arapela abus wei klostu wankain olsem manem manki.

Em i tok ol manki i save sorilong wanpela taim narapela ibagarapim em o sapos ol imekim samting narapela i noken lus long wanem samtingol arapela i mekim.

Long dispela as Frans i tokol manki i gat sampela kaintingting long save wanem

samting i rait na wanemsamting i rong.

Em i go het long tok saposdispela i olsem orait ol i gatwankain tingting olsem man.

Man tu i gat tingting longsave sapos wanpela i kisimbagarap o nogat na i gatpasin bilong sori na i gat savelong skelim tingting long rongna rait.

Long dispela as em i tok ino bikos long God na mipelai save wanem samting i raitna rong tasol dispela save istap long mipela yet.

Em i tok ol eip, bikpelamanki, i save pilim sem saposol i save samting ol i mekim irong.

Long dispela as Frans i tokmi save long skelim tingtingbipo long mi save long Godna i no bikos long God na misave long skelim tingting.

Long ol Kristen ol bai tokbikos long God na ol i savelong ol samting na save longGod tu.

Olsem wanem mi save long God? Painimaut

Stretim gaset na posisenbilong ol tisa hariap

Page 12: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

P14 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 palamen

Lagatoi Siti muvim Lancron Neval BeisAja Potabe i raitim

KUMUL Consolidated Hold-ings (KCH) Limited em i kam-pani bilong PNG Gavman.

Pastaim nem bilong KCHem i Independent PublicBusiness Corporation (IPBC).

Gavman bilong PraimMinista Peter O’Neill i binsenisim nem bilong IPBC ikamap KCH.

KCH i save stap aninit longDipatmen ov Pablik En-taprais na Stet Investmen.

Stat long yia 2012, KCHbin kirapim wanpela plenlong senisim Pot Mosbi Siti.

Nem bilong dispela plenem i ol i kolim Lagatoi Sitiplen.

Memba bilong Hagen, naMinista bilong Pablik En-taprais na Stet Investmen,William Duma, i tok dispelaplen bilong wokim LagatoiSiti em i plen bilong membabilong Kavieng, Ben Micah.

Mista Micah i bin stappastaim Minista bilong Pab-lik Entaprais na Stet Invest-men tasol gavman i binsenisim ol wok na larimMista Duma i kamap ministalong yia 2015.

Stat long yia 2014, wok bi-long kirapim Lagatoi Siti i binkamap taim KCH i muvim sipbris long daun taun PotMosbi i go long MotukeaAilan.

“Long mekim disain bilongdispela siti, KCH i bin yusim

K60 milien. Mista Micah ibin stap minista long dispelataim,” Mista Duma i tok.

Em i tok taim KCH i bin laiklong muvim Pot Mosbi sipbris i go long Motukea Ailan,KCH i no bin gat mani longmekim dispela.

“Mista Micah i bin stapminista yet na KCH i binkisim K900 milien dinaumani long baim MotukeaAilan long Curtain Brothers,”Mista Duma i tok.

Long taim bilong opisalkomisinin seremoni na hendova-tek ova seremoni bilongMotukea Pot long yia 2015,Mista Micah i bin tokautolsem KCH i kisim dinaumani long Bank South Pa-cific (BSP), Westpac na ANZbenk long baim MotukeaAilan long Curtain Brothers.

Sir Mick Curtain, husat idai pinis i no bin stap longwitnesim dispela seremoni,tasol pikinini man bilongem, Peter Curtain i bin staplong disepela taim.

KCH i bin go pas longmekim Motukea i kamapnupela sip bris bikos PotMosbi sip bris bai kamap nu-pela Lagatoi Siti.

Planti ol siping kampanina ol dokyed i muv i go longMotukea tasol.

“Wankain olsem, LancronNeval Beis bilong PNGDifens Fos tu i bin painimnupela ples long muv i goaut bikos Lagatoi Siti bai

kisim ples bilong em,” MistaDuma i tok.

Long dispela taim, KCH ibin wokbung wantaim LensDipatmen na Difens Dipat-men long painim nupelagraun we ol i ken wokim nu-pela beis bilong nevi.

Mista Micah i tok pastaimol i bin wanbel long muvimneval beis i go long TatanaAilan.

“Tasol PNG Ports Corpora-tion i bin tokim mipelaolsem Tatana Ailan i no gut-

pela ples long putim nevalbeis bikos planti sip bai laiklong go long Motukea nadispela bai blokim rot bilongsip long solwara,” MistaMicah i tok.

Long edvais bilong PNGPorts Corporation, KCH i binwokbung gen wantaim LensDipatmen na Difens Dipat-men long painim nupelagraun.

Ol i bin wanbel longmuvim neval beis i go longManumanu.

Mista Duma i tok kebinetdisisen na disisen bilong bodov dairekta bilong KCH i bingivim tok orait baim 867hekta graun long Manu-manu ausait long Pot Mosbi.

Mista Duma i tok KCHmakim K50 milien long baimdispela graun.

Em tok PNGDF i bin yusimsampela bilong dispela manilong rausim ol samting longLancron Neval Beis namuvim i go long Manumanu.

Tasol Mista Micah i tok

dispela graun i stap 10 kilo-mita longwe long solwara nai no inap long wokim wan-pela gutpela neval beis.

“Nevi beis i save stap longsolwara o antap longgraun?” Mista Micah i askimol memba long Palamenlong Tunde long dispela wik.

Mista Micah i tok dispelaK50 milien em long muvimLancron Neval Beis tasol.

Hap we nau nevi beis istap bai kamap nupela Laga-toi Siti.

Siaman bilong KCH, Paul Nerau, Minista William Duma na Menesing Dairekta Garry Hersey.

Ol palamen piksa bilong dispela wik

Ol Gavman Minista i redi long go insait long Semba.

Spika bilong Palamen wantaim klak na namba 2 bilong klakwantaim ol wokman i redi long go insait long Semba.

Ol Minista na Memba i kam aut long sembabihain long moning sesen.

Ekting spika bilong palamen John Simon i sindaun long siabilong em insait long semba.

Ol Gavman Minista i sindaun long semba.

Gavana bilong Oro, Garry Juffa i soim sampela pepa wok empainim aut long ol Bangladesh.

Page 13: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

NUPELA pilai so bilong Digi-cel Play, Yu Em Khax i binranim ol resis bilong kainkain stail pani, singsingdanis na kain kain eksen bi-long mekim ol man i lap, naamamas stat long las yia ikam na em i pinis nau taimol i makim namba wan winalong las wik Sande nait longPot Mosbi.

Digicel Play i bin tokautlong namba wan wina bi-long dispela pilai resis olsemol NoiiZiik PNG (Beat Box-ers) bilong Pot Mosbi olsemnamba wan wina bilong dis-pela resis.

Noiiziik PNG i winimnamba wan prais wantaimK20,000 kes mani na nambatu ples wina Mejik man JackSpade i kisim K10,000.Namba tri ples wina i golong ol danis grup Vigilante,na ol i kisim K5,000 praismani.

Ol namba 4 na 5 ples pilaii kisim ol bel kol prais olsembilong yia saplai wantaim friDigicel Play TV sabskripsenna Digicel 1Tok Combo Plan.

Yu Em Khax em i kamaplong namba wan taim truolsem wanpela pilai so bi-long PNG stret long soimwanem kain kain stail olpipel bilong PNG stret i gat.Wantaim dispela, PNG ilukim olsem yumi gat sam-pela kain pasin na stail weinap long mekim ol pipel iamamas na i no ken painimlong ol ausait kantri tasol.

Digicel Play i bin statimdispela so wantaim nambawan sisen long pinis bilongyia 2016, bihain long ol i binsingautim planti lain bilongmekim pilai i kam long traimsans bilong ol long PotMosbi, Lae, Mt. Hagen naKokopo.

Digicel Play CEO, NicoMeyer i tok long Sande naitlong taim bilong gren fainelolsem dispela em i wanpelagutpela kain so stret.

“Ol sikspela grup we i kamlong pinis i soim narapelakain stail stret long ol jaswantaim ol laip odiens o ollain i go lukim stret long stu-dio na ol lain husat i savelukim long televisen wan-taim Digicel Play bokis,” emi tok.

“Yu Em Khax i bringimwanem samting mipela ilaikim bai kamap taimmipela i bin tingting longkamapim dispela so long yia2016. Dispela so i kamautimsampela kain stail na savena i givim sans long ol man-meri nating inap long sainna soim ol yet.

“Mi laik tok kongresule-sens long wina bilong so,Noiiziik PNG, bikos ol i binwok long mekim ol jas ikirap nogut long olgeta wanwan wik. Ol save na stail bi-long yupela em i kirapimgutpela tingting na mi tingolsem bai yupela i kenstrong yet long bihainim oldriman bilong yumi longmekim ol lain i amamas longyupela bikos nau yupela iwinim pinis PNG nambawan ‘khax’.

“Mipela laik lukim yupelalong sain yet long kirapimtingting bilong ol narapelayangpela ol beat boksa longkantri.”

Nico i tok ol lokal prodak-sen i no inap kamap gutsapos ol speselais lokal pro-daksen tim i no save kamaplong olgeta wik.

“Mipela i gat strongpela oltim produsa long DigicelPlay, husat i soim ol nara-pela kain save bilong ol long

taim bilong kisim ol piksa bi-long so, Yu Em Khax,” hesaid.

“Digicel Play i gat strong-pela tingting long helpimlokal entetenmen indastrilong PNG traim yet longkamap namba wan longmekim PNG i amamas.

“Mipela i bin kisim plantigutpela toktok i kam long olsabskraiba bilong DigicelPlay long dispela gutpela solong olgeta wik.

“Mi laik tok tenkyu tu longol naispela jas bilong mipela,Calextus Simeon, MereaniMasani, DadiiGii na Mistiqhusat i soim save bilong ollong so bisnis wantaim wanwan pilai long olgeta wik.”

