1

Maliyyə böhranları:“yaradıcı məhvetmə”

və yeni yüksəliş dalğası

(Müəllif: Bəhruz Əhmədov, ABA-nın eksperti)

***

İqtisad tarixçilərinə məlum olan ilk maliyyə böhranı faktı 1340-cı ildə

İngiltərədə baş verən suveren borc böhranı hesab edilir. XIV-XVIII əsrlər

arasında həmin dövr üçün dünyanın ən inkişaf etmiş regionu olan Avropada –

İngiltərə, Fransa, Avstriya, Almaniya, Portuqaliya və İspaniyada – 20 belə

xarici borc böhranı qeydə alınmışdı. Fransa həmin dövrün böhran

“rekord”çusu idi – təkcə XVII-XVIII əsrlərdə bu ölkədə 8 xarici borc böhranı

baş vermişdi. İkinci yerdə 6 böhranla İspaniya, üçüncü yerdə isə 3 böhran

epizodu ilə İngiltərə gəlirdi. XIX əsrdən günümüzə qədər Avropa, Asiya, Latın

Amerikası və Afrika ölkələrində 200-dən artıq belə suveren borc böhranı faktı

qeydə alınmışdır. Buna maliyyə böhranının digər formalarını - bank və valyuta

böhranlarını da əlavə etdikdə, xüsusilə son bir neçə yüzillikdə sözügedən

böhranların sistemin ayrılmaz hissəsi olduğu aşkar şəkildə görünür.

***

Maliyyə böhranları haqqında

İqtisadçılar maliyyə böhranlarının üç əsas növünü fərqləndirirlər: valyuta

böhranı (buna pul böhranı da deyirlər), borc böhranı və sistematik bank böhranı.

Bəzən bu siyahıya dördüncü də əlavə olunur – “qəfil dayanma” (sudden stop)

effekti.

Valyuta böhranı – iqtisadiyyatda xarici valyutaya tələbin kəskin artması

nəticəsində yaranan stress vəziyyəti kimi izah edilir. Əlbəttə, hər tələb artımı

böhran anlamına gəlmir. Xarici valyutaya “axın” baş verdiyi halda, o zaman

2

valyuta böhranı diaqnozu qoyulur ki, aşağıdakı əlamətlərdən biri və ya bir neçəsi

eyni anda müşahidə edilsin:

- yerli valyutanın kəskin ucuzlaşdırılması (devalvasiyası) və ya ucuzlaşması;

- məzənnə stabilliyini təmin etmək üçün səlahiyyətli qurum tərəfindən

böyük həcmdə beynəlxalq rezervlərin xərclənməsi;

- faiz dərəcələrinin kəskin artımı (diaqnoz üçün tək kifayət deyil, əvvəlki iki

əlamətdən ən azı biri ilə birgə olarsa);

- ölkədən kapital çıxarılmasına məhdudiyyətlərin qoyulması və ya

sərtləşdirilməsi (diaqnoz üçün tək kifayət deyil, ilk iki əlamətdən ən azı

biri ilə birgə olarsa).

Borc böhranı - ölkənin öz xarici və ya daxili borclarını ödəmək iqtidarında

olmadığı (və ya ödəmək istəmədiyi) vəziyyəti ifadə edir. Uyğun olaraq, birinci

hal xarici borc böhranı, ikincisi isə daxili borc böhranı adlanır. Xarici borc

böhranı həm dövlət borcu, həm də özəl sektor borclarının ödənməməsi ilə bağlı

ola bilər. Daxili borc böhranı isə, əsasən dövlətin öz daxili fiskal öhdəliklərini

yerinə yetirə bilməməsi və ya açıq-aşkar ödəməməsi, borcunu azaltmaq üçün

inflyasiya və ya yerli valyutanın ucuzlaşdırılması, həmçinin maliyyə

repressiyasının digər formalarından istifadə etməsi kimi izah olunur.

