11 / 2015

Sport d’enviern – Englais u spagnol? – Valladas abandunadas – Postmodernissem – Il num da la Libia – Provediment medicinal – Flurs – Felix Calonder – Europa medievala – Construir ina tiba

Foto

: Luca G

alu

zzi – w

ww

.galu

zzi.it /

CC

BY

-SA

2.0

44

CHAPIS VUS RUMANTSCH? TERRA GRISCHUNA 1/2007

Adressa LRLia rumantschaVia da la Plessur 477001 Cuiratelefon 081 258 32 22fax 081 258 32 23liarumantscha@rumantsch.ch

Sport d’enviern en il GrischunIn der aktuellen Ausgabe wollenwir uns ein wenig mit der Ge -schich te und der Entwicklung des Wintersports in Graubündenbe schäftigen. Beim Zusammen-tra gen dieser Seite, das naturge -mäss viel früher stattfindet als die spätere Lektüre, weist aller-dings kaum etwas auf den Winterhin. Kein Schnee, ausser in denhöchs ten Lagen, und angenehmeTemperaturen. Vielleicht ist allesganz anders, wenn Sie, liebeLeserin, lieber Leser, das neueHeft in Händen halten: eine Win -terlandschaft wie sich für einetypische Wintersportregion gehört.

En l’ediziun actuala vulain nus ansfatschentar in zic cun l’istorgia edil svilup dal sport d’enviern en ilGrischun. Durant scriver questapagina na ves’ins dentant anc na-gut che pudess far endament lastagiun alva. Nagina naiv, exceptàlas regiuns las pli autas, e tempe -ra turas empernaivlas. Forsa è tutauter cura che Vus, chara lectura,char lectur, tegnais enta maun lanova Terra Grischuna: ina cuntra -da d’enviern che descha ad inatipica regiun da sport d’enviern.

Ina natira e cuntrada ch’eran ancavant 200 onns ostilas e struschaccessiblas furman oz la basa perin turissem da sport, da recreaziune da sanadad prosperant. Surtut la meglieraziun da las vias e novasenconuschientschas davart l’ef -fect curativ dal clima muntagnarde da las funtaunas mineralas hancontribuì a moda cumplessiva alsvilup dal turissem modern en ilGrischun.

Il svilup per propi ha pir cumen-zà durant la segunda mesadad dal19avel tschientaner. A l’entschattaè quai moviment ch’ins numna oz turissem stà limità a paucsmais da stad. Il turissem d’enviernha profità plaunet da l’expansiun dal sport d’enviern. Lieus sco San Mu rezzan, Tavau ed Arosa èn stads ils precursurs. Numerusauters lieus han profità da lachaschun ed han empruvà lurfortuna en il sectur dal turissem.Uschia ha il chantun Grischungiugà ina rolla impurtanta gia al’entschatta dal 20avel tschien-taner e pudì con ser var il maletg da la «Ferienecke der Schweiz» fin oz.

Gia avant pli che tschient onnsèn ils emprims giasts d’enviern ve -gnids en las muntognas grischu -nas per passentar lur vacanzas. En quest connex ston ins menziu-nar Johannes Badrutt, hotelier a San Murezzan ed ina spezia dapiunier dal turissem. In bellezza di d’atun da l’onn 1864 seseva elensemen cun in pèr giasts englaische na survegnivan strusch avun-da dal panorama fascinant da la cuntrada engiadinaisa. L’hoteliermanegiava dentant mo ch’il cun-trast tranter sulegl e tschiel blausaja l’enviern anc bler pli bel chela stad. Ils giasts na cartevan betgquai. Ba drutt als propona pia inascumes sa: sch’els turnian puspèl’enviern, possian els alloschargratuitamain tar el mintga di dabell’aura. En turn la mesadad dadecember èn ils giasts da l’Engal-terra pia dano vamain sa rendidsen l’Engiadina ed han stuì cons-tatar che l’enviern tegneva quaiche Badrutt aveva empermess.Grazia a la bell’aura han ils Englaispudì star trais mais gratuitamaintar l’hotelier. Malgrà che lez avevapers sia scumessa èsi reussì ad el da carmalar novs giasts betgmo en l’Engiadina, ma en l’entirchantun Grischun. L’en viern eradaventà ina stagiun da vacanzas!

Scursalar e patinar eran lasem primas activitads sportivas dalezzas uras. Ma prest è vegnì intro-ducì il curling, in sport oriund da laScozia, e da la Norvegia èn ils em -

prims skis vegnids en nossas re-giuns. Siglieras e vials da bob ènvegnids construids. Attracziunsper in turissem naziunal ed inter -na ziunal eran pia tuttenina avantmauns en las muntognas grischu -nas ed han fatg or da questa re-giun ina da las pli veglias destina -ziuns da sport d’enviern en l’Eu -ropa.

L’onn 1880 ha gì lieu a SanMurezzan l’emprima partida dacurling sin il continent europeic.Trais onns pli tard è vegnida orga-nisada l’emprima cursa da scarso-la internaziunala da Tavau a Clau -stra. Il 1884 è vegnì construì il«Cresta-Run» a San Murezzan,l’emprim vial da scarsola artifizialen il mund. Il 1890 han giasts en -glais a Tavau, Arosa e San Murez -zan giugà per passatemp l’emprimhockey sin glatsch. Quellas persu-nas èn stadas las precursuras dalsclubs da hockey sin glatsch tradi -ziunals che han durant l’in u l’autertemp dominà ed influenzà quest

sport dinamic en Svizra e fan quaiper part anc oz. L’onn 1896 hansportists d’enviern englais fundàmedemamain a San Murezzanl’emprim club da bob mundial. Ed il 1907 è vegnida preparada l’em -prim ippodrom sin il Lai da SanMurezzan schelà. Era la pli grondapatinera natirala en l’Europa sachatta en il Grischun, numnada -main a Tavau. Numerus recordsmundials en cursas da patinasdattan perditga da la lunga tradi-ziun da quest implant.

L’emprima scola da skis da laSvizra è vegnida averta a Flem il1930 dad in tschert Josef Dahin -den. Davart lez ed in ulteriur piu -nier dal moviment da sport da skisen Svizra san ins leger il suandanten l’Istorgia Grischuna: «Nov eral’instrucziun en gruppas. Dasperasha Dahinden anc propagà inanova tecnica. Gia alura vegnivanils ventrigls stgaudads e stendidsper savair far cun l’eleganza vulidalas cristianias. Menziun spezialamerita sper Dahinden ses amiGio vanni Testa a S. Murezzan,mort il 1996 cun 93 onns. Cunterla tecnica uffiziala da rotaziun pro-pagava quel sias stortas natiralasch’el numnava “schraubenloseSchwünge” L’Uniun svizra da skisha privà domadus piuniers datecnicas da skis per in tscherttemp da la patenta!»

L’onn 1935 è vegnì mess enfuncziun a Tavau l’emprim runal.Betg d’emblidar che San Murez -zan ha gì l’onur d’organisar tant ils gieus olimpics d’enviern ilsonns 1928 e 1948 sco era ilscampiu na dis mundials da ski ilsonns 1974 e 2003. Ed in autereveni ment da sport d’enviernrenumà è natiralmain il maratonda skis d’Engiadina che ha gì lieul’empri ma giada il 1969 cun 945partici pantas e participants. Per lacursa dal 2006 han ils organisa-turs stuì limitar il dumber a 13000curridras e curriders da passlung.

Funtaunas: Istorgia Grischuna. LiaRumantscha, Cuira 2003; www.engadin-skimarathon.ch; www.jail.ch

ostil feindlichstrusch kaummeglieraziun Verbesserungeffectiv curativ Heilwirkungmuntagnard gebirgigcumplessiv umfassendsvilup Entwicklungprecursur Vorreitersulegl Sonnetschiel Himmelpassentar verbringenscumessa Wettesa render sich begebenEngalterra Englandmalgrà obwohlcarmalar lockenstagiun Saison, Jahreszeitscursalar schlittelnpatinar Schlittschuh laufenoriund ursprünglichScozia ScottlandNorvegia Norwegensigliera (Ski-)Sprungschanze

vial da bob Bobbahnscarsola SchlittenTavau DavosClaustra Klostersartifizial künstlichpassatemp Zeitvertreibglatsch Eisinfluenzar beeinflussenippodrom Pferderennbahnpatinera natirala Natureisbahndar perditga zeugenimplant Anlageventrigl Wadestgaudar aufwärmenstender dehnencristiania Stemmbogenmenziun Erwähnungstorta Schwung, Kurveprivar entziehenrunal Skiliftcampiunadi mundial Welmeisterschaftcurrider Läuferpasslung Langlauf

Maraton da skis d’Engiadina: la «serp» passa Segl.

FOTO: SWISS-IMAGE/ANDY METTLER

TEMA MESEMNA, ILS 18 D’OCTOBER 2006 13

Englais u spagnol?Tge linguatg mundial prenda il surmaun?

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ

■ «Enturn ils 17 d’october, tenor las sti-maziuns da l’Uffizi [federal american]per la dumbraziun dal pievel, cuntan-scha la populaziun dal pajais la cifra da300 milliuns olmas, cunter 200 milliunsdal 1967. Per 2043 spetga l’uffizi ina po-pulaziun da 400 milliuns (…). Davent da2010 vegn la creschientscha demogra-fica a derivar da l’immigraziun» («TheEconomist», 17 d’october 2006, p. 49).Questa provegn cunzunt da México ed’auters pajais americans da linguatg spa-gnol, il qual sa derasa perquai en ils Stadisunids, spezialmain en lur mesadad vest.Quai ha stimulà in sociolinguist britannica manegiar ch’il linguatg d’Hugo Chávez,davent da 2050, vegnia pli impurtant chequel da George W. Bush. I vala la painad’examinar questas profezias e sa duman-dar sch’il spagnol duaja u possia prender ilsurmaun.