Februeri 2 - 8, 2016 Wantok P15laipstail

NoiiZiik em nambawanPNG

Khax

Namba wan wina bilong “Yu Em Khax, NoiiZiik PNG (Beat Boxers).

Wanpela grup we i bin go insait long ol fainel resis long wik bipo.

Wanpela famili long Lae i bin kamap long lukim wanpela bilong ol laspela so bilong Yu Em Khax

Page 14: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

wolniusP16 Wantok Februeri 2 - 8, 2017

No gat go kam long Amerika: Stori bilong ol manmeri long dispela odaBIKPELA oda bilong Donald Trump long no ken larim ol manmeri bilong 7-pela bikpelaMuslin kantri (Iran, Irak, Libia, Somalia,Sudan, Syria na Yemen) i givim hevi long plantitausen manmeri na i brukim ol famili na mekim ol manmeri i tingting planti long wok bi-long ol. Hia em stori bilong ol manmeri husat i gat hevi wantaim dispela oda. (Sampelabikos long hevi bilong sekyuriti i askim long no ken tokaut long nem bilong ol).

Wanpela wokman bilongintenesenel ples balus longDubai.

Mipela i no kisim wanpelapas long Amerika yet, olsemi kam long gavman, tasol oltoktok mipela i kisim i no toklong ol manmeri husat i gattupela sitisensip o grin kad,dispela i no klia tumas longsave.

Sampela em ol i pasim nasampela em ol i gat tupelatingting. i olsem, sapos wan-pela man long Syria husat igat paspot bilong Amerika,mipela i no inap lukluk longem, mipela bai giaman natok mipela i no lukim kainpaspot olsem.

Wanpela pasindia mipelai pasim na i stap yet longples balus i bilong Syria we iholim grin kad. Famili bilongem, wok bilong em na ol-geta laip bilong em i staplong Amerika na taim em iaskim mipela long wanemtaim mipela bai lusim em igo, mipela i no save wanemsamting mipela bai tok longem. Sori olsem em i bilongSyria, dispela i hat long em ikisim visa long Dubai na dis-pela i hat long em i go longnarapela hap tu.

Long dispela taim sans bi-long em long go ongAmerika i stap long wanemples balus em i go long em.Sapos em i go kampa longNu Yok, ol bai salim em ikam bek, sapos em i go longHouston, ating ol bai kisimem – samting mipela ipainim aut em husat lain iwok long ples balus longtaim em i go – bikos polisibilong olgeta ples balus i no

wankain. Las tok mi harim em

olsem ol i traim olgeta plesbalus long Amerika longlukim olsem em i maskamap long Amerika, nataim em i kamap long hapem i ken putim wari bilongem bipo long ol kot sapos oli rausim em gen longAmerika. Em i no ken stapolgeta long Dubai.

Yazidi wanpela refuji longIrak, i mas go long Amerikalong dispela wiken.

Mi bihainim olgeta lo bi-long kisim paspot, visa narot bilong wokabaut tasoltaim mi wok long wet longkisim balus, wanpela wok-man bilong balus kampani,FlyDubai, singautim nem bi-long mi na tok mi no inapgo. Mi askim bilong wanemna ol i tokim mi olsem mimas go toktok long konsuletbilong Amerika. Mi tokim ololsem mi no inap lusim plesbalus bikos mi baim tiketpinis na mi olsem refuji na ino gat mani moa bilongbaim narapela tiket.

Mipela i gat hevi hia longIrbil bikos man bilong mi iwok wantaim ol Amerika.Tok nogat long mipela imekim mipela i pilim noguttru, moa long ol lain man-meri husat i save helpim olAmerika. Sapos wanpela iwok wantaim ol Amerika, ol-geta famili bai gat hevi longhan bilong ol Muslim husat igat kros.

Mi no traim long go longAmerika bikos long as bilongpolitik o mani samting; miranawe long Irak bikos traib

bilong mi i no bikpela na ol-geta de mipela i save stapwantaim pret (Isis) olsem olbai bagarapim mipela.

Fatemeh Shams bilong Iran,profesa long Yunivesiti longPennsylvania.

Bihain long June 2009,taim Islamik Ripabli [ov Iran]i bagarapim na kalabusimfamili bilong mi, na salim oltok nogut long mi taim mistap long Oxford, we mi woklong pinisim doktret, i lukolsem mi lusim olgeta samt-ing bilong mi.

Laip i bin hat tru na hat longmi stap wankain olsem mi binstap long em bipo na olsemmi mas wok hat longkamapim ol samting gen.Painim ol nupela poroman nastrongim mi gen i bin hat. Emi kisim olsem 7-pela yia longmi long kamap long mak wenau mi stap long em gen (longPennsylvania – Amerika). Naumi stap gut bikos long wan-pela sain nem.

Olgeta samting mi gatlong em i stap wantaim hevi.Mi no bin inap long slip longtupela nait. Mi no inap longslip na toktok gut. Kain hevii ken kamap long wanpelasapos em i profesa longwanpela top yunivesiti, osumati o imaigren o refuji.Bikos mama karim yu longIran, ol i ting yu wanpelateroris na olsem bai i masgat was long ol stap na olsamting yu mekim long em.

Ol i tambuim yu long olsamting yu mekim. Ol i tam-buim yu long wokabaut. Ol itambuim yu long stap olsemwanpela man.

Pikinini meri wantaim ol protes manmeri long Los Angeles, Amerika i tok egensim nupela lowe i tok long ol manmeri bilong ol bikpela muslim kantri i no ken go kam long Amerika.

Iran manmeri tokaut long hevi

long tok bilong Trump

ODA bilong Donald Trump imekim planti ol manmerilong ol Muslim kantri i krosna tok bek.

Dispela ol Muslim kantriem Libya, Somalia, Yemen,Iran, Iraq, Syria and Sudan.

Namel long 7-pela kantriIran i kamapim bikpela grupbilong ol imaigren longAmerika.

Bikos long oda bilongTrump planti bilong ol lainIran i stap long Amerika i golong sosel midia na tokautlong hevi na wari bilong ol.

Kain oda i mekim planti bi-long ol bai bruk lusim famili,wok, skul na ol arapelasamting bilong ol.

Em i tok sampela boda gatlong Amerika i askim longlaptop na sosel netwokpaspot bilong ol.

Niaz, husat i stap longRochester, Nu Yok, i go beklong Amerika bihain long emi malolo wantaim ol poro-

man bilong em longToronto, Kenada we ol opisai askim em.

“Ol i askim mi long mipulimapim wanpela pepa(long ples balus) we ol iaskim mi, famili, wok namoa yet mi kirap nogut longgivim paswod bilong mobailbilong mi,” em i tokimGuardian niuspepa.

“Ol i kisim mobail na i gobek insait na em i kisim ololsem wanpela aua olgetabipo long ol i givim mi bekmobail.

“Na long sekim olgetasamting em i kisim olsemtripela aua olgeta na bihainol i kisim piksa bilong pingabilong mi na piksa bilong miwantaim.

Kiana Karimi, 34, na PhDsumatin i stap long Nu Yokhusat i gat paspot bilongAmerika i go long Isip(Egypt) long tupela wik na ikamap long JFK ples balus

long Sarere. Em i tok em ikamap long rum we ol man-meri ol i tambuim ol longkisim visa.

“Inap olsem 15 minit miwet na sanap long lain, mino lukim wanpela waitman istap long lain bilong mipela.Yes wanpela lain we i gat olbraun na blak manmerihusat i luk olsem ol i Muslimi stap,” Karimi i tok.

Foren Minista bilong Iran,Mohammad Jayad Zarif i noamamas long oda Trump igivim.

Em i tok dispela em i “Sempasin i go long Muslim wol,”na “traim long mekim belhat bilong ol Muslim husat ipait i go bikpela.“

Em i tok ol bai bekim kainpasin Amerika i mekim long ol.

Tasol Zarif i tok maski kainpasin Amerika i mekim, Iranbai tok orait long ol lainhusat i gat trupela visa.

Amerika ami opisa dai long Yemen

Graffiti long Sana’a, Yemen. Pentagon i no toktok gut long ol tok win bilong dai long reid i kamap.

WANPELA Amerika ami opisai dai long taim Trump i laikdaunim wok bilong teroris.

Ripot i tok wantaim dis-pela, tripela ol arapela opisai kisim bagarap bihain longwanpela ol Yemen man ireid long hap bilong ol.

Ol i mekim olsem longbekim oda presiden bilongAmerika Trump i mekimlong pasim ol manmeri long7–pela Muslim kantri i noken go kam long Amerika.

Tasol bekim long dispelaol toktok, het opis bilongami long Pentagon, Amerikai no tokaut sapos dispela itru o nogat.

Hevi bilong wanpela amibalus i mekim balus i pun-daun long wanpela hap bi-long Yemen.

Ol komando i bagarapim

ol samting bilong dispelabalus we ol lokal manmerihusat i stap i tok em i wan-pela helikopta.

Ol Amerika i no gat wan-pela mausman long Yemenstat long 2015 bihain longHouthi muvmen i rausim olopisa bilong Amerika longkantri.

Ol Amerika aninit longBarack na Trump i sapotimwoa Saudi Arabia i go paslong pait egens long Houthis.

Bihainim dispela olAmerika i mekim wanpelareid long Yemen na salim olbalus bilong em long wan-pela eiakraf keria bilong ol.

“Mipela i sori long dai bi-long wanpela sevis man bi-long mipela,” Jeneral JosephVotel husat i komanda longMidel Is na saut Esia i tok.

“Dispela ol sakrifais em ibikpela samting long pait bi-long mipela egensim teroris.

Long wanpela pepaTrump i tok: “Laip bilongwanpela top sevis memba ilus long pait egens longpasin nogut bilong ol Islamteroris. Bikpela tingting naprea bilong mipela i go longol sevis lain husat i lusim laipbilong ol.”

