1

ÜNİTE 1 KİMYA NEDİR?

***Kimya, maddenin yapısını, özelliklerini, maddeler arasındaki ilişkileri ve oluşan tepkimeleri, bu tepkimelerin hızını,

enerji ile ilişkilerini inceleyen bilim dalıdır.

***Kütle ve ağırlık farklı kavramlardır. Kütle hacmi dolduran madde miktarı; ağırlık ise bu kütleye etki eden çekim

kuvvetidir.

MADDE: *Hacmi ve kütlesi olan her şeye madde denir. Maddenin şekillendirilmiş hâli de cisim olarak

bilinmektedir.

*İki veya daha fazla sayıda element veya bileşiğin hiçbir kurala uymaksızın, kendine özgü olan özellikleri değişmeksizin

bir araya gelmeleri ile oluşan sistemlere karışım denir.

*Karışımlar kendi içinde heterojen ve homojen karışımlar olmak üzere ikiye ayrılırlar. Karışımlar tek bir faz

oluşturuyorlarsa, homojen karışımlar; birden fazla faz oluşturuyorlarsa, heterojen karışımlar olarak adlandırılır.Homıjen

karışımlara ÇÖZELTİ denir

*Bir çözeltide karışanların miktarı derişim kavramı ile ifade edilir. En çok kullanılan derişim birimi 1 litre çözeltide

çözünen maddenin mol sayısı olarak gösterilen molarite’dir

***Her noktasında, sıcaklık, derişim, yoğunluk, kırılma indisi gibi fiziksel özelliklerinin aynı olduğu belli sınırla çevrilmiş

sisteme faz denir.

*Madde tabiatta üç hâlde bulunabilir.

1-Katı hâl: Maddeyi oluşturan taneciklerin birbirlerine en yakın oldukları ve birbirlerini en çok çektikleri hâldir. Hem

hacmi hem de şekli belirlidir.

2-Sıvı hâl: Tanecikler katı hâle göre birbirlerini daha az çekecekleri için birbirlerinden daha uzaktadırlar. Sıvıların hacmi

belirlidir fakat bulunduğu kabın doldurdukları kısmının şeklini alırlar.

3-Gaz hâli: Taneciklerin birbirlerini en az çektikleri, birbirlerinden en uzak oldukları hâldir. Gazların hem hacmi hem

de şekli belli değildir. Aynı kütledeki bir gaz hangi kaba konulursa hacmi kabın toplam hacmi kadar, şekli kabın şekli gibi olur. ***CO ve CO2 gazlarının her biri için bir sabit oran ve iki madde de aynı miktar C ile (veya O ile) tam olarak birleşen O için

(veya C için) katlı oran vardır

Kütlenin Korunumu Kanunu:

Bir kimyasal (veya fiziksel) olayın başlangıcındaki toplam kütle ne kadar ise olaydan sonrada toplam kütle aynıdır, değişmez.

Sabit Oranlar Kanunu: Bir bileşiği oluşturan elementlerin kütleleri arasındaki oran sabittir. Her farklı bileşik için

böyle sabit bir oran mevcuttur.

Katlı Oranlar Kanunu: İki madde aynı elementlerden oluşuyorsa bu elementlerden birinin belirli miktarı ile

birleşen diğer elementin kütleleri arasında tam sayılarla ifade edilen bir oran vardır.

Birleşen Hacimler Kanunu: Aynı şartlarda (sıcaklık ve basınç aynı) birbirleriyle tam olarak tepkimeye giren

gazların hacimleri arasında tam sayılı oran vardır.

2

***Plazma hâli nedir ? Hangi şartlarda ve nerelerde görülebilir?

ATOMLAR VE MOLEKÜLLER: ***1 birim yük, 1,6·10–19 coulomb elektrik yüküdür.

Bir atomun büyüklüğünü kavrayabilmek için, bir toplu iğnenin başında milyar kere milyar tane atom olduğunu düşününüz. •Bir atomun içindeki boşluğu kavrayabilmek için; bir atomun büyüklüğü 25000 kişilik bir stadyum kadar olsaydı, çekirdeğin bir masa tenisi topu büyüklüğünde olabileceğini düşününüz. ***Protonların yükü +1 birim yük, elektronların yükü -1 birim yüktür. Nötronlar yüksüz taneciklerdir. Elementler tek bir cins atomdan meydana gelirler Atomun cinsini yani kimyasal özelliklerini belirleyen parçacık protondur. Bir atomun proton sayısına atom numarası

denir, Z ile simgelenir ve hiçbir kimyasal olayda bu sayı değişmez. Atom numarası, gerekli olduğu zaman atomun

simgesinin sol alt köşesine yazılır.

*Bir atomun çekirdeğindeki proton ve nötronların toplam sayısına nükleon sayısı denir, A ile simgelenir ve gerekli olduğu

zaman atom simgesinin sol üst köşesine yazılır.

*Negatif ya da pozitif yüklenmiş böyle atomlara iyon denilir. İyon negatif yüklü ise anyon, pozitif yüklü ise katyon olarak

adlandırılır.

***Elementin simgesinin hiçbir tarafında elektron sayısı gösterilmez. Simgenin sağ alt köşesinde bağıl atom sayısı

gösterilir. Kimyasal olaylarda alınan veya verilen sadece elektronlardır.

ÖRNEK:Sodyum atomunun (Na) nükleon sayısı 23 ve proton sayısı 11'dir. Bu atom bir elektron verdiği zaman oluşan iyonun simgesini ve bu simgeye ilgili sayıları yazalım.

•Proton sayısı 11 olduğuna göre atom numarası da 11 dir. Nötron sayısı, nükleonların sayısından (kütle numarası) protonların sayısı çıkarılarak bulunur ki buda 12'dir. Bir elektron verdiğine göre, elektron sayısı protonlardan bir eksik yani 10 olmuştur. 11 tane proton +11 yüklü ve 10 tane elektron –10 yüklü olduğuna göre iyonun toplam yükü (+11–10 = +1) olur.

Kimyasal Olay: Odunun yanması Bu olayda odun oksijen ile birleşmiştir. Olay sonucunda oluşan maddeler odun

özelliklerini göstermezler. Bunlara kül, is veya duman gibi isimler verilir. Bu olayla yepyeni özellikte maddeler oluşur.

Fiziksel Olay: Odunun balta ile parçalanması Bu olay sonucunda oluşan bütün parçalar yine odun özelliklerinin

tümünü gösteririer. Ancak sayı ve hacimleri değişmiştir .

***Tepkime denkleştirilirken kullanılacak stokiyometrik katsayıların mümkün olduğunca en küçük tam sayı biçiminde olması tercih edilir. Denkleştirilmiş denklemlerle tepkimelerdeki maddeler arası kütle, hacim, basınç madde miktarı gibi ilişkiler kurulabilir.

Bu şekilde kimyasal hesaplamalar yapılmasına stokiyometri denilir. Stokiyometride üç temel kaide vardır. Problem

ne kadar karmaşık olursa olsun bu metodun uygulanmasıyla tüm karmaşık işlemler basitçe çözülebilirler: Verilen değerin birimi mol cinsine çevrilir. Bu işlem için maddenin kimyasal formülünden yararlanılır. Verilenin molünden faydalanarak istenilen mol olarak hesaplanır. Bu işlem için tepkimenin kimyasal denkleminden yararlanılır. Mol cinsinden bulunan istenilen gerekli birime çevrilir. Bu işlem için maddenin kimyasal formülünden yararlanılır.

3

***Kimya ile ilgili bir problemi çözebilmek için mutlaka maddeler arasındaki ilişki bilinmelidir. O hâlde önce tepkime denklemi yazılıp denkleştirilmelidir

***Avagadro hipotezi: Aynı sıcaklık ve basınçta gazların eşit hacimlerinde eşit sayıda tanecik bulunur.

MOL KAVRAMI: kimyada ise madde miktarı mol olarak verilir.

1 mol gaz N.Ş.A. (Normal Şartlar Altında, 0oC sıcaklık ve 1 atm basınçta) 22,4 L hacim kaplar. ***Klor elementinin iki çeşit izotopu vardır. Bunlardan Cl1735 tabiatta % 75,53 oranında bulunurken Cl1737 izotopu % 24,47 oranında bulunmaktadır ***Kimyasal bağ oluştuğunda maddenin yapısında ve özelliklerinde köklü değişiklikler olduğu hâlde, zayıf etkileşimler maddenin hâli ve enerjisinde değişiklik oluşturabilir

İZOTOPLAR Aynı elementin değişik nötron sayılı çeşitlerine izotop denilir

Kimyasal bağlar üç çeşittir: İyonik bağ: Bir atom elektron vererek pozitif yüklü iyon yani katyon oluşturur. Diğer bir atom bu elektronu alarak

negatif yüklü bir iyon yani anyon oluşturur. Fizik kurallarına göre katyon ile anyon birbirlerini elektrostatik olarak çekerler. Bu çekime iyonik bağ denir

Kovalent Bağ: İki atom da elektron almak ister. Bu nedenle elektronlarını ortak kullanabilmek için birbirlerine yaklaşırlar ve aralarında bir bağ oluşur buna kovalent bağ denir.

Metalik Bağ: Metalik bağ: Metal atomlarının değerlik elektronları çekirdek tarafından zayıf olarak çekilirler. Bu değerlik elektronlarını serbest bırakan atom katyon oluşturur. Katyonlar ile değerlik elektronlarından oluşan negatif yük bulutu arasındaki elektrostatik çekime iyonik bağ denir.

***Canlı hayatının temeli DNA molekülünde çift sarmal yapının oluşabilmesi için zinciri oluşturan H-bağıdır. Bu bağın

canlı hayatındaki önemi tartışılamaz.

***Hastahanelerde yapılan tetkik ve tedavilerde kullanılan maddeler, sonuçlar, reçete ile aldığımız ilaçlar ve bunların

etki mekanizmaları gibi binlercesi kimyanın açıklamasına muhtaçtır.

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. I.Gazoz II.Duman III.Amalgam Yukarıda verilen madde örneklerinden hangisi veya hangileri çözelti sınıfına girer? a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) I ve II e) I, II ve III

2. Aşağıda miktarı verilenlerden hangisi Avagadro sayısı kadar atom içermez? (O=16)

a) N.Ş.A. 11,2 L O2 gazı b) 0,8 mol hidrojen atomu içeren CH4 gazı c) 16 akb oksijen atomu

d) 1 mol atom içeren NH3 gazı e) 0,2 molekül-gram CF4 gazı

3. 4 gram XO2 ile 5 gram Mg2X bileşiklerinin içerdikleri atom sayıları birbirine eşittir. Buna göre X elementinin atom kütlesi kaçtır? (O=16; Mg=24)

a) 12 b) 14 c) 18 d) 32 e) 60

4. 4 mol C3H4 ve C3H8 gaz karışımı için: I. 12 mol C atomu içerir II. Kütlesi 160 gramdan fazladır. III- Karışımda C atomlarının mol sayısının H atomlarının mol sayısına oranı ½ olabilir. Yukarıdaki yargılarından hangisi veya hangileri doğrudur? (H=1; C=12) a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) I ve III e) I, II ve III

4

5. Suyun (H2O) donması ile ilgili kuvvetler aşağıdakilerden hangisidir?

a) H-O kovalent bağı b) H-O iyonik bağı c) H-bağı

d) Van der walls kuvvetleri e) Yerçekimi

6. Kaç tane NH4NO3 molekülünde toplam 1 gram azot bulunur? (N=14; L=Avagadro sayısı) a) 1/28 b) L/28 c) 28 d) 1/(28 L) e) 1/(14 L)

7. Normal Şartlar Altında (N.Ş.A.) tüm gazların eşit hacimlerinde eşit sayıda tanecik bulunur. Buna göre N.Ş.A. I. 1,8 g H2 gazı II. 1,8 g H2O gazı III. (L/10) tane CO2 gazı Maddelerinin hacimleri arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? (H=1; C=12; O=16; L= Avagadro sayısı) a) I=II=III b) I>III>II c) I>II=III d) I=II>III e) I>II>III

8. I. Çözeltiyi karıştırmak II. Sıcaklığı değiştirmek III. Çözünen katıyı toz hâline getirmek Yukarıdakilerden hangisi veya hangileri hem çözünürlüğü, hem de çözünme hızını değiştirir? a) Yalnız II b) Yalnız III c) I ve II d) I ve III e) II ve III

9. I. Toplam molekül sayısı korunur II. Toplam atom sayısı ve türü daima korunur III. Kütle değişimi yoktur Kimyasal Tepkimelerle ilgili yukarıdaki yargılarından hangisi veya hangileri doğrudur? a) Yalnız I b) Yalnız II c) I ve II d) I ve III e) II ve III

10. Kapalı bir kapta bulunan bir miktar NH3 gazı ısıtıldığında N2 ve H2 gazlarına ayrışıyor. Tepkime denklemi en küçük katsayılarla denkleştirildiğinde nasıl yazılmalıdır? a) 2NH3(g) N2(g) + 2H2(g) b) N2(g) + H2(g) NH3(g) c) 2NH3(g) N2(g) + 3H2(g)

d) 2N2(g) + 6H2(g) 4NH3(g) e) 4NH3(g) 2N2(g) + 6H2(g)

Cevap Anahtarı 1.E, 2.C, 3.D, 4.E, 5.C, 6.B, 7.C, 8.A, 9.E, 10.C

ÜNİTE 2:

TEHLİKELİ MADDELERİN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI

*Dünyada, her 15 saniyede 160 çalışan iş kazası geçirmekte olup, her 15 saniyede bir çalışan iş kazası veya meslek

hastalığı sonucunda hayatını yitirmektedir. Dolayısıyla, her gün 6.300 kişi iş kazası veya meslek hastalığı sonucunda

ölmektedir ki bu da her yıl 2,3 milyondan daha fazla kişinin ölümü demektedir.

TEHLİKELİ MADDE: Tehlikeli (zararlı) maddeler “eşyalara, çevreye veya organizmalara zarar verebilen patlayıcı,

oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, toksik, çok toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjik,

kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli özelliklerden bir veya birkaçına sahip; mesleki maruziyet

sınır değeri belirlenmiş; kimyasal, fizikokimyasal veya toksikolojik özellikleri ve kullanılma veya iş yerinde bulundurulma

şekli nedeni ile işçilerin sağlık ve güvenliği yönünden risk oluşturabilecek maddelerdir”. Veya “Atmosferik oksijen

olmadan da ani gaz yayılımı ile ekzotermik reaksiyon verebilen ve/veya kısmen kapatıldığında ısınma ile kendiliğinden

patlayan veya belirlenmiş test koşullarında patlayan, çabucak parlayan katı, sıvı, macunumsu, jelatinimsi hâldeki

maddelerdir”

***Tehlikeli maddeler organizmaya üç yoldan biri ile girerler; -Solunum yolu,

-Deri absorbsiyonu yolu -Sindirim yolu VE BİRDE ENJEKSİYON YOLU İLE

5

TEHLİKELİ MADDELERİN SINIFLANDIRILMASI:

Kimyasalların sınıflandırılmasında en yaygın kriterlerden biri de, öldürücü doz (LD50) ve öldürücü konsantrasyonun

(LC50) esas alınmasıdı.

