madhara ya kiafya yatokanayo na milipuko ya volkano · 5. chanzo na maelezo ya ziada mtandao wa...
TRANSCRIPT
Ukit
aka
mael
ezo
zaid
iya
madhara
yaafy
a
yato
kanayo
na
milip
uko
yavo
lkano,
tem
bel
eato
vuti
yaIV
HH
N:
ww
w.ivhhn.o
rg
MA
DH
ARA
YA
KIA
FYA
YA
TO
KA
NA
YO
NA
MIL
IPU
KO
YA
VO
LK
AN
OM
wongozo
kw
aja
mii
zin
azois
hi
kandokando
ya
mlim
aO
ldoin
yo
Lengai
MA
DH
ARA
YA
KIA
FYA
YA
TO
KA
NA
YO
NA
MIL
IPU
KO
YA
VO
LK
AN
OM
wongozo
kw
aja
mii
zin
azois
hi
kandokando
ya
mlim
aO
ldoin
yo
Lengai
Cit
ies
an
dV
olc
an
oes
Co
mm
issio
n
US
Ssc
ience
fora
changin
gw
orl
d
Makala
hii
imeta
yari
shw
ana
Mta
ndao
wa
Kim
ata
ifa
wa
Volk
ano
na
Maja
nga
yaA
fya
(the
Inte
rnati
onal
Volc
anic
Hea
lth
Haza
rdN
etw
ork
(IV
HH
N))
,Tum
eya
Volk
ano
na
Miji
(Cit
ies
and
Volc
ano
Com
mis
sion
CV
C),
GN
SS
ayansi
,
Wakaguzi
wa
Jio
lojia
wa
Mare
kani
(US
GS
))na
kuta
fasi
riw
ana
Idara
yaJio
lojia,C
huo
Kik
uu
cha
Dar
esS
ala
am
kw
aajili
yakusa
idia
kule
tausa
lam
a
kw
aw
atu
wanaokum
bw
am
ajivu
yavo
lkano.
Makala
hii
inael
ezea
,m
adhara
yakia
fya
am
bayo
yanaw
eza
kuto
kea
wakati
wa
kuanguka
kw
a
majivu
yavo
lkano
na
inael
ezea
kw
aundani,
jinsi
ya
kujikin
ga
mw
enye
we
pam
oja
na
fam
ilia
yako
endapo
kuta
kuw
ana
tukio
lam
ajivu
yavo
lkano.
MA
DH
ARA
YA
KIA
FYA
YA
TO
KA
NA
YO
NA
MIL
IPU
KO
YA
VO
LK
AN
O
Mw
ongozo
kw
aja
mii
Makala
hii
imea
ndik
wa
na
jopo
law
ata
ala
mu
wa
IVH
HN
chin
iya
mw
enye
kit
i
wake
Dr
Cla
ire
Horw
ell
wa
Chuo
Kik
uu
cha
Cam
bri
dge,
UK
,akis
aid
iwa
na
wafa
nya
kazi
wa
Wakaguzi
wa
Jio
lojia
wa
Mare
kani(U
SG
S)na
GN
SS
cien
ce
wa
New
Zea
land.
Mta
ndao
wa
Kim
ata
ifa
wa
Volk
ano
na
Maja
nga
yaA
fya
(IV
HH
N)
wanaw
ash
ukuru
Wadham
ini
wa
Lev
erhulm
e(L
ever
hulm
eTru
st),
UK
,kw
akufa
dhilim
ikuta
no
pam
oja
na
watu
wafu
ata
okw
akupit
iam
wongozo
wa
nakala
hii.
Pic
ha
zote
nihati
milik
iya
GN
SS
cien
ce.P
icha
zam
bel
eya
jari
da,w
anya
ma,
fam
ilia
zakim
asa
ina
Mlim
aO
ldoin
yoL
engai
zim
epig
wa
na
Cri
spin
Kin
abo
wa
Chuo
Kik
uu
cha
Dar
esS
ala
am
.Tafs
iriya
Kis
wahiliim
efanyi
ka
na
Dr.
-Ing.
Cri
spin
Kin
abo,M
hadhir
iM
wandam
iziw
aId
ara
yaJio
lojia,C
huo
Kik
uu
cha
Dares
Sala
am
,Tanza
nia
.
-D
rB
ob
Mayn
ard
,Id
ara
yaA
fya,L
ondon,U
K;
-S
teve
Bra
ntl
ey,U
SG
SH
aw
aiian
Volk
ano
Obse
rvato
ry,H
aw
ai'i
,
US
A;
-D
rD
avi
dJohnst
on,G
NS
Sci
ence
,L
ow
erH
utt
,N
ewZ
eala
nd;
-S
cott
Barn
ard
,C
huo
Kik
uu
cha
Cante
rbury
,C
hri
stch
urc
h,N
ew
Zea
land;
-D
rP
eter
Baxte
r,Taasi
siya
Afy
aya
Jam
ii(I
nst
itute
of
Public
Hea
lth),
Chuo
Kik
uu
cha
Cam
bri
dge,
UK
;
-D
rC
aro
lS
tew
art
,W
ellingto
n,N
ewZ
eala
nd.