Per s’accordar cun auters EuropeansDavid Graddol (53 onns), spezialist da ladidactica da l’englais, ha scrit 1997 «Thefuture of English» ed uss «English Next».El ha gist referì avant il «British Council»da Madrid; in schurnalist da la citad haprofità da la chaschun per al far pliras du-mondas, e las respostas èn cumparidas en«El País» (Madrid) dals 7 d’october, p. 37.Graddol: «En blers pajais instruesch’insenglais en scolas primaras, dentant betgsco lingua estra, mabain sco basegn fun-damental (…). Cunzunt en l’economiaemprend’ins englais per sa defender en-cunter las grondas societads multinaziu-

nalas. Ins vul sa superar e sa spezialisar, enl’India per exempel en farmaceutica, me-dicina u lescha; quai pretenda bler daplich’in englais da basa (…). Quai ha stimu-là l’economia da l’India, ma ussa creschases interess per il studi d’auters linguatgssco il spagnol e tudestg; ins enclegia ch’insals basegna sper l’englais (…). Il portugaisper exempel influenzescha a moda decisi-va insaquants pajais africans; el survegnina vita nova.» Il linguatg da Paulo Coel-ho, uffizial en tschintg stadis africans, èenragischà fermamain en l’Angola (passa15 milliuns olmas), il segund producentafrican da petroli suenter la Nigeria. Gad-dol punctuescha lur ils progress dal spa-

gnol en ils Stadis unids: «Bunamain l’en-tir pajais è ussa biling (…). Quai ch’ins re-martga dapli en ils pajais bilings è il fatgch’ins basegna domadus linguatgs percontacts cun els (…). Cur che jau gieva ascola, avev’ins per disa d’emprender fran-zos (…). Ins na viagiava betg tant sco us-sa. Ins leva emprender dapli per amur dala posiziun sociala en l’agen pajais (…).Ussa che mintgin viagia, vegn il spagnolpopular (…). Oz datti circa uschè blersumans da lingua materna spagnola sco dalingua materna englaisa. (…). Co vai vi-navant? Ins emprenda e dovra vinavantl’englais sco linguatg cuminaivel Igl è cu-rius che tgi che fa quai detestescha il pli

savens ils Stadis unids. Pli baud empren-dev’ins in linguatg per amur da la culturacorrespundenta (…). En l’Europa dis-curr’ins englais per s’accordar cun autersEuropeans; el è quel linguatg ch’uneschal’Europa (…). Plis pajais ch’adereschan al’Uniun europeana, e pli ch’ins discurraenglais.» Sin quai dumonda il schurnalist:«Cun tge motivs declera’l in tal success dal’englais?» La resposta dal linguist fa sur-star: «Quai ma dumonda sez dapi decen-nis, ma ina resposta n’hai anc betg chattà.Forsa datti insatgè ibrid en la structura dallinguatg.»

Carmalant, ma plain traplas«Ibrid»: Quest adjectiv descriva fitg bainin’atgnadad da l’englais. «Ibrid» è l’englaisda l’entschatta ennà, cun sia structura ger-mana e ses stgazzi da pleds per gronda partlatin u franzos medieval. In linguist ro-mand, anteriur traductur professiunal dal’ONU, scriva: «Ina difficultad da l’englaisderiva da la ritgezza remartgabla da ses vo-cabulari. Il pled ‚grond’ exprima ina no-ziun che correspunda ad in unic pled enbunamain tuts linguatgs. Per englais stonins sminar sch’ins duaja dir plitost ‚big’,‚large, ‚tall’, ‚great’ u ‚grand’ (…). Ins duaiemprender trais u quatter giadas daplipleds ch’en in auter linguatg (…). ‚Ost’ natranslatesch’ins tuttina sch’i sa tracta dal’Europa u da l’Africa; ins di: ‚EasternEurope’, ma ‚East Africa’ (…). L’ester duail’emprim emprender che ‚dent’ ha num‚tooth’, lura che ‚dents’ han num ‚teeth’,ma cun quai n’è’l anc betg a fin, damai che‚dentist’ na sumeglia a nagin da quels duspleds (…). Paucs Franzos, Inds u Brasi-

lians san distinguer tranter il ‚i’ curt da ‚ship’(‚bartga’), pronunzià tranter ‚i’ ed ‚e’, ed il‚i’ lung da ‚sheep’ (‚nursa’)» (1). L’auturrapporta da ses arriv a New York, cur ch’elha vulì prender il bus per ir a l’ONU: «Do-lur! [Sper la fermada] hai vesì ina tavla cle-ramain stabla che ma cumandava da ‚nostanding’ (…). L’englais che jau enconu-scheva ma mussava che ‚no …ing’ muntia‚scumond da…’ e ‚stand’ ‚star en pe’ (…).Co pudeva spetgar il bus sch’igl era scu-mandà da star en pe, sch’i na deva naginbanc? Dueva seser sin il passape disgustusda merda? (…) Pir tar l’ONU m’ha in col-lega declerà che ‚no standing’ veglia dir‚scumond da parcar’; la tavla sa drizzava alsautos (…). Savens m’han ins detg che l’en-glais saja lev (…). Na, el n’è betg lev, ma-bain carmalant; a l’entschatta attira’l per-quai ch’el para lev, ma el na tegn betg siaempermischun» (2). E co translatar: «Se-cretary Tan Buting» sch’ins na sa betg chi-nais? «Secretari» u «secretaria»? In’atgna-dad che renda l’englais carmalant è siaconcisadad. L’autur da questas lingiastranslatescha savens dal tudestg en englaise sto adina puspè admirar co ch’ins sa dircun pleds englais simpels ed exacts insa-tge ch’il tudestg exprima a moda pli cum-plitgada. Lura dovr’ins dentant il «know-how», e lez n’è betg adina uschè simpel. Laprofezia da Graddol n’è pia betg absurda;tgi sa sche l’englais na sto betg insacura samesirar cun il spagnol, e quai schizuntamez ils Stadis unids?

1) Claude Piron, Le défi des langues. Paris(L’Harmattan, ISBN 2-7384-2432-5) 1994, pp. 84–85.2) Claude Piron (sco nota 1), pp. 86–87.

En blers pajais instruesch’ins englais en scolas primaras, dentant betg sco lingua estra,mabain sco basegn fundamental. Cunzunt en l’economia emprend’ins englais per sa defen-der encunter las grondas societads multinaziunalas. KEYSTONE

16 VENDERDI, ILS 25 DA FAVRER 2005 A FIN Z

Valladas abandunadas èn nagin scenari per l’avegnir

Svilup regiunal en il triangel tranter ambient, societad ed economia■ (mc) Sut il titel «A l’ur èavegnir» organiseschan lasAssociaziuns grischunas perl’ambient, l’Associaziun gri-schuna da planisaziun, l’Uffiziper economia e turissem e l’Uf-fizi per natira ed ambient ils 7d’avrigl ina dieta a Cuira. Ac-tualmain vegn discutà bler en lapublicitad davart la restribuziunda la periferia en ils centers, da-vart il federalissem e las structu-ras pitschnas che blocheschianl’economia. Da las regiuns peri-feras pretendan ins dapli innova-ziun e spiert d’interprender. Erala renunzia a valladas allontana-das n’è betg pli in tabu. La dietaplanisada sut il patrunadi dalchantun Grischun vul mussarvias che permettan in svilup erordaifer ils centers.

Rinforzar ils centersLa discussiun actuala davart laNova politica regiunala e davartla creschientscha economicavegn focussada sin in rinforza-ment dals centers. En la nova pu-blicaziun da l’Avenir Suisse plai-dan ins da regiuns metropoli-tanas. Sin questa charta è il Gri-schun in flatg alv. Il federalissemsvizzer cun sias structuras pi-tschnas vegn considerà sco impe-diment per l’economia. En questconnex vegn schizunt tratg enconsideraziun da renunziar adentiras valladas en il Grischun.

Naginas regiuns d’exitL’entira discussiun vegn perse-quitada cun grond interess edord differentas opticas. Ins è fin-fatg cunscient tge che tals scena-ris muntassan per il chantunGrischun e sias 150 valladas. Ilpled «regiuns d’exit» na dastgabetg daventar cunvegnent en ilGrischun.

Da cuminanza vulan las Asso-ciaziuns grischunas da l’ambient,l’Uffizi d’economia e turissem,l’Uffizi da natira ed ambient,l’Associaziun grischuna per laplanisaziun spaziala discutar da-vart questa tematica virulenta.En ina dieta sut il titel «A l’ur èavegnir – svilup regiunal tranterambient, societad ed economia»duai vegnir documentà ch’i det-tia vinavant era opziuns da svilupper regiuns periferas ordaifer ilsgronds centers. En il center da ladieta stat la dumonda co las re-giuns muntagnardas e periferaspon nizzegiar meglier lur agenspotenzials. Ideas innovativas sconovs parcs regiunals, la venditada spezialitads agricolas, novaspurschidas turisticas sco er inameglra economisaziun ed orga-nisaziun dalla vendita da lainavegnan tematisadas da referentscumpetents. Ulteriurs referentss’occupan dals temas innovaziune dal nov maletg empalont perl’economia grischuna. En inabursa d’ideas pon ins examinar e

cumparegliar cumplets ord diffe-rentas regiuns dal Grischun e dal’exteriur vischinant. Examinàvegn cunzunt con cunvegnentsch’ils projects èn, tge retgav e tgenez durabel ch’els permettan.

Resguardar tut las spartasLa discussiun davart la Nova po-litica regiunala e davart ils poten-zials da svilup da fin qua sa con-centreschan principalmain sinlas pussaivladads economicas esin ils effects socials. En la dieta«A l’ur è avegnir» vegn resguardàtut las spartas d’in svilup persi-stent, pia era l’ambient. Il pligrond potenzial da numerusasregiuns grischunas è sia varietadnatirala e culturala. Quellas va-lurs ston vegnir valitadas cunve-gnentamain e pretendan datschertgar en il dialog culs per-tutgads cooperaziuns raschunai-vlas.