Em i go moa na tok: “Olsakrifais we ol man na meribilong mipela long ami nafamili bilong mipela i lusimbek bikpela wok bilongmipela long lukim i gatfridom long wol, lukim wol istap seif.

Pentagon i tokaut olsemol sevis manmeri bilongAmerika i no kisim dispelaopisa bilong ol long reid.

Page 15: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

WANPELA taim wan-pela man em i stap

long wanpela viles. Nem bi-long em Yoroka. Em i gatwanpela dok tu. Ol man bi-long viles bilong Yorokaklostu ol i laik mekimbikpela singsing, olsem naYoroka i kisim dok bilongem na i go long bus. Em ilukim wanpela diwai i gatfrut long en i stap na em igo wokim liklik haus na emi wet i stap.

Yoroka i wet i go na pisin ino kam na Yoroka i lukluknabaut na i lukim olgetapisin i go kaikai long nara-pela diwai i stap long hap-sait bilong wara. Yoroka ilusim dispela diwai na itraim long go long hapsaitbilong wara. Tasol em i no

painim rot i go long hapsaitbilong wara.

Em i lukluk i stap na ilukim wanpela pato i swimlong wara i kam. Pato iaskim Yoroka olsem: “Yu tu-pela i laik go we?” Mitupelai laik go long hapsait bilongwara tasol i no gat rot baimutupela i ken go.” Pato itok; “Mi bai karim yutupelai go long hapsait bilongwara.

Pato i karim dok i go longhapsait bilong wara na i kambek na em i karim Yoroka igo long hapsait bilong wara.Yoroka i wokim liklik hausantap long dispela diwai igat frut long en na sutimsampela pisin. Tasol Yorokai lukluk i go daun na em ilukim wanpela lapun man i

wokabaut i kam klostu longdispela diwai em i stap longen na i tok: “Yu mekimwanem long dispela hap?”Yoroka i tok; “Mi i no gatgras pisin na mi laik painimsampela pisin bilong kisimgras long en.”

Lapun man i tok: “Mi gatplanti long haus. Yu kam nakisim.” Yoroka na lapun mantupela i go long haus bilonglapun. Lapun man i givimsampela kaikai long Yorokana i tok; “Mi go long hausmeri na yu kaikai i stap longhaus.” Dok bilong Yoroka ibihainim lapun man i goharim wanem tok em imekim.

Lapun man i tokim meri bi-long em olsem; “Mi kisimabus i kam pinis na long naityumi mas as redim kaikai,ston, lip, na olgeta samting bi-long mumu. “Dok i harim dis-pela tok pinis em i kam beklong papa bilong en na i tokimem. Yoroka, long nait lapunman i laik kilim yumi na yu noken pasim mi long nait.”

Long nait ol i slip na lapunman i kirap na i laik kilimYoroka na em i kisim bun bi-long muruk. Dok i kirap nakaikaim lapun nogut tru.

Lapun i kirap na i tok, mikol na mi laik mekim paiatasol dok bilong yu i kaikaim

mi na yu mas pasim dok bi-long yu. Yoroka i giamantasol i pasim dok long rop bi-long banana. Long biknaittru lapun i laik traim kilimYoroka gen na lapun i kirapisi isi na i laik katim Yorokalong akis na dok i kaikailapun nogut.

Mekim olsem tasol i goinap long tulait na ol i mekimsave long pait. Yoroka na toktupela i win. Tupela i kilimlapun na kukim haus nakisim olgeta samting na kambek long ples.

Dok i tokim papa bilongen olsem; papa, taim yukilim bikpela pik bilongyumi, orait, yu mas givim mililik gris tasol long mi. Papa ikilim pik na dok i kam sin-daun klostu long papa napapa i tok; “Yu rabis, dokklia long hap.”

Dok i kros long papa na igo antap long Mt. Ialibu na isingautim olgeta dok olsem:“Yumi save harim tok bilongman na ol man i no save tokbilong yumi. Na yupela i noken harim tok bilong olgetaman.”

Dispela dok i tambuim ol-geta dok na ol dok i no saveharim tok bilong man.

Even E. WapaPangia/S.H.P

WATPO DOK I SAKIM TOK BILONG MAN

entatenmen

Ansa bilong Wod Pilai isu 2210

Ol wod lista:

WANSOSPEN

TAIMS

RAUS

INK

BRUS

ARAN

DOLA

MAN

OFIS

PLENTI

BAR

DANIS

PANI

SINGSING

KRUHAT

BRUM

LIMBUM

PRESEN

SOIM

KUKURAI

MILIS

SISTA

TATANGU

WANWIN

YELO

KULAU

PPAAIINNIIMM WWOODD PPIILLAAII

Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P17

STORI BILONG TUMBUNAKona Bilong Poem...

Written by Cathlla Raphael. Age: 14, Grade 5 Swina, OHU Primary School, Madang province.

BUAI, BUAI, BUAI.

Yu save mekim na ol manmeri

i no save sindaun gut long haus,

Ol hailans i save lusim ples

na kam daun long Madang,

na hangamap nabaut

long as bilong diwai olsem flying fox.

BUAI, BUAI, BUAI;

Long yu tasol na ol saveman,

bisnisman, lapun man,

bikpela man, man nating,

i save lusim het bilong Somare (K50),

na het bilong pik (K20).

Long yu tasol na ol manmeri

wok long kisim eksiden na dai.

O BUAI, YU PAWA.

Page 16: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

Sam Seke i raitim

OLGETA manmeri long westsait long Solomon Aila i pretna wari taim strongpelaguria i sekim ol ailan klostulong Bougainville long lasSande avinun.

Mak bilong guria em 7.9magnitut we dispela olatoriti i ting inap longkamapim bikpela solwara otsunami – tasol gutpelaolsem dispela i no kamap nai kamapim liklik bagaraplong Shortlands.

Menesa bilong SIBC RedioHappy Lagoon long Gizo,Sina Adrian i tok ol manmerilong Gizo, Westen provins

na ol manmeri long ol ailanklostu na i pret na was tasollong ranawe sapos ol i lukimsain bilong tsunami.

Tasol guria long Epril 2,2007 i kamapim tsunami we

i bagarapim sampela ples nakilim 51 manmeri.

Dispela guria i bin kamaptu long sampela provins bi-long Papua Niugini olsemNu Ailan na Nu Briten.

P18 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 abcnius

Australia Wes Papua pipelprotes long Indonesia embasi

Caroline Tiriman i raitim

OL polis long Kenbera, kepi-tel bilong Australia longMande i kalabusim wan-pela Wes Papua man longwanpela protes we em naol pipel bilong em i mekimausait long embasi bilongIndonesia.

Polis i bin givim tu toklukaut long sampela man-meri husat i protes longnoken mekim trabel, tasol olWes Papua manmeri na olsapota bilong ol i tok bai ol igo het long kempein agen-sim ol rait bilong ol manmerilong Indonesia husat i savemekim long ol Wes Papuamanmeri.

Despela protes i wanpelatasol long ol narapela longplanti kantri long wol we olmanmeri bai tokaut na soimsapot long ol manmeri bi-

long Wes Papua long kisimFridom.

Indonesia i nogat laik longlarim ol manmeri bilongWes Papua long bruk lusimkantri na long dispela as In-donesia i wok long kilimplanti manmeri husat i goagens long gavman bilongem long hap.

I kam inap nau ol i tok 500tausan manmeri i dai pinislong han blong gavman bi-

long Indonesia.Dispela pait bilong ol Wes

Papua manmeri nau i woklong kisim moa sapot longplanti pipal long wol, wantaimol manmeri bilong Pasifik.

Na lain bilong YunaitedLibaresen Movmen bilongWes Papua (ULMWP) nau iwok long askim strong longkamap olsem ol ful membabilong Melanesian SpiahedGrup o MSG.

Wes Papua protes long Kenbera, Australia.

Komisin mekim awenesCaroline Tiriman i raitim

DAIREKTA bilong LeitanaNehan Divelopment agensilong Bougainville, i tok wokbilong statim BougainvilleReferendum Komisen naubai strongim ol wok bilongskulim na toksave gut longol manmeri long indipen-dans referendum long 2019.

Mrs Helen Hakena i mekimdispela tok bihain long ol siniagavman opisa bilong Atona-mus Bougainville Gavman naPapua Niugini Gavman i binsainim ol agriman long Tundebilong redim dispela vot.

Ol i tok bikpela wok bilongdispela Komisen em bilongredim dispela referendumlong 2019 bilong save saposBougainville bai lusim PapuaNiugini o nogat.

Mrs Hakena i tok tenkyu tu

long ol lida bilong tupela saitlong luksave na rispektim belisi tok orati we i wok long gohet gut wantaim dispela wokblong mekim referendum.

Oganaisesen bilong em,Leitana Nehan Divelopmen

agensi i bin statim ol aweneslong dispela referendumlong yia i go pinis we ol isave go long olgeta ples longBougainville long tok klialong wanem samting tru emdispela referendum.

Bipo BRA na resisten man i mekim pasin bel isi long Katukuhlong Bougainville.

Manus Lida i tok Australia mas

pasim hariap asailum sentaCaroline Tiriman i raitim

MEMBA bilong Manus openlong Papua Niugini Palamani askim strong ol gavmanblong PNG na Australia longhariap na pasim ditensansenta na pasim ol asailumsika i save kamapim ol trabelolsem repim meri.

Ronny Knight i mekim dis-pela askim bihain long polislong Manus i bin sasim wan-pela asailum sika long banisbilong Australia we i holim olrefuji long Manus Ailan longrepim wanpela yangpela meri

long ol dispela de i go pinis.ABC niusman long PNG, Eric

Tlozek i ripot olsem dispelahevi i kamapim planti kroslong ol lokal manmeri longManus, long wanem ol i nolaikim ol dispela refuji na asai-lum sika i stap long Manus.