Sistematik bank böhranı – “bank təşvişi” (banklardan depozitləri çəkmək

məqsədilə ani müştəri axınları), sistem əhəmiyyətli itkilər və bank

likvidasiyaları, eyni zamanda “xilas paketləri” kimi proseslərlə müşaiyət olunan

stress vəziyyətidir. Bir çox hallarda, maliyyə böhranının bu növü aşağıdakı

tədbirlərlə müşaiyət olunur:

- geniş likvidlik dəstəyi (qeyri-rezidentlərin depozitləri və onlar qarşısındakı

öhdəliklərin 5%-i və daha artıq həcmdə);

- bankların restrukturizasiya xərcləri (ən azı ÜDM-in 3%-i həcmində);

- əhəmiyyətli ölçüdə bank milliləşdirmələri;

3

- əhəmiyyətli ölçüdə zəmanətlərin tətbiqi;

- əhəmiyyətli ölçüdə aktivlərin satın alınması (ən azı ÜDM-in 5%-i

həcmində);

- depozitlərin dondurulması və bank tətilləri (bankların fəaliyyətinin

müvəqqəti olaraq dayandırılması).

“Qəfil dayanma” effektinə gəlincə, burada söhbət ölkəyə xaricdən kapital

axınının qəfil dayanması və bunun iqtisadiyyata – həm maliyyə bazarlarına, həm

də birbaşa real sektora – neqativ təsirlərindən gedir. “Qəfil dayanma”nın ilk

neqativ təsiri valyuta bazarında hiss olunur ki, bu təsirlər valyuta böhranı

əlamətləri ilə üst-üstə düşür. Bu səbəbdən bir çox iqtisadçılar ölkəyə xarici

kapital girişlərinin dayanmasının yaratdığı effekti ayrıca böhran növü kimi yox,

valyuta böhranının bir forması kimi qeyd edirlər. Ancaq “qəfil dayanma”, digər

səbəblərdən ortaya çıxan valyuta böhranlarından fərqli olaraq real sektora daha

tez təsir edə bilir.

Həmçinin, nəzəri olaraq, “qəfil dayanma”nın maliyyə və real sektorlarına

təsiri ölkəyə gələn xarici investisiyaların hansı hissəsinin maliyyə vəsaiti, hansı

hissəsinin avandlıq şəklində olmasından birbaşa asılıdır. Əgər vəsaitlər ölkəyə,

əsasən avadanlıq şəklində gətirilirsə, “dayanma” ilk növbədə real sektorda

buraxılışın həcminin azalması ilə müşaiyət olunacaq, yox əgər pul şəklində

gətirilirsə, təbii ki, bunun təsiri ilk növbədə valyuta bazarında hiss olunacaq.

Təcrübədə “qəfil dayanma”, əsasən valyuta böhranı kimi təzahür etdiyindən

(məsələn, 1994-cü ildəki Meksika peso böhranı – digər adı ilə “tekila böhranı”)

buradakı təhlillərdə ayrıca böhran tipi kimi nəzərdən keçirilməmişdir.

Maliyyə institutları və bazarları bir-biri ilə sıx bağlı olduğundan bir çox

hallarda maliyyə böhranının iki, bəzənsə hətta üç növü də eyni anda müşahidə

olunur. Məsələn, valyuta böhranı bank sektorunun balansına mənfi təsir etməklə

valyuta-bank, dövlət borcunu (əsasən xarici borcu) kəskin şəkildə artırmaqla

valyuta-borc böhranlarına və ya bank sektorunun balansına və dövlət borcunun

4

dayanıqlılığına eyni vaxtda təsir etməklə valyuta-bank-borc böhranına səbəb ola

bilir. Bu tip böhranları, uyğun olaraq, əkiz və üçüz böhranlar adlandırırlar.