La dieta «A l’ur è avegnir» èpublica ed ha lieu ils 7 d’avrigl2005 en il hotel Marsöl a Cuira.En il center stattan las dumon-das: Tge san l’agricultura, il fo-restalesser ed il turissem contri-buir al mantegniment dal spazirural? En tge direcziun duail’economia sa sviluppar? Tgepotenzials enserra la cultura etge pusiziun han natira ed am-bient en il svilup regiunal. Enina bursa d’ideas vegnan pro-jects innovativs discutads.

Da las regiuns periferas pretendan ins dapli innovaziun e spiert d’interprender. Era la renunzia a valladas al-lontanadas n’è betg pli in tabu. KEYSTONE

2 MARDI, ILS 10 DA FANADUR 2012 LA QUOTIDIANA

Postmodernissem – da vesair a Turitg u en ina bar a TavauExposiziun en il museum naziunal

DA CLAUDIA CADRUVI / ANR

■ Art divertent, murdent e subversivpon ins contemplar dapi il venderdipassà en il Museum naziunal a Turitg.Ils objects regordan a l’atgna giuven-tetgna – almain sch’ins è creschì si enils onns settanta ed otganta.Tgi che vapli gugent a baiver insatge che da visitarin museum po emprender d’enconu-scher il postmodernissem er en il Scala aTavau. L’ustaria è drizzada en cun mobi-glias giaglias. Las sutgas e maisas, las pa-raids ed ils palantschieus fan la parita scosch’in architect avess termaglià cun fur-mas, colurs e materialias. Tipic è era laglisch da neon.

Tilla Theus sper Ai WeiweiIna fotografia dal Scala a Tavau penda

dapi l’emna passa-da en il Museumnaziunal a Turitg.L’exposiziun«Postmodernism –Style and Subversi-on 1970– 1990»vegn en sasez dalVictoria and Al-bertMuseumLon-don. Per Turitghan ins dentantagiuntà objects

d’artists svizzers da tuttas spartas. DaTil-la eus, l’architecta grischuna che haconstruì il bajetg da la Fifa aTuritg, è ex-ponida ina corna-botsch (1985) culadaen betun.eus ha creà l’object per la re-novaziun dal hotelWidder en la citad ve-glia da Turitg.

Ils artists, designers ed architects sviz-

zers da la postmoderna vegnan uschiamussads en cumpagnia cun artists e de-signers da renum internaziunal sco AiWeiwei, Andy Warhol u Vivienne West-wood.

Sutgas e pultrunasAdina puspè fruntan ins en l’exposiziunsin sutgas, da quellas plitost zambregia-das che marcan la fasa dal «bricolage» uda quellas disfiguradas sco «choco-cair»(1967) da Robert Haussmann. Sia sutgaha las chommas che livan sco tschigulattaen il sulegl.

Nathan Silver ha creà ses «adhocist»(1968) cunmaterial che ha custà forsa 40francs: in bischen cotschen, in sez datractor, quatter rodas ed in mantener. Lasutga vesa l’emprim mument ora sco invehichel d’uffants. Ma ins na po betgmuventar ella.

Ils designers Susi ed Ueli Berger haninventà in «5 Minuten Stuhl» (1970). Èl’object vegnì fatg en tschintg minutas?U pon ins sesermo tschintgminutas sen-za ch’il tgil dolia? La sutga consista dagiatter e la rolla da giatter è smatgada dadina vart. Là pon ins prender plaz.

Da vesair gist in sper l’auter èn lasduas pultrunas «obliqua» (1987) dalSvizzerMario Botta e «bel air» (1981) daldesigner american Peter Shire. Omadusobjects possedan ina giagliadad pulpidaed èn mussament dal gust giagliard dacreaziun.

Commerzialisaziun150 ovras naziunalas ed internaziunalasdal postmodernissem pon ins contem-plar. L’emprima part s’occupa da l’archi-tectura. La segunda part sa fatschenta

cun la culminaziun dal postmodernis-sem: design, musica, grafica, perfor-mance, moda e clubs dals onns ottanta.En questa part vegnanmussads videos damusica, vestgadira u covers da plattas daTalking Heads, Boy George, Kraftwerk,Yello etc.

L’ultima part davart la commerziali-saziun illustrescha co che l’economia in-corporescha il postmodernissem – la di-gren da la fasa. Exemplaric per lez tempèn tant las uras da swatch sco il serviceda te e da café che Aldo Rossi ha concepìil 1983 per Alessi.

L’exposiziun va fin ils 28 d’october ed è avertamintgamai il mardi fin la dumengia da las 10.00fin las 17.00. L’entrada per creschids custa 10francs, uffants e giuvenils fin 16 onns na pajannagut.

Il Scala a Tavau-Plaz (1986) dadErwin Philippe.

Tge levan ilspostmodernists?

Il postmodernissem saja da cha-pir sco resposta sin la nivadad erigurusadad dal modernissem,pon ins leger en la documenta-ziun ch’il museummetta a dispo-siziun als visitaders. Entant ch’ilmodernissem spretschavia l’or-nament, sa servivan ils postmo-dernists plain gust dad elementse chichergnims da stils ed epocaspassadas. Ina varietad giaglia ca-racteriseschia questa fasa, en laquala tant la subversiun dal punksco er il hedonissem dals yuppieschattia ses plaz.

Lady Shiva en ves-tgadira da ThemaSelection (1980).

Davant la pultruna «obliqua» (1987) daMario Botta e davos la «su-tga musicala» (1981) da Trix e Robert Haussmann.

In’urna chinaisa da passa 2000 onns – cun scrit si coca-cola. L’ovra è da l’artist AiWeiwei.FOTOS L.BIANDA/H.GIESINGER/S.RAPPO

La pultruna giaglia «bel air» (1981) da Peter Shire. Davostiers mo-da taliana e svizra dal postmodernissem.

Sco termagls – il fier, il toaster e la cazzola dal designer Michele De Lucchi.

LQ QUAI E TSCHAI GLINDESDI, ILS 28 DA FENADUR 2008 15

Il num da la LibiaStadi arab cun etichetta greca e taliana

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ

Tgi avess spetgà quai? Las au-toritads da Genevra, la citad lapli internaziunala da la Svizra,arresteschan dus conjugalsesters che duain avair pitgà en-semen lur agens serviturs, e da-londer nascha ina crisa diplo-matica, simplamain perquaiche lur bab e sir è il dictatur d’instadi che producescha e vendabler petroli. Ma igl è grev da ve-gnir perina cun lez. Quai san lastschintg tgirunzas ed il medi chehan stuì star onns ed onns en pra-schuns da quel stadi perquaich’ina «gistia» marscha als adossa-va las consequenzas da relaziunsigienicas deplorablas en lur spital.Per cletg possedevan tuts sis pas-saports da la Bulgaria, commem-bra da l’Uniun europeica; per-quai suni oz puspè a chasa. LaSvizra perencunter è isolada... en’è gnanc uschè bain vesida, per-vi da ses secret bancari en in tempda crisa finanziala. Co va quai vi-navant? Dentant na fai betg donnd’examinar il num da quella Li-bia che tementa adina puspè ilmund dal dretg. «Wer darf dasKind beim rechten Namen nen-nen?» (Goethe, Faust I). Lez pa-jais african na porta betg in numgenuin, mabain in’etichetta euro-peica ch’exprima pretensiuns daterritori e ch’el ha simplamainmantegnì cun s’emancipar.

Pled emprestà e pled iertàQuai che nus numnain «Africa»numnavan ils Grecs antics «Li-bia», manegiond cunzunt la vart

nord tranter il Nil e l’Ocean at-lantic. Pir l’Imperi roman dal’Orient, quel da Constantino-pel, ha stgaffì duas provinzasnumnadas Libia; lur intschesscorrespundeva a quai che furmaussa l’Egipta dal nordvest e la Li-bia dal nordost. Ma ils Arabs hanconquistà il pajais en il 7aveltschientaner e l’han numnà Bar-ca. En il 16avel tschientaner è’lvegnì la provinza osmana da Ta-rabulus (Tripolis). L’Italia l’haconquistà 1912 e l’ha dà 1934 ilnum «Libia» surpiglià da l’antica,sco ch’ins aveva fatg 1859 batte-giond «Emilia» la regiun da Bo-logna, Ferrara, Modena e Parma.Ma duvrar il num ch’ils Grecs an-tics devan a l’Africa, quai munta-va revendicaziuns areguard il restdal continent, tant pli ch’il fa-schissem proclamava il «destinoimperiale» da l’Italia. In decret da1936 ha creà l’Africa orientala ta-liana (Eritrea, Etiopia, Somalia).Suenter la segunda guerra mun-diala ha l’Italia stuì renunziar asias colonias, ma la Libia, cunvegnir libra 1951, ha tegnì il numsfurzà si dal «duce»; dapi luraha’la adina puspè pruvà da s’ex-tender encunter il Tschad. La cri-sa diplomatica actuala tranterBerna e Tarabulus confermach’ins n’astga betg sa fidar da lezstadi. Ma il veder num grec dal’Africa viva anc adina, schebainindirectamain, grazia a l’adjectivcorrespundent «libuchion», di-minutiv da «libucos» che leva dir«african». Davart il svilup daquest pled infurmescha in artitgeldal vocabulari etimologic catalan

(1). La Quotidiana dals 1. da fa-vrer 2008 ha rapportà davart retgGiatgen d’Aragón (1208–1276),autur d’in’autobiografia catalana;en lezza «Crònica» menziuna’l invent da mar numnà «lebeg».Quest substantiv tuna oz«llebeig» (pronunzià «gliebetg»)ed inditgescha il vent da sidvest.Il svilup fonetic da «l-» inizial a«ll-» (pronunzià «gli-») è normalen catalan modern; als pleds ru-mantschs «latg», «launa», «le-scha», «lieu», «lur(a)», «luf» euv.correspundan per catalan «llet»,«llana», «llei», «lloc», «llavors»,«llop» euv. Il «llebeig» catalan va-la sco miaivel; perquai vegn elsavens numnà cun il diminutiv«llebeixol» («-ix-» catalan vala«sch»). Da la Libia d’oz peren-cunter survegn l’Italia in ventdischagreabel numnà «scirocco»:«Vent chaud da sid u sidost chevegn da l’Africa e sa chargiad’umiditad cun sursgular il Marmediterran; savens collià cun pre-cipitaziuns, porta’l mintgatant lapulvra fina cotschnenta dal de-sert» (2). Ma quai che la «RegiaAeronautica» ha bittà giutschintg giadas 1928 e 1930 sinils inimis da l’Italia faschista en laSahara n’era betg pulvra da sa-blun, mabain iperit, pia gas toxic.

