104107511021

HrHrH

U Q)cd CS o

HN-PO ociU U0) O "^oHO >

OC-

=U Oi C\i OnP-. vO

SCRIPTORUM CLASSICORUM

BIBLIOTHECA OXONIENSIS

OXONIIE TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO

LONDINI ET NOVI EBORACIAPUD GALFRIDUM CUMBERLEGE

M. TVLLI CICERONISORATIONES

CVM SENATVI GRATIAS EGIT CVM POPVLO GRATIAS EGITDE DOMO SVA DE HARVSPICVM RESPONSO

PRO SESTIO IN VATINIVMDE PROVINCIIS CONSVLARIBVS

PRO BALBO

RECOGNOVITBREVIQVE ADNOTATIONE CRITICA INSTRVXIT

GVLIELMVS PETERSONRECToa vniVersitatis aiacgillianae

I - * f

OXONII

E TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO

OXONII

Excndebat loannes Johnson

A rchitypograpliHS acadcinicus

585854

PR

T^ o -=1

PRINTED IN GREAT BRITAIN

PRAEFATIO

Orationes editurus quae inhoc voluminecontinen-tur iure possem opus detrectare quieta, ut ita dicam,movendi et controversias paene sopitas quasi e cineri-bus suscitandi. Sed ne videar rem praetermittere quaeomnibus debet curac esse qui ' altiorem ' quam vocantartem criticam exerceant, breviter admonendum estnon omnes semper ut vere Tullianas a philologis prc-batas esse. Sane praecedit has orationes in librismanuscriptis declamatio 'pridie quam in exilium iret',quae pariter cum illa in Sallustium invectiva statimsub renatas Htteras, ut ait Gesnerus,agnita et damnataest : inter quae spuria subditivaque opera et germanosTuUii nostri libros quantum intersit vel raptim legenti-bus continuo apparebit. Sed plus dubitationis, necsine causa, attulit quaestio illa primum a Marklandoinstituta (1745), dein a F. A. Wolfio longius provecta(i8oi),num iureTuIlioattribuendaesint, ut quac iudicioet elocutione perfecto oratore parum videantur dignae,quattuor illae orationes quae inscribuntur Post Redi-tum in Senatu, Post Reditum ad Ouirites, de Domosua ad Pontifices, de Haruspicum Responso (-is). IpseWolfius eas de quibus agitur orationes eo consilio ediditut Tullio indignissimas esse demonstraret et a declama-tore aliquo vel exercendi vel ostentandi ingeniicausa esseconscriptas. Marklandi argumentis respondit ex alteraparte disputans vir doctissimus I. M. Gesnerus (1753-4),

iii

PRAEFATIO

quem secutus Savelsius (i828)totam rem profligassesibi est visus cum id ageret ut fidem et auctoritatem

orationum culpatarum vindicaret tria praecipue demon-strando : primum, a Tullio re vera scriptas esseorationes de rebus quae in his quattuor orationibus

pertractentur, deinde eas quas nunc habeamus orationesiam inde ab ipsius Tullii aetate usque ad temporaPrisciani semper ab omnibus pro vere Ciceronianishabitas et laudatas esse, postremo nihil in iis inesse

quod ab ipso Cicerone non potuerit proficisci. Abaltera parte rursus stans C. L. Kayser, in editione

M. T. Ciceronis operum (vol. iv, p. 9, 1863), invectusest in has orationes ut in quibus omnia aliquemeloquentiae magistrum redolerent, qui ut antiquitatumet historiae cognitionem cum quadam copia et volu-bilitate verborum sibi comparavisset, ita ingenii vimet celeritatem, decori sensum, iudicii acumen, dicendi

suavitatem et leporem non potuisset adipisci. Quodargumentandi genus quam multa in se habeat futiliaex eo clare apparebit quod iisdem rationibus usiimpugnaverunt alii orationes tam certe Ciceronianasquam procul dubio sunt illae in Catilinam habitae.

Sane in omnibus quattuor orationibus post reditumhabitis, et praecipue in prima et altera, loci obversanturinterdum qui declamatorem potius videntur redolerequam summum illum quem novimus oratorem : inquibus tumidae exsistunt et tritae sententiae, insulsadictio, quasi rhetoris alicuius plenissimo semper ore

declamitantis. Sed nimis in singulis elaboraverunt iiqui fidem his orationibus derogant, indicia alienaemanus acutis naribus indagantes : plus momenti debethabere universa et innata sanitas quam quae maculae

iv

PRAEFATIOin externo corpore Inesse videantur. Illud quoqueestadmonendum, non scmper eodem orationis genere usumesse Tullium nostrum, neque uno tenore, ut aiunt, indicendo fluere : temporum et causarum diversitatemrespicere debemus si volumus nobis rep-raesentare qua-lis illc uno quoque in argumento orator esse potuerit.Nec vero sunt omnia ad normam perfectae illius et abso-lutac eloquentiae expendenda.^ Nam si raptim scriptaesunt prima et altera earum de quibus agitur oratlo-num, vel fortasse ex Itincre scribis dictatae, neque ullaposteriore cura recognitae ct ad extremum parumdiligenter editae, non cst mirandum si vestigla hic ilHcfestinationis atque incuriae legentium animos leviteroffendunt. Quin etiam illud quaerere libet inter alia :si hae orationes a declamatore aliquo sint conscriptae,et rebus et sententiis ex vere Ciceronianis orationibuscompilatis, quo tandem evanuerunt deperditae illaeorationes quas scimus a Tullio habitas esse, et quashomo scholasticus ante oculos sme dubio habuit ? Inuniversum igitur aestimantibus videtur in sententiavulgata esse acquiescendum, et ita statuendum cumMadvigio : * Sunt hae orationes tumidae . . . sedCiceronis sunt, de statu deiecti, pristinum dignitatiset auctoritatis fastigium neque firmis viribus nequeconstanti et gravi animo repetentis, maiores quidemduae certissimae ' {Advers. Crit. ii, p. 211).

1 ' Postremo Ciceronem perlectum esse oratorem statuunt, quidautem sit Romanis perfectum visum, suo iudicant sensu : quaedisplicent Ciceroniana esse negant. Qui si totum Ciceronis scribendigenus libere considerassent, nossent multa Romanis oratoria visaesse quae nobis declamatoria videantur, flumen ornatorum verborum,si logicorum severitas adhibeatur, turbidum saepe reperiri, argumentamulta et enthymemata et valde infirma poni et eadem aliis atquealiis verbis repeti.'Madvigius, Optisc. Acad. i, 193 (in annot.).

V

PRAEFATIO

Summatim breviterque de historla huius contro-versiae disputavi,ut quam omnino sustulerit recens illudZielinskii de clausulis Tullianis opus,-' quo demon-stravit vir doctissimus quas in hac re leges atque re-

gulas noster sibi praescripserit, easdem et in his quat-tuor orationibus valere. Quod si quis rcm accuratiuscognoscere et examinare veht, inspiciat libelkim decemabhinc annis a v.d. H. M. Leopold conscriptum,^ quivetera arma colligens et argumenta undique exquirenspatrocinium se dicit causae desertae reHctaeque

suscipere. Qua in re tamen scriptor ingenuus hisverbis statum controversiae, ut nunc est, recte videtur

depingere, neque satis adducere causae cur quisquamab altera parte stare velit : *si denique transimus adipsam nostram aetatem, videmus omnes fere hodiernosviros dd. in eam reccidisse opinionem quae valebatantequam Marklandus utilissimo suo conscripto Hbroprimam de nostris orationibus moverat suspicionem:etenim opinio liodie inter philologos tantum non estcommunis, omnes hasce orationes Ciceroni re vera essevindicandas, neque tam gravia esse ea quae contra

earum yurfa-LOTr^Ta possint alTerri ut iure a summiabiudicentur oratoris nomine.'Magnopere auxiHabatur iis qui has orationes falso

Ciceroni subditas esse disputaverunt textus quaHs tum* Das Clatisdgesets iii Ciceyd's Reden, Th. Z\e\insk\, Leipzig, 1904 :

p. 218 sqq. Cum formula yfrjatoTjjTos per omnes orationes Tullianassit haec

V : 60, 3 + L : 26, 5 + M : 6, I + S : 5, 2 + P : 1,4summa clausularum in quattuor post reditum habitis orationibus valdecongruens reperitur

V:6i,9 + L: 28, 2 + M: 5, i+S: 4,3 + P: o, 5.^ De Oralioiiibiis qiia/iior qnae iniiiria Ciceroni vindicantiir

.

Specimen litterarium inaugurale. Lugduni Batavorum, apud S. C.van Doesburgh, 1890. Confer et De Oratione de Domo Stta : scripsitCarolus Riick, Programma Monacense, 1881.

vi

PRAEFATIO

erat condicio cum primum libris impressis cst com-missus; namque pluribus hiabat in locis, ct manuminterpolatricem saepe numero videbatur pertulisse. Sedhanc culpam non in ipsum Tullium sed in Hbrariorumerrores plerumque conferendam esse meliores iamnacti libros dilucide possumus demonstrare. Quo enimtempore Wolfius harum quattuor orationum editionemcuravit, nondum in lucem protractus erat optimus illecodex Parisinus 7794 (/^)/ cuius ope multi loci quividebantur corrupti, et in quibus non sine causa

haerebant editores, iam in integrum sunt restituti.Hunc ego librum post multos denuo excussi, etquoniam in hoc fundamento nititur omnium orationumquae in hoc vohmiine continentur contextus, Hceat hicpauca praefari et de ipso cod. P et de ceteris qui ab eoderivati sunt codicibus.

Igitur omnium quotquot exstant Hbrorum ita famihamducit cod. P ut qui aetate ei stant proximi originem exeo traxisse videantur. Primum sub finem saecuH duo-decimi, vel ineunte saec. xiii, e cod. P descriptus estBernensis 136 (^),cuius Hbrarium signa quaedam inPposterius inlata sccutum esse demonstravi,^ quibus in-terpunctionem sui codicis meHorem redderet. Ouicum manum alteram in P accurate in omnibus locissequatur, pro certo affirmare possumus quidquid incod. B non inveniatur id a recenliore quam P"^ manuin cod. P esse scriptum. Hanc manum alteram {P-)ut interpolatricem falso repudiavit Halmius, cui egopost Hertzium adversatus demonstravi verba quaesupplevit P"^ plerumque a textu abesse non posse, et

' Chatelain, PaUographie des dassiqnes latins, Pl. xxiii." Cf. quae fiisius exposui in Classical Oiiarlerly, vol. iv, pp. 167-77.

PRAEFATIO

ex ipsius cod. P archetypo, retractato et meliusintellecto, esse inserta.^

Proximus Bernensi codici est Parisinus 14749, in-eunte saeculo xv exaratus, quem signo 2) designavitcollega meus et amicus v.d. Albertus C. Clark. Huncin his orationibus e cod. B recta derivatum esse, certaego signa atque argumenta secutus nuper demonstravi

[Class. Qiiart. 1. c. p. 169}. Habes igitur codicumseriem qua per sescentos fere annos textus harum ora-tionum sine notabili diversitate nobis est traditus.^ Ecod. 2 descripti sunt Parr. 6369 et 7777, nec non codexWolfenbuttelanus 205 {w) : v. quae scripsit A. C.C\a.vk,Auecd. (9;i:

PRAEFATIO

Dom.47 lcgiiinscriptor\legiuii scripturaevclscriptor G,6i nec omniiim hostiiini\ nec commimium hostium vcloimiium G. Cf. quae scripsimus in Classical Quartcrly,l.c.,p. 169 sqq., ubi apparebit et ordinem verborum saepenumeroin cod. G immutatum et turbatum esse. Sed aliasunt signa unde coUigere possis huius codicis originemcum Parisiensi, ut ait Madvigius, coniunctissimam esse etferecommunem. Primumenim illa foliorum permutatioquae erat ad Cael. 1 7 in eo codice ex quo descriptusest P (v. Halm, Rh. Jlljis., ix, p. 323, in annot.) etiamin Gemblacensi comparet. Deinde magna illa lacunaquae est in omnibus codicibus ad Vat. 4, et initio in Pquo in codice librarius vacuum reliquit spatium adquadraginta fere lineas nostri textus pertinensrecurritetiam in cod. G, sed sine ullo defectus indicio: quaeres mihi quidem certissimum videtur praebere argu-mentum et codicis Gemblacensis et ceterorum omniumquotquot exstant Hbrorum fontem in his orationibushabendum esse et communem originem cod. P. Illudtantum concedendum est, inter P ct G medium quen-dam intercessisse Hbrum in quo descriptae sunt variaelectiones ex alio fonte, ut fieri solet, derivatae.^

Proximus Gemblacensi est codex ille Erfurtensls

1 Reputet qui his rebus studere velit iam esse manifestum lacunamillam quae est in cod. P ad Cael. 24,spatio et a P^, postquamcetera inseruit, vacuo reliclo,numquam potuisse suppleri {Copoiiiiqui ex ommbus iiiaxiuie Dionis morieni doluerttitt) nisi marginaliaquaedam in cod. 2 aliosque eiusdem familiae e Cluniacensi 496, utnuper docuit Clarkius noster, inlata essent. Vnde etiam, ut novoutar exemplo, illud vocabulum prefuit ( =poptdi Romatti ftiit, in Sen.9) quod est super lineam in Harleiano (//) sed in P desideratur,nisi cod. H. lectiones acceperit ex alio quodam fonte haustas ? Eo-dem igitur modo fieri potest ut codex Gemblacensis (G) aut eiusarchetypus, quamquam e cod. P descriptus, cum libro aliquo com-paratus sit, nunc deperdito, qui discrepantes a cod. P lectionesexhibebat.