Avrupa Birliği üç aşamalı toksik seviye (çok toksik, toksik, zararlı) kabul ederek kimyasalları sınıflandırmaktadır. Avrupa topluluğunun sınıflandırmasında; • Parlayıcı • Patlayıcı • Oksitleyici • Reaktif • Zehirli • Tahriş edici • Hassasiyet oluşturucu • Kanserojen • Üremeyi etkileyen • Mutajenik etkileri olan • Çeyreye zarar veren kimyasallar sınıflandırma kapsamına alınmıştır.

***Tehlikeli maddelerin genel sınıfları; -Patlayıcılar -Gazlar -Sıvılar -Katılar -Oksitleyici Maddeler ve Organik Peroksitler -Toksik ve mikrop bulaştırıcı maddeler -Radyoaktif maddeler -Aşındırıcı maddeler -Diğerler tehlikeliler

Tehlikeli maddelerin sınıflandırılma şekli aşağıda sunulduğu gibidir. Sınıf 1: Patlayıcılar Sınıf 2: Gazlar Sınıf 3: Sıvılar Sınıf 4: Katılar Sınıf 5: Oksitleyici maddeler ve organik peroksitlerSınıf Sınıf 6: Toksik ve mikrop bulaştırıcı maddeler Sınıf 7: Radyoaktif maddeler Sınıf 8: Aşındırıcı (korozif) maddeler Sınıf 9: Diğer tehlikeli maddeler

***Tehlikeli maddelerin kullanımı ile ilgili olarak “R” kodları bilgilendirme, “S” kodları ile güvenlik ile ilgili kodlardır.

“R” Risk kodları

R1: Kuru hâlde iken patlayıcıdır. R2: Sürtünme, şiddetli çarpma, alev veya diğer tutuşturucu kaynaklarla, "patlama riski" vardır. R3: Sürtünme, şiddetli çarpma, alev veya diğer tutuşturucu kaynaklarla, "çok ciddi patlama riski" taşır. R4: Çok hassas patlayıcı metalik bileşikler oluşturur. R5: Isıtma ile "patlama riski" oluşabilir. R6: Havada veya havasız ortamda "patlama riski" taşır. R7: Yangına sebep olabilir. R8: Yanıcı maddelerle teması hâlinde "yangına sebep olabilir". R9: Yanıcı maddelerle karıştırılması hâlinde "patlama riski" taşır. R10: Alev alıcı (tutuşucu) madde "alev alma riski" taşır. R11: "Yüksek alev alma riski" taşır. R12: "Çok yüksek alev alma riski" taşır. R13: Çok tutuşucu, alev alıcı sıvılaştırılmış gaz. R14: Su ile "şiddetli reaksiyon verme riski" taşır. R15: Su ile temas hâlinde "çok yüksek alev alma riski taşıyan gaz çıkışı" olur. R16: Yükseltgenlerle karıştırılması hâlinde "patlama riski" taşır. R17: Havada "kendiliğinden alev alma riski" taşır.

R18: Kullanım esnasında "alev alıcı/patlayıcı buhar/hava karışımının oluşma riskini" taşır.

R19: "Patlayıcı peroksitler oluşturabilme riski" taşır. R20: "Solunması" hâlinde "zararlı olma riski" taşır. R21: "Deri ile temas" hâlinde "zararlı olma riski" taşır. R22: "Yutulması" hâlinde "zararlı olma riski" taşır. R23: "Solunması" hâlinde "zehirli olma riski" taşır. R24: "Deri ile temas" hâlinde "zehirli olma riski" taşır. R25: "Yutulması" hâlinde "zehirli olma riski" taşır. R26: "Solunması" hâlinde "yüksek ölçüde zehirli olma riski" taşır.

6

R27: "Deri ile temas" hâlinde "yüksek ölçüde zehirli olma riski" taşır. R28: "Yutulması" hâlinde "yüksek ölçüde zehirli olma riski" taşır. R29: "Suyla temas" hâlinde "zehirli gazlar salma riski" taşır. R30: "Kullanım" esnasında "yüksek alev alıcı olabilme riski" taşır. R31: "Asitle temas" hâlinde "zehirli gaz salma riski" taşır. R31.1: "Bazla temas" hâlinde "zehirli gaz salma riski" taşır. R32: "Asitle temas" hâlinde "yüksek ölçüde zehirli gaz salma riski" taşır. R33: Kumulatif (canlıda birikim) etkisi, "zararlı olması riskini" taşır. R34: "Yanığa neden olma riski" taşır. R35: "Çok ciddi yanığa neden olma riski" taşır. R36: "Gözleri irite (tahriş) etme riski" taşır. R37: "Solunum sistemini irite (tahriş) etme riski" taşır. R38: "Deriyi tahriş etme riski" taşır. R39: "Geri dönüşü olmayan çok ciddi zararlara neden olma riski" taşır. R40: "Geri dönüşü olmayan zararlara neden olması muhtemel" maddedir. R41: "Gözlerde ciddi tahribat yapma riski" taşır. R42: "Solunması" hâlinde "olumsuz şekilde duyarlılaşmaya neden olması muhtemel" maddedir. R43: "Deri ile temas" hâlinde "aşırı duyarlılığa neden olması muhtemel" maddedir. R44: "Kapalı sistemlerde ısıtılması" hâlinde "patlama riski" taşır. R45: "Kansere neden olabilme riski" taşır. R46: "Kalıtımsal, genetik tahribata neden olabilme riski" taşır. R47: "Erken doğum, düşük, sakat doğuma neden olabilme riski" taşır. R48: "Uzun süre" maruz kalındığında, "ciddi sağlık sorunlarına neden olma riski" taşır. R49: "Solunması" hâlinde "kansere neden olabilme riski" taşır. R50: Sudaki canlılara "çok zehirli olma riski" taşır. R51: Sudaki canlılara zehirli olma riski taşır. R52: Sudaki canlılara "zararlı olma riski" taşır. R53: Akuatik çevrelerde (denizler, akarsular, göller vb.) "uzun vadede zararlı etkilere neden olabilme riski" taşır. R54: Flora'ya (doğal bitki topluluklarına) "zehirli olma riski" taşır. R55: Fauna'ya (doğal hayvan topluluklarına) "zehirli olma riski" taşır. R56: Toprak organizmalarına (canlılarına) "zehirli olma riski" taşır. R57: Arılara "zehirli olma riski" taşır. R58: Çevrede, "uzun vadede zararlı etkilere neden olabilme riski" taşır. R59: "Ozon tabakasına zarar verme riski" taşır. R60: "Doğurğanlığın engellenmesine neden olabilme riski" taşır. R61: Ana rahmindeki "cenine zarar verebilme riski" taşır. R62: "Doğurganlığı engellemesi muhtemel" maddedir. R63: "Ana karnındaki cenine zarar vermesi muhtemel" maddedir. R64: "Anne sütü emen bebeklere zarar verebilme riski" taşır. R65: Zararlı. Yutulması hâlinde akciğerde hasara neden olur. R66: Tekrarlanan maruz kalmalarda deride kuruluğa ve çatlaklara neden olabilir. R67: Buharları halsizliğe ve baş dönmesine neden olabilir.

“S” Güvenlik kodları Kimyasal maddelere ait riskleri ortadan kaldırmak veya asgariye indirmek için, alınması gereken önlemler "S" kodları olarak bilinen uluslararası güvenlik kodlarıdır. S1: "Kilit altında" muhafaza ediniz. S2: "Çocukların ulaşamıyacağı yerde" muhafaza ediniz. S3: "Serin yerde" muhafaza ediniz. S4: Yaşam alanlarından uzak tutunuz. S5: Kimyasalı, üretici firmanın önerdiği " ... sıvısı içinde" muhafaza ediniz. S5.1: Su içinde muhafaza ediniz. S5.2: Petrol içinde muhafaza ediniz. S5.3: Parafin yağı içinde muhafaza ediniz. S6: Kimyasalı, üretici firmanın önerdiği "... inert gazı altında" muhafaza ediniz. S6.1: Azot altında muhafaza ediniz. S6.2: Argon altında muhafaza ediniz. S6.3: Karbon dioksit altında muhafaza ediniz. S7: Kimyasalı barındıran kabı "sıkıca kapalı tutunuz". S8: Kimyasalı barındıran kabı "kuru tutunuz".

7

S9: Kimyasalı barındıran kabı "iyi havalandırılmış bir yerde muhafaza ediniz". S12: Kimyasalı barındıran kabı "sımsıkı kapalı (gaz sızdırmaz şekilde kapalı) tutmayınız". S13: "İnsan ve hayvanların besin maddelerinden uzakta" muhafaza ediniz. S14: Kimyasalı, üretici firmanın önerdiği ve kimyasal ile uyumsuz olan "... maddesinden /maddelerinden uzak tutunuz. S14.1: İndirgenlerden, ağır metal bileşiklerinden asitlerden ve bazlardan uzak tutunuz. S14.2: Yükseltgenlerden, asidik bileşiklerden ve ağır metal bileşiklerinden uzak tutunuz. S14.3: Demirden uzak S14.4: Su ve bazlardan uzak tutunuz. S14.5: Asitlerden uzak tutunuz. S14.6: Bazlardan uzak tutunuz. S14.7: Metallerden uzak tutunuz. S14.8: Yükseltgenlerden ve asidik bileşiklerden uzak tutunuz. S14.9: Kolay alev alıcı organik maddelerden uzak tutunuz. S14.10: Asitlerden, indirgenlerden ve alev alıcı maddelerden uzak tutunuz. S14.11: Alev alıcı maddelerden uzak tutunuz. S15: Isıdan uzak tutunuz (koruyunuz). S16: Tutuşturucu kaynaklardan uzak tutunuz ve yakınında sigara içmeyiniz. S17: Yanıcı maddelerden uzak tutunuz. S18: Kimyasalı barındıran kabı açarken ve tutarken özen (dikkat) gösteriniz. S20: Alev alıcı maddelerden uzak tutunuz. S21: Kimyasal ile çalışırken sigara içmeyiniz. S22: Kimyasalın tozunu solumayınız. S23:Kimyasalı, üretici firmanın önerdiği "gaz/buhar/duman/sprey vb. formlarında solumayınız". S23.1: Gaz olarak solumayınız. S23.2: Buhar olarak solumayınız. S23.3: Sprey hâlinde solumayınız. S23.4: Dumanlarını solumayınız. S23.5: Buhar ve sprey hâlinde solumayınız. S24: Kimyasalın "deri ile temasından" kaçınınız. S25: Kimyasalın "göz ile temasından" kaçınınız. S26: Kimyasalın "gözle teması" hâlinde "gözü bol su ile defalarca yıkayınız". S27: Kimyasalın bulaştığı tüm giysileri derhal çıkarınız. S28: Kimyasalın "deri ile teması" hâlinde "deriyi üretici firmanın önerdiği bol miktarda... ile yıkayınız". S28.1: Bol miktarda su ile yıkayınız. S28.2: Bol miktarda su ve sabunla yıkayınız. S28.3: Bol miktarda su, sabun ve mümkünse polietilen glikol 400 ile yıkayınız. S28.4: Bol miktarda polietilen glikol 300 ve etanol (2:1) karışımı ile ve daha sonra su ve sabunla yıkayınız. S28.5: Bol miktarda polietilen glikol 400 ile yıkayınız. S28.6: Bol miktarda polietilen 400 ile yıkayıp ardından bol su ile durulayınız. S28.7: Bol miktarda su ve asitli sabun ile yıkayınız. S29: Lavobaya dökmeyiniz. S30: Kimyasala asla su ilave etmeyiniz. S33: Elektrostatik yüklemelere karşı önlem alınız. S34: Çarpma ve sürtünmeden kaçınınız. S35: Kimyasal ve onu barındıran kap, en uygun şekilde imha edilmelidir. S35.1: Kimyasal ve onu barındıran kap, imha edilmeden önce % 2'lik NaOH ile muamele edilmelidir. S36: Kimyasalla çalışırken uygun niteliklerde "koruyucu giysiler" giyiniz. S37: Kimyasalla çalışırken, uygun niteliklerde "koruyucu eldiven" kullanınız. S38: Havalandırmanın yetersiz olması durumunda, "maske" kullanınız. S39: Kimyasalla çalışırken "koruyucu gözlük/yüz maskesi" kullanınız. S40: Kimyasalla bulaşan zemini ve malzemeleri temizlemek için üretici firmanın önerdiği "..." kullanınız S40.1: Bol miktarda su kullanınız. S41: Yangın ve/veya patlama durumunda dumanlarını solumayınız. S42: Kimyasalın buharlaştırılması veya püskürtülmesi hâlinde, üretici firmanın önerdiği türden maske kullanınız.

8

S43: Yangın anında üretici firmanın önerdiği yangın söndürücüsünü kulanınız. (Suyun yangın riskini arttırması hâlinde "asla su kullanmayınız" ifadesinin varlığı kontrol edilmelidir). S43.1: Yangın anında "su" kullanınız. S43.2: Yangın anında "su veya toz söndürücü" kullanınız. S43.3: Yangın anında "toz söndürücü kullanınız" (Asla su kullanmayınız). S43.4: Yangın anında "CO2 kullanınız" (Asla su kullanmayınız). S43.6: Yangın anında "kum kullanınız" (Asla su kullanmayınız). S43.7: Yangın anında "metal yangın tozu kullanınız" (Asla su kullanmayınız). S43.8: Yangın anında "kum, CO2 ve toz söndürücü kullanınız" (Asla su kullanmayınız). S45: Kendizini iyi hissetmediğinizde veya kaza durumunda, "derhal doktora başvurunuz" (Mümkünse, kimyasalın etiketini de doktora gösteriniz). S46: Kimyasalın yutulması hâlinde derhal doktora başvurunuz (Doktora kimyasalın kabunu veya etiketini gösteriniz S47: Kimyasalı üretici firmanın önerdiği "...°C sıcaklığın altında" tutunuz. S47.1: 20°C’yi aşmayan sıcaklıkta muhafaza ediniz. S48: Kimyasalı üretici firmanın önerdiği "... maddesi ile ıslak" tutunuz. S48.1: Su ile ıslak tutunuz. S49: Kimyasalı "orjinal kabında" muhafaza ediniz. S50: Kimyasalı üretici firmanın önerdiği "... maddesi ile karıştırmayınız". S50.1: Asitlerle karıştırmayınız. S50.2: Bazlarla karıştırmayınız. S50.3: Kuvvetli asitlerle, kuvvetli bazlarla veya demir olmayan metallerle ve tuzları ile karıştırmayınız. S51: Kimyasalı sadece "iyi havalandırılmış yerlerde" kullanınız. S52: İç mekânlardaki geniş yüzeylerin kullanımı için uygun değildir. S53: Kimyasala "maruz kalmaktan" kaçınınız. S56: Kimyasalın ve kabının imha edilmesini, "tehlikeli maddelere özel bir imha bölgesinde gerçekleştiriniz". S57: Kimyasalın çevreye bulaşmaması için uygun bir kap kullanınız. S59: Kimyasalın temizlenerek yeniden kullanını için üretici firmadan bilgi alınız. S60: Kimyasal ve kabı tehlikeli atık madde olarak imha edilmelidir. S61: Çevreye sızmasından bulaşmasından kaçınmak için "özel güvenlik önlemlerinden yararlanınız". S62: Kimyasalın yutulması hâlinde hastayı kusturma yoluna gitmeyiniz. Derhal kimyasalın kabını veya etiketini yanınıza alarak doktora başvurunuz. S63: Kazara solunması hâlinde kazazedeyi temiz havaya çıkarın ve dinlenmesini sağlayın. S64: Yutulması hâlinde, ağzı su ile yıkayın (kişinin bilinci yerinde ise).