ABC niusman long PNGEric Tlozeki ripot kandre meribilong dispela yangpela merii tok em i wari nogut tru.

Dispela kandre meri bi-long yangpla meri i tok tuolsem dispela man bilong SriLanka i bin bungim yangpelameri long maket na kisim

em i go long wanpela hotellong biktaun Lorengau.

Ol lain wan pisin bilongdispela meri i bin kisim em igo long haus sik, we ol i bintokim polis na ol polis iholim pasim dispela SriLanka man, sasim em naputim em long kalabusim.

Long yia i go pinis, gav-man blong Australia i bintokaut olsem em bai pasimditensan senta, tasol i kaminap nau, moa long 800 olasaieum sika na refuji i savelusim senta na go raun nat-ing long ol lokal ples.

Graun guria long Solomon

Ailan i kamapim wari

Haus bilong wanpela famili i bin bagarap long graun guria long2016 long Kirakira.

PNG 2017 Feson wik

na Klaimet SenisCaroline Tiriman i raitim

KLAIMET SENIS bai kamapwanpela bikpela samting weol bai toktok na soim longFason wik bilong Papua Ni-ugini long Ogas dispela yia.

Dairekta bilong PNG Fa-sion Wik (PNGFW). JanetSios, i tokaut long dispelataim ol i bin lonsim long statbilong dispela wik.

Em i tok ol i laik yusim dis-pela Fason long tokaut longbikpela wari em klaimetsenis i wok long kamapimnau long ol manmeri bilongPNG na ol narapla kantrilong Pasifik rijen.

2017 Fasion wik bai kamapolsem namba tu long soselkalenda bilong PNG, bihainlong ol i bin holim nambawan Fason wik long 2016.

As tingting bilong PNGFason wik em bilong soim olgutpela save bilong ol atisna ol desaina bilong PNGolsem ol i gat namba longFason indastri.

Sampela biknem bilongFason blong Australia, Fiji

na Tonga bai stap tu longdespla Fasion wik longPNG. Janet Sios i tok olsemsampla atolls olsemCaterets na Mortlocks longBougainville nau i bagarappinis long ol solwara bi-hainim Klaimet Senis.

Ol pikinini bilong Takuuf atols, em ol i save kolim tulong Mortlock Ailan long Bougainville.

Ol Pasifik wok politik long 2017Caroline Tiriman i raitim

OL wok politiK long Pasifikrijan bai go het long kamapimwari long dispela yia 2017.

Displa em toktok bilongwanpela save meri long olwok politik long rijan, DoktaTess Newton Cain husat iPrinsipal bilong TNC PasifikKonsalting na tu em i wan-

pela savemeri long Divelop-men Polisi Senta, long Aus-tralia Nesenel Yunivesitilong Kanberra.

Tess Newton Cain i tokolsem Nesenel ileksan longPapua Niugini long dispelayia bai lukim planti toktokna wari i kamap long dispelaileksan.

Hevi long ikonomi bilong

PNG tu bai kamapim plantitoktok.

Em i tok narapela samtingwe bai ol i toktok planti longem long 2017 em WesPapua na membasip bilongol long Melanesia Spiahetgrup.

Ol wari long politik baikamap tu long Polinesia naMaikronesia.

Page 17: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

KAMPANI bilong mekimnamba wan rais bilong PNG,Trukai Industries, i sainimwanpela patnasip agrimenwantaim Polis long larimsampela wok manmeri bilongTrukai i kamap risev polis.

Aninit long Risev Polis Pro-gram, Royal PNG Constabu-lary (Polis) bai helpim sampelaol wok manmeri bilong TrukaiIndustries long kisim treninglong Bomana Polis Kolis longkamap risev polis.

Polis Komisina Gari Bakina Trukai Industries CEOGreg Worthington-Eyre isainim pinis dispela agrimenlong las wik Fonde long Polishetkwata long Konedobu,Pot Mosbi.

“Aninit long dispela agri-men, Trukai Industries bailarim 8-pela sekyuriti wok-man bilong em i kisim treninglong kamap risev polis,” MistaWorthington-Eyre i tok.

Mista Worthington-Eyre itok Trukai i bin makim dis-pela 8-pela man long kamapnamba wan wokman bilongem long kisim dispela tren-ing bikos ol i gat ekspirenslong wok wantaim Polis,Ami na CIS.

Namba bilong ol woksekyuriti bilong Trukai husatbai kisim risev polis treninganinit long dispela programbai go moa long 20 long bi-

hain taim. Mista Worthington-Eyre i

tok Trukai Industries i luk-save tu olsem ol polis man-meri i save wok aninit longbikpela presa bikos ol i nogat inap risos.

“Mi bilip olsem dispelapatnasip wantaim polis baihelpim polis long mekimsampela wok we bai sot longrisos long mekim,” em i tok.

Mista Worthington-Eyre itok; “Planti taim ol polismanmeri i save sot long karo men pawa long mekimwok long komyuniti.

“Pasin bilong brukim lo nakamapim asua bilong lo naoda em i bikpela long olkomyuniti bilong yumi.

“Dispela patnasip baihelpim ol komyuniti bikosrisev polis bilong mipela bai

stap redi long helpim ol taimol i stap long hevi bilong lona oda.”

Em i tok dispela em i gut-pela samting we Trukai imekim long helpim ol man-meri na bringim gutpela sin-daun long komyuniti.

Mista Worthington-Eyre itok Trukai Industries i ama-mas long strongim wok bi-long polis long komyuniti namekim sefti bilong ol man-meri i kamap namba wansamting taim ol i bungimhevi bilong lo na oda.

Ol sekyuriti wok manmeribilong Trukai bai kisim dis-pela trening long BomanaPolis Kolis.

Ol i mas gat klin rekot naol i mas pasim trening koslong Bomana Polis Kolis longkamap risev polis.

bisnis Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P21

Muthuvel askim longmani India laik givim

Aja Potabe i raitim

OL opisa bilong Treseri Di-patmen i wok long stretimol toktok wantaim EXIMBank bilong India long kisimUS$ 100 milien (K325 mi-lien) dinau mani long gav-man bilong India.

Minista bilong Treseri,Patrick Pruaitch, i tok tupelagavman bilong India na PNGi no gat wanpela agrimenlong kisim dinau mani longEXIM Bank bilong India.

“Dispela i mekim hat likliklong kisim dispela mani ikam insait hariap long kantri.Ol opisa bilong Treseri Dipat-men i wok long stretim oltoktok na mekim ol pepawok long PNG Gavman ikisim dispela mani i kam in-sait,” Mista Pruaitch i tok.

Tupela gavman bilong

India na PNG i bin sainim dis-pela agrimen taim Presidenbilong India Pranab Mukher-jee i bin kam raun long PNGlong wanpela opisal stet visit.

Gavana bilong Wes NuBriten, Sasindran Muthuvel,i bin askim Mista Pruaitchlong kwesten taim longPalamen long Tunde longdispela wik sapos gavman iwok long mekim wok longkisim dispela mani.

Gavana Muthuvel i tokdispela mani bai go long ki-rapim wanpela fo-lein haiwelong Kimbe, kirapim nupelaMadang-Baiyer rot, namekim wanpela nupela kothaus long Mt Hagen.

“Wanem samting i mekimna yumi isi isi long kisim dis-pela mani i kam insait. Dis-pela mani em i mas kaminsait long kantri.

“Yumi nidim dispela manilong kirapim dispela tripelaprojek. Kantri tu i sot longmani na dispela mani baihelpim PNG.

“Intres reit bilong ol i nobikpela tumas olsem longnarapela benk, tasol em i1.5 pesen.

“Mi laik askim sapos gav-man i ken hariapim ol woklong kisim dispela mani i kaminsait,” Mista Muthuvel i tok.

Mista Pruaitch i tok Tre-seri Dipatmen i wok longstretim toktok wantaimEXIM Bank bilong Indiabikos dispela em i nambawan taim long PNG i kisimkain mani olsem long dis-pela benk.

Taim ol i pinisim ol toktok,ol bai stretim ol pepa wokna sainim agrimen long PNGi kisim dispela mani.

Ramu NiCo Plen long kamapim

kwaliti prodaksen long 2017

RAMU NiCo Projek i plenlong wokim kwaliti bilongprodaksen bilong mikshaidroxaid prodak (MHP) igo antap long 2017.

Dispela bai kamap taimem stretim ol wok gut longteknikal eria bilong en na bi-hainim ol teknikal plen em ikamapim long las yia 2016.

Presiden bilong Ramu NiCoMenesmen (MCC) GaoYongxu i tokaut long dispelalong Tunde, Janueri 24 WokKonprens bilong Kampani.Toktok bilong em i go aut longkampani menesmen husat i

stap harim long KBK Main,Basamuk Rifaineri, MadangBes na het opis long Beijing.

Mista Gao i tokaut olsemdispela wok plen longkamapim gutpela kwaliti pro-daksen i go wantaim bikpelasalens na wok em mamakampani MCC Grup i laikimRamu NiCo i mas kamapim.

Em i tokaut olsem ol wokmentenens na wok bilongstretim ol prodaksen masini kamap long bringim kamapgutpela kwaliti long sait longprodaksen.

Mista Gao i tokaut tu

olsem gutpela wok kamaplong bringim ap prodaksenlong sait long haidro main-ing i kamap long KBK Main.Dispela em ol i yusim waralong rausim graun na yusimol spit bilong wara hos we oli sutim strong graun narausim graun na ston nakisim nikel/kobalt graun.

Em i tokaut olsem long lasyia Ramu NiCo Menesmen itok kamapim samting gutpelateknikal wok long sait longhelpim prodaksen na dispelaol wok bai helpim gut prodak-sen long dispela yia 2017.

Haidro Maining wok i go het nau long Ramu NiCo KBK Main. Gavana bilong Wes Nu Briten,Sasindran Muthuvel.