SH
UK
RA
NI
5.C
hanzo
na
maele
zo
ya
zia
da
Mta
ndao
wa
Kim
ata
ifa
wa
Volk
ano
na
Maja
nga
yaA
fya
(the
Inte
rnati
onal
Volc
anic
Hea
lth
Haza
rdN
etw
ork
(IV
HH
N))
uliundw
am
waka
2003
na
nijo
po
law
ata
ala
mu
am
bao
wana
asm
ana
lengo
lakuel
ewa
na
kuta
ngaza
madhara
yaafy
aya
tokanayo
na
milip
uko
yavo
lkano.W
aju
mbe
wa
jopo
hiliw
am
etoka
kw
enye
fanito
fauti
wakiw
epo
wata
ala
mu
wa
volk
ano,afy
aza
jam
iina
sum
u
kw
enye
mazi
ngir
a.
Kw
aundani
zaid
iw
am
ael
ezo,
tem
bem
eato
vuti
yao
am
bayo
niw
ww
.ivh
hn.o
rg.M
itaji
min
giya
taalu
ma
kam
avi
leM
apen
dek
ezo
yaM
ask
iza
Kuzu
iaV
um
bi,
yanapati
kana
kw
enye
tovu
tihii.
Mael
ezo
kuhusu
ath
ari
zam
ajivu
yavo
lkano
kia
fya,
kuanzi
ahis
tori
aya
milip
uko,na
mael
ezo
yazi
ada
kuhusu
magonjw
asu
gu
yanayo
wez
akule
twa
na
chem
bec
hem
be
ndogo
zasi
likonipam
oja
na
majivu
yavo
lkano
yanapati
kana
kati
ka
tovuti
ya
Wakaguzi
wa
Jio
loji
aw
aM
are
kani
am
bayo
ni
(htt
p://v
olc
anoes
.usg
s.gov/
ash
/hea
lth/index
.htm
l).
Mw
ongozo
huu
um
etokana
na
vianzi
ovi
fuata
vyo:
Mw
ongozo
wa
Wananch
ikufu
ati
lia
hali
yavo
lkano
yaS
oufr
iere
Hills
na
kufu
ati
lia
upim
aji
wa
kit
aala
mu
uliofa
nyi
ka
July
1998
pam
oja
na
hata
riza
majivu
na
mw
ongozo
wa
kusa
fish
am
ajivu
.
Kunye
sha
kw
am
ajivu
yavo
lkano:N
am
na
yakujita
yari
sha
na
kukabilia
na
na
majivu
.
Chem
bec
hem
be
zam
ajivu
na
mata
tizo
yakusa
fish
am
aju
mbani:
Ush
auri
kuto
ka
Chuo
Kik
uu
cha
Idaho.
Mash
art
iya
kia
fya
kw
aajili
yakukaa
kw
enye
maen
eoye
nye
jivu
lavo
lkano
la
Monts
erra
t.
Kupunguza
maafa
kw
enye
vyom
bo
vya
um
ma
yato
kanayo
na
majivu
:M
afu
nzo
kuto
ka
kw
enye
mlipuko
wa
1980
wa
Mlim
aS
t.H
elen
s.
Volc
anic
haza
rds:
aso
urc
ebook
on
the
effe
cts
of
erupti
ons.
Mt.
St.
Hel
ens
Tech
nic
alIn
form
ati
on
Net
work
Bullet
in14,
Njia
zakujiham
ikia
fya
kw
enye
maen
eoya
milip
uko
yavo
lkano.M
taya
rish
aji:
Idara
yaM
aafa
,S
t.Johns,
Monts
erra
t,W
est
Indie
s,
August
i1998.
US
GS
Casc
ades
Volk
ano
Obse
rvato
ry,V
anco
uve
r,W
ash
ingto
n,N
ove
mba
1999.
Mta
ndao
wa
Mael
ezo
yaK
itaala
mu
wa
Mlim
aS
t.H
elen
s,
Bullet
in7,M
tandao
wa
Kura
tibu
Kit
aif
a(F
eder
alC
oord
inati
ng
Net
work
),M
ei1980
Rip
oti
iliy
opel
ekw
aId
ara
yaM
aen
del
eoya
Nch
iza
Nje
(Rep
ort
toth
e
Dep
art
men
tfo
rIn
tern
ati
onalD
evel
opm
ent)
,L
ondon,iliy
ota
yari
shw
ana
P.J.B
axte
r
pam
oja
na
R.L
.M
ayn
ard
,O
kto
ba
1998.
Wakala
wa
Usi
mam
iziw
aM
atu
kio
yaD
haru
raya
Wash
ingto
n(F
eder
alE
mer
gen
cyM
anagem
ent
Agen
cy),
Reg
ion
X,
iliy
ota
yari
shw
ana
by
W.H
.M
aye
r,M
kuru
gen
ziw
aK
anda
(Reg
ionalD
irec
tor)
,
1984.
R.J
.B
long,A
cadem
ic
Pre
ss,S
ydney
,1984.