PRAEFATIO

(^),saec.xii-xiiiexaratus,qui Berolini nuiic adservatur(mss. Lat. 252). Sed cum iam mutilus sit hic liber, nonnisi in orationibus de Ha7'iisp. Rcsponso, de Provinciis

Consularibus et pro Balbo adhibitus est. Varietates

quasdam ad orationem post reditum in ScnaUi habitamcitat in editione Turicensi Halmius, e quibus demon-strare licet eandem transponendi viam ingressum essecodicis Erfurtensis librarium quam secuti sunt etGemblacensis et, ut postea elucebit, Erlangensis (e) :

exemplo sint hi loci in quibus ordo verborum in Ediscrepat a PH et rell., in Scn. i nobis nosviet ipsos, 2 ordincm ipsnm, 5 caliginc anni, 22 sibi mcacara {cara sibi mca PB, sibi cara vica HGs).

Harleianum 4927 post codd. G et nomino, nonquo inferioris sit notae, sed quia hunc librum ita cumrecentioribus coniungere volo ut fontem per has ora-

tiones textus quem vocant vulgati fuisse demonstrem.Namque in Sestiana et in Vatiniana decurtatus est cod.//, easdem fere excisiones exhibens quae et in quintidecimi saeculi codicibus reperiuntur, immo in editioneRomana ceterisque libris impressis usque ad Ascensia-nam (1531) et Hervagianam (1.534) propagantur.^ Inceteris quae in hoc volumine continentur orationibusproximus est codici Parisiensi, et certe dignus est cuius

^ Haud fuerit operae pretium omnes commemorare locos in quibusquodam modo truncatus est harum orationum textus : satis sit finemVatinianae liic exscribere qualis in cod.H ct in omnibus libris qiii ex eoderivati sunt exhibetur. Vcrum tameit quaero,cuin in republica adniini-stranda T. Annio citm P. Sestio consiliorum omninni societasfuerit, quipossis eos quos crimine coniungis testimonio diiutigere. Non coarguoinconstantiam orationis ac tesiimonii titi, ne quid tibi auctoritatis a metributunt csse videatur. Porro in priore Sestianae parte minores quas-dam mutilationes pertuHt cod. H quas postea excepit cod. k (Par.7779) ahique eiusdem generis hbri : immo in editione Veneta (1471)accurate redduntur : e. g. 9 gratias egit, et hoc tempore ftdem liomiuisbe)ieficiumque teslimonio declarant, H k ed. V,

PRAEFATIOaccurata collatio nunc demum in medium proferatur.Inter libros qui saeculo quinto decimo exarati suntpraecipue commemorandus est cod. S. Marci 255 {b),quo iam in Verrinis cdendis usus sum, et de quo pluranuper scripsit Albcrtus C. Clark (v. Anecdota Oxoni-cns2a, Classical Scries, Part ix, p. 4 sqq.). Videturlibrarius huius codicis textum vulgatum ita esse secu-tus ut omnia undique collegerit quae iis temporibussuppetebant ad errores tollendos. Sed per Sestianamet Vatinianam easdem exhibet b lacunas quae iam inH denotatae sunt. Illud tantum est admonendum, indimidia Sestianae parte(usque ad 74) et perVatinia-nam,sed non in fine huius orationis^ ubi cum Hprorsus congruit b,ab altera manu {b'-) ita expletasesse eas lacunas ut contextum inter se faciant b et b"^

talem omnino qualis in editione Romana (147 1) nobisest traditus.

Quod a (^' in his orationibus praetermissum est id induobus suppletur codicibus quorum pleniorem noti-tiam Clarkio debemus (op. cit., p. 27) : hi sunt Oxon.Canon. 226 {c) et Paris. 7779 {k), Scriptus estcod. k anno 1459, et potest posterior esse quam cod.c, ut putat Clarkius : nam priores in se videtur

comprehendere conatus, et aliquando emendatiorempraebet textum quam c} Illud in cod. k in primis

^ Signum sit communis cum codd. b k aliisque originis quod postverba eoi qui putentiir Sest. 119 sequitur locus e 1 16 translatus ^.v ieigitur, Scaure, etc. Eadem confusio in ed. Romana (^1471) et in editio-nibus Angelii (1515) atque Naugerii (1519) reperitur : in ed. demumHervagiana (1534) verus restituitur textus, codice aliquo nimirum ad-Iiibito qui a cod. Pminus distabat. Confer etiam lios locos de quibuse meis schedis notulas quasdam profero, unde liquebit mcnda huiusfamiliae altius a cod. Harleiano plerumque esse petita : de Dom. 18Reni }naxii)tai)t cripui a peste sui)t))ii, etc, H b k c : 34 hoc dico essepairiciditiin {= hoaie esse patricium), Vi b k c : ibid. 37 Cnr crgo

xi

PRAEFATIO

constare verborum complexio : quod qui reputabitsatis intelliget cur Sest. 49 unns rem publicam bis

servavi scripserim, non uiius bis r. p. scrvavi (cf. Mad-vigium, Opusc. \. 414).

Clarkii exemplum secutus operam dedi ut editionumveterum lectiones per has orationes accuratius red-

derem. Et praecipue quidem commemorandae suntduae principes, A. D. 1471 typis impressae, alteraRomae (ed. R.) altera Venetiis (ed. V.), deinde ed.luntina prima, A. D. 1415 a Nic. Angelio curata,

cui iure complures in hoc volumine emendationesrestituimus quae sub aliorum nominibus notuerunt.Idem potest et de Andrea Naugerio praedicari, quiAldinam primam (15 19) curasse perhibetur et post-quam multas in Gallia Hispaniaque biWiothecas ex-cussit tertiam demum luntinam (1534) prelo emisit.^Commemorandae sunt etiam ante Lambinianam edd.Ascensiana quarta (1531), Hervagiana (1534). Aldina

(curante P. Manutio) 1540-46, Roberti et CaroUStephanorum (1538 et 1554)-

Auctoritate codicum diHgenter inter se comparata,id egimus per hunc libellum ut semper in una quaqueoratione ad textus primarii scripturam perveniamus,

utque, si mendosa certis indiciis arguatur, adhibeatureiut Madvigii utamur verbis coniectura via et ra-

tione ingrediens. Hac certe in trutina meas ipsiusemendationes velim expensas^ inter quas liceat enume-rare m Senatu 4, 9, 13, 35 : ad Quirites a, 19, 30,23 : de Domo 12, 50, 62, 6^, 80, 107 : pro Sestio 2,7, 15, 24, 37> 40, 50. 78, 89, iio, 141, 145 ' "^ Vatinium

1 Priorem et alteram Naugerii vindemiationes signis distinximus =

Naugerius (i) et Naugerius (2).xiv

PRAEFATIO

"i^ 7' 9 ^^''' J^fovinciis Consnlaribus 5, 9, 29, ;^6 : proBalbo 3, II, 19, 25.1

Gratias ago plurimas viro doctissimo K. Busche, quibenignissime mecum plures in his orationibus emen-dationes per litteras communicavit. Inter nostratesmultum lacobo S. Reid et Alberto C Clark acceptumrefero, quorum hic me, postquam foh'a perlegit preloemissa, consiHo et auctoritate magnopere adiuvit.

Scribebani Moiite Regio CiiiiadensttiinMcitse Octobri, mdccccx.

* Vide Thc Classical Otmrlcrly = Cl. Qn.), iii, p. 266 sqc|., et iv,p. 171 sqq.

M. TVLLI CICERONIS

ORATIO CVM SENATVI GRATIASEGIT

CIC. RED. IN SEN,

SIGLA

P cod. Paris. 7794, saccl. ixB = cod. Bern. 136, saecl. xii-xiii e cod. /-* descriptus2 = cod. Paris. 14749, ineunte saecl. xv e cod. B

descriptus//= cod. Harleianus 4927, saecl. xiiG = cod. Gemblacensis, nunc Bruxellensis 5345, saecl. xiil) = cod. S. Marci 255 (Lag. 6), saecl. xv/' = cod. Paris. 7779, anno 1459 scriptusc = cod. Oxon. Canonici 226, saecl. xvT = codd. /cc( = cod. Erlangensis, anno 1466 scriptus/= cod. Bern. 254, snecl. xve = cod. Palatinus 1525, anno 1467 scriptusj = cod. Monacensis 15734, saecl. xv

Sc/iol = lemmata Scholiastae Bobiensis

M. TVLLI CICERONIS

ORATIO CVM SENATVI GRATIASEGIT

Si, patres conscripti, pro vestris immortalibus in me

fratremque meum liberosque nostros meritis parum vobiscumulate gratias egero, quaeso obtestorque ne meae naturae

potius quam magnitudini vestrorum beneficiorum id tribuen-

5 dum putetis. Quae tanta enim potest exsistere ubertas ingeni,quae tanta dicendi copia, quod tam divinum atque incredi-bile genus orationis, quo quisquam possit vestra in nosuniversa promerita non dicam complecti orando, sed per-censere numerando ? qui mihi fratrem optatissimum, me

10 fratri amantissimo, liberis nostris parentes, nobis liberos, qui

dignitatem, qui ordinem, qui fortunas, qui amplissimam rempublicam^ qui patriam, qua nihil potest esse iucundius, quidenique nosmet ipsos nobis reddidistis. Quod si parentes 2carissimos habere debemus, quod ab iis nobis vita, patri-

15 monium, Hbertas, civitas tradita est, si deos immortahs,quorum beneficio et haec tenuimus et ceteris rebus auctisumus, si populum Romanum, cuius honoribus in amplissimoconsiHo et in altissimo gradu dignitatis atque in hac omniumterrarum arce conlocati sumus, si hunc ipsum ordinem, a

20 quo saepe magnificentissimis decretis sumus honestati, im-

4 id trib. HGbket pler. : adtrib. PBXf 7 possct G'f 9 enu-inerando 6^5 12 qua . . . iucundius s. l. P-

1*

I 2 M. TVLLf CICERONLS

mensuni quiddam et infinitum est quod vobis debeamus,qui vestro singulari studio atque consensu parentum bene-

ficia, deorum immortalium munera, populi Romani honores,vestra de me multa iudicia nobis uno tempore omnia reddi-distis, ut, cum multa vobis, magna populo Romano, innu- 5merabilia parentibus, omnia dis immortalibus debeamus,haec antea singula per illos habuerimus, nunc universa per

vos reciperarimus.