Minista bilong Treseri, Patrick Pruaitch.

Trukai sekyuriti bai kisim risev polis trening

CEO bilong Trukai Industries, Greg Worthington-Eyre, i sainimagrimen wantaim Polis Komisina Gari Baki.

Polye: Gavman mas

stretim rot long HailansAja Potabe i raitim

PRAIM Minista Peter O’Neillna gavman i givim baksaitlong ol namba wan eria bilongdivelopmen long kantri, Opo-sisen Lida Don Polye i tok.

Mista Polye i mekim dis-pela toktok long Palamenlong las wik Fraide.

Em i tok wanpela nambawan samting we gavmaninap ong lukluk em i rot.

Mista Polye, husat i bin ranlong Okuk Haiwe na raun longHailans klostu taim tasol, i tokplanti rot i no stap gut.

Dispela i mekim MistaPolye i autim dispela toktoklong Palamen long taim bi-long grivens dibeit.

Mista Polye i givim nembilong ol rot we gavman imas lukim hariap na mekimwok mentenens.

“Ol rot long Hailans rijonwe i nidim mentenens wokem ol Kagamuga - Mt Hagentaun rot long Westen Hailans,Togoba rot long Westen

Hailans, Kaupena rot longSauten Hailans,” em i tok.

Mista Polye i tok sampelaseksen bilong Hilans Haiwelong Simbu, Jiwaka, naIsten Hailans i no stap guttu,” em i tok.

Em i tok sampela seksenbilong Hailans Haiwe longMadang na Morobe provinstu i no stap gut.

“Hailans Haiwe em inamba wan rot bilong dis-pela kantri. Ikonomi bilongPNG i stap long dispela rot.

Gavman i mas stretim ol dis-pela rot hariap,” em i tok.

Mista Polye i tok saposgavman i no gat mani longstretim ol dispela rot, ol imas tokaut na tok stretolsem gavman i no gat mani.

“Mipela olgeta save olsemkantri i sot long mani. Tokstret na tokim pipel olsemkantri i sot long mani longmekim mentenens wok longstretim rot o givim arapelasevis long pipel,” MistaPolye i tok.

Oposisen Lida Don Polye.

Page 18: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

Mathew Yakai i raitim

ARIKRO Investment Ltd,wanpela papagraun kam-pani bilongol lain Bundi weRamu NiCo i stap long en baimenesim na ranim ol kam-pani bilong ol yet.

Long Fraide, Janueri 27,Menesing Darekta bilongTamane Lodge, Edward M.Kiza husat i save menesimArikro Investment Ltd BasSevis we i save ran namellong rilokesin ples Enikuwaina Ramu Riva Bris i givimwok bilong menesmen napapa long kampani i go longArini-Krongu sab klen bilongPagaizi klen. Pagazi klen emwanpela bilong ol 4-pelabikpela klen we i papa bi-long dispela hap graun weRamu NiCo i dikim nikel nakobalt.

Arikro Bus Sevis em ol ikamap long 2014 taim mainsinspektoret bilong MinerelRisos Atoroti (MRA) i binaskim KBK Main longkamapim taim ol i lukim ol as-ples lain i bin wokabautnamel long hap ol ples webikpela masin na kar i woklong dikim na karim nikel nakobalt. Lo bilong main i toktambu long ol manmeri iwokabaut long hap ol ples wewok main i kamap long en.

Olsem na Ramu NiCo i bingivim kontrak bilongkamapim bas sevis namellong asples na Ramu Rivabris i go long Arini-Krongusab klen we i bin kam ananitlong kampani bilong ol,Arikro investment Ltd longranim dispela bas sevis.

Edward Kiza i tok taim KBKMain i givim bisnis, ol papa-graun ino gat mani long

baim bas na menesim olsemna Tamane Lodge i bin baimtupela bas na menesim bi-long ol i kam inap las FraideJanueri 27 we em i givim i gobek long ol papagraun yetlong menesim na ranim.

Ananit long dispela kon-trak, Ramu NiCo save baimwanpela bas K700 long wan-wan dei.

“Mipela les long wok wan-taim ol ausait lain bikos manibai go ausait. Maski i gatplanti risk, ol famili sindaunna wanbel long helpim bikosdispela em ol klen membabilong mipela tu na ol i masbenefit long dispela KBKMain tu,” Mista Kiza i tok.

Long las Fraide, Mista Kizai givim wanpela bas na i tokolsem narapela tupela nu-pela bas bai ol kisim longstat bilong mun Februeri naem i givim tu wanpelaK30,000.

“Benk akaun bilong Arikroem i klin na no gat dinau. Naumi gat bikpela bilip olsem olnupela dairekta na menes-men i ken ranim dispela bassevis kontrak na mekim

kamap bikpela na olgeta laini ken kisim sampela helpimlong en,” Mista Kiza i tok.

Siaman bilong Arikro in-vestmen, Eddie itirai wan-taim wanpela darekta, EddieKurame i tok bikpela tenkyulong Mista Kiza long baim,statim na menesim dispelabas sevis i kam inap taim emi givim i go bek long ol papa-graun.

Mi salensim ol klenmemba long sapotim dispelabisnis na no ken kam askimmani na ol kain kain samtingwe bai lukim dispela kam-pani bilong yumi bruk daun,”Mista Itirai i tok.

KBK Mine RejistaMenesa, Sarimu Kanu i tokkongresulesin i go long olpapagraun na tok wok bis-nis i mas ran gut na lukimplanti gutpela samting baigo long ol papagraun. MistaKanu i tok tenkyu tu longtupela nupela bas we baihelpim kampani long karimol asples lain we bai helpimsefti bilong Ramu NiCo i gobikpea moa bihainim lo bi-long MRA.

FOAPELA meri sumatinhusat i mekim namba tri yiaskul bilong Aplaid Kemistrilong Yunivesiti bilongTeknoloji (UNITECH) longLae nau i stap mekim wokprektikal bilong ol wantaimRamu NiCo main operesenlong Madang.

Ramu NiCO kampani isave givim sans yet long olsumatin bilong ol yunivesitina ol koles long kantri longlainim wok bilong mainingwantaim em. Na dispelakain pasin i bin stat yet longtaim kampani i bin statimoperesen long Madang.

Kampani i mekim bikpelawok long helpim ol nesenelsumatin long stretim tingtingna save bilong ol long kainwok olsem. Long wan wanyia, Ramu NiCo KurumbukariMain na Basamuk Rifaineri ikisim ol sumatin long lainimwok wantaim kamapni.

Ol dispela 4-pela sumatini wokim skul bilong AplaidKemistri olsem na nau ol iwok wantaim Leboratori Di-patmen bilong Kurumbukari(KBK) Main sait.

Nem bilong ol dispela merisumatin em; Flora Taka, Chris-tine Hassor, Doel Andrews naLarisha Mirino. Ol i statimtripela mun trening bilong ollong stat bilnog Desemba 2016na bai pinis long Februeri 2017.

Taim ol i stap wantaimKBK Prosesing Leb, ol i

lainim long yusim ol nupelakain leb fasiliti na wok erialong main. Em i wanpelasans bilong ol yangpela merisumatin long opim tingtingbilong ol na save long laiptru bilong wok ausait longleksa rum o klasrum.

“Mipela i lainim planti nu-pela samting long ol Sainasupevaisa bilong mipela, LiDan na ol narapela seniaPNG wokman na meri longleb na ol nupela ekspiriens.

“Ol i lukautiim mipela gutwantaim ples slip na gutpelakaikai,” Flora Taka i tok.

Flora Kata em i namba wanpikinini insait long wanpelafamili bilong Morobe. Em i

bilip olsem hatwok na resisstrong long mekim wok longhelpim long lukautim ol liklikbrata na susa bilong em.

Em i bilip olsem dispelaem i wanpela gutpela sanslong laip we em i putimtingting bilong em i go insaitlong lainim samting na em imas kisim moa ekspirienslong wok we em inap mekimbihain long taim skul bilongem i pinis.

Ol dispela yangpela meri itok ol laik kamap olsem olgutpela piksa bilong ol nara-pela yangpela meri i kam bi-hain na ol tu i laik bihainimol narapela winmeri longmaining indastri long PNG.

P22 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 ruralindestri

UNITECH sumatin lainim woklong Ramu NiCo main leboratori

Ol UNITECH sumatin i sanap kisim poto long Ramu NiCo KBKMain sait eria bilong slip long Kurumbukari maunten.

Bundi papa graun yet bai lukautim kampani

Eddie Kurame i kisim ki bilong bas long Edward Kiza long taimbilong hendova seromoni long KBK Main long las wik Fraide.

Madang taun i no gutpela long ol turisMathew Yakai i raitim

OL pipel bilong Madang iamamas long gutpela wokbilong Melanesian TourismService na Sir Peter Barterlong bringim turis i kam longMadang wantaim sampelamoa bai kam long P&O KrusLain long Februeri 15, tasolol pipel i wari long taun i nostap gut.

Olgeta stri na rot insaitlong taun i luk nogut trulong ain a em i soim olsemol provinsal lida i no gattingting long promotimwok bilong turisim longprovins.

Insait long dispela piksa isoim raunabaut long fran bi-long Madang Butchery o An-derson, we em i no staplongwe long bikpela bris we

P&O Krus lain bai kam suana putim anka long en.

Planti moa strit bilongMadang taun nau i gatwankain lukluk olsem naating ol turis bai lukim pas-taim ol bikpela hul long rotolsem ol hul long ol maun-ten paia.

Planti ol kar na trak i savepainim hat tru long ran longdispela ol hap rot. .

Poto: Mathew Yakai.

Wan wol Rait kontes bai kamap long US yunivesiti YUNAITET Nesen AkedemikImpek husat i wok wantaim(ELS) edukesen sevis baisponsaim namba 4 tok ples,wan wol raiting kontes oresis bilong sumatin naglobal yut foram.