1980
By
P.J.B
axte
rA
mer
ican
Journ
alof
Public
Hea
lth
76,pp
84-9
0,1986.
16
1
114 4 5 6 8 8
15
14
15
1.M
ajivu
ya
volk
ano
ninin
i?...................................
2.A
tharim
ajivu
ya
volk
ano
kw
aafy
azetu
nizip
i?.... ...
......................................
................................
3.U
fanye
nin
iiliujikin
ge
kutokana
na
majivu?
........
4.Tahadharikw
aw
atoto
.......................................
5.C
hanzo
na
maele
zo
mengin
eya
zia
da
.................
2.1
Athariza
kutum
bukia
kw
enye
jivu
lam
oto
2.2
Atharikw
anjia
ya
kupum
ua
Kw
anin
iw
atu
wenye
ugonjw
aw
am
apafu
wanakuw
akw
enye
hatarim
aalu
m?
Nivit
uganivin
avyosababis
ha
matatiz
o
ya
kupum
ua?.............
2.3
Dalili
za
macho
2.4
Kuw
asha
kw
angozi
2.5
Madhara
ya
kia
fya
yasiy
ow
aziyatokanayo
na
majivu
.....................
.............
.............................
.............................................
YA
LIY
OM
O
2 7
2
Majivu
yavo
lkano
ni
vipande
vidogo
vidogo
(vye
nye
kip
enyo
kis
ichozi
di
milim
ita
2)
vya
mw
am
ba
wa
volk
ano
uliovu
njika.
Majivu
haya
mara
nyi
ngiya
nakuw
aya
joto
kali
yakiw
akari
bu
na
volk
ano,
lakin
iya
napoa,
yakia
ngukia
mbali.
Majivu
haya
yanate
ngenezw
aw
akati
volk
ano
inapoli
puka,
kuanzia
maporo
moko
yam
aw
eya
moto
kw
enye
mit
erem
ko
yam
lim
aau
kuto
ka
kw
enye
majim
aji
lala
vanye
kundu
inayo
rush
wa
juu.
Rangiya
majivu
haya
yanabadilik
asu
raya
ke
kute
gem
eana
ain
a
yavo
lkano
pam
oja
na
jinsi
inavo
lipuka.
Hiv
yo,
rangi
zake
zinafu
luliza
kuanzi
akuto
ka
kijiv
uch
epes
ihadi
nye
usi
,na
ukubw
aw
ake
unaw
eza
kuw
ach
embe
chem
be
kubw
akam
a
mch
anga
hadi
mw
embam
ba
kabis
akam
apoda.
Majivu
haya
yaliyo
rush
wa
angani
yanazu
iam
wanga
wa
jua
na
kuzu
ia
kuonek
ana
kw
avi
tuhata
wakati
mw
ingin
ekule
takiz
akabis
a
wakati
wa
mch
ana.
Wakati
mw
ingin
e,m
ilip
uko
inaw
eza
kuto
a
nguru
mo
na
radi
kuto
kana
na
msu
guano
wa
hiv
yovi
pande
vidogo
vidogo,
am
bavy
ovi
najikusa
nya
juu
yavo
lkano
au
ina
ten
gen
ezw
aw
ak
ati
uyo
ga
mk
ub
wa
wa
vo
lka
no
unavy
ota
wanyi
ka
kuel
ekea
mkondo
wa
upep
o.
Mlu
ndik
o
1.M
ajivu
ya
volk
ano
ninin
i?
15
4.Tahadharikw
aw
atoto
Wato
tow
anapata
madhara
yach
embe
chem
be
zajivu
hew
ani
saw
akam
aw
atu
wazi
ma,
lakin
iw
ao
madhara
yanazi
di
kw
a
sababu
kim
aum
bile
ni
wadogo
na
haw
aw
ezi
kuch
ukua
hatu
a
nzu
riza
kujizu
iakuch
eza
kusi
po
kw
ala
zim
a,k
wen
yevu
mbi.
Wakati
imet
hib
itis
hw
akw
am
ba
ukim
eza
kia
sikid
ogo
cha
jivu
hakin
am
adhara
makubw
a,
sisi
tunapen
dek
eza
kw
am
ba
uch
ukue
tahadhari
ifuata
yo:
� �
Wato
tow
akae
ndanikam
ain
aw
ezek
ana.
Wato
tow
ash
auri
we
kuto
kuch
eza
mic
hez
o
mig
um
u,kuto
kim
bia
wakati
hew
anikuna
vum
bila
jivu
,kw
a
sababu
wanavu
tahew
a
nyi
ngi,
hiv
yokuvu
ta
chem
bec
hem
be
na
kuin
gia
kw
aundani
zaid
ikw
enye
mapafu
.
Jum
uiy
azi
lizo
po
kw
enye
maen
eoye
nye
majivu
yanayo
anguka
men
gi,
wanaw
eza
kuw
ana
pro
gra
mu
za
usa
fiiliw
aw
eze
kusa
idiw
a.