Itaque, patres conscripti, quod ne optandum quidem esthomini, immortalitatem quandam per vos esse adepti vide- 10mur. Quod enim tempus erit umquam cum vestrorum innos beneficiorum memoria ac fama moriatur? Qui illo ipsotempore cum vi ferro metu minis obsessi teneremini, non

multo post discessum meum me universi revocavistis refe-

rente L. Ninnio, fortissimo atque optimo viro, quem habuit 15ille pestifer annus et maxime fidelem et minime timidum, sidimicare placuisset, defensorem salutis meae : postea quamvobis decernendi potestas non est permissa per eum tribunumplebis qui, cum per se rem publicam lacerare non posset, subaheno scelere delituit, numquani de me siluistis, numquam 20meam salutem non ab iis consuUbus qui vendiderant flagi-

4 tavistis. Itaque vestro studio atque auctoritate perfectum

est ut ipse illeannus, quem egomihi quam patriae malueramesse fatalem, octo tribunos haberet qui et promulgarent desalute mea et ad vos saepe numero referrent. Nam consules 25modesti legumque metuentes impediebantur lege, non eaquae de me, sed ea quae de ipsis lata erat, quam meusinimicus promulgavit ut, si revixissent ii qui haec paenedelerunt, tum ego redirem

;quo facto utrumque confessus

est, et se illorum vitam desiderare, et magno in periculo 30

I debemus 6^ Z,(7;;(Z>. 11 cum] quo //6/&fS 18 non est per-missa ut Angeliiis ita H-bk et in P s. l. ntamts recentissinia : factanon est e 20 delituite : deluit F^B : delevit P^^Gkt : diruit //Z>'s33 ut e Par. ITI^, et in P nian. rec. : oni. rell. 24 octo e : hoc PB :hos Gtc : cum Hk 27 quam Lantb. : cum codd. (promulgavissetErnesti)

ORATIO POST REDH V.\[ IN SENATV HABITA 2 i

reni publicani futurani si, cuni hostes attjue interfectores reipublicae revixissent, ego non revertissem. Idemque illo ipsotamen anno, cum ego cessissem, princeps autem civitatis

non legum praesidio sed parietum vitam suam tueretur, res

5 publica sine consulibus esset, neque solum parentibus per-

petuis veruni etiam tutoribus annuis esset orbata, senten-

tias dicere prohiberemini, caput meae proscriptionis reci-

taretur, numquam dubitastis meam salutem cum communisalute coniungere. Postea vero quam singulari et prae-

_

ic stantissima virtute P. Lentuli consuHs ex superioris anni

caligine et tenebris lucem in re pubHca Kalendis lanuariisdispicere coepistis, cum Q. MeteHi, nobiHssimi hominisatque optimi viri, summa dignitas, cum praetorum tribu-

norum plebis paene omniunr virtus et fides rei pubHcae15 subvenisset, cum virtute gloria rebus gestis Cn. Pompeiusomnium gentium, omnium saeculorum, omnis memoriaefacile princeps tuto se venire in senatum arbitraretur, tantus

vester consensus de saHite mea fuit ut corpus abesset meum,dignitas iam in patriam revertisset. Quo quidem mense 6

20 quid inter me et meos inimicos interesset existimare po-tuistis, Ego meam salutem deserui, ne propter me civiumvulneribus res pubHca cruentaretur : iUi meum reditum nonpopuH Romani suffragiis sed flumine sanguinis intercluden-dum putaverunt. Itaque postea nihil vos civibus, nihil

25 sociis, nihil regibus respondistis ; nihil iudices sententiis,

nihil popuHis suffragiis, nihil hic ordo auctoritate declaravit;mutum forum, eHnguem curiam, tacitam et fractam civitatemvidebatis. Quo quidem tempore, cum is excessisset qui 7caedi et flammae vobis auctoribus restiterat, cum ferro et

30 facibus homines tota urbe voHtantis, magistratuum tectaimpugnata, deorum templa inflammata, sunimi viri et claris-

2 Idemque scrtpsi: itaque codci. pyaefef e (atque) 3 tamen 0111.H : tum k 6 vos rt/e sententias add. K. Lehiuann 17 noaarbitr. f 18 ut licet corpus HU^s, ed. R., et in P s. l. niaii. rec.

1+*

3 7 M. TVLLI CICERONIS

simi consulis fascis fractos, fortissimi atque optimi tribuni

plebis sanctissimum corpus non tactum ac violatum manu

sed vulneratum ferro confectumque vidistis. Qua stragenon nulli permoti magistratus partim metu mortis, partim

desperatione rei publicae paululum a mea causa recesserunt: 5reliqui fuerunt quos neque terror nec vis, nec spes nec metus,

nec promissa nec minae, nec tela nec faces a vestra auctori-

tate, a populi Romani dignitate, a mea salute depellerent.^ Princeps P. Lentulus, parens ac deus nostrae vitae for-

tunae memoriae nominis, hoc specimen virtutis, hoc indicium 10animi, hoc lumen consulatus sui fore putavit, si me mihi, simeis, si vobis, si rei pubhcae reddidisset. Qui ut est desi-gnatus, numquam dubitavit sententiam de salute mea se et republica dignam dicere : cum a tribuno plebis vetaretur, cumpraeclarum caput recitaretur ne quis ad vos referret, ne quis 15decerneret, ne disputaret, ne loqueretur, ne pedibus iret, nescribendo adesset, totam illam, ut ante dixi, proscriptionem

non legem putavit, qua civis optime de re pubUca meritusnominatim sine iudicio una cum senatu rei publicae essetereptus. Vt vero iniit magistratum, non dicam quid egit 20prius,sedquidomninoegitaHud nisi ut me conservatovestram

9 in posterum dignitatem auctoritatemque sanciret ? Di immor-tales, quantum mihi beneficium dedisse videmini, quod hocanno P. Lentulus consul populi Romafii fuit ! quanto maiusdedissetis si superiore anno fuisset ! Nec enim eguissem 25medicina consulari, nisi consulari vulnere concidissem. Au-dieram ex sapientissimo homine atque optimo civi et viro,Q. Catulo, non saepe unum consulem improbum, duo veronumquam excepto illo Cinnano tempore fuisse; qua re meamcausam semper fore firmissimam dicere solebat, dum vel unus 30

20 egerit Hbks 24 p. R. fuit sciipsi: prefuits. /. Hc, et itabks :om. P rell. : fuit Mauutius : est e quanto] quo quanto Hbks, ed. R.28 duo P^H : duos BTt 29 numquam post Romam conditam f,Kayser cinnano e : germano /" {dein del. : om. Bt) : cesonino inuig. PCT (-ini Hs)

ORATIO POST REDrrVM IN SENATV HABIIA 4 9

in re publica consul esset ; quod vere dixerat si illud de duo-bus consulibus, quod ante in re publica non fuerat, perenneac proprium manere potuisset. Quod si Q. Metellus illo tem-pore consul fuisset [inimicus], dubitatis quo animo fuerit in

5 me conservando futurus, cum in restituendo auctorem fuisse

adscriptoremque videatis ? Sed fuerunt ii consules quorum 10

mentes angustae humiles pravae, oppletae tenebris ac sor-

dibus, nomen ipsum consulatus, splendorem illius honoris,magnitudinem tanti imperi nec intueri nec sustinere nec

10 capere potuerunt,non consules, sed mercatores provincia-

rum ac venditores vestrae dignitatis;quorum alter a me

Catilinam, amatorem suum, multis audientibus, alter Cethe-

gum consobrinum reposcebat;

qui me duo sceleratissimipost hominum memoriam non consules sed latrones non

15 modo deseruerunt, in causa praesertim pubUca et consulari,sed prodiderunt, oppugnarunt, omni auxiHo non solum suosed etiam vestro ceterorumque ordinum spoHatum essevoluerunt. Quorum alter tamen neque me neque quem-quam fefelHt. Quis enim uUam ulHus boni spem haberet ^

20 in eo cuius primum tempus aetatis palam fuisset ad omnisHbidines divulgatum? qui ne a sanctissima quidem partecorporis potuisset hominum impuram intemperantiam pro-pulsare ? qui cum suam rem non minus strenue quampostea pubHcam confecisset, egestatem et luxuriem dome-

25 stico lenocinio sustentavit ? qui nisi in aram tribunatus con-

fugisset, neque vim praetoris nec multitudinem creditorumnec bonorum proscriptionem effugere potuisset ? qui inmagistratu nisi rogationem de piratico beHo tuHsset, profectoegestate et improbitate coactus piraticam ipse fecisset, ac

30 minore quidem cum rei pubHcae detrimento quam quod

2 non oiii. e : IVolfio aud. sccl. Kayser 4 inimiciis secl. Hahii :noninim. IIbks. IVuiit etsi inim.l (25) 6 ii]duo Hbs 7 parvaeGdc II a 5. /. P\ rell. : anct. Halmio om. edd, 20 omnes Prell. praeier ie (omnium) 24 luxuriam Hbks {Verr. v, 80) 27qui codd. praeter te (quo^ 30 quam quo coiit. Garat.

5 II M. TVLLI CICERONIS

intra moenia nefarius hostis praedoque versatus est ? quoinspectante ac sedente legem tribunus plebis tulit ne auspiciis

obtemperaretur, ne obnuntiare concilio aut comitiis, ne legi

intercedere liceret, ut lex Aelia et Fufia ne valeret, quae

nostri maiores certissima subsidia rei publicae contra Iri- 512 bunicios furores esse voluerunt? Idemque postea, cum in-

numerabilis multitudo bonorum de Capitolio supplex adeum sordidata venisset, cumque adulescentes nobilissimicunctique equites Romani se ad lenonis impudicissimi pedesabiecissentj quo vultu cincinnatus ganeo non solum civium 10

lacrimas verum etiam patriae preces repudiavit ! Neque eocontentus fuit, sed etiam in contionem escendit eaque dixitquae, si eius vir Catilina revixisset, dicere non esset ausus,

se Nonarum Decembrium quae me consule fuissent cliviqueCapitolini poenas ab equitibus Romanis esse repetiturum. 15Neque solum id dixit, sed quos ei commodum fuit com-])ellavit, Lucium vero Lamiam, equitem Romanimi, prae-stanti dignitate hominem et saluti meae pro familiaritate, reipublicae pro fortunis suis amicissimum, consul imperiosusexire ex urbe iussit. Et cum vos vestem mutandam cen- 20suissetis cunctique mutassetis atque idem omnes boni iamante fecissent, ille unguentis oblitus cum toga praetexta, quamomnes praetores aedilesque tum abiecerant, inrisit squa-lorem vestrum et luctum gratissimae civitatis, fecitque, quodnemo umquam tyrannus, ut quo minus occulte vestrum ma- 25lum gemeretis nihil diceret, ne aperte incommoda patriaelugeretis ediceret. Cum vero in circo Flaminio non a tri-

13buno plebis consul in contionem, sed a latrone archipirata

12 escendit P : descendit BXi : ascendit GHbTse 17 Luciiim Prell. praeter s (L.) Lamiam is : iam PHGc all. 20 cx e {prob.Zielinski) : om. rell. 25 cum (quom) auie quo m\n\is add. J. S. Reid26 nihil diceret fO(ff/. : nihil terreret Reid: nihil se intercedere edi-ceret Madv. : nihil diceret esse quod obstaret Lelimann : imm nihildiceret impedire ? ne aperte . . . ediceret s. l.P^ : om. Madv. Cf. Sest.xiv : Plaiic. 87 edictoque sito tion Inctum patribus conscriptis sed indicialiictits ademerint : in Pis. 18 niacrorem telinqiiis, maeroris aufersinsigiiia

ORAJIO J'OST REDITVM IN SENATV HAIirJA 6 13

productus esset, primum processit, qua auctoritate vir ! vinisomni stupri plenus, madenti coma^ composito capilio, gravi-bus oculis, fluentibus l^uccis : pressa voce et temulenta,quod in civis indemnatos esset animadversum, id sibi dixit

5 gravis auctor vehementissime displicere. Vbi nobis Iiaecauctoritas tam diu tanta latuit ? cur in lustris et helluationi-

bus huius calamistrati saltatoris tam eximia virtus tam diucessavit? Nam ille alter Caesoninus Calventius ab adule-scentia versatus est in foro, cum eum praeter simulatam

10 versutamque tristitiam nulla res commendaret, non con-silium, non dicendi copia, non rei militaris, non cognoscen-

dorum hominum studium, non liberalitas. Quem praeterienscum incultum horridum maestumque vidisses, etiam si agre-stem et inhumanum existimares, tamen libidinosum et per-

)r ditum non putares. Cum hoc homine an cum stipitein foro 14constitisses, nihil crederes interesse : sinesensu, sine sapore,

elinguem, tardum, inhumanumnegotium, Cappadocem modoabreptum de grege venalium diceres. Idem domi quamlibidinosus, quam impurus, quam intemperans, non ianua

20 receptis sed pseudothyro intromissis voluptatibus ! Cumvero etiam litteris studere incipit et belua immanis cumGraeculis philosophari, tum est Epicureus non penitus illidisciplinae, quaecumque est, deditus, sed captus uno verbovoluptatis. Habet autem magistros non ex istis ineptis qui

25 dies totos de officio ac de virtute disserunt, qui ad laborem,ad industriam, ad pericula pro patria subeunda adhortantur,sed eos qui disputent horam nullam vacuam voluptate esse

3 blaesa voce Gots lo vcrsutamque 7-*/? : victamque cc : irri-tamque HG^bcs : irritatamque k non consilium, non dicendi copia,iion scripsi {cf. 15 non consilio neque eloquentia) : non inconsulta(non cos. Gs) studium non dicendi \itia iurais) PB rt pler. : non iurisstudium non dicendi non (c : non vis consilii inon iuris civilis prudentiaMiiell.) non dicendi facultas non scientia Latnb. 15 putares e :putasti P73//>& : putasses s stipitc /^^ : stipe P' : etiope/^: ethiopeBl : stipe vel aethiope G 21 litteris cod. Erfnrt. G^ e/ : litterasPBH^s belua t : veluus 'carr. lieluus) P: beluus B : helluo bs : otit. H27 di?putant Laiiib. in tug.