Maliyyə liberallaşması, inteqrasiya və böhranlar

Son bir neçə onillikdə baş verən maliyyə böhranlarının səbəbləri haqqında

çox müxtəlif fikir və mülahizələr var. Onların arasında ən geniş yayılanlardan

biri vaxtından əvvəl - lazımi institutlar formaşdırılmadan gerçəkləşdirilən

maliyyə liberallaşdırmasıdır. Bu amil, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr

üçün keçərlidir. Sürətli maliyyə liberallaşdırması son bir neçə onilliyin ən güclü

maliyyə sarsıntılarından olan Cənub-şərqi Asiya (1997-98-ci illər) böhranının

ortaya çıxmasının əsas səbəblərindən biri olmuşdur.1 Bundan əlavə maliyyə

arxitekturasındakı zəifliklər, kapital və maliyyə axınlarında kəskin

dalğalanmalar, sabit məzənnə rejiminin tətbiqi, tənzimləmə və nəzarət

sahəsindəki problemlər, qlobal əmtəə və maliyyə bazarlarının konyunkturası,

texnoloji inkişaf kimi amillər də müasir dövrdə maliyyə böhranlarının başlıca

səbəbləri arasında göstərilir.

Xüsusilə, ötən əsrin 70-80-ci illərindən başlayan, 90-cı illərdə daha geniş

vüsət alan qloballaşma, o cümlədən maliyyə bazarlarının (həmçinin digər

bazarların) inteqrasiyası və dərinləşməsi, eyni zamanda liberallaşdırılması bir

tərəfdən ölkələr üçün yeni inkişaf imkanları açmaqla bərabər, digər tərəfdən bir

ölkədə və ya regionda baş verən böhranın digər ölkələrə, regionlara, bəzənsə

bütövlükdə dünya iqtisadiyyatına yayılmasına şərait yaratmışdır. 2007-ci ildə

ABŞ-ın törəmə ipoteka qiymətli kağızları bazarında başlayan, 2008-ci ildə isə

ölkənin dördüncü ən iri investisiya bankı olan “Lehman Brothers”in iflası ilə

artıq dünya maliyyə böhranına çevrilən sonuncu qlobal böhran bunun ən bariz

nümunəsidir.

1 Bu barədə daha ətraflı: Joseph E. Stiglitz “Globalization and Its Discontents” W.W.Norton & Company 2002.

pp.89-132.

5

Dünya iqtisadiyyatında – müxtəlif ölkələr, ölkə qrupları və regionlar, eləcə

də qlobal səviyyədə - XX əsrin 70-ci illərindən keçən dörd dekadada 350-ə

yaxın maliyyə böhranı faktı qeydə alınmışdır. Maliyyə böhranları arasında rast

gəlinmə tezliyinə görə ilk yeri valyuta böhranı tutur. 1970-2011-ci illər ərzində

218 valyuta böhranı epizodu müşahidə olunmuşdur ki, bunlardan 153-ü xalis

valyuta böhranı, 57-si əkiz (28-i bank-valyuta, 29-u borc-valyuta böhranı), 8-i

isə üçüz böhranlardır. İkinci yerdə bank böhranları dayanır: qeyd olunan dövrdə

müşahidə olunan 146 bank böhranı epizodundan 99-u xalis bank böhranı, 39-u

əkiz (11-i bank-borc, 28-i bank-valyuta böhranı), 8-i üçüz böhranlar olmuşdur.

Borc böhranları maliyyə böhranının digər növləri ilə müqayisədə nisbətən

daha az rast gəlinəndir. Təhlil olunan dövrdə 66 borc böhranı qeydə alınmışdır

ki, onlardan 18-i xalis, 40-ı əkiz (11-i bank-borc, 29-u valyuta-borc böhranı), 8-i

isə üçüz böhranlar olmuşdur.

Diaqram 1. Maliyyə böhranları: bank, borc, valyuta, əkiz və üçüz böhranlar

(1970-2011-ci illərdə müşahidə edilmiş 346 maliyyə böhranı epizodu)

Mənbə: Luc Laeven and Fabián Valencia “Systemic Banking Crisis Database: An Update”, International

Monetary Fund WP /12/163. 2012. P.12.