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi tehlikeli maddelerin organizmaya geçiş yolu değildir?

a) Solunum b) Deri absorbsiyonu c) Sindirim d) İzleme e) Enjeksiyon

2. Aşağıda verilen özelliklerden hangisi tehlikeli maddelerin özelliklerinden olamaz?

a) Oksitleyici b) Alev alabilen c) Toksik d) Tahriş edici e) Şeffaf

3. Aşağıdakilerden hangisi tehlikeli maddeleri bulundurma açısından diğerlerine gore daha az riskli bir bölgedir?

a) Parklar b) Silah depoları c) Laboratuarlar d) Bakım tesisleri

e) Hastaneler 4. Avrupa Birliği’ne göre tehlikeli maddelerin sınıflandırılmasında hangi özellik dikkate alınmamıştır?

a) Kanserojen özelliği b) Oksitleyiciliği c) Rengi

d) Patlayıcılığı e) Mutajenik özelliği

5. “S” kodları tehlikeli maddelerin hangi özelliklerini belirtmek için kullanılır?

a) Bilgilendirme b) Güvenlik özelliği c) Rengi d) Ağırlığı e) Hacmi

6. Tehlikeli maddeler kaç ana sınıftan oluşmaktadır?

a) 7 b) 8 c) 9 d) 10 e) 11

9

7. Aşağıdakilerden hangisi bir “S” kodudur?

a) Çok hassas patlayıcı metalik bileşikler oluşturur. b) Isıtma ile "patlama riski" oluşabilir.

c) Havada veya havasız ortamda "patlama riski" taşır. d) Yangına sebep olabilir.

e) Kimyasala asla su ilave etmeyiniz. 8. Aşağıdakilerden hangisi bir “R” kodudur?

a) Kuru halde iken patlayıcıdır. b) Bol miktarda su ile yıkayınız.

c) Lavobaya dökmeyiniz. d) Isıdan uzak tutunuz.

e) Tutuşturucu kaynaklardan uzak tutunuz ve yakınında sigara içmeyiniz. 9. Aşağıdaki gazlardan hangisi diğerlerine göre daha fazla risk taşır?

a) Argon gazı b) Oksijen gazı c) Azot gazı d) Hidrojen gazı e) Hiçbiri

10. Aşağıdakilerden hangisi tehlikeli madde sınıflarından değildir?

a) Tuzlar b) Gazlar c) Patlayıcılar d) Aşındırıcı (korozif) maddeler

e) Radyoaktif maddeler Cevap Anahtarı 1.D, 2.E, 3.A, 4.C, 5.B, 6.C, 7.E, 8.A, 9.D, 10.A.

ÜNİTE 3: **Patlama: Belirli oranlardaki yanıcı gaz, toz veya buharın hava ve ateşleme kaynağı ile temas etmesi sonucunda, çok yüksek sıcaklık ve basınç oluşturacak şekilde verdiği hızlı tepkimeler patlama olarak nitelendirilir. **Patlayıcı Madde: Isı veya darbe tesiri ile kimyasal değişikliğe uğrayan, ani hacim ve ısı artışı sağlayan, bu sayede basınç ve şok dalgası oluşturan katı, sıvı veya gaz hâlindeki kimyasal maddelere patlayıcı maddeler denir.

Bir patlayıcının sahip olduğu potansiyel enerji başlıca üç temel kaynaklı 1-Kimyasal Enerji: Çoğunlukla fiziksel müdahale ile tetiklenir, kimyasal değişimle etkisini gösterir. (Nitro gliserin, TNT, Tahıl tozu vb). 2-Sıkıştırılmış Gaz: Isıtma gibi fiziksel müdahale ile tetiklenir, fiziksel değişimle etkisini gösterir. Patlama kimyasal bir patlama değildir ve mekanik patlama olarak nitelendirilir. (Gaz tüpleri veya Aerozol tüpleri vb). 3-Nükleer Enerji: Radyoaktif türlerde gözlenen parçalanmaları ifade eder. (Uranyum-235, plutonium -239 vb). **Parlayıcı ve yanıcı maddelerin yakınında kesinlikle sigara içmeyiniz ***Propellant: Kelime teknik manada “itici güç sağlayan araç” anlamına gelir. ***Birinci dereceden riskli kimyasalları küçük ambalajlarda satın alınız. Büyük ambalajlarda satın almalarda maliyet düşer ama risk yüksektir *Peroksit olusturan bileşiklerin kaplarının açılış tarihlerini kaydediniz

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerin hangisi yanıcı bir madde için tutuşturucu olarak nitelendirilmez?

a) Kıvılcım b) Barutun dövülmesi c) Kızgın demir

d) Odun talaşı e) Elektrik arkı

2. I. Nitro bileşikleri II. Azitler III. Peroksitler Yukarıdaki kimyasallardan hangisi veya hangileri potansiyel patlayıcı sınıfına girer? a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) I ve III e) I, II ve III

3. I. Yanıcı Madde II. Tutuşturucu Madde III. Oksijen Bir yanmanın olması için yukarıdaki şartların hangisi veya hangileri gerçekleşmelidir?

10

a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) I ve III e) I, II ve III

4. Aşağıdakilerden hangisi patlamanın sonuçlarından biri değildir?

a) Kararlı kimyasalların oluşumu b) Kararsız kimyasalların oluşması c) Yüksek Isı

d) Yüksek Basınç e) Artan Gaz Miktarı

5. I. TNT II. Tahıl tozu III. Karbondioksit Yukarıdaki kimyasallardan hangisi veya hangileri potansiyel patlayıcı değildir? a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) II ve III e) I, II ve III

6. I. Katı trinitrogliserin II. Kapalı kaptaki su buharı III. Peroksitler Yukarıdakilerden hangisi veya hangilerinin sahip olduğu enerji kimyasal enerjidir? a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) I ve III e) I, II ve III

7. I. Metalik Potasyum II. LiAlH4 III. TNT Yukarıdakilerden hangisi veya hangileri su ile şiddetli tepkime verir? a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) II ve III e) I ve II

8. Aşağıdakilerden hangisi bataklık gazı olarak bilinir?

a) Metan b) Etan c) Asetilen d) Propan e) Hidrojen

9. I. Metalik Potasyum II. LiAlH4 III. Asetilen Yukarıdaki kimyasallardan hangisi veya hangileri suyla tepkimeye girince yanıcı hidrojen gazı oluşturur? a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) II ve III e) I ve II

10. Aşağıdaki kimyasallardan hangisi patlayıcı maddeler sınıfına girmez?

a) Pikrik asit b) Trinitrogliserin c) Asetonperoksit d) Toluen e) Trinitrotoluen

Cevap Anahtarı 1.D, 2.E, 3.E, 4.A, 5. C, 6.D, 7.E, 8.A, 9.E, 10.D

ÜNİTE 4: ***Gazlar, yanıcı ve patlayıcı özelliklerinin yanında, toksin etkileri ile de insan hayatını tehdit ederlerHidrojen yanıcı ve patlayıcı bir gazdır. Ancak havadaki hidrojen konsantrasyonu, tutuşma için gereken konsantrasyondan düşük olduğu için, tutuşturucu bir kaynak ve oksijen olsa bile havadaki hidrojen yanmaz. Gazlar kimyasal özelliklerine göre dört grup altında incelenebilir. 1. Parlamayan ve Yanmayan Gazlar (Hava,azot,helyum.karbondioksit,kükürtdioksit

2. Reaktif Gazlar(flori,klor,asetilen,

3. Toksin Gazlar(Klor,amonyak,karbonmonooksit)

4. Parlayan, Yanan ve Patlayan Gazlar

**Doğal gaz renksiz ve kokusuzdur. Kaçakların insan burnu tarafından hissedilmesi için dağıtımdan önce, yapay bir kimyasalla (kokarca kokusu ve kükürtlü bileşikler) harman edilir. Renksiz ve kokusuz gazların algılanması zordur. Bu yüzden bu tür gazların oluşma ihtimali olan yerlerde ilave tedbirler alınmalıdır.

***Biber gazı, genel olarak öldürücü, yaralayıcı, kimyasal bir silah değil, bir savunma ve sindirme aracıdır

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. I. Yanıcı madde II. Oksijen III. Tutuşturucu kaynak Bir patlamanın gerçekleşmesi için yukarıdakilerden hangisi veya hangileri olmalıdır? a) Yalnız I b) Yalnız II c) I ve II d) I ve III e) I, II ve III

11

2. Aşağıdakilerden hangisi patlayıcı sınıfına girmez?

a) Hidrojen Gazı b) Asetilen Gazı c) Metan Gazı d) Karbondioksit Gazı

e) Ahşap tozu bulutu 3. Uzun süre saf azot gazı soluyan bir kişi için aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a) Azot, inert bir gaz olduğu için canlı üzerinde olumsuz bir etki yapmaz.

b) Azot, toksin bir gaz olduğu için ölüme yol açar.

c) Azot, yaralanmaya sebep olabilir.

d) Solunan oksijen azalacağı için kişi boğularak ölür.

e) Azot vücutta yararlı maddelere dönüşür. 4. I. Azot II. Karbondioksit III. Kükürtdioksit Yukarıdakilerden hangisi veya hangileri parlamayan ve yanmayan gazlar arasında yer alır? a) Yalnız I b) Yalnız II c) I ve II d) II ve III e) I, II ve III

5. Aşağıdakilerden hangisi reaktif gaz sınıfında değildir?

a) Flor b) Asetilen c) Hidrojen d) Azot e) Vinilklorür

6. Grizu patlamalarında ana bileşen hangisidir?

a) Hidrojen b) Metan c) Asetilen d) Bütan e) Karbon tozu

7. Aşağıdakilerden hangisi aynı zamanda bataklık gazı olarak bilinir?

a) Metan b) Hidrojen c) Asetilen d) Azot e) Karbondioksit

8. Blew Patlaması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

a) Toz Patlaması b) Parlama

c) Kaynayan Sıvı–Genleşen Buhar Patlaması d) Grizu Patlaması

e) Metan Patlaması 9. Aşağıdakilerden hangisi kimyasal silah sınıfına girmez?

a) Hardal Gazı b) VX Gazı c) Sarın Gazı d) Biber Gazı e) HCN Gazı

10. Aşağıdaki gazlardan hangisi su ile birleşince etkisini gösterir?

a) Hardal Gazı b) VX Gazı c) Sarın Gazı d) Biber Gazı e) HCN Gazı

Cevap Anahtarı 1.E, 2.D, 3.D, 4.A, 5.D, 6.B, 7.A, 8.C, 9.D, 10.A

ÜNİTE 5 **Yanıcı, parlayıcı ve patlayıcı kimyasallar küçük ambalajlarda ve ihtiyaçlar nispetinde satın alınmalıdır **Eter ve tiner gibi sıvılar kolay buharlaşmaları ve tutuşma noktalarının düşük olması sebebiyle çok kolay parlarlar. Bu tür sıvılar kapalı kaplarda muhafaza edilmeli ve alev kaynaklarından uzak tutulmalıdır.

12

**Ağzı açık kaplardaki sıvılar, kaynama noktalarının altında dahi bir miktar buharlaşır. Yanıcı ve zehirli sıvıların bulunduğu kaplar, çeker ocaklarda ve kapalı tutulmalıdır **Bir miktar potasyum n-oktan sıvısı içinde saklanıyor. Bu numuneye kazara bir damla su sızınca yanmaya başlıyor. Bu durumda ne tür bir tepkime olmuştur? Bu olay sırasında yanıcı ve tutuşturucu kaynaklar nelerdir ***Dikkat!!! Kapalı bir sistemin ısıtılmasının patlama ile sonuçlanabileceği göz ardı edilmemelidir Kısa süreli etkilenmelerle ortaya çıkan sağlık sorunları • Deri sorunlarına (Deride kuruma, çatlama, kızarma ve sıvı dolu kabarcıklar oluşması), • Baş ağrısına, • Uyuklamaya, • Dikkat dağınıklığına, • Mide bulantısı ve rahatsızlık hissine yol açabilir.

•Su hariç, hemen hemen bütün çözeltilerin aynı zamanda toksik etkileri vardır ve bunlar canlı organizmada cilt ve iç organlar üzerinde ciddi ve tedavisi zor ya da mümkün olmayan tahribatlar

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi sıvıların tehlikeli özelliklerinden biri değildir?

a) Yanıcılık özelliği b) Patlayıcılık özelliği c) Korosif Özelliği

d) Toksin özelliği e) Radyoaktif özelliği

2. Bir yüzeyin ısınınca çıkardığı yanıcı gazların, birden hızlı bir şekilde alevlenmesi hangi olguyu ifade eder?

a) Yanma b) Parlama c) Patlama

d) Köpürme e) Sıçrama

3. Yanıcı kaynağın belli bir hızda oksitlenerek tükenmesi olayı aşağıdakilerden hangisiyle adlandırılır?

a) Yanma b) Parlama c) Patlama d) Alevlenme

e) Sönme 4. Aşağıdaki sıvıların hangisi çok kolay alev alır?

a) Dietileter b) Karbontetraklorür

c) Sulu amonyak çözeltisi d) Formik asit

e) Oksalik asit 5. Aşağıdakilerden hangisi yanıcı değildir?

a) Dietileter b) Karbontetraklorür c) Etanol d) Aseton e) Pentan

6. Aşağıda verilen katılardan hangisi su gibi protik çözücülerle yanıcı gaz üretmez?

a) Potasyum b) Sodyum c) Lityum d) LiAlH4 (Lityum alüminyum hidrür) e) Demir

7. Aşağıdakilerden hangisi korosif madde değildir?

a) Sulu asetik asit çözeltisi b) Sülfürik asit c) Nitrik asit

d) Sodyum hidroksit e) Krom trioksit

8. Aşağıdakilerden hangisi sıvıların depolanmasında öncelikli gereklilik değildir?

a) Etiketleme b) Tasnif yapma c) Birbiriyle tepkime verecek kimyasalların izolasyonu

13

d) Havalandırma e) Sürekli aydınlatma

9. Aşağıdakilerden hangisi hangisi parlayıcı sıvıların tutuşması için gerekli birinci öncelikli koşul değildir?

a) Oksijen b) Tutuşturucu c) Buharlaşma d) Tutuşma ısısı e) Yanıcı malzeme

10. Aşağıdakilerden hangisi hangi iki kimyasalın yan yana depolanması doğru değildir?

a) Etanol-Asetik asit b) Etanol-Potasyum c) Etanol-Metanol d) Etanol-Su e) Etanol-Benzen

Cevap Anahtarı 1.E, 2.B, 3.A, 4.A 5.B, 6.E, 7.A, 8.E, 9.C, 10.C.

ÜNİTE 6 YANMA:Yanma, maddenin ısı ve oksijenle birleşmesi sonucu oluşan kimyasal bir olaydır. Yanma olayının

gerçekleşmesi için madde, ısı ve oksijenin (hava) bir arada olması gerekir. Yangınlar A, B, C ve D grubu olmak üzere dört gruba ayrılırlar. A ve D grubu yangınlarda yanabilen katı maddeler önemli bir yer işgal eder. Yanıcı katılar, kendiliğinden yanabilen katılar ve suyla temas ettiğinde tehlike arz eden katılar şeklinde sınıflandırılabilir.