1) Joan Coromines, Diccionari etimo-lògic i complementari de la llenguacatalana. Tom V: ll – ny. Barcelona(Curial – La Caixa, ISBN 84-7256-248-4)1985, pp. 116–118, chavazzin «llebeig».

2) Edigeo (ed.), Enciclopedia Zani-chelli 2006. Bologna (Zanichelli, ISBN88.08.22804.5) 2005, p. 1687, chavazzin«scirocco».

6 MESEMNA, ILS 10 DA SETTEMBER 2014 LEXICON ISTORIC RETIC

Istorgia dal provediment medicinal■ La medischina da scola sco che nusl’enconuschain oz è sa sviluppada pergronda part en il decurs dal 19avel e20avel tschientaner; il medem vala erper il standarddal provedimentmedici-nal actual (medis, ospitals e.a.). Il LIRmussa co che la situaziun sa preschen-tava en il tempmedieval e premodern edat in sguard al svilup da las institu-ziuns medicinalas odiernas.

SanitadIl term sanitad designescha la totalitad dalas normas e da las valurs, da la pratica vi-vida e da las persunas pertutgadas(tractantas e tractadas) en connex cun lasanadad corporala e psichica respectiva-main cunmalsognas.Quest artitgelmettal’accent sin ils process e las instituziunsperceptiblas.

Las enconuschientschas da la sanitaden laReziamedievala ènmarginalas. Lungils pass trategnevan l’uvestgieu da Cuira elas claustras ospizis (numnads era xenodo-chis) per l’alloschament dad esters trapas-sants, paupers e malsauns. Per l’alimenta-ziun da quels procuravan era diaconias.Questas duas instituziuns stattan a l’ori-gin dals ospitals. Il provediment medici-nal era en il temp medieval essenzialmainen ils mauns da spirituals, barbiers e bar-biers chirurgs (tudestg Bader), entant chel’assistenza al part vegniva garantida daspendreras (dunnas cun experientscha).Da grond’impurtanza eran senza dubi ilsbogns, la medischina da chasa e las car-dientschas blauas. La mancanza da medisen las vals alpinas aveva fullà via als schar-latans che faschevan propaganda sin fierased a festas per lur art da guarir e per luritgs (miraculus). Medis erudits (sesents)èn attestads a Tavau il 1487 (WilhelmBeeli) ed a Cuira la fin dal 15avel tschien-taner (Bernardus Stupanus), en l’Engiadi-na en il 16avel tschientaner (NN), aGlion(Georg Iserin) ed en ilMesauc en il 17aveltschientaner (Rodolfo Antonio). Il 1762dumbravaCuira traismedis studegiads edil rest dalGrischun cun ses ca. 70 000 abi-tants maximalmain set (1829 29; 188440). Fin vers la fin dal 18avel tschientaner,cura che piuniers da la medischina acade-mica tschertgavan da surmuntar la tenutafatalistica e passiva da vastas gruppas da lapopulaziun, predominava ina relaziunprescientifica envers la medischina.

Il favrer 1735 han lasTrais Lias instituìl’emprim Cussegl da sanitad cun mintga-mai dus commembers per Lia.Quest cus-segl aveva paucas cumpetenzas ed era ve-gnì schlià durant la helvetica; ils vischina-

dis suverans ed ils cumins avevan impedìin sistem sanitar coordinà sper la preven-ziun cunter epidemias (consultaziun da-vart mesiras da quarantina e bloccadas davias e pass).Malsognas chemettevan blerssut terra avant ura en il 18avel tschienta-ner eran oravant tut la pneumonia (popu-lar: puntga,malcostas), inflammaziuns dalas mandlas, la virola e malsognas da l’aua(idropsia), en intginas valladas era inflam-maziuns da la beglia (disenteria). Tenorstatisticas da la fin dal 18avel tschientanermurivan in terz dals creschids da la pneu-monia, in quart da tuberculosa, la mesa-dad dals uffants da la virola ed auters dala stgarlattina. Pagliolancas pativan e mu-rivan d’infecziuns u da tractaments fal-lads. La glieud che viveva sper ilRain tran-ter il Signuradi e Cazas pativa sur mesiradal gutter.

Il zercladur 1805 è vegnì convocà inCussegl da sanitad stabel che ademplivaoravant tut pensums da polizia d’epide-mias: quarantina da muvel infectà, cum-bat cunter scharlatanaria, ordinaziun davaccinaziuns (urden medicinal dal 1808,amplifitgà il 1822 ed il 1929). Postulatsdal Puschlav, da l’Engiadina (1811) e dalsreacziunaris (1814) da schliar il Cusseglda sanitad èn vegnids refusads dal Cusseglgrond. Il 1845 èn vegnids nominads me-dis districtuals, il 1850 in veterinari chan-tunal ed a partir dal 1848 exequiva il Cus-segl da sanitad, ensemen cun la Regenza,las funcziuns da la polizia sanitara ed ave-va la surveglianza suprema sur ils ospitals,la clinica psichiatrica, ils bogns da cura, lasspendreras e las praschuns. El era mede-mamain cumpetent da nominar la cu-missiun d’examinaziun chantunala permedis, apotechers, veterinaris (fin a l’in-troducziun da l’examen federal da medi-

schina il 1877) edals dentists (fin il 1888).Tranter il 1853 (Ospital da la S. Crusch aCuira) ed il 1941 (Ospital retic chantunaled Ospital regiunal a Cuira) han ins avertils divers ospitals a Cuira ed ils ospitals re-giunals en las valladas. Il svilup da questsospitals a centers da scolaziun per il per-sunal medicinal ed a basas instituziunalasper il provediment medicinal da la popu-laziun ha transfurmà profundamain la sa-nitad grischuna.

Las cumpetenzas da la Confederaziunèn s’augmentadas punctualmain dapi il1848. Il 1879 è vegnida nominada ina cu-missiun federala da sanitad (puspè dissol-vida il 1882). L’Uffizi federal da sanadad(oz Uffizi federal da sanadad publica) èvegnì creà il 1893. Gia a partir dal 1876vegniva manada ina statistica federala perfatgs sanitars (motivs dals mortoris, fre-quenza damalsognas e.u.v.), ed il 1888 hail Cussegl federal relaschà in reglamentper l’examinaziun ed admissiun dals me-dis dentists. Ulteriuras cumpetenzas da laConfederaziun eran la polizia da victua-lias ed il cumbat cunter la tuberculosa edil reumatissem. Il davos transferiment dacumpetenzas sin il champ sanitar cheme-rita da vegnir menziunà è stada la sub-missiun da las professiuns en il sectur sa-nitar a la responsabladad da la Confede-raziun tras la Constituziun federala dal1999 (art. 63).

Il svilup scientific e professiunal da lamedischina dapi la Segunda Guerramundiala ha pussibilità en la sanitad inapurschida fitg differenziada e per partstandardisada, en la quala purschiders daservetschs privats e publics, finanziads dalstadi e da las cassas damalsauns, provedanpazients pli e pli pretensius ed attempads.L’augment quantitativ da las prestaziunsmedicinalas va apèr ed apass cun in svilupmassiv d’apparaturas tecnicas e da medi-caments custaivels (sur d’in raziunamentda quels vegn discutà oz punctualmain).

Sco exponent d’ina medischina alter-nativa ed aderent da la medischina nati-rala ha il plevon Johannes Künzle fullà viaen il Grischun il 1922, gudagnond cunterl’opposiziun serrada dals medis da scola lavotaziun davart l’admissiun da la medi-schina natirala. Lamedischina da scola hadentantmantegnì fin oz ses vast monopolda tgira e tractament. Quel è dentant ve-gnì mitigià parzialmain cun l’admissiunda la chiropratica, da la psicoterapia e dal’acupunctura en cumbinaziun cun lame-dischina da scola, l’omeopatia e metodasda tractament sumegliantas.

Il 2008 dumbrava il Grischun traisospitals chantunals (Cuira), nov ospitalsregiunals (Castaneda, Tavau, Glion, Sa-medan, Suagnign, Aschera, Scuol, Sta.Maria en Val Müstair e Tusaun), duas cli-nicas psichiatricas (Cazas e Cuira), duasclinicas spezialas (Cuira, Tavau), duas cli-nicas alpinas ed ina clinica per uffants (Ta-vau), duas clinicas privatas (San Murez-zan, Cuira) e dus centers da reabilitaziun(Tavau, Sievgia). Adolf Collenberg

Cussegl da sanitadIl cussegl da sanitad è vegnì convocà perl’emprima giada da las Trais Lias il 1735.Quest cussegl sa cumponiva da dus com-members per Lia. El aveva paucas cumpe-tenzas ed è vegnì schlià durant la helvetica.Ils 19 da zercladur 1805 han ins puspè in-

stallà in cussegl da sanitad stabel cun incommember per Lia ed in secretari chesurvegliava tut ils secturs sanitars dalsumans ed animals. Suenter il 1848 cum-pigliava quest cussegl quatter medis pa-tentads ed in laic. Ensemen cun la Regen-za prendeva el las mesiras da polizia sani-tara ed aveva la surveglianza suprema surils ospitals, las spendreras, las clinicas psi-chiatricas, ils bogns da cura e las pra-schuns.Apartir dal 1850 faschevapart erail veterinari chantunal dal cussegl da sani-tad che numnava la cumissiun per ils exa-mens d’admissiun per medis, veterinarised apotechers (fin il 1877) e per dentists(fin il 1888). Il 1866 è vegnida fundadaina secziun separada per ils veterinaris checonsistiva dal president e dal vicepresi-dent dal cussegl da sanitad, dal schef dapolizia e dal veterinari chantunal. Il 1894èn omaduas secziuns vegnidas transfur-madas en cumissiuns consultativas e sut-tamessas al Departament da sanitad. Ellashan obtegnì il dretg da proposta en laselecziuns dal persunal da sanitad.