Iwapo
wato
tow
ata
takiw
aw
aw
enje
wakati
majivu
yapo
hew
ani,
basi
wava
em
ask
i(i
kiw
ezek
ana
iliy
opit
ishw
ana
IVH
HN
).M
ask
inyi
ngihata
hiv
yozi
met
engen
ezw
akw
a
ajili
yaw
atu
wazi
ma
badala
yaw
ato
to.
� � �C
hukua
tahadhari
maalu
mkuzu
iaw
ato
tokuch
eza
maen
eoam
bayo
majivu
yana
kin
akir
efu
au
yam
elundik
ana
kam
am
lim
a.
14
mif
upa
inakosa
nguvu
hiv
yom
tuanash
indw
a
kusi
mam
a,hasa
kw
aw
aze
e.
� �
Vya
kula
vinavy
oote
shw
anyu
mbani
Usa
fi
Mboga
kuto
ka
sham
bani/bust
anin
iam
bazo
zim
efunik
wa
na
majivu
nisa
lam
atu
kula
baada
ya
kuzi
osh
ana
maji
safi
.
Kw
auangalifu
,
nyu
nyi
zia
maji
kid
ogo
kw
enye
majivu
kabla
haya
jato
lew
akw
a
kutu
mia
chep
e,na
uw
e
mw
angalifu
usi
zidis
he
maji
wakati
wa
kuto
a
majivu
am
bayo
ni
men
gikw
enye
mapaa
yanyu
mba,kw
asa
babu
yata
ongez
eam
zigo,hiv
yo
kuhata
rish
akuvu
njika.K
upangusa
vum
bikavu
kunafa
nya
kiw
ango
cha
vum
bihew
anikuw
ach
aju
una
hiv
yoin
ata
kiw
akuep
ukana
na
njia
hii.U
kif
anya
usa
fi
kw
akutu
mia
mpir
aw
akum
wagilia
maji
uta
tum
iam
aji
men
gihiv
yokuhata
rish
auw
epo
wa
upungufu
wa
maji
kw
enye
maen
eoye
nye
wakazi
wen
gi.
3
mkubw
aw
am
ajivu
unaw
eza
ukach
anganyi
kana
na
udongo
na
baada
yam
uda
kuw
audongo
wa
juu
kw
enye
maen
eoya
volk
ano.
Rutu
ba
nzu
riya
udongo
kw
enye
maen
eom
engi
yavo
lkano
yanasa
babis
hw
ana
mata
baka
haya
yajivu
.M
ato
keo
haya
yenye
manufa
a,ya
nash
inda,baada
yam
uda
mre
fu,m
aafa
yato
kanayo
milip
oko
isiy
om
ara
kw
am
ara
yavo
lkano.K
wa
hiy
ose
hem
uhiz
i
zenye
ard
hiye
nye
rutu
ba
mara
nyi
ngiy
anakuw
ana
watu
wen
gi.
Majivu
mach
anga/p
evu
yanayo
anguka
yanaw
eza
kuw
ana
tindik
ali
am
bayo
inaw
eza
kule
tam
wash
okw
enye
mach
ona
mapafu
.M
ara
nyin
gi
mvua
inyesh
apo,
tindik
ali
hil
i
linaondole
wa
mara
moja
,la
kin
ilinaw
eza
kuch
afu
avy
anzo
vya
maji.M
ajivu
haya
vilivi
leya
naw
eza
kuua
mim
ea,hiv
yokuzu
ia
kuota
kw
am
aza
o.
Milip
uko
min
gi,
majivu
huw
aya
nale
tam
ata
tizo
madogo
madogo
yakia
fya,
lakin
iya
nate
ngen
eza
woga
mkubw
a.
Watu
wanaw
eza
kuogopa
madhara
yaafy
aya
tokanayo
na
majivu
pam
oja
na
ges
i,kuliko
madhara
men
gin
em
akubw
akam
avi
fo,
yato
kanayo
na
mti
riri
ko
wa
kuru
shw
akw
am
aw
eya
volk
ano.
Hata
hiv
yo,
um
wagik
aji
wa
majivu
unaw
eza
kuhari
bu
eneo
kubw
alinalo
zinguka
volk
ano,
na
mato
keo
yake
ni
kule
ta
uhari
bif
um
kubw
akw
avi
um
be
haivy
akaw
aid
a.
Uto
aji
wa
hudum
aza
mati
babu
unata
rajia
uongez
ekaji
wa
idadi
yaw
agonjw
aam
bao
wana
mata
tizo
yakupum
ua
na
mach
o,
wakati
wa
kuanguka
kw
am
ajivu
na
baada
yatu
kio
(Taza
ma
mw
ongozo
wa
IVH
HN
kuhusu
maonikw
aja
mii
inayo
husi
ka
na
madaw
a).
42.1
Athariza
kutum
bukia
kw
enye
jivu
la
moto
Wananch
iw
anaois
hi
kandokando
yam
lim
aunaolipuka,
k.m
.