6.4 M. TVLLI CICERONIS

debere, in omni parte corporis semper oportere aliquod15 gaudium delectationemque versari. His utitur quasi prae-

fectis libidinum suarum, hi voluptates omnis vestigant atqueodorantur, hi sunt conditores instructoresque convivi, idemexpendunt atque aestimant voluptates sententiamque dicunt 5et iudicant quantum cuique libidini tribuendum esse videa-

tur. Horum ille artibus eruditus ita contempsit hanc pru-dentissimam civitatem ut omnis suas libidines, omnia flagitialatere posse arbitraretur, si modo vultum importunum in

7 forum detulisset. Is nequaquam me quidemcognorani 10enim propter Pisonum adfinitatem quani longe hunc ab hocgenere cognatio materna Transalpini sanguinis abstulisset

sed vos populumque Romanum non consilio neque eloquen-tia, quod in multis saepe accidit, sed rugis supercilioque

16 decepit. Luci Piso, tune ausus es isto oculo, non dicam 15isto animo, ista fronte, non vita, tanto superciHo, non enimpossum dicere tantis rebus gestis, cum A. Gabinio consociareconsilia pestis meae? Non te illius unguentorum odor, nonvini anhelitus, non frons calamistri notata vestigiis in eam

cogitationem adducebat, ut cum illius re similis fuisses, 20

frontis tibi integimento ad occultanda tanta flagitia diutius

uti non liceret? Cum hoc coire ausus es ut consularemdignitatem, ut rei publicae statum, ut senatus auctoritatem,

ut civis optime meriti fortunas provinciarum foedere ad-diceres? Te consule, tuis edictis et imperiis senatui populi 25Roniani non est licitura non modo sententiis atque auctori-tate sua, sed ne luctu quidem ac vestitu rei publicae sub-

17 venire? Capuaene te putabas, in qua urbe domicilium

quondam superbiae fuit, consulem esse, sicut eras eo tem-pore^ an Romae, in qua civitate omnes ante vos consules 30

7 pudent. e Halm 10 Is nequaquam me qv.\demMueU. : is me,quamquam me quidem (equidem P'BHb) non codd., edd. 15 LuciPBG : L. His 16 non vita] non ista mente c 17 rebus f, om.rell. (tantibusgestis P^ : tantis gesiis P corr., BHk all.) 21 integum.6 22 hoc tu 29 sicut eras eo tempore secl. Garat., Halin

ORATIO POST REDITVM IN SENATV HABITA 7 17

senatui paruerunt ? Tu es ausus in circo Flaminio pro-ductus cum tuo illo pari dicere te semper misericordem

fuisse ? quo verbo senatum atque omnis bonos, tum cuma patria pestem depellerent, crudelis demonstrabas fuisse.

5 Tu misericors me, adfinem tuum, quem comitiis prae-rogativae primum custodem praefeceras, quem Kalendislanuariis tertio loco sententiam rogaras, constrictum inimicis

rei publicae tradidisti; tu meum generum, propinquum tuum,tu adfinem tuam, filiam meam, superbissimis et crudelissimis

10 verbis a genibus tuis reppulisti ; idemque tu clementia acmisericordia singulari, cum ego una cum re publica non tri-

bunicio sed consulari ictu concidissem, tanto scelere tantaque

intemperantia fuisti ut ne unam quidem horam interessepaterere inter meam pestem et tuam praedam, saltem dum

15 conticisceret illa lamentatio et gemitus urbis ! Nondum 18palam factum erat occidisse rem publicam, cum tibi arbitriafuneris solvebantur : uno eodemque tempore domus meadiripiebatur, ardebat, bona ad vicinum consulem de Palatio,de Tusculano ad item vicinum alterum consulem defere-

20 bantur cuni, isdem operis suffragium ferentibus, eodem gla-diatore latore, vacuo non modo a bonis sed etiam a liberisatque inani foro, ignaro populo Romano quid ageretur,senatu vero oppresso et adflicto, duobus impiis nefariisqueconsulibus aerarium provinciae legiones imperia donabantur.

25 Horum consulum ruinas vos consules vestra virtute fulsistis, 8summa tribunorum plebis praetorumque fide et diligentiasublevati. Quid ego de praestantissimo viro, T. Annio, 19dicam, aut quis de tali cive satis digne umquam loquetur ?Qui cum videret sceleratum civem aut domesticum potius

30 hostem, si legibus uti liceret, iudicio esse frangendum, sinipsa iudicia vis impediret ac toUeret, audaciam virtute, furo-

2 pare P sempero;. Scliol. 4 depellerent] expellerent ^

8 19 M. TVLLI CICERONIS

rem fortitudine, temeritatem consilio, manum copiis, vim viesse superandam, primo de vi postulavit

;postea quam ab

eodem iudicia sublata esse vidit, ne ille omnia vi possetefficere curavit

;qui docuit neque tecta neque templa neque

forum nec curiam sine summa virtute ac maximis opibus et 5copiis ab intestino latrocinio posse defendi

;qui primus post

meum discessum metum bonis, spem audacibus, timorem20 huic ordini, servitutem depulit civitati. Quam rationem pari

virtute animo fide P. Sestius secutus pro mea salute, provestra auctoritate, pro statu civitatis nullas sibi inimicitias, lo

nullam vim, nullos impetus, nullum vitae discrimen vitan-

dum umquam putavit;

qui causam senatus, exagitatam

contionibus improborum, sic sua diligentia multitudini com-mendavit ut nihil tam populare quam vestrum nomen, nihiltam omnibus carum aHquando quam vestra auctoritas vide- 15retur

;qui me cum omnibus rebus quibus tribunus plebis

potuit defendit, tum reliquis officiis, iuxta ac si meusfrater esset, sustentavit ; cuius ego clientibus, libertis, familia,

copiis, litteris ita sum sustentatus ut meae calamitatis non

^i adiutor solum, verum etiam socius videretur. lam cete- 20rorum officia atrsiudia vidistis, quam cupidus mei C. Cestilius,quam studiosus vestri, quam non varius fuerit in causa. QuidM. Cispius ? cui ego ipsi parenti fratrique eius sentio quan-

tum debeam;

qui, cum a me voluntas eorum in privato

iudicio esset offensa, publici mei benefici memoria priva- 25tam offensionem oblitteraverunt. lam T. Fadius, qui mihiquaestor fuit, M. Curtius, cuius ego patri quaestor fui, studio

amore animo huic necessitudini non defuerunt. Multa deme C. Messius et amicitiae et rei publicae causa dixit

:

22 legem separatim initio de salute mea promulgavit. Q. Fabri- 3cius si, quae de me agere conatus est, ea contra vim et

I coiis P, o!. Bb (manum manu Hb^) 5 neque c 7 spem e :setP^ : etP^H e( pler. 21 ac suppl. Hahn : studiaque^ et ed. R. :[studia] Kays. 23 M. Cispius te {Sesi. 76) : mospius PH 24a me] mea G : mihi Hs 30 speratim PB : speciatim Gb^^ks

ORAriO rOST REDITWM IN SENATV HABITA 8 22

ferrum perficere potuisset, nicnse lanuario nostrum statum

reciperassemus ; ciuem ad salutem meam voluntas impulit,

vis retardavit, auctoritas vestra revocavit. lam vero prae- 9tores quo animo in me fuerint vos existimare potuistis, cum

5 L. Caecilius privatim me suis omnibus copiis studueritsustentare, publice promulgarit de mea salute cum conlegis

paene omnibus, direptoribus autem bonorum meorum in iusadeundi potestatem non fecerit. M. autem Calidius statim

designatus sententia sua quam esset cara sibi mea saluslo declaravit. Omnia officia C. Sej)timi, Q. Valeri, P. Crassi, 23

Sex. Quinctili, C. Cornuti summa ct in me et in rem publi-

cam constiterunt.

Quae cum libenter commemoro, tum non invitus nonnullorum in me nefarie commissa praetereo. Non est mei

15 temporis iniurias meminisse, quas ego etiam si ulcisci possem,

tamen oblivisci mallem : alio transferenda mea tota vita est,iit bene de me meritis referam gratiam, amicitias igni per-spectas tuear, cum apertis hostibus bellum geram, timidisamicis ignoscam, proditores indicem, dolorem profectionis

20 meae reditus dignitate consoler. Quod si mihi nullum aliud 24esset officium in omni vita reh'quum nisi ut erga duces ipsoset principes atque auctores salutis meae satis gratus iudicarer,

tamen exiguum rehquae vitae tempus non modo ad refe-rendam verum etiam ad commemorandam gratiam mihi

25 relictum putarem. Quando enim ego huic homini ac liberiseius, quando omnes mei gratiam referent ? Quae memoria,quae vis ingeni, quae magnitudo observantiae tot tantisquebeneficiis respondere poterit ? qui mihi primus adflicto etiacenti consularem fidem dextramque porrexit, qui me a

30 morte ad vitam, a desperatione ad spem, ab exitio ad salutemvocavit, qui tanto amore in me, studio in rcm pubHcam fuit

8-10 Nnnt fecerit, . . . declararit? 17 amicitia segni P^Bt18 tuear te : tuen P {corr. tunc) : te B (amicitias . . . tuear ottt. HGs)19 indicem scripsi '. non indicem codd. non vindicem ut Hoiom.ilab: \\m\\ccm Madv.: corwnnCAvn MiteJl. 31 revocavit ^'^'t'

9 24 M. TVLLI CICERONIS

ut excogitaret quem ad moduni calamitatem meam non modolevaret sed etiam honestaret. Quid enim magnificentius,quid praeclarius mihi accidere potuit quam quod illo re-

ferente vos decrevistis, ut cuncti ex omni Italia, qui rem

publicam salvam vellent, ad me unum, hominem fractum et 5prope dissipatum, restituendum et defendendum venirent?

ut, qua voce ter omnino post Romam conditam consul ususesset pro universa re publica apud eos solum qui eius vocem

exaudire possent, eadem voce senatus omnis ex omnibusagris atque oppidis civis totamque Italiam ad unius salutem 10

' defendendam excitaret. Quid ego gloriosius meis posterispotui relinquere quam hoc, senatum iudicasse, qui civis menon defendisset, eum rem pubUcam salvam noluisse ? Itaquetantum vestra auctoritas, tantum eximia consulis dignitas

valuit ut dedecus et flagitium se committere putaret, si qui 15

non veniret. Idemque consul, cum illa incredibilis multi-tudo Romam et paene Italia ipsa venisset, vos frequentis-simos in Capitolium convocavit. Quo tempore quantamvim naturae bonitas haberet et vera nobilitas, intellegerepotuistis. Nam Q. Metellus, et inimicus et frater inimici, 20perspecta vestra vokmtate omnia privata odia deposuit: quemP. vServilius, vir cum clarissimus tum vero optimus mihiqueamicissimus, et auctoritatis et orationis suae divina quadamgravitate ad sui generis communisque sanguinis facta virtu-tesque revocavit, ut haberet in consilio et fratrem ab inferis, 2^,

socium rerum mearum, et omnis Metellos, praestantissimoscivis, paene ex Acheronte excitatos, in quibus Numidicumillum [Metellum], cuius quondam de patria discessus honestus

3 referente e : rente P : suffragium ferente B^St : petente GHTs9 omnis ex : ex /fe : otn. rcll. 15 dedecus et flagitium te :deus flagicium PB : omnis flag. Hs 19 et Ge : ut P' : aut P^BHbT25 ab inferis sed. Lamb. 28 Metellum auci. Manut. del. Halmhonestus omnibus sed luctuosus tamen Hahnio auct. Miiell. : honestisomnibus ne (in fi/, sane G, om. Hbks) luctuosus tandem P rell.praeter ee (molestus omnibus ipsi ne luctuosus quidem)

ORA riO POST REDITVM IN SENATV HABITA lO 25

omnibus, sed luctuosus tamen visus cst. Itaque divinitus 26

exstitit non modo salutis defensor, qui ante hoc unum benefi-cium fuerat inimicus, verum etiam adscriptor dignitatis meae.Quo quidem die cum quadringenti decem septem essetis, ma-

5 gistratus autem omnes adessent, dissensit unus, is qui sua lege

coniuratos etiam ab inferis excitandos putarat. Atque illo die

cum rem publicam meis consiliis conservatam gravissimis

verbis et plurimis iudicassetis, idem consul curavit ut eadema principibus civitatis in contione postero die dicerentur

;

10 cum quidem ipse egit ornatissime meam causam, perfecitqueastante atque audiente Italia tota ut nemo cuiusquam con-ducti aut perditi vocem acerbam atque inimicam bonis

posset audire. Ad haec non modo adiumenta salutis sedetiam ornamenta dignitatis meae rehqua vos idem ad-

i^didistis: decrevistis ne quis ulla ratione rem impediret

;

qui impedisset, graviter molesteque laturosillum contra

rem publicam salutemque bonorum concordiamque civiumfacturum, et ut ad vos de eo statim referretur ; meque etiam,si diutius calumniarentur, redire iussistis. Quid ? ut age-

20 rentur gratiae, qui e municipiis venissent ? quid ? ut adillam diem, res cum redissent, rogarentur ut pari studio

convenirent ? quid ? denique illo die, quem P. Lentulusmihi fratrique meo liberisque nostris natalem constituit, non

modo ad nostram verum etiam ad sempiterni memoriam2 temporis, quo die nos comitiis centuriatis, quae maxime

maiores comitia iusta dici haberique voluerunt, arcessivit in

patriam, ut eaedem centuriae quae me consulem fecerantconsulatum meum comprobarenteo die quis civis fuit qui 2S

fas esse putaret, quacumque aut aetate aut valetudine esset,

I divinitus ex. Mitell. : extititfr : dimittit 5 dimittitur rell. ptacicyT(hic fuit, ct ita Augeliiis) 2 unum codd. ptacter e (suum) : unicumcoiii. Haliit : divinum Koch : novum Mttell. 4 cum vos e essetisP rell. piaeter bks senatores essetis, e.\: septem, credo) 16 qui idGhTs vos graviter e 18 de eo Ge : eo PB : ea STs 19 utiis Latttb. 28 eo die Madv. : quo die codd.