Yanıcı katılar: Kırmızı fosfor, magnezyum, kükürt, ağaç tozu, kömür tozu örnek olarak verilebilir.

Kendiliğinden yanabilen katılar: Beyaz fosfor ve alüminyum tozu örnek olarak verilebilir

Suyla temas ettiğinde tehlike arz edenler: Sodyum, potasyum metalleri, kalsiyum karbür ve alkil lityumlar örnek olarak verilebilir.

Yangınlar, yanıcı madde türü ve çıkış sebebine göre dört grupta toplanabilir: A sınıfı yangınlar:Odun, kumaş, kâğıt benzeri maddelerin tutuşmasıyla meydana gelen yangınlardır.

B sınıfı yangınlar: Yanıcı sıvılar veya sıvılaşabilen katılardan dolayı meydana gelen yangınlardır.

Sıcaklık alev alma noktasının altına zor düşürüldüğü ya da düşürülemediği için bu yangınların söndürülmesi zordur. Bu tür yangınları söndürebilmek için, yanan kısmın üzeri battaniye, köpük, karbondioksit veya alev almayan başka bir sıvıyla örtülerek havanın oksijeni ile olan teması kesilir

C sınıfı yangınlar: Yanıcı gazların (LPG, hidrojen vb.) sebep olduğu yangınlardır. Kuru kimyasal tozlar yardımıyla

söndürülebilirler. Ayrıca elektrikli cihazlardan kaynaklanan yangınlar da bu sınıfta yer almaktadır.

D sınıfı yangınlar: Magnezyum, sodyum, lityum gibi yanabilen metallerden kaynaklanan yangınlardır. Bu yangınlar

kuru kimyasal tozlar (grafit) yardımıyla söndürülebilirler.*** D sınıfı yangınlarda kesinlikle su kullanılmaz ***Bir atom veya atom grubunun elektron verme olayına yükseltgenme, elektron alma olayına da indirgenme denir. Bazen yükseltgenme yerine yükseltgeme, indirgenme yerine de indirgeme denir. Yükseltgenmenin olduğu yerde mutlaka indirgenme vardır. Diğer bir deyişle, birilerinin verdiği elektronları birileri almalıdır .

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi oksitleyici ile eş anlamlıdır?

a) Yükseltgeyici b) İndirgeyici c) Redoks d) İndirgenme e) Elektron veren

2. 2 Na + Cl2 2 NaCl Yukarıda verilen tepkime için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Bu bir redoks tepkimedir. b) Cl2 indirgeyicidir. c) Na yükseltgeyicidir.

d) Na indirgendir. e) CL2 yükseltgendir.

3. Aşağıdakilerden hangisinde Klorün değerliği en yüksektir?

a) KClO b) KClO2 c) KClO4 d) KClO3 e) KCl

4. Zn ve Ni indirgenme potansiyellerine (Zn2+ / Zn = - 0,763 V ve Ni+2 / Ni = - 0,250 V) göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur?

a) Oluşacak tepkimede Zn yükseltgendir. b) Oluşacak tepkimede Zn indirgendir.

14

c) Oluşacak tepkimede Zn indirgenir. d) Oluşacak tepkimede Ni yükseltgendir.

e) Oluşacak tepkime bir redoks tepkimesi değildir. 5. Aşağıdaki bileşiklerin hangisinde oksijen elektron vermiştir?

a) H2O2 b) H2O c) KO2 d) KNO3 e) OF2

6. Aşağıdakilerden hangisi bir yanıcı maddenin sembolü değildir?

7. Aşağıdakilerden hangisi su ile tepkimeye girmez?

a) Ca(OH)2 b) (CH3)2CHOK c) CaC2 d) CH3MgCl e) CH3Li

8. Sodyum (Na) ve potasyum (K) nerede saklanır?

a) Nemsiz bir ortamda b) Havasız bir ortamda c) Yüksek molekül kütleli alkanlar içersinde

d) Eter ve alkol karışımında e) Oksijensiz ortamda

9. Bu tepkimelerin sonucunda hangi molekül oluşmaz?

a) H2 b) NaH c) NaOH d) KOH e) CH3OH

10. Bu tepkimelerin sonucunda hangi molekül oluşmaz?

a) H2 b) NaOH c) CH4 d) LiOH e) CH3OH

Cevap Anahtarı 1.A, 2.D, 3.C, 4.B, 5.E, 6.D, 7.A, 8.C, 9.B, 10.E

8.ÜNİTE:KİMYASAL MADDELER

DİĞER TEHLİKELİ MADDELER: Kullanımı veya taşınması sırasında tehlike arz eden, ama daha önceki bölümlerde başka

bir tehlike sınıfı tanımına uymayan kimyasallar “diğer tehlikeli kimyasallar” olarak tanımlanır ve sınıf 9 olarak

sınıflandırılır.

Güvenlik Etiketi

Diğer tehlikeli kimyasallar ile ilgili tehlike piktogramı aşağıda verilen şekildeki gibidir. Arka planı beyaz olan etiketin üst

yarısında yedi siyah dikey çizgiyle birlikte altı beyaz çizgi olmalıdır. Piktogramın alt kısmında tehlikeli maddenin sınıfını

belirten altı çizgili olarak 9 rakamı bulunmaktadır. Ayrıca piktogramların üzerinde DİĞER TEHLİKELİ ÜRÜNLER

(MISCELLANEOUS DANGEROUS GOODS) yazısı veya tehlikeli maddeyi tanımlayan Birleşmiş Milletler tarafından

belirlenmiş olan dört basamaklı sayı bulunabilir. Piktogram diğer tehlikeli madde, eşya veya kimyasalın depolanması ve

taşınması sırasında kullanılır

15

SIRALAMA

Yangın durumunda dioksin

oluşturabilen maddeler ve cihazlar

2315 POLİKLORLANMIŞ BİFENİLLER, sıvı

3432 POLİKLORLANMIŞ BİFENİLLER, katı

3151 POLİHALOJENLENMİŞ BİFENİLLER, sıvı veya

3151 POLİHALOJENLENMİŞ TERFENİLLER, sıvı

3152 POLİHALOJENLENMİŞ BİFENİLLER, katı veya

3152 POLİHALOJENLENMİŞ TERFENİLLER, katı

Toz Olarak Solunduğunda Sağlığı Tehlikeye Sokabilecek Maddeler Asbest: Asbest, lifli yapılı bir mineral grubuna verilen bir isimdir. Lifler, çok küçüktür ve bir mikroskop ile görülebilir. Asbest yanmaya dayanıklı olduğundan pek çok amaç için kullanılmıştır. Ancak asbest lifleri havada solunur hâle geldiğinde, tehlikeli ve öldürücü olduğu bilim adamlarınca tanımlanmıştır. Asbest Türleri • Mavi asbest (Krosidolit) • Kahverengi asbest (amosit, mysorite) • Beyaz asbest (krizotil, aktinolit, antofilit, tremolit) Çevreye zararlı maddeler:Çevreye zararlı maddeler genetiği değiştirilmiş mikroorganizmaları ve organizmaları da kapsamaktadır.Çevreye zararlı maddeler, sulu çevreyi kirletici sıvı veya katı maddeler ile bu maddelerin çözeltilerini ve karışımlarını (preparatlar ve atıklar gibi) kapsarlar. Ayrıca genetik olarak değiştirilmiş mikroorganizmaları ve organizmaları da kapsamaktadırlar. Sudaki organizmalar için toksik, su ortamında uzun süreli olumsuz etkilere neden olabilir. Çevreye zararlı sulu ortam kirleticileri sıvı çevre kirleticisi olarak UN3082 kodu ile katı maddeler ise UN3077 kodu ile listelenmektedir. Toksik ve bulaşıcı madde tanımına uymayan genetiği değiştirilmiş mikroorganizmalar ve organizmalar için UN3245 kodu tahsis edilmiştir. UN3082 ÇEVRE İÇİN TEHLİKELİ MADDE, SIVI Alkol,etoksilat ,alfa-sipermetrin,bütil benzil fitalat ,klorlanmıs parafinler (C10-C13)

EV KİMYASALLARI Antifriz: Antifriz ana tehlikeli bileşeni olan etilen glikol son derece zehirlidir. Dumanının solunması baş dönmesine neden olurken, antifrizin yutulması ciddi kalp, böbrek ve beyin hasarına neden olur. Motor yağı: Kullanılmış yağ veya atık motor yağı araç motorunda biriken magnezyum, bakır, çinko ve diğer ağır metaller ile kirlenmiş olabilir. Plastik boya: Büyük miktarlarda yutulmadığı taktirde, suda çözünür lateks boyalar yüksek derece toksik değildir. Yağ esaslı boya: Organik çözücüleri içeren yağ esaslı boya gözleri ve cildi tahriş edebilir ve cildin çatlamasına neden olabilir Çamaşır deterjanları: Bu ürünler lekeleri ve zemin kirlerini gevşetmek için enzimleri içerirler (etiketin üzerinde “katyonik”, “anyonik” ya da “iyonik olmayan” isimleriyle belirtildiği gibi). Dahili olarak alındığı zaman katyonik deterjanlar çok toksiktir. Yutulması hâlinde bulantı, kusma, şok, kasılma ve koma ile sonuçlanabilir. Non-iyonik deterjanlar daha az toksiktir ancak deri ve gözleri tahriş edebilir ya da sizi diğer kimyasallara daha duyarlı hâle getirebilir. Bir kişi büyük miktarda deterjana maruz kalırsa, astım gelişebilir. Yanlışlıkla yutulan deterjan birçok ev zehirlenmelerinden sorumludur. Çamaşır suyu: Çamaşır suyu yüzde 0.7'den 5.25'e kadar farklı konsantrasyonlarda değişen sodyum hipoklorit kimyasalını içerir. Amonyak ile herhangi bir diğer ev temizlik ürününü ve özellikle de çamaşır suyunu asla karıştırılmamalıdır. Aksi takdirde çok ciddi solunum sorunlarına neden olan farklı türlerde zehirli gazların serbest bırakılmasıyla sonuçlanabilir. Bulaşık deterjanları: Bulaşık makinası ve elle yıkama bulaşık deterjanları içindeki ana madde fosfattır. Yutulması halinde bulaşık makinesi deterjanları zehirli olabilir ve cilt tahrişleri veya yanık oluşturduğu bilinmektedir Klozet temizleyicileri: Tuvalet temizleyicileri sodyum hipoklorit, hidroklorik asit ya da çamaşır suyu içeren kimyasallardır. Çoğu dezenfektan temizleyicileri göz ve cilt için çok tahriş edicidir ve boğazı yakarlar Güve topları: Güve topları içindeki pestisitler naftalin ve p-diklorbenzen olarak bilinen kimyasallardır. Güve topundan gelen dumanı solumak baş ağrısı ve baş dönmesine neden olabilir ve cilt, göz ve boğazı tahriş edebilir. “Yükseltilmiş sıcaklık maddeleri, sıvı hâlde 100 oC veya üzerinde taşınan ve bu konumdayken onların parlama noktasından düşük parlama noktasına sahip olan veya taşıma için teslim alınan maddeleri kapsar. Bunlar ayrıca 240 oC veya üzerinde taşınan veya taşıma için teslim edilen katıları kapsar.” Cümlesinde boş bırakılan yerlere sırasıyla aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

16

9.ÜNİTE: KİMYASAL MADDELER

TEHLİKE NEDİR? Tehlike hastalık ya da yaralanmaya sebep olacak her türlü durumdur.

FİZİKSEL TEHLİKELER

Patlayıcı: Patlayıcı madde (ya da karışım) çevreye zarar verebilecek bir hızda ve böyle bir sıcaklık ve basınçta kendiliğinden gaz üretebilen kimyasal bir reaksiyonu veren katı veya sıvı bir madde veya bunların karışımıdır. Parlayıcı gaz: Parlayıcı bir gaz 101,3 kPa standart basınç ve 20oC’de havada yanabilme yeteneğine sahip bir gazdır. Parlayıcı sıvı: Parlayıcı bir sıvı en fazla 93oC parlama noktasına sahip bir sıvı anlamına gelir. Parlama noktası: Tutuşabilen bir sıvının parlama noktası, havada yanıcı bir karışım oluşturulabilen en düşük sıcaklıktır.

Parlayıcı katı: Parlayıcı bir katı sürtünme nedeniyle yanmaya katkıda bulunabilen, sebep olabilen ya da kolayca yanabilen

katıdır. Kolayca yanabilen toz, granül veya hamurumsu maddeler

Parlayıcı aerosol: Aerosoller, parlayıcı katı, sıvı ve gazlar sınıfından herhangi bir bileşeni içeriyorsa parlayıcı sınıflandırılması içinde düşünülmelidir. Aerosoller: Aerosol makinası anlamına da gelen aerosoller, metal, cam veya plastikten yapılmış yeniden kullanılamayan

kaplardır ve basınç altında çözünmüş, sıvılaştırılmış veya sıkıştırılmış bir gazı köpük, macun ya da bir toz ile birlikte veya

bunlar olmadan içerirler. Aerosoller gaz ya da sıvı veya köpük, macun ya da bir toz

Oksitleyici gaz: Oksitleyici bir gaz, genellikle oksijen sağlayarak havanın yaptığından daha fazla yanmaya sebep olabilen ya da başka maddelerin yanmasına katkısı olan herhangi bir gazdır. Oksitleyici sıvı: Oksitleyici bir sıvı, kendisi mutlaka yanıcı olmasa da genellikle oksijen sağlayarak diğer materyallerin

yanmasına sebep olabilen veya katkısı olan sıvıdır

Oksitleyici katı: Oksitleyici bir katı, kendisi mutlaka yanıcı olmasa da genellikle oksijen sağlayarak diğer materyallerin

yanmasına sebep olabilen veya katkı yapan bir katıdır.

Basınç altındaki gaz: Basınç altındaki gazlar, soğutulmuş bir sıvı olarak yada 20oC’de 280 kPa (2.8bar)’dan daha az

olmayan bir basınçta bir kap içerisinde yer alan gazlardır. Bunlar sıkıştırılmış, sıvılaştırılmış, çözünmüş ve soğutmalı

sıvılaştırılmış gazlardan oluşur

Sıkıştırılmış gaz: Basınç altında paketlenmiş bir gaz -50oC’de tamamen gazdır; -50oC kritik sıcaklığa sahip tüm gazlar

da dahil olmak üzere (örneğin 200bar silindir içerisindeki azot).

Sıvılaştırılmış gaz: Basınç altında paketlenmiş bir gaz, -50oC üzerindeki sıcaklıklarda kısmen sıvıdır (örneğin: LPG).

Soğutmalı sıvılaştırılmış gaz: Kendi düşük sıcaklığından dolayı bir gaz paketlendiğinde kısmen sıvı hâldedir (örneğin:

sıvı oksijen).

Çözünmüş gaz: Basınç altında paketlenmiş bir gaz, sıvı fazdaki bir çözücü içerisinde çözünmektedir (örneğin,

asetilen).