Old
oin
yoL
engaihasa
wata
lii,
walinzi
wa
wanya
ma
pori
pam
oja
na
vija
na
wanaopanda
mlim
akw
am
adhum
uniya
kuongoza
au
kubeb
am
izig
oya
wata
lii,
huw
akw
enye
hata
rikubw
aya
kuunguzw
akw
enye
majivu
yenye
moto
.M
ajivu
haya
huw
ani
men
gina
yanafu
nik
aard
hikia
sikw
am
ba
bara
bara
hazi
onek
ani
na
hiv
yokuw
epo
uw
ezek
ano
mkubw
aw
am
tukutu
mbukia
kw
enye
mash
imo
yaliyo
jaa
vum
bi
lavo
lkano
lenye
moto
.
Ki
el
el
ez
oh
ik
i
kif
uata
cho
kin
aonye
sha
madhara
yali
yoto
kea
wa
ka
tim
ilip
uk
oya
Old
oin
yo
Le
ng
ai
20
07
/20
08
,k
ija
na
ali
yeungua
mig
uu
na
mik
ono.
2.A
tharim
ajivu
ya
volk
ano
kw
aafy
azetu
nizip
i?
Ath
ari
zam
ajivu
kw
aafy
aya
naw
eza
kugaw
anyi
ka
kati
ka
sehem
um
balim
bali:
ath
ari
zakutu
mbukia
kw
enye
jivu
moto
;
ath
ari
zaupum
uaji,
dalili
zam
ach
o,
kuw
ash
akw
angozi
,na
madhara
yakia
fya
yasi
yoonek
ana,y
ato
kanayo
na
majivu
13
am
bao
wana
mata
tizo
sugu
yakupum
ua
pam
oja
na
pum
uw
anash
auri
wa
wakae
ndaniya
nyu
mba
na
wajikin
ge
kukaa
kw
enye
majivu
bila
sababu.
Kam
am
azi
ngir
aya
na
majivu
lain
i,va
am
iwaniza
kuzu
iaju
ana
kam
aunatu
mia
lensi
zam
ach
oza
ndani
uzi
toe
uva
em
iwaniya
kaw
aid
ailikuzu
iaudhia
wa
mw
ash
ow
avu
mbikw
enye
mach
o.
�K
ulinda
Mach
o
�
Baada
yakuanguka
kw
avu
mbije
pes
i,nikaw
aid
a
kw
am
ba
maji
yakunyw
anisa
lam
a,la
kin
inivi
zuri
zaid
ikuch
uja
maji
kabla
yakuya
nyw
a.H
ata
hiv
yo,jivu
huongez
am
ahit
aji
yaklo
rinikw
enye
maji
yanayo
tiri
rika
yaliyo
chujw
abakte
ria,kw
ahiy
o
yanaw
eza
yasi
we
sala
ma
kw
akunyw
a.M
ajivu
mara
nyi
ngiya
nafa
nya
maji
yakunyw
am
abaya
(chach
u,
chum
a,la
dha
yati
ndik
ali)
hata
kabla
yakuhata
rish
a
afy
a.N
jia
sala
ma
yakuhakik
isha
usa
lam
anikuw
ana
akib
aya
maji
yakuto
sha
kabla
yatu
kio
.U
we
na
maji
wala
uya
kukuto
sha
jum
am
oja
(lit
a3-4
kw
akila
mtu
).
Kam
aunate
gem
eakuvu
na
maji
yam
vua,fu
nik
a
mata
nkiya
ko
na
ziba
mabom
ba
yanayo
leta
maji
kuto
ka
kw
enye
paa,kabla
yakuanguka
kw
ajivu
.
Maji
yakiw
ana
flori
dindogo
yanafa
nya
men
okuw
ana
afy
anzu
ri,ya
siyo
oza
.E
ndapo
yata
zidina
kufi
kia
kiw
ango
cha
milig
ram
u1
kw
alita
moja
yam
aji,basi
yanale
tam
adhara
kw
abin
adam
u.M
oja
yam
adhara
yake
nikuum
wa
ugonjw
aw
afl
ori
sisi
am
bao
inahari
bu
rangina
mfu
mo
wa
men
om
dom
oni.
Yakiz
idiza
idiya
milig
ram
u10
kw
alita
,m
adhara
yake
nikw
am
ba
Maji
yaK
unyw
a
123.U
fanye
nin
iiliujikin
ge
na
majivu
Mara
moja
baada
yakuanguka
kw
ajivu
,hata
kam
ani
jem
bam
ba,uonek
anaji
wa
njia
na
ubora
wa
hew
akw
ahara
ka
unakuw
aum
eath
irik
a,hasa
kw
akuw
epo
na
vum
bila
jivu
linalo
sababis
hw
ana
magari
.M
auza
uza
yam
vua
yanale
ta,
japo
kw
am
uda
mfu
pikuw
ana
hew
anzu
ri,m
paka
hapo
tena
jivu
lita
kapokauka.In
ash
auri
wa
kw
am
ba,kuta
futi
a
kum
wagik
akw
ajivu
,uach
ekuen
des
ha
vyom
bo
vya
moto
–
magari
na
ukae
ndaniya
nyu
mba
kam
ain
aw
ezek
ana.K
am
a
itala
zim
ika
kuen
des
ha,ja
ribu
kuach
aum
bali
mkubw
akuto
ka
kw
enye
gari
lililo
mbel
eya
ko,na
endes
ha
pole
pole
.