Dispela yia i bringim kamapNot Isten yunivesiti longBoston,USA bai holim dispelakibung bilong kainkain tok-ples,wanpela wol global yutforam na ol sponsa na ol mani go pas long bung bilong No-tIsten Yunivesiti Global yutkonprens.

Bai gat 60 wina ol i baimakim long go insait long2017 kainkain tokples, wanwol global yut foram we olbai kamapim Eksen plan we

laik wankain olsem YunaitetNesens 2030 ajenda bilongsastenabel developmen in-sait long 6-pela tokples bi-long Yunaitet Nesens.

ELS Edukesen sevis inc. baigivim wanwan wina longtiket long i go long Boston naNiu Yok siti namel long Julai15-26, 2017. Long bung bi-long global yut foram, olgetasumatin bai kamapim eksenplan bilong wanwan topic bi-long sastenabel developmenajenda, na bai givim ol tintinglong Yunaitet Nesen hetkwota insait long Niu Yok Siti.

ELS Edukesen Sevis ,inc.Bai givim Balus tiket, hausna kaikai i go long dispelasumatin.

Olgeta sumatin we bai tekpat mas raitim originel storigat 2,000 wod.Dispela raitbai mas toktok long globalsitijen na save bilong kalsana wok bilong save longplanti kain tokples. Raitamas soim save bilong emlong pesenel ,akedemik,kalsa na nesen konteks.Manmeri husat i laik tek pat,i mas wanpela ful taim yuni-vesiti sumatin, husat i kisimtok orait long fekalti membana i mas abrusim 18 krismas.

Long stap insait long dis-pela kontes, olgeta rait oessay mas stap long opisaltokples bilong Yunaitet Ne-sens na i no long tokples bi-long sumatin yet.

Page 19: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

WEST Hammers i krosimDimitri Payet long em i nogat komitmen na rispek bi-hain long em i bin joinim olMarseille.

Ol Hammers i no laik salimem na join-siaman, DavidSullivan, i tok em i laikim pi-laia long stap wantaim ol nakamap olsem em.

Tasol, Sullivan i tok moaolsemmenesa, Slaven Bilic itok orait long ol i rausim emaninit long intres bilong olskwat i kamap wan.

Payet i sainim wanpelafoa na hap yia kontrak wan-taim Ligue 1 klap.

OL Wests Tigers i makim nu-pela yangpela senta pilaia,Moses Suli, long stap wan-taim ol long 3-pela moasisen long klap bilong ol inaplong pinis bilong 2020 sisen.

Junia pilaia bilong FairfieldUnited, Harold Matthews,na SG Ball bilong BalmainTigers i go insait long Anda20 skwat bilong WestsTigers taim tupela wantaimi winim 17 yia.

Het Kosa bilong WestsTigers, Jason Taylor, i tokolsem em i lukluk long Sulilong em i mekim gut longklap taim em i winim 18 yia.

”Mipela i lukluk long eminsait long sotpela taim naem i mekim gut we Moses iken joinim ol Wests Tigersnau,” Taylor i tok.

“Ol lain husat i lukimMoses taim em i bin pilailong junia tim bilong mipela

i lukim olsem kala bilong emi kamap narapela kain tru.Dispela namba wan kala isoim olsem em i ken mekimgut long ol prisisen treningna dispela i mangalim tingt-ing bilong mipela ol kosa namipela i amamas tru.

“Em i stap liklik taim wan-taim ol namba wan gret tim

bilong mipela insait long dis-pela prisisen na dispela isoim olsem em i gat speselsamting long luk save.

“Mipela i lukluk long holimem strong insait long NRLgrup insait long liklik yia i kam,bikos ol wanem kain strongem bai kisim insait long klapbai helpim em long go het.”

nrlwolspot Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P23

Hayne na James i go pas long 9s tonamen

Ol i bin makim Jarryd Hayne olsem strongpela Titan,husat bai go pas long 2017 Oklan Nains resis.

PULBEK bilong Titans, JarrydHayne, na strongpela prop,Ryan James, i joinim 19 manskwat bilong ol Gold Coastna resis long 2017 DaunaOklan Nains tonamen.

Taim Hayne i pilai long tu-pela de resis we ol i bintokaut paslain. Bihain ol i binkisim James wantaimnamba wan pilaia, TyroneRoberts na Kane Elgely i

soim sain long kosa, NeilHenry, long kisim ol.Ol skwat bilong Titans long2017 Oklan Nains tonamenem;

Morgan Boyle•Alexander Brimson•Tyler Cornish•Anthony Don•Kane Elgey•Jarryd Hayne•Ryan James•

Max King •Chris McQueen•John Olive•Nathaniel Peteru•Pat Politoni•Leivaha Pulu•Tyrone Roberts•Tyronne Roberts-Davis•Hayden Schwass•Paterika Vaivai•Daniel Vidot•William Zillman•

Ol Tigers i lukluk long yangpela pilaia

Moses Suli bai kamap nupela yangpela pilaia bilong ol Wests Tigers

Kaufusi i lukluk long gutpela bihain

bilong Orijin

FELISE Kaufusi i bin lukimnamba wan Stet ov Orijinresis em i Gem namba 1 bi-long yia 2007 siris.

Namba wan brata bilongem, Antonio, i bin pilai longKwinslan long Sankop Ste-diam na olgeta hauslain bi-long Kaufusi i bin stap longBundaberg long lukim wan-pela strongpela pran-roa ibin pilai long bikpela hap bi-long NRL.

Long namba 23 minit,

brata bilong em i bin kisimbagarap long skru bilong emna i no bin pilai inap longnamba 3 Gem bilong dispelasiris i pinis na ol Blus i dau-nim ol Maruns, 18-14, longANZ pilai graun.

Nau, Kaufusi i stap longkem bilong Kwinslan Eme-jing Orijin long RACV RoyalPines long Gold Coast longlas wiken long go insait longOrijin edukesen. Em i bilipolsem em bai go insait long

orijin sapos Walters i makimem wanpela fowod bilongStorms long bihain.

Taim Corey Parker i goaut, Nate Myles, Sam Thai-day na Jacob Lillyman ilaikim Kaufusi long stapwantaim na makim stet bi-long em long 2017.

“Em i bikpela samting longmi bin kam insait long skwatlong las yia na nau mi baipilai strong long lainim plantisamting,” Kaufusi i tok.

Felise Kaufusi long han kais i redi long go insait long Orijin.

Ol Ham i krosim Payet

Dimitri Payet i no bin pilai wantaim West Ham inap long ol Manchester Siti i daunim ol, 5-0.

Federer i daunim NadalBIKPELA resis i kamap namel long wolnamba 17 na wol namba nain we i no gatwanpela pilaia i bin kamap olsem Federer naNadal long histori bilong tenis resis.

Em i mak long 31 mun inap Nadal i bin goinsait long kwata fainal long bikpela resis i binkamap pastaim. Na wankain tasol, Federer i

bin winim taitel bihain long 7-pela yia i go.Dispela em i wanpela strongpela fainal

namel long tupela we Federer i daunimNadal.

“Tenis em i strongpela spot,” Federer i tokKomenteta bilong BBC nius i tok olsem em

i winim taitel long 35.

Roger Federer i winim namba bihain long em i bin daunim Rafael Nadal.18 Grend Salm.

Page 20: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

ramunicoP24 Wantok Februeri 2 - 8, 2017

135 KM Slurry Pipeline135 KM Slurry Pipeline

KBKMining

BSKRefinery

Gutpela Risk Menesmen Treningkamap long KBK Main

OLGETA wan wan wokmanmeri i gat wok long tokautsapos i gat birua i stap longwok ples bilong ol. Dispelabai helpim long stopim natu putim banis long biruano ken kamap. Sefti embikpela samting

Dispela em bikpela skultoktok we i bin kamap longRamu NiCo KBK Main longlas wik taim 20 tim lida i binstap long tupela de riskmenesmen trening.

Helt, Sefti na EnvairomenKwaliti Asurens Menesa, Ber-nice Suma i bin go pas longranim dispela tupela de trein-ing we i karamapim planti oleria long risk menesmen.

Trening i karamapim

planti gutpela skul long saitlong lukautim wok ples, gut-pela risk menesmen wok, naimpruvmen na bikpela samt-ing em komiitmen o pasin bi-long lukautim sefti we olgetalain i mas bihainim oltaim.

Insait long dispela treningol tim lida i lukluk i go insaitlong risk menesmen modulbilong Ramu NiCo nawanem ol eria na tuls emRamu NiCo menesmen baiyusim taim birua i kamap narot long banisim na stopim.

Ol lain husat i stap longtrening i kisim skul long klas-rum na bihain ol i go longmain eria long glasim nasekim wanem ol birua i stapna tokaut long en.

Ol lain long long trening ibin gat sans tu long luksavelong tripela kain ol birua istap em namba wan embirua ol manmeri i kenlukim, birua we i hait i stapna namba tri em birua we ilaik i kam o redi long kamap.

Olgeta lain husat i staplong dispela risk menesmentrening i amamas tru longtrenining ol i kisim bikos ol-geta i tokaut olsem ol i lainimplanti gutpela samting.

Komyuniti Afes (CA) opisalong KBK, Robon Lani i tokautolsem dispela trening i gut-pela stret na i helpim emwantaim gutpela lesen longsait long risk menesmen. Emi tokaut olsem em i lainim

planti nupela samting na in-fomesin em i kisim bai helpimem long wok bilong em.

Robon Lani i givim bikpelatenkyu long HSE AsurensMenesa, Bernice Suma longtrening bikos em bai givimgutpela tingting long ol wok-man long save long riskmenesmen na helpim ollong luksave long wanemkain ol birua i stap.