99

18

153

11

28

29

8

Bank böhranı

Borc böhranı

Valyuta böhranı

Əkiz (bank-borc) böhran

Əkiz (bank-valyuta)

böhran

Əkiz (borc-valyuta) böhran

Üçüz (bank-borc-valyuta)

böhran

6

Qeyd olunan dövrdə baş verən bank böhranları, xüsusilə ciddi iqtisadi

nəticələrlə yadda qalmışdır. 1970-2011-ci illərdə müşahidə edilən bank

böhranlarının baş verdiyi bütün ölkələrdə cəmi böhran itkiləri ÜDM-in 23%-

qədər olmuşdur. Bu böhranlar daha çox inkişaf etmiş ölkələrin (İEÖ)

iqtisadiyyatlarına zərər vurmuş, adıçəkilən qrup ölkələrin böhran itkiləri ÜDM-

in 32%-i qədər olmuşdur. Formalaşmaqda olan bazar ölkələri (FBÖ – Emerging

Market Economies – buraya Cənubi Koreya, Tayland, Malayziya, İndoneziya,

Çin, Braziliya, Türkiyə, Rusiya kimi ölkələr daxil edilir) ÜDM-in 26%-i qədər

itkilərlə üzləşdiyi halda, digər inkişaf etməkdə olan ölkələrin böhran itkiləri

cəmisi ÜDM-in 1.6%-i qədər olmuşdur.

Cədvəl 1. Bank böhranlarının iqtisadi nəticələri (1970-2011-ci illər)

Ölkə qrupları Böhran

itkiləri

Borc

yükünün

artması

Monetar

ekspansiya

Fiskal

xərclər

Fiskal

xərclər

Böhranın

davametmə

müddəti

Banklara

likvidlik

dəstəyi

QİK* pik

səviyyəsi

ÜDM-in %-i

Maliyyə

sistemi

aktivlərinin

%-i

İl

Depozit və

xarici

öhdəliklərin

%-i

Məcmu

kreditlərin

%-i

Bütün ölkələr 23 12,1 1,7 6,8 12,7 2 9,6 25,0

İEÖ 32 21,4 8,3 3,8 2,1 3 5,7 4,0

Formalaşmaqda

olan bazar

ölkələri (FBÖ)

26 9,1 1,3 10 21,4 2 11,1 30,0

İEOÖ 1,6 10,9 1,2 10 18,3 1 12,3 37,5

Mənbə: Luc Laeven and Fabián Valencia “Systemic Banking Crisis Database: An Update”, International

Monetary Fund WP /12/163. 2012. P.17.

*Qeyd: QİK – qeyri-işlək kreditləri ifadə edir.

Geridə qalan 40 ildən artıq bir müddətdə baş vermiş bank böhranlarının

digər vacib iqtisadi nəticəsi iqtisadiyyatın borc yükünün artması olmuşdur.

7

Burada da ən çox təsirlənən İEÖ olmuşdur. Qeyd olunan dövrdə bank böhranları

nəticəsində İEÖ-in borc yükü ÜDM-in 21.4%-i , İEOÖ-də 10.9%-i, FBÖ-də

9.1%-i qədər olmaqla, ümumilikdə bütün bank böhranları müşahidə olunan

ölkələrdə ÜDM-in 12.1%-i qədər artmışdır.

İnkişaf səviyyəsinə görə müxtəlif ölkə qrupları bank böhranları zamanı

istifadə olunan tənzimləmə alətlərinə görə də bir-birindən fərqlənir. Belə ki,

bank sektorundakı maliyyə stressini neytrallaşdırmaq üçün İEÖ daha çox

monetar genişlənmədən istifadə etdiyi halda, FBÖ və İEOÖ vəziyyəti, əsasən

fiskal xərclər vasitəsilə nəzarət altına almağa çalışmışlar.