Hakik
isha
milango
na
madir
isha
yote
yam
efungw
a
kadir
iin
avy
ow
ezek
ana.
�P
unguza
majivu
kw
enye
nyu
mba
yako
�K
ujilinda
Watu
wote
am
bao
wata
husi
ka
na
shughuli
za
uen
des
haji
wa
usa
fiin
aw
ala
zim
ukuva
am
ask
iza
kuzu
iavu
mbi(a
ngalia
Mapen
dek
ezo
yaM
akala
ya
Mask
iza
kuzu
iavu
mbiya
IVH
HN
kw
enye
mta
ndao
wa
ww
w.ivh
hn.o
rg).
Kam
ahakuna
mask
izi
lizo
pit
ishw
a
kia
fya,jifu
nge
uso
nikit
am
baa
cha
nguo,am
bach
o
kit
ach
uja
vipande
vikubw
avi
kubw
avy
a
vum
biam
bavy
o
vingew
eza
kuch
angia
kuw
ash
akw
akoo
au
mach
o.K
itam
baa
chen
yeunye
vu
kit
aongez
aubora
wake
zaid
iw
akazi
.W
atu
2.2
Atharikw
anjia
ya
kupum
ua
5
Milip
uko
min
gin
ehuw
ana
majivu
madogo
madogo
kia
si
kw
am
ba
yanapum
uliw
andani
kabis
aya
mapafu
yahew
a.
Mtu
anapokaa
muda
mre
fukw
enye
maen
eohayo
,hata
kam
aana
afy
anzu
ri,
anaw
eza
kupata
mata
tizo
yakif
ua
na
kuongez
eka
kw
akik
ohozi
na
mw
ash
om
wilin
i.D
alili
zam
ata
tizo
(ya
muda
mfu
pi)
nik
am
a:
�P
ua
kuw
ash
ana
kuto
kw
ana
kam
asi
.
Kuw
ash
ana
kuvi
mba
kw
akoo,au
wakati
mw
ingin
ekuw
ana
kik
ohozi
kik
avu
.
Watu
am
bao
taya
riw
alish
akuw
ana
mata
tizo
ya
kif
ua
wanaw
eza
wakaanza
dalili
zam
ata
tizo
makubw
aya
kupum
ua,am
bayo
hudum
uhata
baada
kw
isha
kw
ajivu
(kw
am
fano
kik
ohozi
kib
aya
,kuza
lish
am
akohozi
men
gi,
kupig
ach
afy
a
au
upungufu
wa
uvu
taji
pum
zi).
Watu
wen
yepum
uau
mata
tizo
yakupum
ua
wanakuw
ana
mw
ash
okw
enye
njia
yakupum
ua.
Watu
wen
ye
pum
uw
ata
kuw
a
na
mata
tizo
kam
aya
leya
upungufu
wa
uvu
taji
wa
pum
zi,kupig
a
chafy
ana
kik
ohozi
.
Uvu
taji
wa
pum
ziunakuw
a
wa
shid
a
� � � �
6
Japo
mara
chach
e,kukaa
kw
am
uda
mre
fukw
enye
majivu
madogo
madogo
haya
kunaw
eza
kusa
babis
ha
ugonjw
am
kubw
a
wa
mapafu
.K
wa
magonjw
ahaya
kuto
kea
,ch
embec
hem
be
za
majivu
haya
zinakuw
ani
ndogo
sana
zasi
lika
(inayo
sababis
ha
ugonjw
aw
asi
likosi
si),
na
watu
lazi
ma
waw
ew
am
ekaa
kw
enye
maen
eoye
nye
majivu
men
gi
kw
am
uda
wa
mia
ka
min
gi.
Mara
nyi
ngi,
ukaaji
wa
maen
eoye
nye
jivu
lasi
lika
unakuw
ani
wa
muda
mfu
pi
(sik
uhadi
wik
ikadhaa),
na
tafi
tizi
nato
am
aoni
kw
am
ba
mapen
dek
ezo
yakiw
ango
cha
juu
cha
kukaa
kw
enye
maen
eohayo
kin
aw
eza
kupit
itiliz
am
uda
mfu
pi
bila
madhara
,
kw
aw
atu
wote
.
Watu
wanaokuw
ahata
rini
zaid
ini
wale
wen
yem
agonjw
aya
pum
uau
mata
tizo
men
gin
eya
mapafu
kam
avi
lebro
nch
itis
ina
magonjw
aya
mata
tizo
makubw
aya
moyo
.
Chem
be
chem
be
ndogo
zam
ajivu
hufa
nya
njia
zahew
akuw
ash
ana
kusa
babis
ha
njia
hiz
okubana,
hiv
yo
kupum
ua
kunakuw
ani
vigum
u,
hasa
kw
aw
agojw
aw
am
apafu
.V
ilev
ile
vum
bi
hil
ili
nasa
babis
ha
uta
ndo
kw
enye
njia
yakupum
ua
na
kuto
a
majim
aji
men
gi
zaid
iya
kaw
aid
a
yake,
na
kusa
babis
ha
watu
kukohoa
au
kupum
ua
kw
auzi
toza
idi.