13 .,2 M. TVLLI CICERONIS

desereret sed etiam hostibus rei publicae proderet, pactio-

nibus se suorum praemiorum obligarat. Erat alius ad portascum imperio in multos annos magnoque exercitu, quem egoinimicum mihi fuisse non dico, tacuisse, cum diceretur esse

33 inimicus, scio. Duae partes esse in re pubHca cum puta- 5rentur, altera me deposcere propter inimicitias, altera timide

defendere propter suspicionem caedis putabatur. Qui autenime deposcere videbantur, in hoc auxerunt dimicationis

metum, quod numquam infitiando suspicionem hominumcuramque minuerunt. Qua re cum viderem senatum ducibus 10orbatum, me a magistratibus partim oppugnatum, partim

proditum, partim dereHctum, servos simulatione conlegiorum

nominatim esse conscriptos, copias omnis Catilinae paeneisdem ducibus ad spem caedis et incendiorum esse revoca-tas, equites Romanos proscriptionis, municipia vastitatis, 15omnis caedis metu esse permotos, potui, potui, patres con-scripti, multis auctoribus fortissimis viris me vi armisquedefendere, nec mihi ipsi ille animus idem meus vobis nonincognitus defuit. Sed videbam, si vicissem praesentemadversarium, nimium multos mihi alios esse vincendos ; si 20victus essem^ multis bonis et pro me et mecum etiam post

me esse pereundum, tribuniciique sanguinis ultores essepraesentis, meae mortis poenas iudicio et posteritati reser-

^ vari. Nolui, cum consul communem salutem sine ferro

defendissem, meam privatus armis defendere, bonosque viros 25higere malui meas fortunas quam suis desperare ; ac, si solusessem interfectus, mihi turpe, si cum multis, rei pubUcaefunestum fore videbatur. Quod si mihi aeternam esse ae-rumnam propositam arbitrarer, morte me ipse potius quamsempiterno dolore multassem. Sed cum viderem me non 30diutius quam ipsam rem pubHcam ex hac urbe afuturum,

I pactionibus PHbk : peticionibus Bi 2 se Halm : eos codd. 8dicebantur e in hoc codd. praeier (hoc), c (in huius), b (ii huius)

:

ii hoc coni. Hahn 18 ipsi Heumann : ipse codd. 26 atGHks

ORATIO POST REDrrViM IN SENATV HABITA 14 34

neque ego illa exterminata mihi remanendum putavi, et illa,i)imul atque revocata est, me secum pariter reportavit. Me-cum leges, mecum quaestiones, mecum iura magistratuum,mecum senatus auctoritas, mecum libertas, mecum etiam

5 frugum ubertas, mecum deorum et hominum sanctitatesomnes et religiones afuerunt. Quae si semper abessent,magis vestras fortunas lugerem quam desiderarem meas ; sinaliquando revocarentur, intellegebam mihi cum iUis una esseredeundimi. Cuius mei sensus certissimus testis est hic 35

10 idem qui custos capitis fuit, Cn. Plancius, qui omnibus pro-vincialibus ornamentis commodisque depositis totam suamquaesturam in me sustentando et conservando conlocavit.Qui si mihi quaestor imperatori fuisset, in fili loco fuisset

;

nunc certe erit in parentis, cum fuerit consors non imperiJ5 sed doloris mei.

Quapropter, patres conscripti, quoniam in rem pubhcam 36sum pariter cum re publica restitutus, non modo in ea de-fendenda nihil minuam de Hbertate mea pristina, sed etiamadaugebo. Etenim si eam tum defendebam cum mihi ahquid 15

20 illa debebat, quid nunc me facere oportet cum ego ilH pluri-mum debeo ? Nam quid est quod animum meum frangere autdebiHtare possit, cuius ipsam calamitatem non modo nuUiusdehcti, sed etiam divinorum in rem pubHcam beneficiorumtestem esse videatis ? Nam importata est quia defenderam

25 civitatem, et mea voluntate suscepta est, ne a me defensares pubHca per eundem me extremum in discrimen vocare-tur. Pro me non ut pro P. PopiHo, nobiHssimo homine, 37adulescentes filii, non propinquorum muUitudo populumRomanum est deprecata, non ut pro Q. MeteUo, summo et

30 clarissimo viro, spectata iam adulescentia fiUus, non L. et

T remanendum ampliiis (e 2 est oui. PB 13 imperafori ct14. 15 cum fuerit. . . mei del. Garat. 14 consors sciipsi : quaestorcodd. {ex quae s. que = quaere orttim essf putat A. C. Clark, cf. adMur. 551: verbunt aitiisstan potest esse consors, particeps, socius i :qiiaestor ^anno) non imperi K. Busche 18 imniinuam e 23divinorum PB : duorum e : binonun Madv. 24 Nam et e

15 37 ORATIO POST REDITVM IN SENATV HABITA

C. Metelli, consulares, non eorum liberi, non Q. MetellusNepos, qui tum consulatum petebat, non Luculli, Servilii,

Scipiones, Metellarum filii flentes ac sordiclati populo Ro-

mano supplicaverunt ; sed unus frater, qui in me pietate

filius, consiliis parens, amore, ut erat, frater inventus est, 5squalore et lacrimis et cotidianis precibus desiderium meinominis renovari et rerum gestarum memoriam usurparicoegit. Qui cum statuisset, nisi per vos me reciperasset,eandem subire fortunam atque idem sibi domicilium et vitaeet mortis deposcere, tamen numquam nec magnitudinem 10negoti nec solitudinem suam nec vim inimicorum ac tela

38 pertimuit. Alter fuit propugnator mearum fortunarum et

defensor adsiduus, summa virtute et pietate, C. Piso gener,

qui minas inimicorum meorum, qui inimicitias adfinis mei,propinqui sui, consulis, qui Pontum et Bithyniam quae- 15stor prae mea salute neglexit. Nihil umquam senatus deP. Popilio decrevit, numquam in hoc ordine de Q. Metellomentio facta est : tribuniciis sunt ilh rogationibus interfectis

inimicis denique restituti, cum alter eorum senatui paruisset,

alter vim caedemque fugisset. Nam C. quidem Marius, qui 20hac hominum memoria tertius ante me consularis tempestateciviH expulsus est, non modo a senatu non est restitutus,sed reditu suo senatum cunctum paene delevit. Nulla deillis magistratuum consensio, nuUa ad rem pubUcam defen-dendam popuU Romani convocatio, nuUus ItaHae motus, 25

39 nuHa decreta municipiorum et coloniarum exstiterunt. Qua re,cum me vestra auctoritas arcessierit, populus Romanus vo-carit, res pubHca implorarit, ItaHa cuncta paene suis umerisreportarit, non committam, patres conscripti, ut, cum ea mihisint restituta quae in potestate mea non fuerunt, ea non ha- 30

beam quae ipse praestare possim, praesertim cum illa amissareciperarim, virtutem et fidem numquam amiserim.

3 Metellarum Mamtt. : -oriim codd. 8 per vos me Hb^zs: me pervos e : me 0111. Prell. 10 deposcere Madv. : -eret codd. 27 arces-sierit. t Par. 7774 : arcesserit PBH : accersierit Gb^^cs

M. TVLLI CICERONIS

ORATIO CViM POPVLO GRATIASEGIT

CIC. KED. QVIR.

SIGLA

P = cod. Paris. 7794, saecl. ix7) = cod. Bern. 136, saecl. xii-xiii e cod. /' descriptus

2 = cod. Paris. 14749 ineunte saecl. xv e cod. Bdescriptus

I/ = cod. Harleianus 4927, saecl. xiiG = cod. Gemblacensis, nunc Bruxellensis 5345, saecl. xiid = cod. S. Marci 255 (Lag. 6), saecl. xv/c = cod. Paris. 7779, anno 1459 scriptusc = cod. Oxon. Canonici 226, saecl. xvT = codd. y(v^i,'" = cod. Paris. 16228, saecl. xv

/ = cod. Bern. 254, saecl. xv

e = cod. Palatinus 1525, anno 1467 scriptus5 = cod. Monacensis 15734, saecl. xv

Schol. = lemmata Scholiastae BobiensisCommemoratur interdum iv (Guelferbytanus 205) e cod. 2

descriptus

M. TVLLI CICERONIS

ORATIO CVM POPVLO GRATIASEGIT

QvoD precatus a love Optimo Maximo ceterisque dis im- ^mortalibus sum, Quirites, eo tempore cum me fortunasque

meas pro vestra incolumitate otio concordiaque devovi,ut, si meas rationes umquam vestrae saluti anteposuissem,

5 sempiternam poenam sustinerem mea voluntate susceptam,sin et ea quae ante gesseram conservandae civitatis causagessissem et illam miseram profectionem vestrae salutisgratia suscepissem, ut quod odium scelerati homines et au-daces in rem publicam et in omnis bonos conceptum iam

lo diu continerent, id in me uno potius quam in optimo quoqueet universa civitate defigerent,hoc si animo in vos liberos-que vestros fuissem, ut aliquando vos patresque conscriptosItaliamque universam memoria mei misericordia desiderium-que teneret : eius devotionis me esse convictum iudicio

15 deorum immortalium, testimonio senatus, consensu Italiae,confessione inimicorum, beneficio divino immortalique vestro

maxime laetor. JVanu/ue, Quirites, etsi nihil est homini magis 2optandum quam prospera aequabilis perpetuaque fortuna

n eimdeit. de{\gerent Hofoman 'c/. Very.Act. Pr. 7") ideficeretcodd. (deferrent A, deflecterent k) : desaeviret Gesner : patefieret7?^i'f/ :nntn expleretur ant defervesceret ? 13 misericordia desiderium-que Gt : misericordiaque desiderium P rell. [secl. desiderium Halnt)17 Namque, Quirites scripsi : Quirites codd. (laetor, Quirites. Et sied. R. Et si enim Hotom.) : Quare etsi {om. Quirites) Madv., Muell.

2*

I 2 M. TVLLI CICERONIS

secundo vitae sine ulla offensione cursu, tamen, si mihi tran-

quilla et placata omnia fuissent, incredibili quadam et paenedivina, qua nunc vestro beneficio fruor, laetitiae voluptate

caruissem. Quid dulcius hominum generi ab natura datumest quam sui cuique liberi ? mihi vero et propter indulgen- 5tiam meam et propter excellens eorum ingenium vita suntniea cariores : tamen non tanta voluptate erant suscepti

3 quanta nunc sunt restituti. Nihil cuiquam fuit umquam iu-cundius quam mihi meus frater : non tam id sentiebam cumfruebar quam tum cum carebam, et postea quam vos me 10illi et mihi eum reddidistis. Res familiaris sua quemquedelectat : reHquae meae fortunae reciperatae plus mihi nunc

voluptatis adferunt quam tum incolumes adferebant. Ami-citiae, consuetudines, vicinitates, cHentelae^ ludi denique etdies festi quid haberent voluptatis carendo magis intellexi 15

4 quam fruendo. lam vero honos, dignitas, locus, ordo, bene-ficia vestra, quamquam mihi semper clarissima visa sunt,tamen ea nunc renovata inlustriora videntur quam si obscu-rata non essent. Ipsa autem patria, di immortales ! dici vix

potest quid caritatis, quid voluptatis habeat ; quae species 20

Itahae, quae celebritas oppidorum, quae forma regionum,qui agri, quae fruges, quae pulchritudo urbis, quae humani-tas civium, quae rei publicae dignitas, quae vestra maiestas!