Robon i tok olsem olgetawokman bilong Ramu NiComas kisim kain trening olsemlong save long ol birua na tusave long bikpela samtinglong sefti. Dispela em bikossefti em bikpela samting ol-geta lain mas save long en.

KBK Main Divelopmen Di-

patmen Logging kontrola,Sobby Giok i tokaut olsemsefti em bikpela samtinglong maining wok, na dis-pela risk menesmen treningem gutpela bikos em baiopim tingting bilong ol timlida long save long riskmenesmen na surikim wokbilong sefti i go daun long ol-geta wok lain bilong ol.

KBK Main Trenspot Su-pavaisa, Lee Issac i tokaut tuolsem dispela risk treningem gutpela, tasol em i laikimolsem ol lain i stap long tren-ing i mas kisim pepa o pemitlong gat luksave long putimwas long strongim sefti longwok ples. Taim ol i gat ol IDkat bai stopim na givim ed-

vais long ol arapela lain longbanisim ol birua o nokenmekim samting i no stret.

Tripela memba bilong KBKImejensi Rispons Tim (ERT)Charlie Isidor, husat em timlida, paia opisa Munar Yayana ERT treini Gabbie Willie itokaut olsem dispela treningem gutpela na helpim ol gutlong sait long save moa longsefti na pasin bilong banisimbirua.

Ol i tok olsem trening i gut-pela tru na moa wok lain longKBK Main i mas stap long kaintrening olsem. Taim moawokman i kisim kain treninglong sait long sefti em baigutpela bikos sefti kalsa baistap oltaim long wok ples.

Ol lain long trening i go long KBK Main long prektikol bilong ol long glasim ol birua.

Ol Ramu NiCo wokman long KBK Main husat i stap long Risk Menesmen trening.

Trening insait long KBK trening rum. Prektikol long sekim ol hazad long KBK Main.

Page 21: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

PAPUA Niugini Anda 17 sokatim bilong ol man i pinisimnamba tu poroman resisegensim ol Oklan em ol i binkisim wankain poin, 3-3. Dis-pela resis em ol i mekimwok redi bilong go resis longOsenia Futbal Konfederesen(OFC) Anda 17 Sempionsip.

Dispela namba tu poromanresis i kamap namel long olPNG wantaim Oklan SentralEkedemi Futbal Klap (ACAFC)i bin kamap long las wikSarere, Janueri 28, long MtSmart long Oklan, Nu Silan.

Ol Oklan Sentrel Ekedemii bin pilai gut we ol i binskoaim ol tripela poin kwik-taim inap long ol i bungim30 minit bilong namba wanhap bilong resis.

Ol PNG i strongim ol yetbihain long pinis bilongnamba tu hap bilong resiswe Jonathan Allen na Yagi

Yasasa i bringim skoa i kamantap long 3-2 insait long 5-pela minit.

Namba tu hap bilong resisi kamap orait long sait bi-long ol PNG tasol ol i nowinim mak.

Barthy Kerobin bilongPNG i kisim las skoa klostulong pinis bilong resis taimna bungim ol skoa bilong olOklan, 3-3.

Ol PNG bai pinisim wokredi bilong ol wantaim las

poroman resis egensim olOne Hunger Mangere longFebueri 4 bipo long ol bailusim Oklan long Februeri 6bilong go long Tahiti.

OFC sempionsip baikamap long Tahiti longFebrueri 11 i go inap longFebrueri 24.

PNG i stap long Grup Awantaim Nu Kaledonia, Tahitina Vanuatu na ol tim i staplong Grup B em Fiji, Samoa,Solomon Ailan na Nu Silan.

Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P25spotnius

Palais i makim ol skwat bilongresis long Sydney Sevens

PAPUA Niugini Palais tim itokaut long ol skwat bai resislong Sydney Sevens Tona-men bai kamap long Aus-tralia long dispela wiken.

Ol i makim 12-pela skwathusat i bin lusim kantri longTunde long resis long tona-men bai kamap longFebrueri 3 i go inap longFebrueri 4, 2017.

Ol i makim Kymlie Rapilla,Joanne Lagona na kepten bi-long ol, Lynette Kwarula, naol narapela yangpela pilaiahusat i save gut long resis.

Ol narapela yangpela pilaihusat ol i bin makim ol longnamba wan taim bilong ollong resis long ol bikpelagem em Mavis Mitaharo, Fa-tima Rama na Cathy Puro.Ol dispela tripela pilaia i luk-luk long soim kala bilong ollong wol level.

Ol skwat i bin stap longtrening kem long Pot Mosbiinap long tripela wik bihainlong 10-pela de kem longDesemba 2016.

Ol i bin mekim fainal tren-ing bilong ol long Mandebipo long ol i lusim kantrilong Tunde.

Kosa bilong ol John Larry itok olsem wok redi bilong oli kamap orait long taim bi-

long trening kem we ol i binrausim 6-pela pilaia longmakim fainal 12 skwat.

Trening bilong ol i kamapstrong we ol i bin lukluk longstail kala bilong ol na strongbilong ol long strongimbanis.

“Namba wan samting emi bilong mekim wok redilong go resis long Hong KongSevens tonamen bai kamaplong Epril. Hong Kong Sev-ens tonamen em i bilongkamap kwalifai long go resislong Wol Siris.

I gat 12 kantri bai resislong dispela Hong Kongtonamen na ol i bin putim

PNG long Grup A wantaim olbikpela tim Nu Silan, Canadana France.

Dispela em i namba wantaim bilong PNG na ol i nobin resis long Olimpik Gems.Ol skwat em:

Lynette KWARULA1Kymlie RAPILLA2Casandara SAMPSON3Joanne LAGONA4Mavis MITAHARO5Freda WAULA6Fatima RAMA7Cathy PURO8Threseanne DAIMOL9Tavai LAVAI10Helen ABAU11Alice ALOIS12

Ol PNG Palais i bin trening.

Ol skwat bilong Papua Niugini Palais.

Lewas bai pilai tupela traim resis

OL skwat bilong City Parmacy PNG Lewas.OL City Parmacy PNG Lewasbai pilai tupela traim resis longstat i go inap long IntenesenelKriket Kaunsil (ICC) 2017 WolKap Kwalifaia resis bilong olmeri long Kolombo, Sri Lanka.

Ol Lewa bai pilai egensim olSri Lanka Emerging long KTZpilai graun long Februeri 3 nanamba tu traim resis egensimol Thailand long Moors pilaigraun long Februeri 5.

Ol taim bilong Wol KapKwalifai resis bai kamap em;

Resis namba wan em olPNG Lewas bai pilai egensimBangladesh long Februeri 7,

Resis namba tu em olLewas egensim Pakistanlong Februeri 10,

Resis namba 3 bai kamaplong Februeri 11 namel longLewas na Skotlan na

Resis namba 4 bai kamap

long Februeri 13 namel longLewas na Saut Afrika.

Lewas em i wanpela longol 10-pela tim bai resis longkisim ples i stap long go resislong Wol Kap bai kamaplong Yunaitet Kingdom (UK)long Jun 26 i go inap longJulai 23 bilong dispela yia.

Ol top 4 kantri bilong kwal-ifaia resis bai kisim ol 4-pelaples long resis long Wol Kap.

PNG i dro wantaim Oklan

Ol Anda 17 pilaia bilong PNG i redi long pilai egensim ol Oklanlong poro resis i kamap long las wik Sarere.

Ol Pukupk i no win long ol de namba wan resisOL PNG Pukpuk i lus long ol tripelagem i kamap long namba wan debilong HSBC Wol Ragbi Sevens2016 i go inap long 2017 siris longWellington.

Stat bilong ol i no kamap oraitwe ol Inglan i bin daunim ol wan-taim, 12-0.

Long namba tu resis bilong ol,Kenya i bin daunim ol 47-5. WilliamTirang bilong ol PNG i kisim dispelaskoa.

Ol Pukpuk i bin pilai strong longnamba tri gem bilong ol egensim olArgentina.

Ol Argentina i bin stap pas wan-taim 7-0 poin, tasol Tirang i putimnamba tu trai bilong em long dispelatonamen we Emmanuel Guise i

kikim konvesen kik i go insait longbungim skoa, 7-7.

Ol Pukpuk i stap pas, 14-7, bihainlong Arthur Clement i putim wan-pela trai na Guise i no painim hatlong kisim tupela poin long kon-vesen kik.

Tasol, ol Argentian i bungim skoabipo long taim bilong malolo bihainlong German Schultz i putim wanpelatrai. Ol i isi tasol kisim tupela moapoin long konvesen kik na skoa isanap olsem 14-14.

Ol PNG i sotwin long namba tuhap bilong resis we ol Argentina ibin putim 5-pela trai, 41-14, na oli win.

Ol Pukpu tu i bin pilai egensim olSamoa we ol Samoa i daunim ol, 37-5.

Ol narapela risal em;Nu Silan i daunim •

ol Samoa, 33-7, Canada i daunim •

ol Wales, 28-5,Skotlan i daunim ol Rasia, 12-5,•Fiji i daunim ol Japan, 56-0,•Inglan i daunim •

ol Argentina, 26-7,USA i daunim ol Samoa, 24-12,•Nu Silan i daunim •

ol France, 21-14,Canada i daunim ol Rasia, 29-0,•Skotlan i daunim •

ol Wales, 31-7,Australia i daunim •

ol Japan, 33-12, Saut Afrika i daunim •

ol Fiji, 31-12. Ol pukpuk i no pait strong na ol i go daun.

Page 22: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

P26 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 spotsnius

Fainal bilong Ipatas Kap baikamap long dispela wiken

Philemon Tame i raitim

SAUTEN Lek resis bilongCoca Cola Ipatas Kap bai gohet tude i go inap long olfainal bai kamap longSarere, Febueri 5, 2017.

Ol i bin tokaut long IpatasKap resis long las wik we 24tim i bin givim nem longresis na tu, namba wan taimbilong ol meri i givim nemlong resis.