Adolf Collenberg

MedisIls medis appartegnan ozendi a lasuschenumnadas professiuns libras. Que-sta posiziun è il resultat d’in lung processda professiunalisaziun ch’ha manà al’uschenumnada medischina scolasticaactuala. Il temp medieval distinguevatranter medis e barbiers chirurgs. Davartla preschientscha da medis scolads en ilGrischun avant il 16avel tschientanern’avain nus naginas enconuschientschasprecisas, lur dumber era en scadin cas fitglimità fin viaden il 19avel tschientaner;per il 1762, per exempel, èn attestads tutil pli 10 medis cun ina furmaziun scienti-fica. Ultra d’intginas spendreras e d’insa-quants plevons mettevan fin alura ils bar-biers chirurgs la gronda part dals guari-ders; els na valevan betg sco medis perpropi, ma eran cumpetents per far taglsd’avaina, metter ventusas, trair dents, farclistiers, tagliar ruttadiras, operar il cata-ract ed auter pli (oravant tut guariders enprofessiun accessorica). Ils blers eranactivs a Cuira sco era (stagiunalmain) enbogns da cura ed ospizis.

Ils medis acquistavan lur furmaziunoravant tut a Basilea (a partir dal 1460),en l’Italia, Frantscha e Germania(17avel/18avel tschientaner), a partir dal19avel tschientaner pli e pli era a Berna eda Turitg. La midada fundamentala da lasenconuschientschas professiunalas e laprofessiunalisaziunacademica èn succedi-das pir enturn la mesadad dal 19aveltschientaner: l’orientaziun scientifica(scienzas natiralas) ha definì da là daventil savair professiunal exclusiv (medischinada scola). Ils emprims pass per instituir inurden sanitar en ilGrischun ha fatg la hel-vetica; il 1805 è vegnì installà l’emprimcussegl da sanitad chantunal e dapi il1808 stuevan ils medis avair ina patentaper exercitar quella professiun. Il 1820 èvegnida fundada l’Uniun grischuna damedis, il 1829dumbrava ilGrischunden-tant pir 23 medis patentads (per ca.79 000 abitants), il 1850 51, il 1875 63(per 92 000 abitants). L’urden sanitar dal1851 prescriveva la maturitad, in studi dabasa umanistic u in tal en scienzas natira-las ed in studi specific da trais onns. Il

1874 èn vegnids unifitgads ils examensper l’entira Svizra. L’emprima dunna gri-schuna ch’ha acquistà la patenta damediaè stada Emilie Lendi da Tumein. Cun lafundaziun dals ospitals moderns a Curiaed en las regiuns dal Grischun sco era dalas clinicas psichiatricas (Waldhaus/Cui-ra, Beverin/Cazas) enturn e suenter il1900 è la spezialisaziun s’augmentada; laqualitad dal provediment è sa meglieradafundamentalmain ed il Grischun ha cun-tanschì il nivel svizzer. Suenter ch’ils me-dis da champagna èn stads fitg preschentsper decennis en tut las valladas grischu-nas, sa mussa actualmain ina mancanzapli e pli manifesta da quella gruppa pro-fessiunala. Era ils lieus dals ospitals regiu-nals ed ils onuraris dals medis èn vegnidssut squitsch a la fin dals onns 1990 cunl’emprova da limitar ils custs per la tgirada la sanadad. Dumber da medis cunin’activitad professiunala en il Grischun2006: 654 (183 medias), quai che corre-spunda a 293 abitants per medi.

Adolf Collenberg

Uniun grischuna da medisEn l’urden vegl da la citad da Cuira ap-partegnevan ils medis e chirurgs a la ma-stergnanza dals pasterners. Il 1700 è safurmada ina Societas chirurgorum Cu-riensis. Ils 18 da december 1820 è vegnidafundada aCuira la AerztlicheGesellschaftdes Kantons Graubünden. L’intent daquella era la scolaziun scientifica dals me-dis e la derasaziun d’enconuschientschasmedicinalas tras referats, discussiuns edorgans spezialisads mess en circulaziun.L’emprim president è stà Paul Eblin daCuira. Quest’uniun recepiva era medisdals bogns da Ragaz e dal Principadi dalLiechtenstein. Sin iniziativa da Gion Bar-clamiu Arpagaus è vegnida endrizzada il1849 ina cassa d’agid per medis e lur fa-miglias en miseria. Quella è dapi il 1954ina fundaziun libra da taglias. Il 1875 èl’Uniun grischuna da medis daventadacommembra dal Schweizerischer Aerztli-cher Centralverein e dapi quel onn èn ilsmedis pratitgants en il Grischun automa-ticamain commembers da l’Uniun gri-schuna damedis. En ils onns 1923–24 èndentant 24 dad els sortids da quell’uniunpervia da divergenzas d’opiniun pertu-tgant ils examens da medischina natiralatenor il plevon Johannes Künzle. L’ad-missiun da quella medischina natirala hatribulà onns a la lunga l’uniun. Dapi il1970 tgira ella relaziuns pli stretgas cunlas uniunsparentadas dals dentists ed apo-techers e cun la Societadda veterinaris gri-schuns. In grond dumber da medis è adi-na stà activ en la Societad grischuna per laperscrutaziun da la natira. Commembers:1830 19; 1890 49; 1909 109; 1970 213,2010 576. Adolf Collenberg

Svilup dal provediment medicinal en il decurs dals ultims 100 onns. (LIR)

Lexicon Istoric ReticIl LIR cumpiglia bundant 3100 arti-tgels (geografics, tematics, artitgels dafamiglias e biografias) davart l’istorgiagrischuna/retica e la Rumantschia.Editura: Fundaziun Lexicon IstoricSvizzer; versiun online: www.e-lir.ch;versiun stampada: www.casanova.ch uen mintga libraria.Il tagl d’avaina – ina pratica medicinala frequenta fin en il 19avel tschientaner. (Illustra-

ziun dal temp medieval).

LA PRESCHENTAZIUN DA L’EMNA VENDERDI, ILS 16 D’AVRIGL 2010 23

Flurs exoticas ed indigenas en il ciclus da vitaScuvrir las pli bellas flurs dal mund cun «Egls averts»

■ Cun la primavaira cumenza puspèla bella stagiun ritga da colurs mul-tifaras. Las pradas èn en flur ed insscuvra da qua e da là plantas enco-nuschentas e magari era insaquantsexemplars ch’ins n’ha anc mai vesì.Ils ultims onns en cumparids plirscudeschs en rumantsch che dattanin sguard profund a tut quai che cre-scha e flurescha en noss prads, enlais, en guauds, en zonas chaudas esin spundas taissas. Ina da quellaspublicaziuns è il tschintgavel volumda l’ediziun «Egls averts», «Flurs». Ilcudesch è deditgà a las pli bellasflurs dal mund ed a lur ciclus da vi-ta. Fanerogama è il num scientific perla planta cun flur. Ella consista d’inaragisch e d’in scherm. Il scherm cum-

piglia il mo-ni, la feglia elas flurs. Laragisch te-gna la plan-ta en la terrae tschitschaaua or da

quella cun ses chavelins fins. Il schermconsista tut tenor la sort d’in mutagl umoni romà u nunromà. El porta la fe-glia e las flurs e finescha cun il brum-bel. Il moni maina l’aua cun ses salsdissolvids vinavant en la feglia, e dal’autra vart ils sucs elavurads da lasplantas or da la feglia en la ragisch.

La feglia è l’organ principal da laplanta. Ella svapurescha l’aua e tschi-tscha aua nova, ella respira tras sias po-ras, recepescha acid carbonic or dal’aria e producescha las pli differentassubstanzas: zutger ed amet, lain, cellu-losa, ielis, proteins, substanzas da co-lur, acids, vitamins, insaquantas plan-tas er tissis. Cun agid da la colur ver-da da la feglia, il clorofil, mida la plan-ta energia da sulegl en energia chemi-ca. Quest process numn’ins fotosintesa.La caracteristica da producir sez lurnutriment en furma da zutger ed ametdistingua las plantas dals animals.

La multiplicaziun generativa da laplanta vegn pussibilitada da la flur. Ilchalesch è ses tschertgel extern. El en-serra la curuna che circumdescha ils sta-mins. Quels sa cumponan dal fil e dadus satgets che cuntegnan il pollen. Enil mez da la flur è il pistil. El sa cumpo-na da l’ovari, dal stil e dal stigma.

Sa multiplitgar cun e senza semEn il decurs da l’evoluziun han las flurssviluppà furmas fascinantas e colursbrigliantas. Quellas procuran ch’il pol-len vegnia transportà dad ina flur al’autra. Tschertas plantas pon impolli-nar sasezzas, ma la plipart basegna ilpollen d’in autra planta. Quel vegn de-rasà dal vent, da l’aua e dals insects. Ilsfritgs da la cicoria u flur-chadaina perexempel han barschunins u paracruda-das levins che portan il sem tras l’aria.Il pli savens s’occupan dentant avieulse tgirallas da l’impollinaziun. Ma i dater in pèr paucs mammals, tscherts rui-ders ed utschels-mezmieur, che san

medemamain far quella lavur. Lamieur da mel australiana è in pitschenbursalin che sa nutrescha da pollen enectar da flurs. El collecta sia vivondaduvrond ses lung gnif e la lieunga chesumeglia in barschun e procura gist erper l’impollinaziun.

