METALİK MADEN YATAKLARI 1

MADEN YATAKLARI 1

Gökçe, A., 2000. Maden Yatakları. İkinci Baskı, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, No:85, Sivas, 335 s.

Temur, S., 2001. Endüstriyel Hammaddeler. Üçüncü baskı, Çizgi Kitabevi Yayınları, No:34, Konya, 386 s.

Prof.Dr. Osman KOPTAGEL sunularından yararlanılmıştır.

Maden Yatakları 1 Ders İçeriği

1‐ GİRİŞ2‐Maden yatağı ile terimler3‐Cevher yataklarının sınıflandırılması4‐Cevher yatakları ve Yan kayaç ilişkileri5‐ Cevher Yapı ve Dokuları6‐Levha Tektoniği ve Cevherleşme7‐Ortamağmatik maden Yatakları

‐Kromit‐Bakır‐Nikel‐Kimberlitler

8‐Granitleşme ve Granitik Kayaçlara bağlı Yataklar8.1 Porfirik Yataklar8.2 Pegmatitik8.3 Pnömatolitik8.4 Pirometazomatik8.5 Hidrotermal Yataklar

9‐Volkanik ve yarı volkanik Yataklar

Yer Altı Zenginlikleri

Metalik Yer Altı ZenginlikleriMetalik Olmayan Yer Altı Zenginlikleri

Endüstriyel HammaddelerEnerji HammaddeleriSüs TaşlarıYer Altı Suları

Yatak

Zuhur

Belirlilik-İşletilebilirlik

Rezerv-Tenör

Yer Altı Zenginlikleri

Yer kabuğunda bulunan, insanların ihtiyaç duyduğu, paraya çevrilebilen, her türlü element ve mineral birikimleri/zenginleşmeleri, Yer Altı Zenginlikleri olarak tanımlanmaktadır.

(“jeolojik hammaddeler” ve “mineral kaynakları” terimleri de benzer anlamlarda kullanılmaktadır.)

Yer Altı Zenginlikleri,

kullanım alanlarına göre,

Metalik

ve

Metalik Olmayan

Yer Altı Zenginlikleri biçiminde iki ana gruba ayrılmaktadır.

Metalik Yer Altı Zenginlikleri

Doğadan kazıldıktan sonra, metalürjik işlemlerle metal üretimi yapılan yer altı zenginliklerine Metalik Yer Altı Zenginlikleri denilmektedir.

Demir, Bakır, Kurşun, Çinko, Gümüş örneklerdendir.

(“Metalik Madenler” terimi de benzer anlamda kullanılmaktadır.)

Metalik Olmayan Yer Altı Zenginlikleri

Doğadan kazıldıktan sonra, metalürjik işlemlerle metal üretimi yapılmadankullanılan yer altı zenginliklerine Metalik Olmayan Yer Altı Zenginlikleridenilmektedir.

Kil, Petrol, Elmas, Kaynak Suları örneklerdendir.

Metalik Olmayan Yer Altı Zenginlikleri,

kullanım alanları bakımından;

Endüstriyel HammaddelerEnerji HammaddeleriSüs TaşlarıYer Altı Suları

biçiminde alt gruplara ayrılmaktadır.

Endüstriyel Hammaddeler;

Metalürjik işlemlerle metal üretimi yapılmayan, doğadan kazıldıkları biçimde veya kullanım yerlerine göre bileşimleri fazla değişmeyecek şekilde çok az işlenerek kullanılan yer altı zenginlikleridir.

Kaya Tuzu, Mermer, Zeolit örneklerdendir.

Enerji Hammaddeleri;

Enerji üretiminde kullanılabilen yer altı zenginlikleridir.

Kendi içlerinde;

Fosil Yakıtlar (petrol, kömür, doğalgaz gibi)Jeotermal Enerji Kaynakları (sıcak su gibi))Nükleer Enerji Hammaddeleri (U, Th gibi)

Biçiminde alt gruplara ayrılmaktadır.

Süs Taşları;

Kimyasal bozunmaya ve fiziksel parçalanmaya dayanıklı, göze hoş gelen renk ve desene sahip mineraller süs taşları olarak tanımlanmaktadır.