Sauten Leg TonamenDairekta, Simon Maima, i tok,planti tim i bin givim nem bi-long reis long dispela yai we6-pela nupela tim i join.

Long ol dispela tim, 12-pela tim i kam long NCD na

12-pela tim long Sentralrijon i stat pait long laswiken long Kone Tigers pilaigraun, Pot Mosbi.

Ol tim long NCD i pilaiegensim ol yet na ol Tim longSentral i pilai egensim ol yet,na ol bai tokaut long tupelawina bilong wan wan grup.

Wanpela kodineta bilongSauten Leg, David Silovo, itok olsem tupela wina baiwinim K10,000 bilong baimtrenspot long go longGoroka, Isten Hailans.

I gat 18 tim i bin resis longnamba tu raun bilong IpatasKap wantaim Whitehavenna Mix Mates i opim resis nai pilai gem ol i no bin pilai

long raun wan bilong tona-men.

Ol Miks Mate i daunim olbirua wantaim 8 poin bipolong raun 2 bilong CCIC i statnamel long Hohola Flies naUnited. Ol Flies i daunim olUnited, 18-2.

Ol NBC Watchdog i dau-nim ol POM Muruks wan-taim 4 poin, 14-10.

Long ol narapela resis emol City Red Backs i daunimNDB Aviator wantaim 28poin taim ol FreewayBumpers i winim ol PagaPanthers, 20-14, na QPRWanderers Waigaini i kulimstrong bilong ol Ira Lai wan-taim tupela poin, 6-4.

Pilaia bilong Mix Dogs i redi long takolim birua bilong em.

PAPUA Niugini Ragbi FutbalYunion i tokaut olsem PNGsevens tim bilong ol manhusat i go resis long Welling-ton sevens tonamen imekim gut tru.

Sif Ekseketiv Opisa bilongPNGRFU, Paul Joseph, i tokolsem PNGRFU i no gat wan-pela tingting olsem ol baimekim gut.

“Mipela i save long plesklia olsem tim bilong mipelai stap insait long wanpela

strongpela pul we wok redibilong ol i no kamap gutolsem mipela plen long en,”Joseph i tok.

Em i tok moa olsem kosa natim i lukluk long wok redi bi-long go resis long Hong Kongsevens tonamen bai kamaplong Epri 7 i go inap long 9.

Taim bilong resis baikamap long Wellingtonegensim ol top tim em iwanpela samting mipela ilaikim long pilai.

Ol PNG Skwat em;

Henry Kalua•Willie tirang•Danny Opa•Nathan Baramun•Wesly Vali•Manu Guise•Arthur Clement•Freddy Rova•Dean Manale•Gairo Kapana•Patrick Tatut•Manu Guisr

Daniel Opa bilong Papua Niugini i rausim bal egensim Inglan pilaia long namba wan de bilong HSBC Welington Sevens tonamen.

PNG sevens i pilai gut

POM Muruks i kisin nupela

yunifom long Handy Fainens

Philemon Tame i raitim

POT Mosbi Muruks i binkisim bikpela sapot na i goinsait long Coca Cola IpatasKap long las wiken bihainlong ol i bin kisim nupela yu-nifom long Handy FainensMenesmen.

Jenerel Menesa bilongkampani, Ismael Nelsen, itok olsem Handy Fainensem i no wanpela bikpelakampani olsem ol narapelafainensel kampani, tasolaninit long kopret na sosal

empawamen wok bilongkomyuniti, Handy Fainens iamamas long helpim nasapotim tim.

“Mi laikim yupela ol pilaialong kamap namba wanmausman bilong kampanina pilai tru olsem ol spotman na meri,” Nelson i tok.

Lawrence Puyu i makimmaus bilong tim na i toktenkyu long Handy FainensMenesmen long ol i bingivim sapot long tim.

“Pot Mosbi Muruks em iof-sisen tim we ol yangpela

boi long Sauten Hailanshusat i i save stap long PotMosbi i bin kamapim dispelatim. Lukluk bilong dispelaklap em i bilong larim olnamba wan pilaia i ken goinsait long Digicel Kap resis,”Puyu i tok.

Em i tok moa olsem sam-pela ol pilaia husat i luk savegut long ol pilaia we ol baigo pas long Muruks olsemJoshia Keviame bilongMendi Muruks/ Galp Isa-peas na Missach Wallen bi-long Pot Mosbi Vipers.

POM Muruks i kisim nupela yunifom.

8-pela tim i givim

nem long 2017

POMRFL sisen

LONG Pot Mosbi RagbiFutbal Lig (POMRFL), 8-pela klap tasol i bin baiafiliesen fi bilong ollong resis long dispelasisen.

Edministreta bilongPOMRFL, Meke Maino,i tok olsem ol Wests,Tarangau, Hohola Flies,Paga Panthers, DoboWarriors, Brothers,Butterflies na Souths ibin baim K1,000 afil-

iesen fi bipo long pinistaim bilong rejista.

“Ol dispela tim i binbringim ol benk risit ikam long mi na mi binputim long rekot.

“Ol 6-pela klap i nobaim afiliesen fi bilongol yet,” Maino i tok.

Long wankain taim,2016 Anual JenerelaMiting (AGM) em ol ibin skruim i go antapmoa long Februeri 3.

Page 23: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

spotpoto Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P27

Pilaia bilong QBE i lukluk long salim bal long wan pilaia bilong em taim pilaia bilong CPL i ran long stopim em. Praivet netbal eksen long Rita Flynn kots long Mosbi.

Beta bilong PNG Pawa i abrusim bal bilong pitsa bilong Difens long A gret pilai bilong ol long Bisini.

Rana bilong Yokomo i ran kam hom taim ketsa bilong Eagles i leit long autim em. Eagles ikamapim bikpela win long dispela pilai bilong ol.

Beta bilong Eagles i redi long paitim bal na putim gut was long pitsa bilong Yokomo long mengem bilong A gret man long Bisini.

Mista Sape i redi long sevim bal long opim 9 mile opsisen volibal na tas ragbi.

Minista Tkachenko i putim piksa bilong nupela pilai graun na stedium bilong PNG AFL. Dispelapilai graun bai senisim Bisini taim em kamap.

Page 24: lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneralwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2017/Wantok... · 2017. 2. 2. · “Ok Tedi Main i ken yusim TCS mani long helpim ol

Philemon Tame i raitim

MINISTA bilong Spot, JustinTkatchenko, na ol mausman bilong PNG Ragbi Fut-bal Lig (PNGRFL) long RagbiLig Wol Kap bilong 2017, olsponsa, stekholda na olsapota i stap wantaim longtaim ol i tokaut long SP

Hunters tim long dispela yia.Menesing Dairekta bilong

SP Brewery, Stan Joyce, ikam insait long kampanilong 1952, SP i stap sapotabilong ragbi lig long kantri.

“Mipela i save mekimolsem bikos ragbi i savebungim ol pipel bilong kantriwe ol narapela spot i no

inap long mekim olsem,”Joyce i tok.

“Mi bilip olsem PNG isenisim Kwinslan Ragbi Ligresis bikos SP Hunters tim ijoinim ol. Na mipela i ama-mas long dispela,” Joyce i tok.

CEO bilong PNGRFL, ReatauRau, i soim amamas bilongem long SP Brewery bilong ol

i go het na sapot olsem ol ibikpela bilong ol Hunters long2013 i kam inap nau.

Rau i tok tenkyu long olsponsa i sapotim ol SPHunters na i tok olsem ol baino inap long bungim dispelakain mak sapos ol sponsa ino stap baksait long ol.

“Mipela i mekim bikpela

mani taim mipela i lukautimol Hunters. Dispela em ibikpela bisnis we mipela ilukautim nau. Mipela bai noinap long stap long dispelakain mak, sapos ol sponsana gavman i no helpimmipela,” Rau i tok.

Rau i tok moa olsem PN-GRFL i gat bikpela bilip olsemkosa bilong Hunters, MichaelMarum, na tim bilong em isave gut long tim i lus longtripela sisen i go na nau ol ilukluk long pinis long top.

Long wankain taim, sia-man bilong SP Hunters,Graham Osborne, i tokautolsem Ase Boas bai kamapkepten bilong dispela sisenna Wellington Albert baikamap deputi.

Ol i bin givim taim longsiaman bilong SP PNGHunters, Graham Osborne,long tokaut long kepten navais-kepten we WellingtonAlbert i kamap vais-keptenbilong dispela sisen.

“Mi no tingting longkamap kepten, tasol mi em iwanpela senia pilaia longtim na mi gat bikpela ama-

mas long lukautim tim longdispela yia.

“Mi tok tenkyu long kosana menesmen bilongHunters long ol i bilipim mina makim mi olsem kepten.Mi em kepten, tasol olgetapilaia em ol lida long rait bi-long ol yet,” Boas i tok.

Wellington Albert tu ikirap nogut taim ol i makimem vais-kepten.

“Mi bin guria taim ol i tokolsem mi bai kamap vais-kepten bikos mi no bin harimwanpela liklik tokwin long mibai kamap vais kepten, nogat.

“Nau mi lukluk long go paslong ol boi na tim bilongmipela,” Albert i tok.

Intras Supa Kap resis baistat long namba wan wik bi-long mun Mas we ol Huntersbai pilai egensim ol CentralCapras Browne Pak, Aus-tralia, long 6 klok apinun i goinap long Mas 4.

Namba wan asples gembilong ol bai kamap longraun namba 2 long Sande,Mas 12, egensim ol EastTigers long Nesenel FutbalStediam, Pot Mosbi.

Namba 2211 Februeri 2 - 8, 2017

Printed and Published by Elizabeth Konga - Dove Travel Services Building Section 24: Lot 25, Angau Drive/Lahara Avenue Junction.

Ol i tokaut long SP Hunters 2017 sisen

Kepten bilong ol SP Hunters,Ase Boas, i toktok.