Kritik sıcaklık: Belirli bir basınçta gazların sıvılaştırılabildiği sıcaklığın altındaki sıcaklıktır.

***Kendinden reaktif madde ve karışımlar: Kendinden reaktif maddeler oksijen olmadan dahi güçlü bir bozunuma

meyilli termal olarak kararsız maddelerdir

Kritik sıcaklık: Belirli bir basınçta gazların sıvılaştırılabildiği sıcaklığın altındaki sıcaklıktır. Kendinden reaktif madde ve karışımlar: Kendinden reaktif maddeler veya karışımlar hatta oksijen (hava) olmadan bile güçlü bir ekzotermik bozunuma gitme eğilimli olan termal olarak kararsız sıvı, katı veya karışımlardır. Bu tanım patlayıcılar, organik peroksitler olarak ya da oksitleyici olarak sınıflandırılan maddeler ve karışımları içermez. Piroforik sıvı: Piroforik bir sıvı az miktarları dahi hava ile temasından itibaren beş dakika içinde tutuşmaya meyilli bir

sıvıdır

Piroforik katı: Piroforik bir katı az miktarları dahi hava ile temasından itibaren beş dakika içinde tutuşmaya meyilli bir katıdır. Metaller için korozif: Metal aşındırıcı bir madde veya bir karışım, kimyasal etki ile önemli ölçüde zarar veren hatta metali yok edecek bir madde veya bir karışımdır.

SAĞLIK TEHLİKELERİ

17

Akut toksisite: Akut toksisite, bir maddenin tek bir dozunun ya da 24 saat içerisinde çoklu dozlarının ağız, deri yolu veya 4 saatlik solunuma maruz kalınmasının ardından meydana gelen yan etkileri ifade eder. Deri korozyonu / tahrişi: Deri korozyonu deride geri dönüşümsüz hasar üretimidir; isim vermek gerekirse 4 saate kadar bir test maddesinin uygulanmasını takiben deri içindeki ve epidermis üzerindeki görünür nekrozdur. Korozyon reaksiyonları cildin ağarması, tam alopesi alanları ve yaralardan dolayı renk değişikliği ile 14 günlük gözlemin sonundaki ülserler, kanama ve kanlı kabuklar ile değerlendirilmektedir. Histopatoloji şüpheli lezyonlar değerlendirmek için dikkate alınmalıdır Ciddi göz hasarı / tahrişi: Ciddi göz hasarı, 21 gün içerisinde tamamen geri dönüşümsüz etki eden bir test maddesinin gözün ön yüzeyine uygulanması sonrasında, görüntüde ciddi fiziksel hasar ya da göz içerisinde doku hasarının meydana gelmesidir. Solunum veya deri hassasiyeti: Solunum hassasiyeti, solunmasının ardından solunum yollarının aşırı duyarlılığına neden olacak bir maddedir. Deri hassasiyeti, deriyle teması akabinde alerjik bir yanıtı tetikleyecek bir maddedir Üreme hücresi mutajeni: Bu tehlike sınıfı öncelikle soya geçebilecek insan üreme organlarında mutasyona sebep olacak kimyasallar ile ilgilidir. Ancak, in vitro mutajenite / genotoksisite ve in vivo somatik memeli hücreleri bu tehlike sınıfı içinde sınıflanan maddeler ve karışımlar olarak da kabul edilir. Mutajenik ve mutajen terimi hücreler ve / veya organizma popülasyonlarında artan bir mutasyon oluşumuna sebebiyet veren ajanlar için kullanılacaktır. Daha genel genotoksik ve genotoksisite terimleri, normal çoğaltma işlemleri ile müdahale ederek DNA hasarına yol açan veya fizyolojik olmayan bir şekilde (geçici olarak) onların çoğaltmasını değiştirenler dahil, DNA ayırımı, bilgi içeriği ya da yapıyı değiştiren reaktifler ve prosesler için geçerlidir. Genotoksisite test sonuçları genellikle mutajenik etkiler için indikatörler olarak alınır. Kanserojen etki: Kanserojen madde kansere yol açan ya da kanserin görülme sıklığını artıran bir kimyasal madde ya da

kimyasal madde karışımıdır.

Üreme toksisitesi: Üreme toksisitesi yavrudaki gelişimsel toksisite kadar yetişkin kadın ve erkeklerde cinsel fonksiyon ve doğurganlık üzerine olumsuz etkiler içerir. Üreme toksisitesi iki ana başlık altında alt bölümlere ayrılmıştır: a) Cinsel fonksiyon ve doğurganlık üzerindeki olumsuz etkiler; b) Yavru gelişimi üzerinde olumsuz etkiler. Bazı üreme toksik etkiler ya doğurganlık ve cinsel fonksiyon bozukluğuna ya da gelişimsel toksisiteye açık bir şekilde atfedilemez. Bununla birlikte, bu etkileri ile kimyasallar genel bir tehlike deyimi ile üreme toksikleri olarak sınıflandırılmış olacaktır. Özel hedef organ sistemik toksisite (tek maruz kalma / tekrarlanan maruz kalma): Sınıflandırma kimyasal maddeyi belirli hedef organ / sistemik zehir olarak tanımlar ve gerçekte buna maruz kalan kişilerde olumsuz sağlık etkileri için bir potansiyel gösterebilir. Solunum tehlikesi: Solunum toksisitesi kimyasal zatürre, değişen derecelerde akciğer hasarı ya da aspirasyonu takiben

ölüm gibi ciddi akut etkileri içerir. Aspirasyon doğrudan ağız veya burun boşluğuna, ya da dolaylı olarak kusma, nefes

borusu içine ve alt solunum sistemine sıvı veya katı bir kimyasal ürünün girmesi anlamına gelir.

ÇEVRESEL TEHLİKELER

Sucul ortam için tehlike: Akut su zehirliliği kısa süreli maruz kalması durumunda organizmaya zararlı olan bir maddenin kendine has özelliği demektir. Kronik su zehirliliği, organizmanın yaşam döngüsüyle ilişkili olarak tespit edilmiş maruziyet sırasında sudaki organizmalara olumsuz etkiler yapan bir maddenin potansiyel veya gerçek özellikleri demektir

NFPA nedir? NFPA 704 (National Fire Protection Association #704); Amerika Birleşik Devletleri’nin Mili Yangından Korunma Kurumu (NFPA) tarafından belirlenmiş, tehlikeli madde işaretleme standardıdırKaronun dört bölümü renklerle kodlanır. Mavi bölüm sıhhi tehlikeyi, kırmızı bölüm yangın riskini, sarı bölüm kimyasal tepkime ihtimalini gösterir. Beyaz bölümde ise münferit riskler için özel işaretler bulunur. Bunun dışındaki tüm bölümlerde; 0 (sıfır) tehlike olmadığını gösterirken, 4 ise yüksek tehlikeye dikkat çekmektedir. Maddeye özel herhangi bir risk bulunmaması hâlindeyse beyaz bölüm boş bırakılır.

YANGIN TEHLİKESİ

REAKTİVİTE

18

SAĞLIK TEHLİKESİ

ÖZEL TEHLİKE

SAĞLIK TEHLİKESİ

4 Materyal çok sınırlı maruz bırakmada dahi ölüme neden olabilir Bu maddelere özel koruyucu

ekipman olmadan yaklaşmak çok çok tehlikelidir.

3 Materyale kısa-süre maruz kalmada dahi ciddi geçici veya acil tıbbi müdahaleye rağmen

artan düzeyde zarar meydana getirir

2 Materyale şiddetli veya sürekli maruz kalma sonucunda geçici güçten düşme veya

havalandırma tesisatı olmaması ve acil tıbbi müdahalede bulunulmaması durumunda

muhtemel artan zararlar meydana getirir.

1 Materyale maruz kalmak tahriş edicidir fakat yalnızca küçük artan düzeyde zarar verir, kapalı

tip gaz maskesi kullanılması gerekir.

0 Materyal yangın altındaki koşullarda maruziyette sıradan yanıcı materyallerin tehlikesinden

öteye tehlike oluşturmaz

YANGIN TEHLİKESİ

4 atmosfer basıncında ve normal çevre sıcaklığında çabucak veya tamamen yanan maddeler

• Gazlar, • Soğutulmuş (kriyojenik) maddeler,

• Parlama noktası 73°F (22.8°C) ve kaynama noktası ise 100°F (37.8°C)’ nin altında olan

sıvılar veya basınç altında sıvılaşan gazlar (1A sınıfı parlayıcı sıvılar). .

3 Hava ile tehlikeli karışımlar oluştururlar.

• Parlama notası 73°F (22.8°C)’nin altında ve kaynama noktası 100°F (37.8°C) veya üstünde olan sıvılar

ve parlama noktası 73°F (22.8°C) veya üzerinde ve 100°F (37.8°C)’nin altında olan sıvılar. (1B ve 1C

sınıfı parlayıcı sıvılar)

• Hızla yanan fakat hava ile patlayıcı özellikte karışımlar oluşturmayan kaba toz formundaki katı

maddeler. Havayla temas ettiğinde kendiliğinden yanan maddelerdir

2 yüksek çevre sıcaklıklarında ya da çok az ısıtılmaları halinde yeterli miktarlarda buhar

salarak hava ile patlayıcı karışımlar oluştururlar.

• Parlama noktası 100°F (37.8°C) veya üzerinde, ancak 200°F (93.4°C)’den düşük olan sıvılar

1 Bu tür materyaller az parlayıcı maddelerdir

0 Yanmayan maddeler

SAĞLIK TEHLİKESİ FİZİKSEL TEHLİKE HMSI

4 normal ortam sıcaklığı ve basınç altında kolaylıkla ve şiddetli bir şekilde patlamaya ya da

patlayıcı ayrışmaya veya patlayıcı reaksiyon vermeye yetenekli maddelerdir

3 patlamaya ya da patlayıcı ayrışmaya veya patlayıcı reaksiyon verebilmeye yeteneklidir ancak

bunların ısıtılma veya kuvvetli bir ateşleme kaynağına ihtiyaç vardır

2 normal şartlarda genellikle dayanıksız, kolaylıkla şiddetli kimyasal değişime uğrayan fakat

patlama yapmayan maddelerdir.

1 normal şartlarda stabil olan ancak yüksek sıcaklık ve basınçla kararsız hale geçen veya su ile

bir miktar enerji çıkışına neden olabilecek pek şiddetli olmayan bir reaksiyona girebilen

maddelerdir

0 yangına maruz kalma koşulları altında bile normal olarak kararlıdırlar

19

ÖZEL TEHLİKE (BEYAZ) KİŞİSEL KORUYUCU EKİPMAN HMSI

OX

Oksitleyici maddeyi belirtir. Bu bileşikler diğer bileşiklerdeki elektronları çeker

veya hidrojeni alır ve kolayca oksijen verirler.

W

Su ile temasta yanabilir veya patlayabilirler.

SA Madde asfiksiye yol açacak bir boğucu gazdır.

COR Aşındırıcı, kuvvetli asit ya da baz (örneğin, sülfürik asit, potasyum hidroksit)

Daha spesifik olarak ASİT ve ALK

BIO veya

Biyolojik tehlike (örneğin, çiçek virüsü)

POI

Zehirli (örneğin Strychnine)

RAD veya Radyoaktif (örneğin, plütonyum, uranyum

CYL veya CRYO

Kriyojenik (örneğin Sıvı Azot

HMIS nedir?

HMIS Tehlike Madde Tanımlama Sistemi kimyasal tehlikeleri sınıflandırmak için kullanılan kodlardan biridir.

H ve P İfadeleri

H200 Serisi: Fiziksel zarar ifadeleri ve kodları H300 Serisi: Sağlığa ilişkin zarar ifadeleri ve kodları

H400 Serisi: Çevresel zarar ifadeleri ve kodları

10.ÜNİTE: KİMYASAL MADDELER

KİMYASAL TEHLİKELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ***Kimyasal maddeler aynı türden diğer kimyasallarla birlikte depolanmalı ve kullanımı sırasında koruyucu ekipmanlar kullanılmalıdır. ***MSDS :Bu form çalışanlar ve acil durum personeline bir madde ile güvenli bir şekilde çalışma veya taşıma prosedürlerini sağlamak amacıyla hazırlanır. Fiziksel veri (erime noktası, kaynama noktası, parlama noktası vb.), toksisite, sağlık etkileri, ilk yardım, reaktivite, depolama, bertaraf, koruyucu ekipman ve dökülme işlemleri gibi bilgileri içerir.

SDS uluslararası kabul görmüş 16 kısımdan oluşur BÖLÜM 1: Madde/Müstahzar ve Şirket/İş Sahibinin Tanıtımı BÖLÜM 2: Tehlikelerin Tanıtımı BÖLÜM 3: Bileşimi/İçeriği Hakkında Bilgi BÖLÜM 4: İlk Yardım Tedbirleri BÖLÜM 5: Yangınla Mücadele Tedbirleri BÖLÜM 6: Kaza Durumunda Kurtarıcı Önlemler BÖLÜM 7: Elleçleme ve Depolama BÖLÜM 8: Maruziyet Kontrolleri/Kişisel Korunma BÖLÜM 9: Fiziksel ve Kimyasal Özellikler

20

BÖLÜM 10: Kararlılık ve Reaktivite BÖLÜM 11: Toksikolojik Bilgi BÖLÜM 12: Ekolojik Bilgi BÖLÜM 13: Bertaraf Bilgileri BÖLÜM 14: Taşımacılık Bilgileri BÖLÜM 15: Mevzuat Bilgileri BÖLÜM 16: Diğer Bilgiler Vücuda giren kimyasalın dozu gösterdiği etkiyi de değiştirir. Az miktardaki madde tehlikeli olmazken çok miktardaki madde ciddi rahatsızlıklara sebep olabilir. Eşik Limit Değerler - TLV-TWA: TLV-TWA, günde 8 saat veya haftada 40 saat çalışma süresi içinde maruz kalınan bir malzemenin, tüm çalışanlarıa yan etkisi olmadığı kabul edilen zaman ağırlıklı (TWA) ortalama havadaki konsantrasyonudur.

KİMYASAL TEHLİKELER İÇİN KONTROL YÖNTEMLERİ Tehlikeli bir madde ile çalışırken çalışılan yerde o tehlikeli madde ile ilgili uyarı etiketleri yapıştırılmalı ve bu maddeye özel alan tahsis edilmelidir.

Özel Alan: Örneğin, bir laboratuvarda kanserojen maddeler kullanılıyorsa, "özel alan" tahsis edilmesi gerekmektedir ve uyarı etiketleri yapıştırılmalıdır. Temiz Alan: Aktif bir araştırma laboratuvarında müsaade edilen temiz alanlar mevcuttur

Kişisel Koruyucu Ekipman: Kişisel koruyucu ekipmanlar kişiyi tehlikeye direkt maruz kalmaktan korumak içindir

Koruyucu Giysi • Eldiven • Göz Koruyucu • Maskeler • Üniforma Kimyasal Depolama Birbirinden farklı kimyasallar ayırılmalıdır. Envanterdeki kimyasalların raf ömürleri periyodik olarak kontrol edilmelidir. • Sağlanan dolap veya raflarda kimyasallar doğru bir şekilde depolanmalıdır. • Çeker ocaklarda kimyasal saklanmamalıdır. • Duman, ısı detektörü ve yangın söndürücüler taktırılmalıdır. • Rafların kalabalık ya da aşırı yüklü olmaması gereklidir.