Quibus ego omnibus antea rebus sic fruebar ut nemo magis;sed tamquam bona valetudo iucundior est iis qui e gravi 25morbo recreati sunt quam qui numquam aegro corpore fue-runt, sic haec omnia desiderata magis quam adsidue perceptadelectant. Quorsum igitur haec disputo ? quorsum ? ut in-tellegere possitis neminem umquam tanta eloquentia fuisse,neque tam divino atque incredibili genere dicendi, qui vestram 30

2 pacata deft. 3 Ntim laetitia et volup. (pro Sulla 91) 7tantae voliiptati . . . quantae Schol., Haliit 13 quam tum incolumesLg. 25, Hotom. : quantum incolumitate P (con-. quam tum incolumita-tis, ci tta B rell.) : quam tum in incolumitate Hahn 20 habeatLamh. : habet codd. 25 iis Schol. : hls rell. e om. Schol.

ORATIO POST REDirVM AD QVIRITES 2 5magnitudinem multitudinemque beneficiorum quae in mefratremque meum et liberos nostros contulistis non modo au-gere aut ornare oratione, sed enumerare aut consequi possit.

A parentibus, id quod necesse erat, parvus sum procreatus,5 a vobis natus sum consularis. IUi mihi fratrem incognitum

qualis futurus esset dederunt, vos spectatum et incredibili

pietate cognitum reddidistis. Rem publicam illis accepitemporibus eam quae paene amis.sa est, a vobis eam reci-

peravi quam aliquando omnes unius opera servatam iudica-10 verunt. Di immortales mihi Hberos dederunt, vos reddidistis.

Multa praeterea a dis immortahbus optata consecuti sumus :nisi vestra voluntas fuisset, omnibus divinis muneribus care-remus. Vestros denique honores, quos eramus gradatim

singulos adsecuti, nunc a vobis universos habemus, ut quan-

15 tum antea parentibus, quantum dis immortahbus, quantumvobismet ipsis, tantum hoc tempore universum cuncto po-pulo Romano debeamus.Nam cum in ipso beneficio vestro tanta magnitudo est ut 6

eam complecti oratione non possim,tum in studiisvestris tanta20 animorum declarata est vokuitas ut non solum calamitatem

mihi detraxisse, sed etiam dignitatem auxisse videamini.

Non enim pro meo reditu ut pro P. Popih, nobihssimi 3hominis, adulescentes fihi et muUi praeterea cognati atqueadfines deprecati sunt, non ut pro Q. Metello, clarissimo

25 viro, iam spectata aetate fihus, non L. Diadematus consu-laris, summa auctoritate vir, non C. Metellus censorius, non

eorum hberi, non Q. MeteUus Nepos, qui tum consulatumpetebat, non sororum fihi, LucuUi, ServiUi, Scipiones

;per-

muUi enim tum MeteUi aut MeteUarum Uberi pro Q. MeteUi2,0 reditu vobis ac patribus vestris suppUcaverunt. Quod si

I quae c all. ei add. s. l. H: qiia P' : qua B%b rcll. 8 vobis eamksall.: xoh. \nm codd. pler. 12 careremus i^^s rt//. : ca.TucT\mus codd.pler. {cf. valeret 10) : caruissemus hkg 21 detraxistis Gee: de-traxeritis T 26 Q. Metell. bksg 29 aut Met. . . . Metellis. l. F"-: aut Met. lib. del. llalin Metellarum PBb : -orum codd.pler. (iii Seii. 37)

5 11 M. TVLLI CICERONIS

totum illum annum querelas senatus, luctum bonorum, Italiaegemitum pertulerunt. Kalendis vero lanuariis postea quamorba res publica consulis fidem tamquam legitimi tutorisimploravit, P. Lentulus consul, parens, deus, salus nostrae

vitae, fortunae, memoriae, nominis, simul ac de soUemni 5deorum religione rettulit, nihil humanarum rerum sibi prius

1

2

quam de me agendum iudicavit. Atque eo die confecta resesset, nisi is tribunus plebis quem ego maximis beneficiisquaestorem consul ornaram, cum et cunctus ordo et multi

eum summi viri orarent, et Cn. Oppius socer, optinms vir, 10ad pedes flens iaceret, noctem sibi ad dehberandum postu-lasset

;quae deliberatio non in reddenda, quem ad modum

non nulli arbitrabantur, sed, ut patefactum est, in augendamercede consumpta est. Postea res acta est in senatu aHanulla : cum variis rationibus impediretur, voluntate tamen 15

perspecta senatus, causa ad vos mense lanuario deferebatur.

13 Hic tantum interfuit inter me et inimicos meos. Ego, cumhomines in tribunali Aurelio palam conscribi centuriariquevidissem, cum intellegerem veteres ad spem caedis Catilinaecopias esse revocatas, cum viderem ex ea parte homines, 20cuius partis nos vel principes numerabamur, partim quodmihi inviderent, partim quod sibi timerent, aut proditoresesse aut desertores salutis meae, cum duo consules emptipactione provinciarum auctores se inimicis rei publicae tradi-

dissent, cum egestatem avaritiam libidines suas viderent 25

expleri non posse nisi me constrictum domesticis hostibus

dedidissent, cum senatus equites^wd? Romani flere pro me acmutata veste vobis supplicare edictis atque imperiis vetaren-

tur, cum omnium provinciarum pactiones, cum omnia cum

5 sollemni deorum Hahnio attct. Miiell. : solem de P rell. pyaetcr iv(solempni de) 10 Oppius PB : Pompeius rell. 13 arbitra-bantur Naugerius (i) : arbitrantur codd. 15 voluntate Lg. 24 : etvoluntate rell. 16 perspecta Angelius : perfecta codci. ad] apudPrcll. 17 quantum Madv. 26 me suppl. Natigcrius (i) 27equitesque k et corr. ct : equites rell.

ORATIO POST REUrrV.M AD QVIRITES 5 13

omnibus foedera reconciliationes^/i'^ gratiarum sanguine meosancirentur, cum omnes boni non recusarent quin vel pro mevel mecum perirent, armis decertare pro mea salute nolui,quod ct vincere et vinci luctuosum rei publicae fore putavi.

5 At inimici mei, mense lanuario cum de me ageretur, cor- 14poribus civium trucidatis flumine sanguinis meum reditumintercludendum putaverunt. Itaque, dum ego absum, eam 6rem publicam habuistis ut aeque me atque illam restituendamputaretis. Ego autem in qua civitate nihil valeret senatus,

10 omnis esset impunitas, nulla iudicia, vis et ferrum in foroversaretur, cum privati parietum se praesidio non legumtuerentur, tribuni plebis vobis inspectantibus vuhierarentur,

ad magistratuum domos cum ferro et facibus iretur, con-suhs fasces frangerentur, deorum immortahum templa in-

15 cenderentur, rem pubhcam esse nullam putavi. Itaqueneque re pubhca exterminata niihi locum in hac urbe esseduxi, nec, si iha restitueretur, dubitavi quin me secumipsa reduceret. An ego, cum mihi esset exploratissimum 15P. Lentulum proximo anno consulem futurum, qui ihis ipsis

20 rei pubhcae periculosissimis temporibus aedihs curuhs meconsule omnium meorum consihorum particeps periculorum-que socius fuisset, dubitarem quin is me confectum consu-laribus vulneribus consulari medicina ad salutem reduceret?Hoc duce, conlega autem eius, clementissimo atque optimo

25 viro, primo non adversante, post etiam adiuvante, rehquimagistratus paene omnes fuerunt defensores salutis meae

;

ex quibus excellenti animo virtute auctoritate praesidiocopiis T, Annius et P. Sestius praestanti in me benivolentiaet divino studio exstiterunt ; eodemque P. Lentulo auctore

30 et pariter referente conlega frequentissimus senatus, uno

I que aM. Koc/i : reconciliationes i^s : ac rccon. Khfs : rcconcili.i-tione P rell. 3 deccrtari KI0I3 7 dum Haliiiio attct. Kays.,Mt

9 23 ORATIO POST REDITVM AD QVIRITES

qui reddidit non habet : gratiam et qui rettulit habet, et qui

habet dissolvit.

Quapropter memoriam vestri benefici colam benivolentiasempiterna, 7iec ta>ttiim dum anima exspirabo mea, sed etiamcum me viia defecerii, illa monumenta vestri in me benefici 5permanebunt. In referenda autem gratia hoc vobis repro-mitto semperque praestabo, mihi neque in consiHis de repubHca capiendis diHgentiam neque in pericuHs a re publicapropulsandis animum neque in sententia simpHciter ferendafidem neque in hominum voluntatibus pro re pubHca laeden- 10dis Hbertatem nec in perferendo labore industriam nec investris commodis augendis grati animi benivolentiam de-

25 futuram. Atque haec cura, Quirites, erit infixa animo meosempiterna, ut cum vobis, qui apud me deorum immortaHumvim et numen tenetis, tum posteris vestris cunctisque genti- 15bus dignissimus ea civitate videar quae suam dignitatemnon posse se tenere, nisi me reciperasset, cunctis sufiragiis

iudicavit.

1-2 qui reddidit. . . dissolvit ad imam paginam add. P"- 4 nec

tantum dum scripsi : cum codd. praetcr bks (non solum cum, ui est in edd.w//.) Z'(tum et cum) expirabo for/t/. : expirabit Affl^v. 5 vitadefecerit illa scripsi: vita defecerit multa Madv., Mttell. : ulla P etcodd. pler. (cum nulla de : cum mortuo bT vulg.) 9 referenda bTsall. : e re publ. ferenda Jeep 16 ea HGbTs : ex PBeet

M. TVLLI CICERONIS

DE DOMO SVA AD PONTIFICESORATIO

SIGLA

P = cod. Paris. 7794, saecl. ixB cod. Bern. 136, saecl. xii-xiii e cod. P descriptus2 = cod. Paris, 14749 ineunte saecl. xv e cod. B

descriptus

7L' = cod. Guelferbytanus 205, e cod. 2 descriptus//= cod. Harleianus 4927, saecl. xiiG = cod. Gemblacensis, nunc Bruxellensis 5345, saecl. xiib = cod. S. Marci 255 (Lag. 6), saecl. xvk = cod. Paris. 7779, anno 1459 scriptusc = cod. Oxon. Canonici 226, saecl. xv"T = codd. kc

M = cod. Med. xlviii. 8 (Lg. 8)/ = cod. Bern. 254, saecl. xv

e = cod. Palatinus 1525, anno 1467 scriptus

s = cod. Monacensis 15734, saecl. xvSchcl. = lemmata Scholiastae Bobiensis

M. TVLLI CICERONIS

DE DOMO SVA AD PONTIFICESORATIO

CvM multa divinitus, pontifices, a maioribus nostris inventaatque instituta sunt, tum nihil praeclarius quam quod eosdemet religionibus deorum immortalium et summae rei publicaepraeesse voluerunt, ut amplissimi et clarissimi cives rem pu-

5 blicam bene gerendo religiones, religiones sapienter inter-pretando rem publicam conservarent. Quod si ullo temporemagna causa in sacerdotum populi Romani iudicio ac pote-state versata est, haec profecto tanta est ut omnis rei publicaedignitas, omnium civium salus, vita, libertas, arae, foci, di

lo penates, bona, fortunae, domicilia vestrae sapientiae, fidei,

potestati commissa creditaque esse videantur. Vobis ho-dierno die constituendum est utrum posthac amentis acperditos magistratus improborum ac sceleratorum civiumpraesidio nudare, an etiam deorum immortalium religione

15 armare malitis. Nam si illa labes ac flamma rei publicae suumillum pestiferum et funestum tribunatum, quem aequitatehumana tueri non potest, divina religione defenderit, aliaecaerimoniae nobis erunt, alii antistites deorum immortalium,alii interpretes reh'gionum requircndi ; sin autem vestra au-