Kendi içlerinde;

Değerli (elmas, zümrüt, yakut gibi)Yarı Değerli (ametist, opal, kemererit, gibi)

olmak üzere iki alt gruba ayrılabilmektedir.

Yer Altı Suları;

İçme ve sağlık amaçlı olarak değerlendirilen her türlü kaynak suları bu grupta yer almaktadır.

Kaynak Suları, Maden Suları ve Kaplıca Suları örneklerdendir.

Bazı yer altı kaynakları kullanım biçimlerine göre birden fazla grup içerisinde yer alabilmektedirler.

Örneğin; Kromit,

Cr metali üretiminde kullanıldığında “Metalik Yer Altı Zenginliği”,

Refrakter malzeme olarak kullanıldığında “Endüstriyel Hammadde”

sınıflaması kapsamında yer almaktadır.

YATAK ve ZUHUR kavramları

Yer altı zenginlikleri kalite ve miktar bakımından, günün teknolojik koşullarında ekonomik olarak işletilebilir özellikte iseler yatak olarak tanımlanmaktadırlar.

YATAK ve ZUHUR kavramları

buna karşın;

Yer altı zenginlikleri kalite ve miktar bakımından, günün teknolojik koşullarında ekonomik olarak işletilemiyor özellikte iseler zuhur olarak tanımlanmaktadırlar.

kimi araştırıcılar “zuhur” yerine, “belirti, zenginleşme, cevherleşme” gibi ifadeleri de kullanmaktadırlar.

Yer altı zenginlikleri, doğada, katı, sıvı ve gaz fazlarında bulunmaktadırlar.

Nabit metaller, mineraller, maseraller ve bunların toplulukları KATI

Petrol ve yer altı suları SIVI

Doğal gaz ve doğal CO2 çıkışları GAZ

fazı örnekleri olarak verilebilmektedir.

YER ALTI ZENGİNLİKLERİNİN BELİRLİLİK VE İŞLETİLEBİLİRLİK DURUMLARINA GÖRE

SINIFLANMASI

SPEKÜLATİF KAYNAKLAR

Herhangi bir cevherleşmenin gözlenmediğibölge(ler)de/yöre(ler)de,

temel jeolojik özellikler ve kayaç türleri göz önünde bulundurulduğunda,

bulunması olası (henüz saptanmamış) yer altı kaynakları spekülatif kaynaklar olarak tanımlanmaktadır.

Ultramafik kayaçlarla kaplı bölgelerde/yörelerde (örneğin; Kangal-Sivas) bulunması olası Cr Yatakları spekülatif kaynak özelliğindedir.

HİPOTETİK KAYNAKLAR

Bazı cevherleşmelerin/yatakların yaygın olarak gözlendiği bölge(ler)de/yöre(ler)de,

bulunması olası (henüz saptanmamış) yer altı kaynakları hipotetik kaynaklar olarak tanımlanmaktadır.

Pb-Zn yatak ve zuhurlarının yaygın olarak gözlendiği Yahyalı (Kayseri) yöresinde bulunması olası (henüz bulunmamış) yeni Pb-Zn Yatakları spekülatif kaynaközelliğindedir(ler).

POTANSİYEL KAYNAKLAR

Varlığı saptanmış,

ancak herhangi bir nedenle (ekonomik, sosyal, siyasal gibi) henüz işletilemeyen

yer altı kaynakları potansiyel kaynaklar olarak tanımlanmaktadır.

Ulaş (Sivas) yöresindeki düşük tenörlü Sr cevherleşmeleri potansiyel kaynaközelliğindedir(ler).

REZERV KAYNAKLAR

Varlığı saptanmış,

ve işletilebilir özellikte olan yer altı kaynakları rezerv kaynaklar olarak tanımlanmaktadır.

Akdağmadeni (Yozgat) yöresindeki Pb-Zn yatakları rezerv kaynaközelliğindedir(ler).