Depolama alanları kilitli tutulmalıdır. • Koridorların dağınık ve kapalı olmaması sağlanmalıdır Etiketleme :Laboratuvarlarda kullanılan kimyasallar çok çeşitli olduğu için, uygun etiketleme son derece önemlidir. Kullanımı, imha ve tehlikelerini tespit edebilmek için, kimyasalların standart güvenlik kurallarına uygun bir şekilde etiketlenmiş olması gerekir. Tehlikeli Atık Depolama :• Tüm atıklar kaplar arasında veya kendi içerisinde uyumsuz karışımları önlemek için kategorilere ayrılmalı ve depolanmalıdır. • Atıklar kırılma veya dökülme durumuna karşı uygun sızdırmaz muhafazalı kaplarda saklanmalıdır. • Atık depolama alanı haftada en az bir defa kontrol edilmelidir. • Tüm çöp konteynerleri tehlikeli atık yönetmeliğine göre etiketlenmelidir Belgeleme, atık bir kaba her konulduğunda tehlikeli atık etiketi üzerinde yapılmalıdır Tehlikeli Atık İmhası :• Tehlikeli atıklar, kimyasal, radyoaktif veya biyolojik olarak tehlikeli olup olmadıkları etiketlenmeli ve bertaraf edilmelidir Kimyasal Güvenlik: On Temel Kural • Tüm kimyasal ve atıkları doğru bir şekilde etiketlenmelidir. • Tehlikeli kimyasalların kullanımı sırasında koruyucu güvenlik ekipmanı kullanılmalıdır. • Uçucu ve tehlikeli kimyasallar ile bir çeker ocak içinde çalışılmalıdır. • Yanıcı maddeler doğru bir şekilde saklanmalıdır. • Tehlikeli kimyasallar ile tek başına çalışılmamalıdır. • Çıkışlar, duşlar ve göz yıkama banyolarına kolay erişim sağlanmalıdır. • Koşmak için çalışma alanlarını açık tutulmalıdır. • Kimyasal cilde temas ettiğinde hemen yıkanılmalıdır. • Laboratuvarda yenilmez, içilmez ve kozmetik kullanılmaz Çeker Ocaklar :Çeker ocaklar gaz, buhar ve aerosolleri tutmak ve dış çevreye atmak için tasarlanmıştır Lokal Havalandırma :Yüksek riskli kirleticileri azaltmak için kullanılır

21

11.ÜNİTE: KİMYASAL MADDELER

GAZLARIN TEHLİKELİ ETKİLERİNDEN KORUNMA YOLLARI

***Öncelikle riskin ne olduğu teşhis edilmeli ve ona göre tedbirler alınmalıdır

Değerlendirme Kriterleri: Patlama riski değerlendirilirken aşağıda sayılan kriterler de dikkate alınmalıdır: a-Ortamda tutuşabilir maddeler mevcutmu b-Patlayıcı karışımın havadaki dağılım oranı, patlayıcı atmosfer meydana gelebileceği yerler, tehlikeli patlayıcı atmosferin oluşma ihtimali, tehlikeli patlayıcı ortamın oluşumunun güvenli bir şekilde önlenip önlenemeyeceği, tehlikeli patlayıcı ortamın ateşlenmesinin (tutuşmasının) güvenli bir şekilde önlenip önlenemeyeceği ayrı ayrı değerlendirilmelidir. Ayrıca patlama riskinin değerlendirilmesi yapılırken, “Patlamadan Korunma Dokümanının” hazırlanması bu değerlendirmenin yapılmasını kolaylaştıracaktır.

Tehlikeli Patlayıcı Ortamın Önlenmesi Tehlikeli patlayıcı ortam oluşmasını önlemeye her zaman öncelik verilmelidir. Bu birincil önlem olarak adlandırılır

yapılması gereken ilk ve en önemli tedbir Birincil Önlemlerin alınmasıdır.

Gaz Alarmları

İşletme civarındaki konsantrasyonlar, örneğin gaz alarmlarıyla, izlenebilir. Bu alarmların kullanımı için önemli öncelikler aşağıdadır: Maddelerin muhtemel mevcudiyetinde, kaynağın yeri, maksimum kaynak mukavemeti ve dağılma şartları yeteri kadar

bilinmelidir. Cihazın cevap süresi (response time), alarm seviyesi ve çapraz duyarlılık gibi özelikleri kullanım şartlarına

uygun olmalıdır

Ateşleme Kaynaklarının Patlayıcı Ortam İle Bir Araya Gelmesinin Önlenmesi

Eğer tehlikeli patlayıcı ortamın oluşmasını engellemek mümkün olmuyorsa, onun ateşlenmesi önlenmelidir. Bu,

muhtemel ateşleme kaynaklarının azaltılması veya patlayıcı ortam ile bir araya gelmesinin önlenmesi için alınacak

koruyucu tedbirlerle başarılabilir

Tehlikeli Bölgelerin Sınıflandırılması Tehlike Bölgeleri (Hazardous Area) patlayıcı hava-gaz karışımının bulunduğu veya bulunma ihtimalinin olduğu yerlerdir. Patlamayı önleme kurallarının uygulanabilmesi için; yanıcı gaz ve buharlarının havaya karışabilme ihtimalinin olduğu

sahaların ve bu sahalar içerisinde yanıcı gaz ve buharlarının bulunabilme ihtimallerinin bilinmesine ihtiyaç vardır.

Gaz Tüplerinin Etiketlenmesi Gaz tüpleri kolaylıkla çıkmayacak bir etiket ile etiketlenmelidir. Etiket üzerinde açık ve net bir şekilde tüpün içerdiği gaz

cinsi belirtilmelidir. Gaz tüpüne bağlanacak bir kart üzerine üretici firmanın adı adresi, dolum tarihi, bulunduğu

laboratuvarın numarası, kullanıcının adı ve kullanım süresi not edilmelidir.

Gaz tüplerinin taşınması Gaz tüplerinin bir araç ile bir yerden başka bir yere taşınmasında aşağıdaki kurallara uyulması gerekir: • Tüpleri aracın içinde devrilmeyecek, birbirine çarpmayacak ve aracın dışına taşmayacak şekilde sabitleyerek yerleştirin ve aksi belirtilmediği sürece dik olarak taşıyın. • Tüpler için uygun koruyucu vana başlıkları ve kapları kullanılmalıdır. • Hortum ve regülatör bağlantılarını tüplerden ayrılması gerekir. • Taşımadan önce tüplerin valf koruyucu başlıklarının tam olarak takıldığından emin olunmalıdır. • Propan gaz tüpleri dik taşınmalı ve yanıcı gaz tüpleriyle zehirli gaz tüpleri beraber taşınmamalıdır. • Tüpler araçtan derhal indirilmeli ve iyi havalandırılmış güvenli bir alana nakledilerek depolanmalıdır.

22

• Tüplerde sızıntı şüphesi olduğu durumlarda aracı durdurup problemi tespit ederek üreticiyle bağlantı kurulması gerekir. • Bir kaza sonrası acil durum ekiplerine kaza bildirimi yapma durumunda, kazanın hangi tür gaz tüpü taşınırken olduğunu bilgisi verilmelidir. Gaz tüplerinin depolanması • Gaz tüpleri düşme veya çarpma sonucunda patlayabilirler. Bu nedenle sıkıca bulundukları zemin veya duvara monte edilmelidirler. • Gaz tüpleri su veya çözücü buharlarının yoğun olduğu, korosif maddelerin bulunduğu yerlerde depolanmamalıdır. • Olası sızma, rutubet vb. dış etkenlere karşı tüplerin depolandığı yer daima havalandırılmalıdır. • Tüp depoları doğrudan güneş ışığına maruz kalmamalıdır. • Dolu ve boş tüpler karışmalarını önlemek amacı ile ayrı bölümlerde depolanmalıdır. • Yanıcı gaz içeren tüpler oksijen ve azot oksit tüpleri ile aynı ortamda depolanmamalıdır. • Gaz tüpleri açık aleve ve yüksek sıcaklıklara (50 oC ve üzeri) maruz bırakılmamalıdır. • Gaz tüpleri devrilmelerini önleyecek şekilde zincir ile sabitlenmelidir. • Gaz tüpleri tüp taşımak amacı ile özel olarak tasarlanmış taşıyıcılar ile taşınmalıdır. • Gaz tüpleri taşıma esnasında veya kullanılmadıklarında kapakları kapalı tutulmalıdır. • Gaz tüplerinin bağlantıları laboratuvar teknik elemanlarınca yapılmalıdır. .Boş gaz tüpleri işaretlenmeli, laboratuvar ve depo yönetimine bilgi verilmelidir. • Bağlantı hortumları ve regülatör günlük olarak kontrol edilmelidir

Gaz Zehirlenmeleri ve Koruyucu Önlemler Gaz zehirlenmesi yeterli oksijen bulundurmayan ya da karbonmonoksit ya da başka bir zehirli gaz içeren havayı solumak sonucu oluşur. Doğal oksitlenme olayı kimi zaman kıyılarda, sarnıçlarda, lağımlarda, silolarda havadaki oksijenin azalmasına neden olabilir. Eğer yeterli havalandırma yapılmazsa bu hava zehirlenmeye yol açabilir. Karbonmonoksit zehirleyici, kokusuz ve renksiz bir gazdır. Egzozlardan çıkan gazlarda, işlenmiş gazlarda ve yeterli oksijen olmadan yanma durumlarında ortaya çıkar. Günümüzde işlenmiş gazdan daha fazla kullanılan doğal gaz karbonmonoksit içermez. Ancak bazı durumlarda doğal gaza

işlenmiş gaz eklenebilir. Doğal gaz ancak bütünüyle yanmadığında ve havada oksijenden çokdaha fazla miktarda

bulunduğunda zehirleyici olur. Karbonmonoksit zehirlenmesi genellikle kömür ya da odunun ısıtıcılarda tam yanmaması,

gazla çalışan makinelerin kapalı yerlerde çalışması, işlenmiş gazın borulardan kaçak yapması, doğal ya da işlenmiş gazın

tam yanmaması sonucu ortaya çıkar. Gazların zehirlenmeye yol açmasının yanı sıra bir de patlama tehlikesi vardır.

Patlama, yanıcı gazların kapalı bir ortamda birikmesinden sonra ufak bir kıvılcımla oluşabilir.

12.ÜNİTE: KİMYASAL MADDELER

KİMYASAL MADDELERİN TANINMASI

Yeterince bilgi sahibi olmamak, çalışma ortamının ciddiyetini kavrayamamak, dikkatsiz çalışmak, acele etmek ve çalışılan

ortamın temizliğine özen göstermemek bu kazaların en temel sebepleri arasında yer almaktadır

Güvenlik Bilgi Formu (Material Safety Data Sheet=MSDS) bulunmaktadır. Bu formlarda kullanılacak kimyasal madde için; • İsim ve içerik bilgileri • Üretici firma bilgileri • Zararlı madde içerik bilgileri • Fiziksel ve kimyasal özellikleri • Depolama bilgileri • İlkyardım bilgileri • Taşıma bilgileri • Yangın-patlama bilgileri • Kişisel korunma bilgileri • Çevreye olan etkileri ile ilgili bilgiler • Tepkime ve kararlılık bilgileri • Toksikoloji (zehirleme) bilgileri

İmha etme bilgileri • Mevzuat ile ilgili bilgiler • Diğer bilgiler

Avrupa Birliği (AB) tarafından getirilen yeni sınıflandırma etiketleme ve ambalajlama (Classification, Labelling and

Packaging=CLP) tüzüğü ile kimyasal madde etiketleri yenilenmiştir

23

Sembol Piktogram Tehlike İbaresi

Referans Harf

Açıklama

Patlayıcı Madde (Explosive)

E Oksijen yokluğunda bile patlama riski taşıyan gazların oluşumuna neden olan veya ısıtıldığında patlayan kimyasalları belirtir.

Çok kolay alev alıcı Kolay alev alıcı (Flammable)

F+ F

Parlama noktası, 0°C'ın ve kaynama noktası ise 35°C'ın altında olan çok kolay alev alan sıvılar ile oda sıcaklığında ve atmosfer basıncında alev alan gazlar,

parlama noktası 21°C'ın altında olan kolay alev alan sıvılar ile kolay tutuşan katıları belirtir.

Okside edici, yakıcı (Oxidising)

O Yapılarından oksijen çıkarabilen (organik peroksitler gibi) ve bu nedenle yangın tehlikesi oluşturabilen, yükseltgeyici maddeleri belirtir. Havanın oksijeni ile çok kolay yakıcı bir kimyasala dönüşebilir.

Sembol Piktogram Tehlike İbaresi

Referans Harf

Açıklama

Aşındırıcı madde (Corrosive)

C Aşındırıcı özellik taşıyan ve canlıların dokularına zarar verici kimyasalları belirtir.

Çok toksik Toksik

T+ T

Yutulması, solunması veya deri aracılığı ile teması halinde sağlığa zararlı hatta ölümcül olabilen zehirli (toksik) maddeleri belirtir. Bu sembolü taşıyan bazı maddelerin uzun süreli ve denetimsiz kullanımı, kanserojenik veya kısırlaştırıcı etkilere neden olabilmektedir.

Zararlı Tahriş edici

Xn Xi

Yutulması, solunması veya deri aracılığı ile nüfuz etmesi halinde sağlığa akut veya kronik zararlı olabilen ve kısa süreli veya sürekli temas sonunda deri ve/veya solunum yollarında tahriş edici etkiler gösterebilen zararlı maddeleri belirtir.

Çevre için tehlikeli

N Kısa orta veya uzun vadede çevreye (hava veya toprak) zarar verebilen maddeleri belirtir.

24

Karşılığı yok

Basınç altındaki veya sıkıştırılmış gazlar

Karşılığı yok

Karsinojen (Kanserojen)

CLP tüzüğü ile birlikte tehlike kodu R yerine H (Hazard) ve önlem kodu S yerine ise P (Precautionary) ibareleri kullanılmaya başlanmıştır.

KİMYASAL MADDELERİN DEPOLANMASI

Kimyasal maddeler tehlike sınıflarına göre depolanmalı, alfabetik sistem kullanılmamalıdır. • Birbirleriyle temas etmemesi gereken maddeler dikkate alınarak yerleştirilmelidir. • Yüksekliği 2 m’yi geçmeyen tahta raflar tercih edilmelidir. • Kimyasal maddelerin yerleştirildiği raflar duvara sağlam bir şekilde tutturulmalıdır. • Bütün rafların önü koruma setleri ile çevrelenmelidir. • Kimyasal maddeler yerde ya da erişilemeyecek yükseklikte olmamalıdır. • Depodaki bütün kimyasalların kayıtlı olduğu bir sistem olmalıdır. • Depo olarak kullanılan yerde duman dedektörü ya da yaygına karşı uyarıcı bir sistem bulunmalıdır. • Depoda gerekli miktarda madde saklanmalıdır.