20 ctoritate sapientiaque, pontifices, ea quae furore improborum

T a oiit. PB 2 quod] quod vos c 4 re p. bene gerenda Mttrll.{id aci Qnir. 21) 5 religiones srr/jf^s/flH/e sapienter : religioiiibuscodd. ' tit pyo omnis /. 8 hahent PB omnibus""' : religionum ius Hahn :religionibus sap. interpretandis tit Laitge ita k 7 in ttt Baiter itak : ante iudicio coitl. Lange 20 post improborum habent PB^S. amorebonorum (^timore bonorum M^ : om. Hbk

CIC. DE DO.MO 3

I 2 M. TVLLI CICERONIS

in re publica ab aliis oppressa, ab aliis deserta, ab aliis pro-

dita gesta sunt rescinduntur, erit causa cur consilium niaio-

rum in amplissimis viris ad sacerdotia deligendis iure ac

3 merito laudare possimus. Sed quoniam ille demens, si eaquae per hos dies ego in senatu de re publica sensi vituperas- 5set, aliquem se aditum ad auris vestras esse habiturum puta-vit, omittam ordinem dicendi meum : respondebo hominisfuriosi non orationi, qua ille uti non potest, sed convicio,

cuius exercitationem cum intolerabiH petulantia tum etiam

diuturna impunitate munivit. 10

2 Ac primum illud a te, homine vesano ac furioso, requirc,quae te tanta poena tuorum scelerum flagitiorumque vexet ut

hos tahs viros,

qui non sohmi consihis suis sed etiam specieipsa dignitatem rei pubHcae sustinent,

quod ego in sententia

dicenda salutem civium cum honore Cn. Pompei coniun- 15xerim mihi esse iratos, et ahud de summa reHgione hoc tem-

4 pore sensuros ac me absente senserint arbitrere ? ' Fuisti,'

inquit, ' tum apud pontifices superior, sed iam, quoniam tead populum contuHsti, sis inferior necesse est.' Itane vero ?quod in imperita multitudine est vitiosissimum, varietas et 20inconstantia et crebra tamquam tempestatum sic sententia-rum commutatio, hoc tu ad hos transferas, quos ab incon-stantia gravitas, a Hbidinosa sententia certum et definitumius reHgionum, vetustas exemplorum, auctoritas Htterarummonumentorumque deterret ? ' Tune es ifle,' inquit, 'quo 25senatus carere non potuit, quem boni luxerunt, quem respubHca desideravit, quo restituto senatus auctoritatem resti-tutam putabamus quam primum adveniens prodidisti ?'Nondum de mea sententia dico : impudentiae primum re-

I in re p. /(/ Ore//i ita Hbc : rci p. P d pler. : rc p. GMk 2 re-scinderitur Nncck : -antur Erites/i 5 pub. oni. PBS. 14 digni-tatem rei p. P re//. prae/cr M ( et dignitate rem publicam) 16 aliudHb^ e/ in P ntan. rcc. : aliter M, for/. rccte ( 31') : alios P reil. (aliasGe) 18 tum Hotom. : tu codd. (tu inquit Hbk^ 22 tu Hbk :tune coni. Ha/nt

: tum PB : tamen tw : totum GMe 20 primamPB/

I)E DOMO S\'A AD PONTIFICES ORATIO 24

spondebo tuae. Hunc igitur, funcsta rei publicae pestis, 3hunc tu civem ferro et arniis ct exercitus terrore et con- ^

sulum scelere et audacissimorum hominum minis, servorumdilectu, obsessione templorum,occupatione fori, oppressione

5 curiae domo et patria, ne cum improbis boni ferro dimica-rent, cedere coegisti, quem a senatu, quem a bonis omnibus,(juem a cuncta Itaha desideratum, arcessitum, revocatumconservandae rei publicae causa confiteris? 'At enim insenatum venire in CapitoHum turbulento illo die non de-

10 buisti.' Ego vero neque veni et domo me tenui quam diu 6turbulentum tempus fuit, cum servos tuos, a te iam pridemad bonorum caedem paratos, cum illa tua consceleratorumac perditorum manu armatos in Capitolium tecum venisseconstabat ; quod cum mihi nuntiaretur, scito me domi man-

15 sisse et tibi et gladiatoribus tuis instaurandae caedis potesta-

tem non fecisse. Postea quam mihi nuntiatum est populumRomanuni in Capitolium propter metum atque inopiam reifrumentariae convenisse, ministros autem scelerurn tuorum

pcrterritos partim amissis gladiis, partim ereptis diffugisse,20 veni non solum sine uUis copiis ac manu, verum etiam cum

paucis amicis. An ego, cum P. Lentulus consul optime de 7me ac de re publica meritus, cum Q. Metellus, qui cummeus inimicus esset, frater tuus, et dissensioni nostrae etprecibus tuis salutem ac dignitatem meam praetulisset, me

35 arcesserent in senatum, cum tanta multitudo civium tamrecenti officio suo me ad referendam gratiam nominatimvocaret, non venirem, cum praesertim te iam illinc cum tuafugitivorum manu discessisse constaret ? Hic tu me etiam,custodem defensoremque Capitoli templorumque omnium,

30 'hostem Capitolinum' appellare ausus es, quod, cum in Capi-tolio senatum duo consules haberent, eo venerim ? Vtrum

6 coegisti Laitib. : ciiristi P^ : curasti rcll. 14 scito Lg. 9 : scioP rcll. 31 \env.v\m itt Lelntiaini ita 1) : \Qn\rcm codd. VtrumPBt : utrumnc trll.

3*

3 7 M. TVLLI CICERONIS

est tempus aliquod quo in seiiatum venisse turpe sit, an ea

res erat illa de qua agebatur ut rem ipsam repudiare et eos^* qui agebant condemnare deberem ? Primuni dico senatoris

esse boni semper in senatum venire, nec cum his sentio qui

statuunt minus bonis temporibus in senatum ipsum non 5venire, non intellegentes hanc suam nimiam perseverantiamvehementer iis quorum animum offendere voluerint et gra-tam et iucundam fuisse. At enim non nulli propter timoreni,quod se in senatu tuto non esse arbitrabantur, discesserunt.Non reprehendo, nec quaero fueritne aliquid pertimescen- 10dum : puto suo quemque arbitratu timere oportere. Curego non timuerim quaeris ? quia te ilHnc abisse constabat.Cur, cum viri boni non nuUi putarint tuto se in senatu essenon posse, ego non idem senserim ? Cur, cum ego meexistimassem tuto omnino in civitate esse non posse, iUi 15remanserunt? An aHis hcet, et recte Hcet, in meo metusibi nihil timere : mihi uni necesse erit et meam et aHorum

vicem pertimescere ?

9 An quia non condemnavi sententia mea duo consules,sum reprehendendus ? Eos igitur ego potissimum damnare 20debui quorum lege perfectum est ne ego, indemnatus atqueoptime de re pubHca meritus, damnatorum poenam susti-nerem ? Quorum etiam deHcta propter eorum egregiam inme conservando voluntatem non modo me sed omnis bonosferre oporteret, eorum optimum consiHum ego potissimum 25

I venire Garat. : venistis P ea res erat illa Halm : aures rega-tila P' {(orr. aures re iila): aures erigere illa P^ et pler. (an res illatalis erat ut i/i^) 2 eos] cos. (consules) fow/. Z-a//^^ 4 hisPn//.praetcr Gk iis, e \s 5 statuerunt . . . ipsi non venire Laitgcipsum /: ipsi rell. 6 venire ni codd. praeter PHGMe (venirent) :ipsis non venire Wcere Jcep intellegent /"/

I)E DOMO SVA Al) PONTIFICES ORATIO 49

per eos in nieam pristinam dignilatem restitutus meo con-silio repudiarem ? At quani sententiam dixi ? Primum eamquam populi sermo in animis nostris iam ante defixerat,deinde eam quae erat superioribus diebus agitata in senatu,

5 denique eam quam senatus frequens tum cum mihi est ad-sensus secutus est : ut neque adlata sit a me res inopinata

ac recens, nec, si quod in sententia vitium est, maius siteius qui dixerit quam omnium qui probarint. At enim 10liberum senatus iudicium propter metum non fuit. Si ti-

10 muisse eos facis qui discesserunt, concede non timuisse eos

qui remanserunt ; sin autem sine iis qui tum afuerunt nihil

decerni Hbere potuit, cum omnes adessent, coeptum est re-

ferri de inducendo senatus consulto ; ab universo senatureclamatum est. Sed quaero in ipsa sententia, quoniam 5

15 princeps ego sum eius atque auctor, quid reprendatur. Vtrum

causa novi consiH capiendi non fuit, an meae partes in ea

cau.sa non praecipuae fuerunt, an alio potius confugiendumfuit nobis ? Quae causa maior quam fames esse potuit,quam seditio, quam consilia tua tuorumque, qui facultate

20 oblata ad imperitorum animos incitandos renovaturum tetua illis funesta latrocinia ob annonae causam putasti ?Frumentum provinciae frumentariae partim non habe- jibant, partim in alias terras, credo, propter avaritiam ven-

ditorum miserant, partim, quo gratius esset tum cum in

35 ipsa fame subvenissent, custodiis suis clausum continebant,ut subito novum mitterent. Res erat non in opinione dubia,

sed in praesenti atque ante oculos proposito periculo, neque

I dignitatem otn. PBX 5 denique Hahn : de P' : deinde /^rell. : oni. G 11 his P tvll. 15 reprendatur P : reprehendatiirHBt, edd. R. et V. 18 fuit nobis Miieller, prob. Zieliuski: fuit \iscodd. ( iinde Quae vis, quae causa k Naii^erins (2) ) : fuisse vis 11/ coui.Lange ita t 21 binum /os/ latroc. add. codd. praeter H : dcl. edd.ob annonae Hbk : per annonae Madv. : nonae codd. pler. Nntn biduumannonae causa e.x ttiarg. itisetintti'1 14 adfiti. 21 putasti Muell. :putavisti k vnig. : putavit rell. (putarunt Z>^j 23 credo . . . vendito-rum del. Karsien avaritiam Graev. : varietatem codd. : aviditatemHalni 26 sub novum Arusianiis 27 praesenti Maiiiitius :praesentia codd. : praesenti iam A. C. Clark

5 II M. TVLLI CICERONIS

id coniectura prospiciebamus, sed iam experti videbamus.

Nam cum ingravesceret annona, ut iam plane inopia acfames non caritas timeretur, concursus est ad templum Con-

cordiae factus, senatum illuc vocante Metello consule. Quisi verus fuit ex dolore hominum et fame, certe consules 5causam suscipere, certe senatus aliquid consili capere po-

tuit ; sin causa fuit annona, seditionis quideni instimulator

et concitator tu fuisti, nonne id agendum nobis omnibus12 fuit ut materiem subtraheremus furori tuo ? Quid ? si utrum-

que fuit, ut et fames stimularet homines et tu in hoc ulcere lo

tamquam inguen exsisteres, nonne fuit eo maior adhibendamedicina quae et illud nativum et hoc inlatum malumsanare posset? Erat igitur et praesens caritas et futura

fames ; non est satis ; facta lapidatio est. Si ex dolore

plebei nullo incitante, magnum nialum ; si P. Clodi impulsu, 15usitatum hominis facinerosi scelus ; si utrumque, ut et res

esset ea quae sua sponte multitudinis animos incitaret, etparati atque armati seditionis duces, videturne ipsa res pu-

blica et consulis auxilium implorasse et senatus fidem ? At-

quin utrumque fuisse perspicuum est ; difificultatem annonae 20

summamque inopiam rei frumentariae, ut homines non iamdiuturnam caritatem, sed ut famem plane timerent, nemonegat : hanc istum oti et pacis hostem causam arrepturum

fuisse ad incendia caedis rapinas nolo, pontifices, suspice-

13 mini, nisi videritis. Qui sunt homines a Q. Metello, fratre 25tuo, consule in senatu palam nominati, a quibus ille se lapi-

dibus adpetitum, etiam percussum esse dixit ? L. Sergium

et M. LolHum nominavit. Quis est iste Lollius ? qui sineferro ne nunc quidem tecum est, qui te tribuno plebis,nihil de me dicam, sed qui Cn. Pompeium interficiendum 3

6 senatum . . . oportuit Madv. 10 ulcere HbT all. : vicere P^ : vi-scere P^^Bi 12 inlatum scripsi : delictum codd. : oblatum Iw. Mueller( 62 ; Acad. ii, 48 : c/: sublatos pro subiectos 106I : a te fictum Jeep :delicatum Koc/i : adiectum Madv. 15 plebei PBHU'- : plebem G

:

plebeiofiT/' 16 facinerosi P\ -orosi B rell. Uf. 25, 89; Sest. 81, 95)

DE DOMO SVA AD PONTIFICES ORATIO 5 13

dcpoposcit. Quis est Sergius ? armiger Catilinae, stipatortui corporis, signifer seditionis, concitator tabernariorum,

damnatus iniuriaruni, percussor, lapidator, fori depopulator,obsessor curiae. His atque eius modi ducibus cum tu in

5 aimonae caritate in consules, in senaluni, in bona fortunas-que locupletium per causam inopum atque imperitoruinre[)entinos impetus comparares, cum tibi salus esse in otio

nulla posset, cum desperatis ducibus decuriatos ac descriptoshaberes exercitus perditorum, nonne providendum senatui

10 fuit ne in hanc tantam materiem seditionis ista funesta faxadhaeresceret ?