Həmçinin, qeyd olunan ölkə qrupları arasında böhran zamanı banklara

likvidlik dəstəyinin həcmində də əhəmiyyətli fərqlər müşahidə olunmuşdur.

Böhran zamanı banklara ən az likvidlik dəstəyi İEÖ-də, ən çoxu isə İEOÖ-də

göstərilmişdir. Banklara göstərilən likvidlik dəstəyinin depozit və xarici

öhdəliklərə nisbəti İEOÖ-də 12.3%, FBÖ-də 11.1%, İEÖ-də isə cəmisi 5.7%

təşkil etmişdir.

Bank iflasları

Sözsüz ki, təhlil olunan dövrdə həm əhatə dairəsinə, həm də dərinliyinə

görə ən güclü maliyyə böhranı 2008-2009-cu illərdə müşahidə edilən qlobal

maliyyə böhranı olmuşdur. Maliyyə sarsıntılarının nəticəsində böhranın

episentrində (ABŞ-da) 400-ə yaxın bank müflisləşmişdir. Ümumilikdə böhranın

ən kəskin fazasından bügünə qədər keçən dövrdə (2009-2015-ci illərdə) ABŞ-da

488 bank müflis elan olunmuşdur. Təbii ki, sözügedən ölkədə son iki-üç ildə

müflisləşmələrin sayı kəskin şəkildə azalmışdır və qeydə alınan iflas faktları

daha çox bazarın normal dövrdəki iş mexanizminin nəticəsi kimi ortaya

çıxmışdır.

8

Bank müflisləşmələri təkcə ABŞ-da yox, digər inkişaf etmiş və inkişaf

etməkdə olan ölkələrdə, o cümlədən tranzitiv iqtisadiyyatlarda da müşahidə

edilmişdir - böhran, ticarət, maliyyə və psixoloji kanallarla bütün dünya

iqtisadiyyatına yayılmışdır. 2009-2015-ci illərdə Rusiyada 385 bankın

lisenziyası ləğv olunmuşdur. Onlardan 166-sı son siyasi-iqtisadi çalxantılar

dövrünə (2014-2015-ci illərə) təsadüf edir ki, bu həm sanksiyalar, həm də neft

qiymətindəki kəskin azalma nəticəsində Rusiya iqtisadiyyatının, eyni zamanda

bank sisteminin üzləşdiyi çətinliyin miqyasını ifadə edir.

Gürcüstanda 2008-2009-cu illərdə kommersiya banklarının sayı 22-dən 19-

a düşmüş, qlobal böhranın təsiri keçdikdən sonra, 2013-cü ildə ölkədə bankların

sayı 21-ə yüksəlmişdir. ABŞ dollarının bahalaşma dalğası və Rusiya

iqtisadiyyatındakı böhranın təsirilə 2015-ci ildə Gürcüstan bank sistemi

müəyyən çətinliklərlə üzləşmişdir. Nəticədə cari ildə Gürcüstanda 2 bankın

lisenziyası ləğv edilmişdir və hazırda ölkədə 19 kommersiya bankı fəaliyyət

göstərməkdədir.

Qazaxıstanda da bənzər proseslər müşahidə olunmaqdadır. Gürcüstandan

fərqli olaraq, Qazaxıstan həm də neftlə zəngin ölkə olduğundan onun

iqtisadiyyatı regional böhranın digər amilləri (xüsusilə, Rusiya böhranı) ilə

yanaşı, həm də neft qiyməti şokundan da təsirlənmişdir. Cari ildə Qazaxıstanda

1 bankın lisenziyası ləğv edilmiş və kommersiya banklarının sayı 38-dən 37-ə

düşmüşdür. Eyni zamanda, digər banklar ciddi likvidlik və kredit riskləri ilə

üzləşmişlər.