Wagonjw
aw
apum
u,
hasa
wato
toam
bao
wanajiw
eka
zaid
i
kw
enye
hata
riw
akati
wanapoch
eza,
wanaw
eza
kuw
ana
Kw
anin
iw
atu
wenye
ugonjw
aw
am
apafu
wanakuw
akw
enye
hatarim
aalu
m?
11
� �
�
(utu
paji
wa
maji
mach
afu
,n.k
.)
Kusi
mam
akw
am
uda
kw
ausa
firi
shaji
maji
taka
ya
mijin
ikunaw
eza
kusa
babis
ha
mw
ongez
eko
wa
magonjw
akw
ase
hem
uzi
lizo
kum
bw
ana
majivu
haya
.
1)
Mapaa
yanaw
eza
kuvu
njika
kufu
ati
a
uzi
tow
am
ajivu
unaokaa
juu
yake,
na
kule
tam
aje
raha
au
vifo
kw
aw
atu
walio
chin
iya
paa.
2)
Kuna
hata
riya
kuvu
njika
mapaa
wakati
wa
kusa
fish
ajivu
juu
yanyu
mba
kw
asa
babu
ya
kuongez
eka
uzi
tow
am
tukw
enye
paa
am
balo
taya
ri
lina
mzi
go.
3)
Kw
enye
milip
uko
min
gi,
watu
wam
ekufa
baada
ya
kuanguka
kw
enye
paa
wakati
wakit
oa
majivu
.
Kam
am
ajivu
yana
tindik
ali
lafl
ori
di,
jivu
hililinaw
eza
kuw
a
sum
ukali
kw
am
ifugo
na
wanaya
mapori
kam
avi
lekuch
ubuka
kw
angozi
au
kula
maja
niau
udongo
am
bao
um
efunik
wa
na
jivu
hili.
Ath
ari
kw
enye
usa
fi
Ath
ari
zakuvu
njika
mapaa
Afy
aza
wanya
ma
10
magari
kute
leza
,na
kupungua
kw
am
suguano
wa
bara
bara
na
maguru
dum
u.M
ajivu
manen
eya
naw
eza
kufa
nya
bara
bara
isip
itik
ekabis
a,na
kufa
nya
jum
uiy
a
sizi
pate
hudum
aza
kaw
aid
a.
Kuanguka
kw
am
ajivu
kunaw
eza
kusa
babis
ha
kukati
ka
kw
aum
eme.
Hii
ina
maana
kw
am
ba
inaw
eza
kuath
iri
fam
ilia
zinazo
tum
iaum
eme,
pam
oja
na
mahit
aji
men
gin
eya
nayo
hit
aji
um
eme
madukani.
Jiv
ule
nye
unye
vulinapit
isha
um
eme,
kw
ahiy
oni
muhim
uusa
lam
am
kubw
aufu
atw
ew
akati
wa
kusa
fish
a
vyom
bo
vinavy
oto
aum
eme.
Majivu
yanaponaguka
yanaw
eza
kuch
afu
am
aji
au
kuzi
ba
na
kuhari
bu
njia
zakupit
ishia
maji.
Njia
ndogo
am
bazo
niw
azi
zakupit
ishia
maji
kam
avi
le
mabom
ba
yapaa
yaliyo
unganis
hw
a
kw
enye
mata
nkiya
maji
yanakuw
a
hata
rinikuhari
biw
a
na
majivu
,hata
kam
anikid
ogo
yanahari
bu
maji
yakunyw
a.Japo
ath
ari
zasu
mu
ni
kid
ogo,ti
ndik
ali
inaw
eza
kuw
anyi
ngiau
klo
rini
kudum
azw
a.W
akati
na
baada
yakum
wagik
ajivu
,kuna
uw
ezek
ano
mkubw
aw
am
atu
miz
iya
maji
yakaongez
eka
kw
aajili
yakufa
nya
usa
fi,ja
mbo
am
balo
lita
ongez
a
upungufu
wa
maji.
� �
Ath
ari
njia
zaU
mem
e
Ath
ari
kw
anjia
zausa
mbaza
jim
aji
7Nivit
uganivin
avyosababis
ha
matatiz
o
ya
kupum
ua?
mata
tizo
kush
ikw
ana
kik
ohozi
,kubanw
akw
akif
ua
na
kupum
ua
kw
ash
ida.
Watu
wen
gin
eam
bao
haw
akuju
akabis
a
kw
am
ba
wana
pum
u,w
anaw
eza
wakaona
dalili
zaugonjw
ahuo
wakati
wa
majivu
yanaponye
sha,
hasa
kam
aw
ata
toka
nje
kw
enye
majivu
na
kukaa
kw
am
uda.