Questa reproducziun d’ina plantacun sems vegn numnada reproducziungenerativa u sexuala. Tar ella vegnanproducidas plantinas differentas da lurgeniturs. Las plantas san dentant er samultiplitgar senza sem: ina nova plan-tina nascha or d’ina part speziala d’inaplanta genituriala. Questa furma dareproducziun sa numna reproducziunvegetativa. La reproducziun vegetativaè fitg nizzaivla per ils ortulans ed ilsagriculturs. Els pon producir clons chehan exact las medemas qualitads gene-

ticas sco la planta d’origin. Ina plantache è enconuschenta per sia repro-ducziun vegetativa è la fraja. Cur ch’el-la ha fritgà, sviluppa ella lungs fils chesa derasan sur terra vi. Sch’ins vul trairfrajas, ston ins spetgar enfin che lasgiuvnas plantas han fatg ragisch. Alu-ra pon ins tagliar ils figls e plantar lasnovas plantinas en ina nova era da fra-jas. Flurs sco l’iris han chatschs sutter-rans, ils uschenumnads rizoms, en ilsquals la planta magasinescha nutri-ment. En la perioda da vegetaziun poil rizom producir novs chatschs che fannovas ragischs. Er sch’il rizom veglmora, pon ils chatschs giuvens produ-cir novas plantinas independentas.Auters tips da chatschs che servan almedem intent èn tubers, quai ènchatschs sutterrans engrossids, utschagulas, chatschs sutterrans fitgcurts cun in brumbel central circum-dà da fegls charnus.

Sa defender e magliarLas plantas na pon betg mitschar dalur inimis sco ils animals. Perquai hanellas sviluppà armas spezialas per sa de-fender dal privel da vegnir maglià: fe-glia pailusa scurrenta ils insects. Ani-mals pli gronds vegnan tegnids sin di-stanza cun spinas, guglias e pails pun-schents. Bleras plantas han substanzaschemicas che fan ch’ellas gustan mal ufuncziunan sco insecticids.

Ils pails punschents da l’urticla cun-tegnan ina substanza dira che sa num-na silicat. Sch’in animal tutga la plan-ta, croda il piz dal pail da l’urticla, edil rest sa fora en la pel da l’animal.Quest pail cuntegna substanzas che-micas che ardan sin la pel. Tschertas

acazias sa servan da las furmias perproteger la feglia. Las furmias attatganmintga animal ch’emprova da magliarquella. Sco recumpensa dat l’acazia alas furmias nutriment – ses magugldultsch – e suttetg en las spinas. L’aca-zia corn-taur producescha pitschnascullas da protein e grass al piz da min-tga fegliet, uschia che las furmias pro-tegian l’entir fegl. Ils dus fegls a pèr dal’artischocca chardun furman in pit-schen cup a la basa. Quels s’emplene-schan cun aua da plievgia e protegianla planta dals inimis che raivan si permagliar la feglia frestga. Cur ch’els ve-san l’aua van els enavos u crodan enl’aua e najan.

I dat era plantas che maglian insectsed auters animalets. Questas plantaspon esser activas e sa mover per tschif-far la preda, sco la dionea tschiffamus-tgas, u ellas èn passivas e tschiffan lurpreda cun traplas che tatgan u che cun-tegnan in liquid.

Ils fegls da la dionea tschiffamus-tgas sumeglian duas clappas colliadascun in cost central che fa da scharnier.En il mument che l’insect sa tschentasin la planta, sa serran las clappas im-mediat e la preda è en la trapla. Ils sin-guls pails lungs sin la surfatscha han inmecanissem da palpar raffinà: sche moin unic pail vegn tutgà, per exempeld’in gut da plievgia, restan las clappasavertas. Cur ch’ina planta carnivora ha

tschiffà in insect, vegn el digerì dals li-quids digestivs che la planta produce-scha. Paucs dis pli tard vanza mo pli ilcuirass da chitin da l’insect; la part lo-ma e nutritiva è vegnida consumada.Sco tut las plantas verdas san però erlas carnivoras producir lur nutrimentcun agid da la fotosintesa. Per blerasèn ils insects mo in nutriment supple-mentar.

Viver sut cundiziuns particularasPlantas parasitaras vivan per grondapart en il zuppà ed èn maliziusas. Em-pè da producir lur nutriment cun agidda l’energia solara, han ellas sviluppàmetodas d’engular quel da plantasospitantas. Cun agid da lur ragischsspezialas che tschitschan, sa tatgan el-las vi dals roms u vi da las ragischs dalas plantas ospitantas, penetreschan enils canals da provediment ed absorbe-schan uschia il zutger ed ils mineralsch’ellas dovran per viver. Ma na tut lasplantas che vivan sin autras èn parasi-taras. Ils uschenumnads epifits retiranl’aua ch’els dovran or da l’aria u maga-sineschan l’aua da plievgia. En regiunsfraidas èn ils epifits per regla plantinassimplas sco algas, litgens u mistgels.En regiuns sper l’equator èn ils epifitsbler pli gronds. Bleras orchideas tropi-calas vivan sin la tschima d’autrasplantas. Grazia a questa moda da cre-scher sin plantas pli grondas pon ilsepifits survegnir glisch avunda per sur-viver, per exempel en ils guauds tropi-cals.

Las emprimas plantas èn sa svilup-padas en l’aua. Anc adina datti en l’auain’enorma quantitad da plantinas fitgpitschnas, che n’è quasi betg sa mida-

da en il decurs da l’evoluziun. Autra èl’istorgia da las plantas da l’aua che flu-reschan: ellas èn turnadas en l’auasuenter che lur antenats l’avevan ban-dunada. Tar quella spezia da plantastutgan il ranunchel da channa u lasninfas.

Las regiuns fitg sitgas èn il dachasada las succulentas. Quellas plantas hansviluppà metodas per absorbar uschèbler’aua sco pussaivel ed avair reservasen temps da setgira. Bleras dad ellashan ragischs fitg lungas che creschangist sut la surfatscha da terra per pu-dair tschitschar uschè bler’aua sco pus-saivel cur ch’i plova. I dat trais gron-das gruppas da succulentas: quellasche conservan l’aua en il cost gross (scoils cactus), en la feglia pulpusa u en laragisch. En las zonas da muntogna edals pols èn las plantas generalmainpitschnas e cumpactas e creschansavens en furma da plimatsch spess.Quai las protegia dal fraid e dals vents.

Cuverta dal cudesch «Flurs» (2003).

La preschentaziun:David Burnie. Flurs. (Collecziun«Egls averts», tom 5). Cuira 2003.

Dapli infurmaziuns:chatta.ch/?hiid=369www.chattà.ch

La trapla da l’artischocca chardun. La dionea tschiffamustgas ha tschiffà ina libella.

Reproducziun vegetativa da la fraja.

Il vent, insects e mintgatant er in mammal – sco la mieur dal mel – procuran per l’impollinaziun da las plantas.

LA QUOTIDIANA GIEVGIA, ILS 6 DA ZERCLADUR 2013 7

Felix Calonder –il sulet cusseglier federal rumantsch

■ (rtr) La lingua rumantscha ha adinapuspè gì ses plaz en il cussegl federal.Cussegliera federala Eveline Widmer-Schlumpf ha per part ragischs ruman-tschas. Ella chapescha rumantsch e dis-curra er adina puspè in pau rumantsch,ed era ses bab Leon Schlumpf ha fatgquai. Ed i ha schizunt dà ina giada incusseglier federal cumplainamain ru-mantsch. Felix Calonder ch’ha vivì dal1863 enfin il 1952 e ch’è stà en uffizidal 1913 fin il 1920.

In fervent RumantschFelix Calonder è naschì a Scuol e creschìsi aTrin ed ha cultivà e punctuà ses esserrumantsch durant l’entira vita e carrierapolitica, declera l’istoricher Adolf Col-lenberg. Calonder haja investì ses presti-ge e sia paisa per blers projects a favurdal rumantsch. Quai era durant ses setonns en il cussegl federal, per exempel il1919, cura ch’el haja procurà per danersda la confederaziun a favur da la funda-ziun da la Lia Rumantscha ch’el hajacusseglià durant trais decennis. La gron-da part da las lavurs en favur dal ru-mantsch haja Calonder dentant fatg da-vos las culissas, per exempel en connexcun la renconuschientscha dal ru-mantsch sco lingua naziunala 1938.

Politicher da traffic e president dala Partida liberala dal Grischun

Felix Calonder è stà passa 20 onns de-putà en il cussegl grond e 14 onns cus-seglier dals chantuns. En omaduaschombras parlamentaras è el s’enga-schà per la politica da traffic, surtut pernovas lingias da viafier. Spezialmain acor steva a Felix Calonder il project perina viafier dal Spleia. Quella ha bainfatg naufragi, persuenter èsi reussì ad elda mobilisar ils milliuns federals perbajegiar or la rait da la Viafier retica.

Durant quest temp e fin enturn1920 era la Partida liberala grischunala partida dominanta en il chantun,quai era grazia a Felix Calonder che hapresidià la partida durant blers onns ech’aveva dà in’organisaziun moderna ala partida l’onn 1891.

Cusseglier federal cun meritsche restan fin oz

Sco cusseglier federal ha Felix Calon-der promovì il Parc Naziunal Svizzerch’è vegnì avert il 1914, pia prest avant100 onns. Er il concept da la neutrali-tad che la Svizra ha anc oz va enavossin il cusseglier federal Felix Calonder.I sa tracta da la «neutralitad differen-ziada» che lubescha a la Svizra da su-

stegnair sancziuns economicas sin ilplaun internaziunal. La neutralitaddifferenziada è vegnida elavurada perche la Svizra possia entrar en la Lia dalspievels, in’organisaziun precursura dalas Naziuns Unidas. Che vers 80% dalsSvizzers hajan ditg il 1919 gea a la pro-posta da far part da la Lia dals pievelssaja stà in grond success per Felix Ca-londer, manegia l’istoricher AdolfCollenberg.

Persuenter ha i dà ina gronda di-schillusiun l’onn suenter, cura che l’en-gaschi da Felix Calonder per il giavischdal Vorarlberg da daventar part da laSvizra n’è betg vegnì sustegnì da ses col-legas en il cussegl federal. Tenor AdolfCollenberg saja quai stà in motiv prin-cipal per la demissiun da Felix Calon-der sco cusseglier federal l’onn 1920.