Fuit igitur causa capiendi novi consili : videte nunc fue-

rintne partes meae paene praecipuae, Quem tum Sergiusille tuus, quem LoUius, quem ceterae pestes in lapidatione

15 illa nominabant ? quem annonam praestare oportere dice-bant ? nonne me? Quid ? operarum illa concunsatio no-cturna non a te ipso instituta me frumentum flagitabat ?quasi vero ego aut rei frumentariae praefuissem, aut com-

pressum aliquod frumentum tenerem, aut in isto genere20 omnino quicquam aut curatione aut potestate valuissem.

Sed homo ad caedem imminens meum nomen operis edi-derat, imperitis iniecerat. Cum de mea dignitate in templolovis Optimi Maximi senatus frequentissimus uno isto dis-sentiente decrevisset, subito illo ipso die carissimam anno-

25 nam necopinata viHtas consecuta est. Erant qui deos 15immortalis id quod ego sentionumine suo reditum nieumdicerent comprobasse ; non nulli autem illam rem ad illamrationem coniecturamque revocabant, c|ui, quod in meo re-ditu spes oti et concordiae sita videbatur, in discessu autem

30 cotidianus seditionis timor, iam paene belli depulso metu

8 possit LeliiHcnin lo in liac tanta materie Savels ista] iactaRneck : iacta \sia. Aluell. 63) 16 operarum Lehmaiiti {%% 14, 15") :puerorum codd. 22 Cum] Nam cum aid Cum enim Lehmann 27illam rem] vilitatem Jeep : illam del. Em. illam (a?//^ rationem) fOflW. :ipsam Muell. : aliam Gesnei.

6 15 M. TVLLI CICERONIS

commutatam annonam esse dicebant ; quae quia rursus in

meo reditu facta erat durior, a me, cuius adventu fore vili-

7 tatem boni viri dictitabant, annona flagitabatur. Ego deni-

que non solum ab operis tuis impulsu tuo nominabar, sed

etiam, depulsis ac dissipatis tuis copiis, a populo Romano 5

universo, qui tum in Capitolium convenerat, cum illo die

16 minus valerem, in senatum nominatim vocabar. Veni ex-

spectatus ; multis iam sententiis dictis rogatus sum senten-

tiam ; dixi rei publicae saluberrimam, mihi necessariam.

Petebatur a me frumenti copia, annonae vilitas : possem 10

aliquid in ea re necne ratio non habebatur. Flagitabar bo-

norum expostulatione : improborum convicia sustinere nonpoteram. Delegavi amico locupletiori, non quo illi ita de

me merito onus illud imponeremsuccubuissem enim potiusipse^sed quia videbam id quod omnes, quod nos de Cn. 15Pompeio polliceremur, id illum fide consilio virtute auctori-

17 tate felicitate denique sua facillime perfecturum. Itaque

sive hunc di immortales fructum mei reditus populo Ro-

mano tribuunt, ut, quem ad modum discessu meo fruguminopia, fames, vastitas, caedes, incendia, rapinae, scelerum 20

impunitas, fuga, formido, discordia fuisset, sic reditu ubertas

agrorum, frugum copia, spes oti, tranquillitas animorum,iudicia, leges, concordia populi, senatus auctoritas niecumsimul reducta videantur, sive egomet aliquid adventu meo,

consilio, auctoritate, diligentia pro tanto beneficio populi 25

Romani praestare debui : praesto, promitto, spondeo,nihildico ampUus, hoc quod satis est huic tempori dico,rempublicam annonae nomine in id discrimen quo vocabatur

" non esse venturam. Num igitur in hoc officio, quod fuit' 8

praecipue meum, sententia mea reprehenditur ? Rem maxi- 30

II in ea re necne ratio ut cont. Garat. ita t: in ea regeneratio PB^S. :in ea re . , . ratio G : in ea re gerenda Hb'^' 19 tribuerunt Lange24 videatur G meoconsilio auctoritate s. /. P^ 25 populi Romanib Lamb. : -0-0 Hk : p. r. aitt pr. codd. pler. 28 quo G^ : quodP;W/.

])E DOMO SVA Al) PONTIFICES ORATIO 8 18

mam fuisse summi^//' periculi, non solum a fame, sed etiama caede incendiis vastitate, nemo negat, cum ad causamcaritatis accederet iste speculator communium miseriarum,qui semper ex rei publicae malis sceleris sui faces inflam-

5 maret. Negat oportuisse cjuicquam uni extra ordinem de-cerni. Non iam tibi sic respondebo ut ceteris, Cn. Pompeioj)lurima, periculosissima, maxima mari terraque bella extraurdinem esse commissa : quarum rerum si quem paeniteat,eum victoriae populi Romani paenitere. Non ita tecum i^

10 ago ; cum his haec a me haberi oratio potest qui ita dispu-

tant, se, si qua res ad unum deferenda sit, ad Cn. Pompeiumdelaturos potissimum ; sed se extra ordinem nihil cuiquamdare ; cum Pompeio datum sit, id se pro dignitate hominisornare et tueri solere. Horum ego sententiam ne laudem

15 impedior Cn. Pompei triumphis, quibus ille, cum esset extraordinem ad patriam defendendam vocatus, auxit nonienpopuh' Romani imperiumque honestavit : constantiam probo,qua mihi quoque utendum fuit, quo ille auctore extra ordi-nem bellum cum Mithridate Tigraneque gessit. Sed cum 20

20 ilHs possum tamen aliquid disputare : tua vero quae tantaimpudentia est ut audeas dicere extra ordinem dari nihilcuiquam oportere ? qui cum lege nefaria Ptolomaeum, re-gem Cypri, fratrcm regis Alexandrini, eodem iure regnantemcausa incognita pubHcasses, populumque Romanum scelere

35 obhgasses, cum in eius regnum bona fortunas patrociniumhuius imperi inmisisses, cuius cum patre avo maioribus so-cietas nobis et amicitia fuisset, huius pecuniae deportandae

I fuisse] potuisse PBt summi] summique Muell. : et summiMoinms. a fame Halm ( 25) : ea me PBt : eam HGMke 2cedibus Gi)/e 4 ex P' : m P- rell. 5 Negat]

8 2o M. TVLLI CICERONIS

et, si ius suum defenderet, bello gerendo M. Catonem prae-2 1 fecisti. Dices : Quem virum ! sanctissimum, prudentissi-mum, fortissimum, amicissimum rei publicae, virtute, con-silio, ratione vitae mirabili ad laudem et prope singulari

!

Sed quid ad te, qui negas esse verum queniquam ulli rei 59 publicae extra ordinem praefici ? Atque in hoc solum in-constantiam redarguo tuam : quem tu in ea re non proillius dignitate produceres, sed pro tuo scelere subdu-

ceres, quem tuis Sergiis, Lolliis, Titiis ceterisque cae-dis et incendiorum ducibus obieceras, quem carnificem locivium, quem indemnatorum necis principem, quemcrudelitatis auctorem fuisse dixeras, ad hunc honorem etiniperium extra ordinem nominatim rogatione tua detu-h'sti. Et tanta fuisti intemperantia ut iHius tui sceleris ra-

22 tionem occuUare non posses : litteras in contione recitasti 15quas tibi a C. Caesare missas diceres ' Caesar Pvlchro,'cum etiam es argumentatus amoris esse hoc signum, quodcognominibus tantum uteretur neque adscriberet ' pro con-svle' aut 'tribvno plebi ' ; dein gratulari tibi quodM. Catonem a tribunatu tuo removisses, et quod ei dicendi 20in posterum de extraordinariis potestatibus libertatem ade-misses. Quas aut numquam tibi ille litteras misit, aut, simisit, in contione recitari noluit. At, sive ille misit sive tu

finxisti, certe consilium tuum de Catonis honore illarum

I si ius Hahii : si quis codd. 5 negotio rei pub. A^ : rei pub. partironi. MiieU. 7 post verba redarguo tuam habent omnes codd. qui inipso Catone : del.Clark iit gloss. ad in hoc : qui = vi = videlicet (Caec. 88). Quid in ipso Catone Moiniitsen : Neque in hoc . . . sed etiamin ipso Catone Mnell. : Neque in hoc .

. .qui in ipso Catone (^deli-

gendo inconstans fueiis; naiii) quem tu, etc. Riteck. in ea rescripsi: in eo codd. (oiit. b) : in eo negotio Haliit ( 23) 8 produceres.. . subduceres (eum) quem Reid : produxeras . . . subduxeras quemcodd. 12 hunc ad Reid 17 quod cognominibus Laiiib. : cognomi-nibus P' : cum nominibus P^ rell. praeter GMe (cognominis) 18proconsuli PB rell. praeter GMe (proconsul) 19 plebis Gt all.quod M. nt Laiitb. ita c : quod idem in posterum M. P rell. 20 a inntg. Lanib. : oni. codd. ei dicendi Haltit : dicendi Madv. : eidemquerendi 5;'w dicendi Z-rt^^ : \dem codd. 23 At Entesti: aut codd.24 finxisti P^ (in ras.) B rell. praeter M misisti) : protulisti Ru-finianus : fictas protulisti D. Serrnys : misisse finxisti Lange

DE DOMO S\'A AD PONTIFICES ORATIO 9 22

litlerarum recitatione patefactum est. Sed omitto Catoneni, 23cuius eximia virtus, dignitas, et in eo negotio quod gessitfides et continentia tegere videretur improbitatem et legis

et actionis tuae : quid ? homini post homines natos turpis-

5 simo, sceleratissimo, contaminatissimo cjuis illam opimamfertilemque Syriam, quis bellum cum pacatissimis gentibus,

quis pecuniam ad emendos agros constitutam, ereptam exvisceribus aerari, quis iniperium infinitum dedit ? Cui qui-dem cum CiHciam dedisses, mutasti pactionem et Ciliciam

10 ad praetorem item extra ordinem transtuHsti : Gabinio pre-tio ampHficato Syriam nominatim dedisti. Quid ? hominitaeterrimo, crudeHssimo, fallacissimo, omnium scelerum Hbi-dinumque macuHs notatissimo, L. Pisoni, nonne nominatimpopulos Hberos, multis senatus consultis, etiam recenti lege

15 generi ipsius Hberatos, vinctos et constrictos tradidisti ?

Nonne, cum ab eo merces tui benefici pretiumque provin-ciae meo sanguine tibi esset persolutum, tamen aerariumcum eo partitus es? Itane vero ? tu provincias consularis, 24quas C. Gracchus, qui unus maxime popularis fuit, non

20 modo non abstuHt a senatu, sed etiam ut necesse esset quo-tannis constitui per senatum lege sanxit, eas lege Semproniaper senatum decretas rescidisti, extra ordinem sine sortenominatim dedisti non consuHbus, sed rei pubHcae pestibus :nos, quod nominatim rei maximae paene iam desperatae

25 summum virum saepe ad extrema rei pubHcae discriminadelectum praefecimus, a te reprehendemur ? Quid tandem ? 10si quae tum in iUis rei pubHcae tenebris caecisque nubibuset procelHs, cum senatum a gubernacuHs deiecisses, populume navi exturbasses, ipse archipirata cum grege praedonum

30 impurissimo {jlenissimis veHs navigares si quae tum pro-

4 quid W-t all. : quod codcl. pler. 6 cum add. Weseiiberg 8visceribus aerarii Savels, Madv. ( 124"! : vi Caesaris rebus actis ro^/a'.

;

sui Gai ///>) Caesaris rebus actis A^:VZ>;

lo 24 M. TVLLI CICERONIS

mulgasti constituisti promisisti vendidisti perferre potuisses,

ecqui locus orbi terrarum vacuus extraordinariis fascibus

atque imperio Clodiano fuisset ?

25 Sed excitatus aliquando Cn. Pompeidicam ipso au-diente quod sensi et sentio, quoquo animo auditurus est 5excitatus, inquam, aliquando Cn. Pompei nimium diu re-conditus et penitus abstrusus animi dolor subvenit subito rei

publicae, civitatemque fractam malis, imminutam ac debili-tatam, abiectam metu ad aliquam spem libertatis et pristinaedignitatis erexit. Hic vir extra ordinem