Uonek
anaji
wa
dalili
zam
ata
tizo
yakupum
ua
kuto
kana
na
kuvu
takw
ajivu
lavo
lkano
kunate
gem
eavi
tuvi
ngi.
Hii
ni
pam
oja
na
win
giw
ach
embec
hem
be
zajivu
hew
ani,
uw
iano
wa
chem
bec
hem
be
nye
mbam
ba
kw
enye
jivu
,m
ara
ngapi
na
muda
ganiam
bao
mtu
anakaa
kw
enye
jivu
,uw
epo
wa
chem
bec
hem
be
zasi
lika
na
ges
iza
volk
ano
au
mch
anganyi
ko
wa
chem
bec
hem
be
ndogo
zahew
anina
jivu
lavo
lkano
na
hali
yahew
a.H
ali
yaafy
a
pam
oja
na
matu
miz
iya
vifa
avy
akuzu
iavu
mbi
huch
angia
kati
ka
uonek
anaji
wa
dalili
hiz
o.
82.4
Kuw
asha
kw
angozi
2.3
Dalili
za
Macho
Kuw
ash
wa
kw
am
ach
oni
ugonjw
aw
akaw
aid
akw
asa
babu
mch
anga
mdogo
sana
wa
jivu
unasu
gua
mboni
yajich
okw
a
mbel
ena
kusa
babis
ha
maum
ivu
makali.
Watu
wanaova
ale
nsi
zakubandik
am
oja
kw
am
oja
kw
enye
mach
ow
anata
kiw
aw
aju
e
hili,
na
wach
ukue
tahadhani
mapem
akw
akuto
zifa
aili
kusi
we
na
msu
guano
wa
mch
anga
na
mboniy
ajich
o.
Dalili
zakaw
aid
ain
kam
a:
Mach
okujisi
kia
kam
aya
mei
ngia
mch
anga.
� � � � �
Mach
okuw
ana
maum
ivu,kuw
ash
ana
kuw
am
ekundu.
Kuto
kw
ana
majim
aji
mazi
toau
mach
ozi
.
Kusu
guliw
akw
am
boniya
jich
oau
mik
waru
zo.
Maum
ivu
makali
yam
ach
oau
kuvi
mba
kw
am
fuko
unaozu
nguka
mboniya
jich
okw
asa
babu
yajivu
,am
byo
mato
keo
yake
nijich
okuw
aje
kundu,m
wash
om
kali,na
kuogopa
mw
anga.
Japo
sio
kaw
aid
a,
majivu
yavo
lkano
yanaw
eza
kusa
babis
ha
kuw
ash
wa
ngozi
kw
abadhiya
watu
,hasa
kam
ajivu
lina
asi
liya
tindik
ali.
Dalili
hiz
inikam
a:
kuw
ash
wa
na
ngozi
na
kuw
anye
kundu.
� �m
agonw
aya
kuam
bukiz
wa
yaupilikw
asa
babu
ya
kujikuna.
Pam
oja
na
hata
riza
kia
fya
yam
uda
mfu
pina
mre
fu,m
adhara
yasi
yow
azi
yam
uda
mre
fuya
tokanayo
na
jivu
jingi
yafi
kir
iwe
vile
vile
.H
aya
nim
ato
keo
yaupiliya
majivu
yanapoanguka,kw
a
mfa
no:
2.5
Madhara
ya
kia
fya
yasiy
ow
azi
yatokanayo
na
majivu
9
� �
Mara
nyi
ngim
ilip
uko
yavo
lkano
huw
aya
naam
bata
na
na
kem
ikali
nyi
ngin
enyi
ngiam
bazo
huw
anira
his
i
kuye
yush
wa
na
maji.M
oja
yakem
ikali
hii
nifl
ori
di,
am
bayo
ikiw
anyi
ngikw
enye
maji
madhara
yake
ni
kubadilis
ha
men
ora
ngina
kuw
aya
rangiudongo.H
ali
hii
inafa
nya
vija
na
wen
giw
anaois
hikw
enye
maen
eo
haya
waw
ena
men
oye
nye
rangiya
udongo.
Wata
ala
mu
wanash
auri
maji
yenye
flori
dinyi
ngi
yaw
ekw
ekw
enye
vyungu
vilivy
ote
ngen
ezw
akw
a
udongo,hasa
vile
vinavy
otu
miw
akupik
ia,
kw
am
uda.V
yungu
hiv
i
vina
uw
ezo
mkubw
aw
a
kunyo
nya
na
kupunguza
flori
dikw
enye
maji.
Kunyw
am
aji
am
bayo
yana
flori
dinyi
ngi
Kupunguka
kw
am
wanga
kw
asa
babu
yajivu
linalo
elea
hew
anikunaw
eza
kusa
babis
ha
aja
li.H
ata
rihii
inakuw
a
kubw
aza
idiukio
ngez
eana
jivu
linalo
funik
abara
bara
.
Sio
tukw
am
ba
ala
ma
zabara
bara
nihazi
onek
ani,
lakin
ivu
mbila
jivu
kavu
au
lenye
unye
vulinafa
nya
Ath
ari
kw
anjia
yabara
bara