Carriera tar laLia dals pievels

La fin da la carriera politica en Svizra èdentant stada il cumenzament d’inacarriera internaziunala en differentasfuncziuns tar la Lia dals pievels. Uschiaha Felix Calonder vivì 15 onns en Polo-gna per survegliar ina cunvegna tranterla Germania e la Pologna davart la Si-lesia, per tudestg Schlesien.

2 MESEMNA, ILS 8 DA SCHANER 2003 LQ-GRISCHUN

L’Europa medievalaIn sguard talian sin diesch seculs

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ

■ Millennis da traffic tranter Italia eGermania han bullà la cultura ruman-tscha. L’istorgia en quatter toms publi-tgada l’onn 2000 per talian e tudestg dala Societad per la perscrutaziun da lacultura grischuna ans infurmescha da-vart ils impuls retschavids en Rezia da-pi la conquista romana. Ma co statticun ils pajais da provegnientscha da lez-zas influenzas? Davart lur passà ans rivacunzunt scleriment da la Bassa, be dararda l’Italia, malgrà ils impuls multifars chequest pajais ha dà a la cultura ruman-tscha. Igl è gist cumparì in manual taliand’istorgia medievala (1) cun 300 paginas,28 chartinas istoricas, in register da per-sunas ed in da toponims. Mintgin dalstrenta chapitels cuntegn ina bibliografiache pussibilitescha da sa profundar. Iltom «vul correspunder a las pretensiunsnovas da la didactica universitara, (…)dentant era cuntanscher in public pli vastche giavischia d’enconuscher ils resultatsils pli moderns da l’istoriografia ed ilsmaletgs novs dal temp medieval ch’ellaha creà» (p. 2). L’autur, Massimo Mon-tanari (Universitad da Bologna), tractavaira bain il svilup da la Baselgia catolicadal quart al quattordeschavel secul ed ilpassà da l’Italia, la Frantscha, l’Engalterrae la Peninsla iberica, plinavant era la na-schientscha ed il svilup da l’imperi enfina Carl IV (1316–1378). Da l’autra vartston ins crititgar mancanzas da lezza ovrataliana areguard l’autra riva dal Maradriatic.

Ils ideals dals muntgsGia il segund chapitel distingua clera-main «las duas vias da cristianisaziun»(p. 11), pia «l’ecclesiastica, enturn basel-gias urbanas dominadas da l’aristocraziaed in’ierarchia sacerdotala cun structu-ras rigurusas, (…) e l’individuala, quelladals muntgs, (…) apostels principals dalas populaziuns ruralas che vivevanlunsch davent da las citads» (pp. 11–12). Il chapitel 16, entitulà «Il mo-nachissem nov e la refurma da la basel-gia (10avel–13avel tschientaner)», rap-porta da muviments ch’ins enconuschauschiglio pauc: «En l’Italia dal 10avel ed11avel secul (…) èn naschidas claustraspitschnas che refusavan la transfurma-ziun da bleras abazias benedictinas encenters da pussanza e levan reanimar ilsideals dals emprims muntgs (…). Ro-muald da Ravenna per exempel (…) hafundà en l’Italia centrala varsaquants

eremitadis che garantivan amplamainisolaziun ed ascesa individuala (…).Lezza furma da monachissem ha saderasada en Frantscha vers la fin da l’en-dischavel secul, sco reacziun encunter ilgrond luxus che distingueva [l’abaziada] Cluny. Sper Grenoble [lezza giadaen l’imperi, G. S.-C.] è naschida laChartusa gronda; ils chartusians dedi-tgavan ina gronda part dal di ad urar so-litaris en lur cellas» (p. 136).

Cumbatter ils musulmansEn quel temp ha papa Gregor VII (Ilde-brando di Soana OSB, 1020–1085)stgaffì «in model da baselgia ‘monarchi-ca’ ed ierarchica che viva cun varsaquan-tas midadas enfin ad oz. Era l’organisa-ziun actuala dal clerus catolic, basadasin il celibat ed ina separaziun cleratranter laics e spirituals areguard lur mo-da da viver, deriva dal temp da lez papa,sco era la ruptura cun la cristianadadorientala» (p. 141). Il chapitel 19 portail titel significativ: «La naschientscha dala chavallaria e l’invenziun da lascruschadas (11avel–13avel tschienta-ner)» (p. 164). Ils pelegrinadis a S. Gia-chen da Compostela «en l’intschess dal’uscheditga ‘reconquista’, (…) promo-vids dals muntgs da Cluny, (…) mana-van millis cristians gist nua ch’ins fa-scheva ina guerra d’expansiun encunterils musulmans. Papa Alexi II ha sustegnìdirectamain la ‘reconquista’ (…) de-clerond perdunads ils putgads da quelsche cumbattevan ils musulmans» (pp.168–169). Per il 13avel tschientanermenziuna Montanari la «cruschada»proclamada 1208 encunter ils eretics dala Frantscha dal sid e «che ha chaschunàin mazzament da la populaziun» (p.230), sco era quellas encunter ils pievelspajauns che vivevan tranter il Golf daFinlanda e la sbuccada da l’Oder. Il cha-pitel 25 («Papat universal e Stadi da labaselgia, 12avel–14avel secul», p. 219)rapporta da normas stipuladas en la se-gunda mesadad dal 13avel secul are-guard l’elecziun dal papa entras ils cardi-nals e la nominaziun dals uvestgs entrasil papa, dumondas anc adina actualas.

Da Sicilia a VanieschaPliras paginas davart il temp medievalen l’Italia dattan occasiun da savair da-pli. Tgi che ha visità Ravenna sa ch’ilnum da Romagna deriva da l’Imperi ro-man d’orient (Constantinopel). Pli du-rabla, enfin a l’endischavel secul, è stadadentant sia dominaziun en Puglia e

Calabria; donn ch’il manual na re-sguarda betg l’architectura e na di per-quai nagut da las baselgias bizantinas enquestas regiuns. Domaduas, ma cun-zunt era la Sicilia èn stadas occupadas enil novavel tschientaner da musulmansvegnids da Tunesia e che han er invadì esblundergià ritgas abazias talianas eschizunt Roma. Prinzis cristians da Pu-glia han clamà chavaliers da Normandiache han lura conquistà la Sicilia ed inagronda part da l’Italia dal sid. 1130 è lurduca Roger (1095–1154) vegnì encu-runà retg da Sicilia. Ses biadi Fadri(1194–1250), «ina da las persunalitadsprincipalas da l’entir passà da l’Occi-dent» (p. 203), il Federico da noss Gio-vanni Netzer, è vegnì encurunà retg daSicilia 1208, da Germania 1212 ed im-peratur 1220. Lezza insla è pia vegnidain element essenzial da la politica euro-peica; dapi 1409 è’la restada unida cunils stadis catalans. Pli novas per il publicda l’Europa mesauna èn las paginas da-vart il creschament territorial da Firen-za, Milaun e Vaniescha, confermà 1454dal patg da Lodi. Impurtant per la Reziaera che Vaniescha tegneva Bergamo,Brescia, il Veneto e Friul.

Da Londra a GranadaMontanari punctuescha bain las etappasdal svilup instituziunal en l’Engalterra.La Magna Charta (1215) «ha renco-nuschì ils privilegis da citads e baselgiase da la noblezza» (p. 147). Lez docu-ment «ha dà ina funcziun relevanta a laradunanza da delegads da la noblezza edal clerus; ses parairi è vegnì decleràliant areguard l’introducziun da tagliasnovas. Dentant han ins entschat pir en iltemp d’Eduard I (retg 1272–1307) aconvocar il parlament en moda pli umain regulara (…). Enamez il 14aveltschientaner ha sa fatga valair sia parti-ziun en Chombra dals signurs e Chom-bra bassa. Ils commembers da l’empri-ma represchentavan las stirpas noblas laspli veglias, quels da l’autra chombra(…) la noblezza mesauna e bassa sco erauters notabels, elegids da contadis e ci-tads» (p. 261). Il manual resumescha lu-ra las ostilitads dal 15avel secul tranterl’Engalterra e Frantscha e lur vieutamaidudida «pervi d’ina giuvna pura daLorena, Jeanne d’Arc, animada d’ina re-ligiusadad profetica (…). Ella ha sa mes-sa a la testa da truppas ed ha pudì de-bloccar la citad d’Orléans, instradondina reconquista entras victorias relevan-tas (…). La schuldada dal duca da

Burgogna, allià cun l’Engalterra, hadentant piglià Jeanne e l’ha consegnadaals Englais che l’han fatga sentenziard’ina dretgira ecclesiastica sco stria.1431 è’la morta sin in stgandler, ma ilsvilup da la guerra era oramai decidì» (p.263). Montanari descriva la Peninslaiberica a la fin dal tschientaner en modabunamain exemplara: «1469 ha Isabella,ertavla dal tron castiglian, maridà Ferdi-nand, ertavel da l’Aragón [pia era da Ca-talugna, Mallorca, Sardegna, Sicilia eValència, G. S.-C.]. Domaduas curunaseran unidas persunalmain, ma anc adinacun atgnas instituziuns. Ins ha pia em-pruvà da duvrar la religiun sco chit, rin-furzond il spiert da cruschada encunterils ‘inimis da la cristianadad’. Perquaihan ils ‘monarchs catolics’ sustegnì ilcumbat encunter l’eresia, la persecuziundals gidieus (bandischads 1492) e la re-animaziun da la ‘reconquista’ cun la fin,era 1492, dal reginam da Grenada, da-vos pajais musulman en la peninsla»(pp. 266–267).