• Depoda bulunan her kimyasal madde için, üzerinde kimyasal maddenin adı, tehlike sın sınıfı vb. bilgilerin bulunduğu etiketler olmalıdır. • Özellikle yanıcı maddeler için özel dizayn edilmiş buzdolapları kullanılmalıdır. • Depo olarak kullanılan binaların yıldırım koruması olmalı, rafları ve kapıları topraklanmalıdır. • Deponun zemini kaymaz ve kolay temizlenebilir olmalıdır. ***Kimyasal maddeler depolanırken maddenin hali (katı, sıvı, gaz) de göz önünde bulundurulmalıdır. Katı bir madde ile sıvı bir maddenin bir arada depolanması akma, sızıntı vb. durumlarda tehlike oluşturabilmektedir. Bunun yanı sıra asidik ve bazik maddelerin de birlikte depolanması doğru değildir.

KİMYASAL ATIKLARIN İMHA EDİLMESİ Bir kimyasal maddenin üzerinde bulunan etikette, tehlike sınıfı belirtilmiş ve tehlike piktogramlarından herhangi biri gösterilmiş ise bu kimyasal maddenin atıkları tehlikeli atık olarak kabul edilir. Tehlikeli kimyasal atıklar evsel atıklarla birlikte toplanamaz, kanalizasyon sistemi ile uzaklaştırılamaz, havaya verilemez ve yakılamazlar. Bu atıklar ancak Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’ne uygun olarak imha edilmelidir. Tehlikeli atıklar özelliklerine göre sınıflandırılabilirler: 1. Yanıcı maddeler 2. Tahriş edici (korozif) maddeler 3. Reaktif maddeler 4. Zehirli (toksik) maddeler

Tehlikeli atıklar imha edilirken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır: • Tehlikeli atıklarla radyoaktif atıklar karıştırılmamalı, • Atık kutuları etiketlenmeli, • Atık kutuları taşıncaya kadar doldurulmamalı, • Organik ve sulu atıklar aynı kutuda biriktirilmemeli, • Boş kimyasal şişeleri atılmadan önce kontrol edilmeli, • Karıştırılmaları tehlikeli olan maddelerin atıklarının toplanırken bir araya gelmemesi sağlanmalı, • Halojenli ve halojensiz organik madde atıkları karıştırılmamalıdır

KİMYASAL MADDE KAZALARINDA İLKYARDIM

25

Zehirlenmeler: Zehirli maddeye temas eden kısım bol suyla yıkanır.

• Zehirlenme ağız yoluyla gerçekleşmiş ise kişiye bol su veya süt içirilir. *Eğer alınan madde baz ise kişiye seyreltik asetik asit veya seyreltik sitrik asit çözeltisi içirilir. *Asit ise, ağız önce bol su daha sonra %5’lik sodyum bikarbonat çözeltisi ile çalkalandıktan sonra bol su veya süt içirilir. • Zehirlenme gazdan kaynaklanıyorsa, kişi hemen açık havaya çıkarılır. • Zehirlenmeye sebep olan madde tahriş edici bir türden ise kişiye kusturma işlemi uygulanmaz

Yanıklar Kimyasal maddelerle temas hâlinde en sık rastlanan kazalardan birisidir. Yanıklarda; • Kimyasal maddenin döküldüğü kısımdaki giysiler çıkarılarak deriyle teması kesilir. • Asitlerin sıçraması durumunda, sıçradığı yer önce bol suyla ardından sodyum bikarbonat çözeltisi ile yıkanmalıdır. • Alkali metallerden kaynaklanan yanıklarda, yanan kısım önce bol suyla ardından %1’lik asetik asit çözeltisi ve tekrar su ile yıkanmalıdır. • Bazlardan meydana gelen yanıklarda, bazdan etkilenen bölge önce bol suyla ardından seyreltik asetik asit çözeltisi ile yıkanmalıdır.

Yangınlar: Yanıcı özelliğe sahip maddelerle çalışıldıktan sonra hemen çalışma ortamından uzaklaştırılmalı, eğer çalışma ortamına dökülmüşse temizlenmelidir. • Yanıcı maddelerin atıkları lavabolara dökülmemelidir. • Alevler çalışılacak ortamın yakınlarında kolay alev alabilen maddeler bulundurulmamalıdır. • Yanıcı maddelerin bulunduğu cam kaplar direkt gün ışığı alan ortamlara bırakılmamalıdır. • Tam sönmemiş kibrit çöpü gibi maddeler çöp kutusuna atılmamalıdır. • Kolay buharlaşan sıvılarla çeker ocak gibi kapalı ve havalandırması bulunan ortamlarda çalışılmalıdır. • İçerisinden doğal gaz, tüp gaz gibi gazların geçtiği borular sık sık kontrol edilmeli, çatlama vb. gibi durumlarda derhal değiştirilmelidir.

Yangınlar, yanıcı madde türü ve çıkış sebebine göre dört grupta toplanabilir: A sınıfı yangınlar: Odun, kumaş, kâğıt benzeri maddelerin tutuşmasıyla meydana gelen yangınlardır. Bu yangınların söndürülmesi için ortamın sıcaklığı su yardımıyla maddenin tutuşma sıcaklığının altına düşürülmesiyle yapılır. B sınıfı yangınlar: Yanıcı sıvılar veya sıvılaşabilen katılardan dolayı meydana gelen yangınlardır. Bu tür yangınları söndürebilmek için, yanan kısmın üzeri battaniye, köpük, karbondioksit veya alev almayan başka bir sıvıyla örtülerek havanın oksijeni ile olan teması kesilir. C sınıfı yangınlar: Yanıcı gazların (LPG, hidrojen vb.) sebep olduğu yangınlardır. Kuru kimyasal tozlar yardımıyla söndürülebilirler. Ayrıca elektrikli cihazlardan kaynaklanan yangınlar da bu sınıfta yer almaktadır. D sınıfı yangınlar: Magnezyum, sodyum, lityum gibi yanabilen metallerden kaynaklanan yangınlardır. Bu yangınlar kuru kimyasal tozlar (grafit) yardımıyla söndürülebilirler.D sınıfı yangınlarda kesinlikle su kullanılmaz

Yangın söndürmek için çeşitli araç ve malzemeler kullanılmaktadır. Bunlar; • Su; kullanılan en yaygın yangın söndürme maddesidir. A tipi yangınlar için çok iyi bir söndürücüdür. Ancak elektrik temasının olduğu ortamlarda yangın söndürücü olarak su kullanılmamalıdır. • Kum; havayla temas kesme esasına dayanan bir söndürme aracıdır. Yanıcı maddeyi tamamen örter. Oldukça güvenli bir yangın söndürücüdür. • Karbondioksit (CO2) gazı; yanıcı maddeyi oksijensiz bırakarak yangının söndürülmesini sağlar. Havadan daha ağır olan boğucu bir gazdır. Ancak açık alanlarda ve hava akımının olduğu yerlerde CO2 gazı kullanarak yangını söndürmek zordur. • Köpük; yangını örtme, boğma, soğutma, ısıyı yayma ve su buharı oluşturma özellikleri yardımıyla yangının sönmesini ya da kontrol edilmesini sağlar. • Heptafloropropan (HFC-227); yangına neden olan kimyasal reaksiyonları bozma ve ısı enerjisini absorbe etme(soğurma) özellikleri sayesinde yangının sönmesini sağlar. A ve B sınıfı yangınlar için ideal bir söndürücüdür

13.ÜNİTE: KİMYASAL MADDELER

26

ARAÇ, GEREÇ, MALZEME, EKİPMAN VE KORUYUCU TEÇHİZAT SEÇİMİ TEHLİKELERDEN KORUNMA: Tehlikeli maddelerle çalışılırken tehlikelerden korunma amacıyla bazı araç, gereç, malzeme, ekipman ve koruyucu teçhizata ihtiyaç duyulur. Herhangi bir amacı gerçekleştirmek üzere kullanılan ama kullanıldıkça tükenmeyen nesnelere araç denir. Gereç ise yine herhangi bir amacı gerçekleştirmek üzere kullanılan ancak kullanıldıkça tükenen ya da azalan nesnelere gereç denir. Kullanılabilir cisimler yapmak amacı ile doğal ya da yapay olarak üretilmiş maddelere malzeme denir. Ekipman’ın Türk Dil Kurumundaki karşılığı takım, teçhizatın karşılığı ise donatıdır. Tehlikeli maddelerle çalışılan bir ortamda olması muhtemel tehlike temel olarak iki sebepten kaynaklanır; Birincisi tehlikeli durumlardır. Tehlikeli durumlara birkaç örnek aşağıda sunulmuştur: • Uygun olmayan koruyucular kullanma • Koruyucusuz çalışma • Kusurlu alet/teçhizat kullanımı • Emniyetsiz yapılmış alet ve makineler • Yetersiz, bakımsız bina, makine, aletler • Yetersiz ya da fazla aydınlatma • Yetersiz kişisel koruyucuları • Ortamın yetersiz havalandırma • Emniyetsiz yöntem ve şartlarda çalışma Bu örnekler çoğaltılabilir. İkincisi ise tehlikeli davranışlardır. Tehlikeli davranışlar için de birkaç örnek verelim: • Emniyetsiz çalışma • Gereksiz ve hızlı çalışma • Emniyetsiz yükleme, taşıma, istifleme • Tehlike teşkil eden konumlarda çalışma (örneğin; yüksek yerler) • Şaşırma, kızgınlık, üzgünlük, ürkme, şakalaşma Tehlike oluşturan durum veya davranışların sonucunda iki tip maliyet söz konusudur: Doğrudan ve dolaylı maliyetler. Doğrudan maliyetler şöyle sıralanabilir; • İş gücü kaybı, • Tedavi ve diğer giderler nedeni ile yapılan ödemeler ve tazminat, • Hasar gören makine, tezgah, aygıtlar, vb.’nin onarımı veya yenilenmesi, • Üretimdeki duraklama veya yavaşlama, • İş verimindeki olası azalma ve kalite düzeyinin düşmesi, • Yasal yükümlülük ve sorumluluklarla karşı karşıya kalma, • Mahkeme masrafları Dolaylı maliyetler ise şunlardır; • Yeni işçinin yetiştirilmesi, • Yeni işçi işe alışıncaya kadar verim kaybı, • Mevzuatın gereklerinin yerine getirilmesinden doğan ek külfetler, iş kazası bildirimi, raporların hazırlanması, vb. • Kazalı işçinin veriminin azalmasının maliyeti, • Kazalı işçiye yardım etme amacıyla iş bırakan diğer işçilerin verimlilik kayıpları • Kazanın ortaya çıkardığı moral bozukluğunun sebep olacağı yeni iş kazalarının maliyeti • Tüm çalışanlardaki motivasyon kaybından kaynaklanan verim kaybı • Şirketin itibar kaybı. Örnek: Yeni iş alamaması • Sigorta maliyetlerinin artması Tehlikelerden korunmanın iki yolu vardır: Toplu korunma uygulamaları ve kişisel korunma uygulamaları. Toplu Korunma Uygulamaları: Toplu korunma uygulamaları bir diğer deyişle genel kurallar aşağıda sıralanmıştır: • İşyerinin çalışma şartlarına uygunluğu planlanmalıdır. • En uygun, temiz ve sağlıklı teknoloji kullanılmalıdır. • Zararlı maddeler, mümkünse zararsız veya daha az zararlı maddelerle değiştirilmelidir. • İş bitiminde çalışma yerinde hiçbir alet, ekipman ve malzeme bırakılmamalıdır. Diğer çalışma günü için çalışma ortamı hazır bırakılmalıdır. • Çalışma alanlarına yetkisiz kişilerin girmesi engellenmeli, emniyet şeridi çekilmeli, güvenlik ve uyarı işaretlemesi yapılmalıdır. • Çevrede kişisel güvenlik ve emniyet tedbirlerini almadan çalışmaya başlanmamalıdır. • Makine ve ekipmanın dışarıdan yetkisiz kişiler tarafından kullanılmasına kesinlikle izin verilmemelidir. • Tehlikeli teşkil edebilecek ekipman tehlikesiz olanlarla değiştirilmelidir. • Çalışma alanında yeterli havalandırma ve aydınlatmanın olmasına dikkat edilmelidir. • Uyarı levhaları görünür şekilde çalışma ortamında bulundurulmalı ve uygulanmalıdır. Kişisel Korunma Uygulamaları: Kişisel korunma uygulamalarında aşağıdaki maddeler dikkate alınır: • İşe uygun personel seçimi yapılmalıdır. • Çalışan personelin eğitimi ve denetimi yapılmalıdır. • Çalışanın “İşe Giriş Sağlık Muayenesi” olması gerekmektedir. • Periyodik sağlık muayeneleri yapılmalıdır. • Uygun kişisel koruyucu donanımlar kullanılmalıdır. Kişisel Koruyucu Donanımlar: Çalışanı, yürütülen işten kaynaklanan, sağlık ve güvenliği etkileyen bir veya birden fazla riske karşı koruyan, çalışan tarafından giyilen, takılan veya tutulan, bu amaca uygun olarak tasarımı yapılmış tüm alet, araç, gereç ve cihazlara kişisel koruyucu donanım denir. • CE işareti, Avrupa Birliğinin (AB), teknik mevzuat uyumu çerçevesinde malların serbest dolaşımının tam anlamıyla sağlanması amacıyla ürünlerin teknik yapılarına ilişkin mevzuatı daha basit ve genel hâle getirmek için 1985 yılında benimsediği Yeni Yaklaşım Politikası kapsamında hazırlanan Yeni Yaklaşım Direktifleri kapsamına giren ürünlerin, bu direktiflere uygun olduğunu ve gerekli bütün uygunluk değerlendirme faaliyetlerinden geçtiğini sağlık, güvenlik ve tüketicinin ve çevrenin korunması gerekliliklerine uygunluğunu gösteren birlik işaretidir. Conformité Européenne kelimelerinin baş harflerinden oluşur. Kişisel koruyucu donanımlar, risklerin, toplu korumayı sağlayacak teknik önlemlerle veya iş organizasyonu ve çalışma yöntemleriyle önlenemediği veya tam olarak sınırlandırılamadığı durumlarda kullanılır. Çalışanlar için en çok rastlanan riskler şöyle sıralanabilir: • Düşmeler • Elektrik çarpması • Toprak kayması ve göçük • Araç/insan trafiği • Yangın/patlama • Boğulma/zehirlenme • Sıkışma/ezilme • Devrilme/çökme • Hastalıklar Tehlikeli maddelerle çalışılırken muhtemel riskler aşağıdaki gibidir: Fiziksel riskler: • Yangın • Yanma/yanık • Patlama/infilak • Çökme/devrilme • Düşme • Göçme • Elektrik çarpması • Gürültü • Titreşim • Toz • Koku/buhar • Aşırı yüksek veya düşük nem/ısı/hava akımı • Yetersiz aydınlatma/havalandırma • Radyasyon yayımlayan maddelerle çalışma • Döküntü/sızıntı • Sıkışma/koparma • Ezme • Fırlama/çarpma • Delme/batma • Kesme Kimyasal riskler: • Zehirli maddeler • Boğucu gazlar • Bayıltıcı maddeler • Geni bozucu maddeler • Kanserojen maddeler • Mutajen maddeler • Yanıcı maddeler • Patlayıcı maddeler Biyolojik riskler: • Bulaşıcı hastalıklar • Meslek hastalıkları • Salgın hastalıklar • Zehirlenme • Ürün kirlenmesi • Zirai/tarım hastalıkları • Hayvancılık hastalıkları Çevresel riskler: • Hava/su/toprak kirlenmesi • Global ısınma • Enerji kaynaklarının yetersizliği • Besin kaynaklarının yetersizliği • Doğal afetler (sel baskını, hortum, vb.) Tehlikeli maddelerle çalışılırken risk altında bulunan vücut kısımları aşağıda sunulmuştur. 1. Baş • Kafatası • Kulak • Göz