GÖRÜNÜR REZERV: Üç boyutu ile belirlenmiş ve hata oranı yaklaşık ± % 20 dir.MUHTEMEL REZERV: İki boyutu ile belirlenmiş ve hata oranı yaklaşık ± % 40 dir.MÜMKÜN REZERV: Boyutları belirlenmemiş, varlığı sadece umulmakta olup, hata oranı ± % 50 nin üzerindedir.

Ekonomik olarak değer taşıyan  her türlü kayaç, mineral topluluğu ve element zenginleşmelerine 

Maden Yatağı denilmektedir.   Bu Tanımlama

‐Metalik Maden Yatakları ‐Endüstriyel Hammaddeler ‐Yakıtlar dahil edilmektedir. 

Metalik Maden Yatakları

Günün teknolojik ve politik durumuna göre ekonomik olarak işletilecek kadar  oluşan ve sınırları belirlenebilen kütlere metalik maden yatağı denir.

Metal Nedir ve  Sınıflandırması

Metal Kimyasal olarak metalik bağ kurabilen  elementler  metal olarak tanımlanır. 5 Gruba ayrılır.

Değerli metaller : Altın, gümüş, platin vb..Demir Dışı Metaller: Kurşun, Çinko, Bakır..Demirli Metaller : Demir,mangan, Nikel, krom..

Tali metaller : Antimuan, arsenik, civa, mağnezyum…

Parçalanabilir (Radyoaktif) metaller: Uranyum, toryum, radyum ..  

Gang Minerali ‐ Cevher içerisinde bulunan ancak ekonomik değer taşımayan minerallere denir.

Cevher MineraliCevher içerisinde bulunan ve cevheri kıymetli kılan minerale denir.

Maden Yatağı Anlamı

Ekonomik Yönden Jeokimyasal  Jeolojik  Mineralojik Çevresel Faktörler

Ekonomik Yönden Maden Yatağı

Doğal Faktörler Tenör Rezerv Cevherin Kimyasal Bileşimi‐Minerolojisi Yatağın yeri

Zamanla değişen Teknik‐Bilimsel FaktörlerTeknik Faktörler ‐Fiyat

Tenör Cevherin Tonunda veya metreküpünde bulunan metal veya  bileşik miktarı.  

Rezerv Cevherin Ton ve metreküp olarak miktarına Rezerv denir.

Yatak Ekonomik olarak işletilebilir boyut ve kalitedeki kaynaklara denir.

Zuhur  Varlığı kesin bilinen ancak  Rezerv veya tenör bakımından yetersiz 

olduğundan işletilemeyen kaynaklara zuhur denir Cevherleşme 

Bir veya birkaç element bakımından zenginleşme olduğu belirlenmiş, ancak miktar ve kalite bakımından yeterli araştırma yapılmamış kaynaklar denir.

Mineralizasyon Bir veya birkaç element bakımından zenginleşme olduğu belirlenmiş, 

ancak ekonomik boyutlarda olmayan sadece jeolojik olarak ilginç sayılan kaynaklara denir.

Jeokimya  Yönünden Maden Yatakları

Olağan Jeolojik koşullarda çok daha az miktarda bulunan elementlerin derişimlerinden ibarettir. 

Klark : Yerkabuğunda elementlerin bulunma miktarına denir. 

O : %46,6  Si : %27,7  Al : 8,1  Fe 5,0 Ca 3,6 Na 2,8 K  2,6  Mg  2,1  Diğer 1,5

Konsantrasyon klarkı: Bir elementin, bir mineralin cevher ve yataktaki derişim derecesidir.

Örnek : Al  Klark 8,13  İş.Tenör 30   Kons.klark 4

JEOLOJİK YÖNDEN MADEN YATAĞI

Duruşu Biçimi Mineral ve mineral bileşimi Yatağın kökeni

MİNEROLOJİK VE PETROGRAFİK YÖNDEN MADEN YATAĞI

Parajenez : Aynı Jeolojik ve jeokimyasal ortamda oluşan mineral gruplanmasına denir.

Süksesyon : Parajenzdeki minerallerin katılaşıp yığışırken izlemiş oldukları sırayı anlatır.