Il Mar adriatic unescha oz puspè

Il manual è vegnì stampà a Bari, chapi-tala da Puglia, nua ch’ils frars Laterzahan fundà 1901 la chasa editura chel’ha publitgà. Bari è situà a 200 km enlingia directa da Dubrovnik (Croazia).La distanza tranter la riva pugliaisa equella da l’Albania è da be 72 km tar laStretga d’Òtranto che serra il Maradriatic; quest è lung 700 km tranterlezza stretga e Vaniescha. Cun la vieutabalcanica dals onns novanta èn ilscontacts vegnids pli intensivs: «En bar-tgas d’aria cun in motor ferm main’insda notg migrants clandestins che vulanstar en l’Uniun europeica (…). Lezzastretga, sco quella da Gibraltar, para inobstachel sin la via vers l’Europa. Ils Ta-lians en las citads maritimas da Puglia ela regiun d’Ancona han la fermaschientscha da viver sin il cunfin (…).Il traffic pertutga daditg era cigarettasda cuntrabanda, ussa schizunt drogas,uffants e prostituidas» (2). Milliunsumans tranter Òtranto ed Ancona sen-tan mintga di il cunfin.

Il passà da Serbia e CroaziaPercorsch’ins insumma lezza realitad al’Universitad da Bologna, quella daMontanari e d’auters dus medievists chel’han gidà ad elavurar il manual? Enquest datti in’omissiun ed in sbagl davartla riva slava ed albanaisa dal Mar adria-

tic. Montanari: «Las conquistas dalsTircs han fatg fin cun il reginam da Ser-bia» (p. 265). Segir, ma co èn ins vegnìadaquella? L’autur na menziuna tuttinabetg l’imperi serb da retg SteivanDuschan († 1355) che cumpigliava eral’Albania, il Cosovo, la Grezia dal nord-vest, Macedonia e Montenegro, pia cunina lunga fatschada adriatica. Steivan hasa fatg encurunar «zar» 1346 en Mace-donia, ma ses imperi è vegnì partì suen-ter 1355. Uschia ha sultan Bayazit Yildi-rim (ca. 1347–1403) cun vasals grecs,serbs e bulgars battì ils 15 da zercladur1389 ina coaliziun manada dal prinziserb Lazar Hrebeljanovic. Ses uscheditgmartiri en lezza battaglia da Cosovo èvegnì dechantà en epopeas serbas senzafin che raquintan t. a. «l’entrada da l’ar-mada ortodoxa en il sontg parvis. Dapilura sa numnan ils Serbs ‘pievel celestial’.Lezza visiun cristiana declera co ch’inpievel ha pudì crear cun ina disfatga inmitus uschè enragischà en l’olma collec-tiva (…). Ils 15 da zercladur è dapi luracommemoraziun naziunala serba (…).Las balladas da Cosovo èn vegnidas inepos naziunal che giustifitgescha la pre-tensiun d’ina Serbia gronda» (3). Lez na-ziunalissem, vegnì ord chadaina en ilsonns novanta ed anc adina privlus, ponins chapir be sch’ins enconuscha il mitusserb da Cosovo. Il sbagl da Montanari,probablamain l’unic en l’entir manual,pertutga la Croazia, pajais adriatic li-mitrof da Serbia. La chartina «L’Italiasuenter il patg da Lodi 1454» (p. 255)porta l’inscripziun: «Domini da Habs-burg» sin in spazi che correspunda pli umain a la Croazia e Bosnia-Ercegovinad’oz. Lez intschess, cun in lung toc speril Mar adriatic, fascheva dentant quellagiada part da l’Ungaria, dominada da Já-nos Hunyadi, guvernatur da Transilva-nia, enfin a sia mort 1456 e lura da sesfigl Mátyás (ca. 1443–1490), retg Mat-tias dapi 1456, numnà «corvinus» pervidal corv en sia vopna. Mattias ha t. a. gi-dà 1481 il figl dal retg da Napoli a stga-tschar ils Tircs d’Otranto. Ils Talians ves-san pelvaira plis motivs d’enconuscher ilpassà da la riva slava ed albanaisa da lezmar e sia retroterra.

1) Massimo Montanari, Storia medievala. Roma e Bari (Laterza, ISBN 88-420-6540-4)2002.

2) Michel Sivignon en: Pierre Cabanes (ed.),Histoire de l’Adriatique. Paris (Seuil, ISBN2.02.028235.6) 2001, p. 577.

3) Michael W. Weithmann, Balkan-Chronik.Graz (Styria, ISBN 3-222-12327-6) 1995, pp. 123–125.

2 VENDERDI, ILS 26 DA FANADUR 2013 LA QUOTIDIANA

Tiba – in maturandexperimentescha e cumpona

Lavur da matura davart la tibaDA CLAUDIA CADRUVI / ANR

■Matthias Meier ha dapi questa stadsiamatura en satg. Sco lavur damaturaha el tschernì la tiba. Empè da mo ret-schertgar e resumar quai che autershan scrit ha el vulì far sez ina tiba ecumponer tocs. Pertge deditgescha ingimnasiast dadUznach sia lavur damatu-ra a la tiba? La resposta dat el en la prefa-ziun. Matthias è creschì si en ina famigliamusicala ed ha gia d’uffant sunà plirs in-struments. En la scola chantunala è el tra-sora sa fatschentà cun teorias. Perquai hael nizegià la chaschun per finalmain stgaf-fir ina giada insatge cun ils mauns e perduvrar sia creativitad. Il titel da sia lavur è«Tiba – Das Hirtenhorn aus der Sursel-va».

Il svilup da la tiba sursilvanaLa tiba sumeglia strusch l’«Alphorn». Ellaè dus meters pli curta ed il sulet commu-nabel è ch’ins suna omadus instrumentsordaviert, scriva Meier. Fin il 19aveltschientaner faschevan ils vaschlers las ti-bas anc cun lain-pign u cun bists da suvi.Lura han ins cumenzà a far brentas e sa-dellas da sturs ed ha remartgà ch’ins po erafabritgar tibas cun metal – tibas bler plilevas che quellas da lain.

Dad ina vart era la tiba in bel passa-temp per pasters e signuns.Da l’autra vartserviva ella a sias uras per dar signal. Laditga da Gion Paul da Flem lascha perexempel supponer ch’i deva melodias cunmuntadas specificas. Las melodias n’èn ozdentant betg enconuschentas.

En il lavuratori ad AndeerL’instrument è stà derasà en Surselva,Lumnezia, Stussavgia, Tumleastga e ValSchons, quai ha mussà l’exposiziun da-vart las tibas en il Museum regiunal Sur-selva avant dus onns. Matthias descrivaera las tibadas – l’idea da communitgarcun tibas dad in culm a l’auter sur gron-das distanzas – ch’il museum aveva ini-zià.

Per fabritgar ina tiba ha il gimnasiaststuì sa render ad Andeer. En il lavuratoridaMarcel Bass ha el dastgà far, sa chape-scha cun entruidament ed agid dal sta-gner, sia atgna tiba. Bass è il sulet stagnerche fa anc reguladamain quest instru-ment e ch’enconuscha ils rampins dastriunar il miaivel tun lom en il sturs ra-dund.

Scopertas durant cumponerAuters instruments da sturs han ventilsuschia ch’ins po sunar tuts tuns da la scala.Cun la tiba rabitschan ins oramo tuns na-tirals: paucs bass e dapli auts.

L’emprim n’haMatthias betg fatg lun-

gas e simplamain empruvà da sunar sin siatiba fin ch’el ha gì ina melodia. Quella hael scrit en ses program da cumposiziun.Ma cun gliez n’è el betg sa cuntentà. Lamelodia principala da la tiba ha el accum-pagnà cun il clairon e suenter vuleva el agi-untar in accumpagnament cun corn.Gliez era grev. Per vegnir a frida ha el duv-rà cussegl d’in musicher.

Meinrad Küchler da Nossadunnaunha explitgà tge furmas da cumposiziunsch’èn insumma pussaivlas per la tiba, datge parts ch’in toc da musica consista eco ch’ins tschenta ils triaccords. In ulte-riur cussegl: variar e sunar pli dad aut epli da bass las vuschs. Gliez chaschunatensiun. Cun questa savida è Meier samess al clavazin ed ha creà sias cumposi-ziuns per tiba, clairon e corn.

La surpraisa en il studioLa finala èsi stà uras da registrar ils tocs. Ilgimnasiast è sa rendì en il studio ed ha sezsunà tuts trais instruments.

Avant che cumponer aveva Meier me-

sirà ils tuns natirals da la tiba. Il tschintg-avel tun che stuess en sasez esser in «h» erasin sia tiba pli datiers d’in «b». Sin gliez erael sa basà cun arranschar ils tocs, ma questtun da la tiba na s’accordava betg cuntschels dus instruments.

En il studio ha Matthias perquai stuìimprovisar e modifitgar ils tocs. «Fanfare»ha el sunà senza «b». In autra difficultadda registrar: Ins dovra in zichel pli ditg dadumagnar ils tuns or da la tiba.Da tegnairil ritem cun tschels instruments è perquaistrusch pussaivel. Cun intgins rampinstecnics han ins curregì quai uschia ch’ilstrais vials da tuns harmoneschan uss pri-ma.

Ils quatter tocs sin il dc exclusiv daMatthias sa numnan «marsch», «alle-gher», «maestoso», «fanfare» e reveleschanina giada ina tempra alpina, lura ina at-mosfera pompusa ed in’autra giada man-gian ins d’udirmusica dal tempmedieval.La tiba, uschiglio adina in instrument-so-list, s’accorda fitg bain cun il clairon ed ilcorn.

Avant che buglir ensemen la tocca èsi da metter si grass. En tut dovra Marcel Bass quatter uras per ina tiba. FOTOS M. MEIER

La tocca è pronta.

Uss èsi da metter ensemen la tocca.

Il sturs fiss taglià.

La maschina serra il fildarom en l’ur.

Il conus dovra pazienza ed inschign. En l’ur vegn enzuglià in fildarom per enfirmir il tocoradim.

Il sturs vegn buglì cun zin. I duai dar ina bella empunadira.

MarcelBass storscha il sturs l’emprimcunmaschina.Maper propi cuntanscher la dretgafurma sto el suenter anc volver e far radund a maun.