27

2. Üst beden • El • Kol • Solunum yolu • Yüz 3. Alt beden • Ayak • Bacak 4. Diğer kısımlar • Deri • Karın • Parental bölgeler • Tüm vücut Baş koruyucuların kullanımını gerektiren sektörler: • İnşaat işleri • Tüneller ve maden ocakları • Patlatma işleri • Yüksek sıcaklık fırınları, ergitme ocakları, çelik işleri, haddehaneler • Gemi yapım işleri • Demiryollarında yapılan işler • Endüstriyel fırınlar, makineler ve boru hatlarında yapılan işler Ayak koruyucu kullanımı gerektiren sektörler: a. Delinmez tabanlı emniyet ayakkabıları • Karkas ve temel işleri, yol çalışmaları • İskelelerde yapılan işler • Bina yıkım işleri b. Delinmez taban gerektirmeyen emniyet ayakkabıları • Çelik köprüler, çelik bina inşaatları • Tadilat ve bakım işleri • Yüksek sıcaklık fırınları, ergitme ocakları • Yeraltında ve taş ocaklarında yapılan işler c. Kaymayı önleyici ve delinmeye dayanıklı ayakkabılar • Çatı işleri d. Yalıtkan tabanlı koruyucu ayakkabılar • Çok sıcak veya soğuk malzemelerle yapılan çalışmalar • Elektrik işleri e. Kolay çıkarılabilen emniyet ayakkabıları • Ergimiş maddelerin ayakkabıdan içeri girme riski bulunan işler Yüz ve göz koruyucuları kullanımı gerektiren sektörler: • Kaynak yapma, öğütme ve ayırma işleri • Taş yontma ve şekillendirme işleri • Talaş çıkaran makinelerle yapılan çalışmalar Solunum sistemi koruyucuları kullanımı gerektiren sektörler: • YetersYetersiz oksijen ve zararlı gazların bulunabileceği ortamlar • Yüksek fırınlara yükleme alanları, ağır metal dumanlarının bulanacağı yerler • Toz oluşumunu önlemenin yetersiz olduğu yerler El, kol ve vücut koruyucular kullanımı gerektiren sektörler: a. Koruyucu giysi • Asit-baz çözeltileri, dezenfektan, aşındırıcı temizlik ürünleriyle çalışma • Sıcak maddelerle ve ısı etkisinin hissedildiği yerlerde çalışma, kumlama işleri b. Ateşe dayanıklı giysi • Yüksek sıcaklık fırınları, ergitme ocakları, çelik işleri, haddehaneler c. Delinmeye karşı önlükler • Kesme ve kemiklerden ayırma ve el bıçakları ile yapılan çalışmalar d. Deri önlükler • Kaynak işleri, sıcak demircilik işleri, döküm işleri e. Eldivenler • Kaynak işleri • Asit- baz çözeltileriyle yapılan çalışmalar f. Metal örgülü eldivenler • Kesme ve kemiklerden ayırma işleri • Kesim makinelerinin bıçaklarının değiştirilmesi İşitme duyusu koruyucuları kullanımı gerektiren sektörler: • Metal şekillendirme presleriyle çalışma • Pnömatik matkaplarla çalışma • Kazık çakma işleri • Ağaç ve tekstil işleri • Havalimanlarında yapılan çalışmalar Tüm vücut için koruyucular kullanımı gerektiren sektörler: a. Emniyet kemeri • İskelelerde çalışma • Prefabrik parçaların montajı • Direk veya sütunlarda çalışma b. Güvenlik halatları • Vinçlerin yüksekte bulunan kabinlerinde çalışma • Sondaj kulelerinin yüksek bölümlerinde çalışma • Kuyu ve kanalizasyonlarda yapılan çalışmalar c. Deri koruyucu • Malzemenin kaplanması işleri • Tabaklama (dericilik) işleri

28

13.ÜNİTE: KİMYASAL MADDELER

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. “Büyük zarar veya yok olmaya yol açabilecek durum” tanımı aşağıdakilerden hangisi için yapılmıştır? a) Risk b) Tehlike c) Endişe d) Bilgisizlik e) Kayıp 2. Kişisel koruyucu donanımlar ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? a) Kişiyi yürütülen işten kaynaklanan risklerden korur. b) Kişinin sağlığını etkileyen risklerden korur. c) Kişinin güvenliğini etkileyen risklerden korur. d) Kişinin ailesini tüm risklerden korur. e) Çalışan tarafından giyilir. 3. Aşağıdakilerden hangisi tehlikeli duruma bir örnek olamaz? a) Ortamın yetersiz havalandırılması b) Emniyetsiz yöntem ve şartlarda çalışma c) Yetersiz kişisel koruyucuları ile çalışma d) Yetersiz ya da fazla aydınlatma e) Mesai saatleri dışında çalışma 4. Kişisel koruyucu donanımlarla ilgili kanuni düzenlemeler ülkemizde hangi bakanlık tarafından yapılmaktadır? a) İçişleri Bakanlığı b) Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı c) Avrupa Birliği Bakanlığı d) Sağlık Bakanlığı e) Milli Eğitim Bakanlığı 5. “Belirli bir zaman aralığında, hedeflenen bir sonuca ulaşamama, kayba ya da zarara uğrama olasılığı” tanımı aşağıdakilerden hangisi için yapılmıştır? a) Kaza b) Tehlike c) Risk d) İflas e) Hastalık 6. Aşağıdakilerden hangisi çalışanlar için en çok karşılaşılan büyük risklerden olamaz? a) Düşme b) Elektrik çarpması c) Yangın/Patlama d) İşe geç kalma e) Sıkışma/ezilme 7. Aşağıdakilerden hangisi “fiziksel risk” faktörlerine bir örnek değildir? a) Alev karşısında çalışma b) Yüksek gürültülü ortamlarda çalışma c) Elektrikli aletlerle çalışma d) Radyasyon yayımlayan materyallerle çalışma e) Zararlı bakterilerle çalışma 8. Aşağıdakilerden hangisi “kimyasal risk” faktörlerine bir örnek olabilir? a) Zararlı gazlarla çalışma b) Zararlı virüslerle çalışma c) Mikrobiyolojik olmayan antijenlerle çalışma d) Yüksek yerlerde çalışma e) Yüksek gürültülü ortamlarda çalışma

29

9. Aşağıdaki meslek gruplarından hangisi “baş koruyucu” ekipmana diğerlerinden daha fazla ihtiyaç duyar? a) Maden ocaklarındaki işçi b) Bilgisayar programcısı c) Mimar d) Ziraat mühendisi e) Tabaklama sektöründe çalışan işçi 10. Aşağıdakilerden hangisi kişisel koruyucu donanım olamaz? a) Laboratuvar önlüğü b) Koruyucu gözlük c) Güneş gözlüğü d) Baret e) Gaz maskesi Cevap Anahtarı: 1.B, 2.D, 3.E, 4.B, 5.C, 6.D, 7.E, 8.A, 9.A, 10.C

14.ÜNİTE: KİMYASAL MADDELER

KİŞİSEL KORUYUCU DONANIMLARLA İLGİLİ HUSUSLAR • Kendileri bir tehlike kaynağı olmamalıdır. Kullanılan vücut kısımlarına ve yapılan işe tam uygunluk sağlamalıdır. • Kullanımı, bakım ve temizliği kolay ve pratik olmalıdır. İşyeri şartlarına uygun olmalıdır. • Birden fazla riskin bulunduğu ve aynı anda birden fazla Kişisel Koruyucu Donanımın kullanılmasının gerektiği durumlarda, bu kişisel koruyucu donanımların bir arada kullanılması uyumlu olmalı ve risklere karşı etkin olmalıdır. • Kişisel Koruyucu Donanımların kullanım şartları özellikle kullanım süreleri, riskin derecesine ve maruziyet sıklığına, işçinin çalıştığı yerin özelliklerine Ve Kişisel Koruyucu Donanımın performansına bağlı olarak belirlenmelidir. • Tek kişi tarafından kullanılması esas olan Kişisel Koruyucu Donanımların, mecburi hallerde birkaç kişi tarafından kullanılması hâlinde, bu kullanımdan dolayı sağlık ve hijyen problemi doğmaması için her türlü tedbir alınmalıdır. Kişisel Koruyucu Donanımlar, işveren tarafından ücretsiz verilmeli, bakım ve onarımdan ve/veya ihtiyaç duyulan elemanlarının değiştirilmelerinden sonra, hijyenik şartlarda muhafaza edilmeli ve kullanıma hazır bulundurulmalıdır. • Kişisel Koruyucu Donanımlar talimatlara uygun olarak kullanılmalı ve talimatlar işçiler tarafından anlaşılır olmalıdır. • İşveren, işçilerin Kişisel Koruyucu Donanımları uygun şekilde kullanmaları için her türlü tedbiri almalıdır. • İşçilere verilen Kişisel Koruyucu Donanımlar her zaman etkili şekilde çalışır durumda olmalı, temizlik ve bakımı yapılmalı ve gerektiğinde yenileri ile değiştirilmelidir

Çalışanlar kendilerine verilen Kişisel Koruyucu Donanımları aldıkları eğitime ve talimata uygun olarak kullanmalıdır. • Çalışanlar Kişisel Koruyucu Donanımda gördükleri herhangi bir arıza veya eksikliği işverene bildirmelidir. • Kişisel Koruyucu Donanımları kullanan kişiler; korunmanın gerekliliğini, Koruyucunun başka korunma yönteminin yerine veya yanı sıra kullanılmasının nedenlerini ve bunu kullanarak sağlayacakları yararı anlamış olmalıdırlar. • Korunma olmadığında oluşacak maruziyetin sonuçlarıyla birlikte, Kişisel Koruyucu Donanımların kullanım kuralları ve hangi durumlarda maksada uygun ve etkili çalışmayacağı da açık bir biçimde anlatılmalıdır. • Kişisel Koruyucu kullanacak kişilere donanımla ilgili gerekli eğitimler verilmelidir. • Kişisel Koruyucu Donanım kullanılmasını gerektiren riskin önlenmesi için alınan tedbirler; bu tedbirlere rağmen sürmekte olan riskin düzeyi ve muhtemel olumsuz sağlık güvenlik etkileri, kişisel koruyucu donanım ile çalışma mecburiyetinin bu olumsuz etkileri önleme çabasından kaynaklandığı, Kişisel koruyucunu donanımın hangi etkilere karşı koruma sağladığı, nasıl kullanılacağı, bakımının ve temizliğinin nasıl yapılacağı, nerede ve nasıl saklanacağı, anlatılmalı ve uygulamalı olarak gösterilmelidir.

Baş koruyucuları

30

Baretler : Baretler, kolon ve bantları çıkarılarak kullanılmamalıdırDarbe tesirlerinden korunmak için kullanılır. Düşme mesafesine bağlı olarak 10-15 kg ağırlığındaki cisimlerin etkilerinden korur. Yüksek düzeyde yalıtkan plastik baretler: Bu sınıfa giren baretler, hem darbelere hem de elektrik enerjisi tehlikelerine karşı kullanılır. Alüminyum baretler: İşyerinde duran engellere çarpma riskine karşı kullanımı uygundur. Kulak koruyucuları :Yapılan istatistikler, çalışanların yaklaşık % 25’inin işitme kaybı ile karşılaştığını göstermektedir. Yüksek miktarda gürültüye maruz kalınan çalışmalarda kullanılması gerekmektedirGürültü maruziyeti en yüksek maruziyet etkin değeri olan 85 dBdeğerine ulaştığında ya da bu değerleri aştığında ise kulak koruyucuları kullanılmalıdır Göz ve yüz koruyucuları :Çalışanın göz ve yüz kısmındaki yaralanma nedenleri genel olarak, toz ve diğer metal talaşı gibi uçan parçacıklardan, sıçrayabilecek sıvı metallerden, asitler veya diğer yakıcı sıçrayabilecek sıvılardan ve bu sıvıların buharlarından, sıçrayabilecek veya püskürebilecek kan veya diğer potansiyel enfekte vücut sıvılarından, kaynaktan veya lazerden oluşan yoğun ışıktan kaynaklanır

Gözlükler :Uçuşan parçalar ve tehlikeli ışınlardan korunmada kullanılır. Şeffaf, renkli camdan veya plastikten yapılmıştır. Yandan da gelecek tehlikeler için kenar perdeli olanları kullanılır.

Miğferli siperler :Başın üst kısmını, kulakların arkasında kalan bölgeyi, yüz ve boyun kısmını korumada kullanılır. Ön kısımlarında, filtre koruma camı yerleştirilecek şekilde hazırlanmış pencere vardır.

El ve yüz siperleri El Siperleri: Kaynak işleminin gözetlenmesinde kullanılırlar, miğferden farkı, başa tutturulmayan, yalıtkan ve zor yanıcı bir malzemeden yapılan sapları olmasıdır. Yüz Siperleri: Hızla uçuşan parçalar ve tehlikeli sıvı sıçramalarına karşı ve sıcak metal işleme yapılan işyerlerinde kullanılır (Şekil 14.6.). Yüz siperleri, yalıtkan ve kıvılcımlanmaz türden olmalı ve üzerlerinde bu özellikleri belirten etiket bulunmalıdır

Toz maskeleri :Genellikle, selülozik elyaftan yapılmış basit maskelerdir, 0,2 – 5 mikron arasındaki tozlara karşı kullanılır. Kullanılma süresi çok kısadır ve sadece ağız ve burun bölgesini kapatır

El koruyucuları El koruyucularına aşağıdaki örnekler verilebilir: • Makinelerden, kimyasallardan, elektrik ve ısıdan koruyan eldivenler • Tek parmaklı eldivenler • Parmak kılıfları • Ağır işler için bilek koruyucuları veya bileklikler • Parmaksız eldivenler • Koruyucu eldivenler

Sıyrılma, kesilme ve darbelere karşı korunma :Nem ve suya karşı, doğal veya sentetik kauçuk, su geçirmez kumaş, plastik ve cam yününden yapılmış eldivenler kullanılır

Alev ve ısıdan korunma :Sıcak malzeme ile çalışılan yerlerde; kromlu deri, amyant, alüminyum kumaş veya cam elyaflı malzemelerden yapılmış eldivenler kullanılır. Kimyasal zararlılardan korunma :Asit, yağ ve diğer kimyasal maddelerle çalışılırken, sıvıları ve ince tozları geçirmeyen, kauçuk, PVC, ateşe dayanıklı branda, cam elyafı, su geçirmez deri gibi malzemelerden yapılmış eldivenler kullanılır. Elektrik Kazalarına karşı korunma :Manşetleri eli, bileği şok ve yanıklardan koruyacak kadar uzun olan lastik eldivenler kullanılır.

***Radyasyondan Korunma :Kurşun emdirilmiş lastikten üretilen eldivenler kullanılır

Tozluklar :Bacakları, ateşe ve sıçrayan kıvılcımlara karşı korumak için döküm işlerinde ve fırınlarda kullanılır. Mutlaka, pantolon altına ve ayakkabı üzerine giyilmelidir