Azərbaycana gəlincə, burada istər 2008-2009-cu illər qlobal maliyyə

böhranı, istərsə də 2014-cü ilin sonuncu rübündən başlayan, hazırda da davam

edən proseslər (neft qiymətindəki kəskin azalma, valyuta bazarında turbulens,

əsas qeyri-neft ixrac partnyoru, həmçinin ölkəyə pul transfertlərinin başlıca

mənbəyi olan Rusiya iqtisadiyyatındakı maliyyə-iqtisadi böhran) bank

sistemində müəyyən çətinliklər yaratsa da, ciddi sarsıntılara səbəb olmamışdır.

9

Qlobal böhranın baş verdiyi və təsirlərinin azalaraq davam etdiyi 2008-2012-ci

illərdə ölkədə bankların sayı 46-dan 43-ə düşmüş, 2014-cü ilin ikinci rübündə

44, sonuncu rübündə isə 45-ə yüksəlmişdir. Qeyd olunan dövrdə fəaliyyətinə

xitam verilən banklar çox kiçik bazar payına malik olmuş və onların

likvidasiyaları, əsasən müflisləşmə deyil, qanunvericilik və normativ tələblərin

pozulması ilə bağlı olmuşdur.

Ümumiyyətlə, bankların fəaliyyətinə xitam verilməsində bir neçə vacib

məqamı bir-birindən ayırmaqda fayda var. Birincisi, müflisləşdiyi üçün

lisenziyası ləğv edilməklə, hüquqi-normativ tələblərə əməl etmədiyi üçün

lisenziyasının geri alınmasının iqtisadiyyata təsiri tamamilə fərqlidir.

İqtisadiyyat üçün qeyri-stabillik mənbəyi müflisləşmə halından qaynaqlana bilir.

Müflisləşmənin özündə də iki halı bir-birindən fərqləndirmək vacibdir: sistem

əhəmiyyətli (bazar payı çox böyük olan) bankın müflisləşməsi və ya orta ölçülü

bankların zəncirvari, kütləvi müflisləşməsi ilə, bazar payı çox kiçik olan bankın

(və ya az sayda bankların) müflisləşməsinin iqtisadi nəticələri müxtəlifdir.

Birinci hal istər maliyyə, istərsə də real sektor üçün çox ciddi neqativ nəticələr

doğura bilir. İkinci hal isə nə maliyyə sisteminin stabilliyi, nə də real sektorun

inkişafı baxımından ciddi təhlükə yaratmır. Əksinə, zəif həlqələri (kiçik və

qeyri-effektiv bankları) təbii seçmə yolu ilə sıradan çıxarmaqla, bazar, özü

sistemi daha da gücləndirir. Bu prosesi iqtisadçılar Schumpeter2-in dili ilə

“yaradıcı məhvetmə” adlandırırlar.

2 Joseph Alois Schumpeter (1883-1950) - 20-ci əsrin ilk yarısının ən məşhur iqtisadçılarından biri hesab edilir.

Misir şahzadəsinin maliyyə müşavirliyindən tutmuş, Avstriyanın maliyyə naziri postuna qədər müxtəlif

vəzifələrdə çalışmışdır. Ömrünün əsas hissəsi iqtisadiyyatın tədqiqi və tədrisi ilə bağlı olmuş, Harvard da daxil

olmaqla, ABŞ, Avropa və Yaponiyanın bir sıra universitetlərində dərs demişdir. İqtisadi inkişaf, biznes tsiklləri

nəzəriyyələrinə, həmçinin iqtisad elminin tarixi və metodologiyasına əhəmiyyətli töhfələr vermişdir.

10

Bazarın “yaradıcı məhvetmə” özəlliyi

Schumpeter özünün “Kapitalizm, sosializm və demokratiya” (1942)

əsərində yazırdı: “Yeni daxili və xarici bazarların açılması, sənətkarlıq sexləri və

fabriklərindən U.S.Still kimi nəhəng konsernlərə qədər təşkilati inkişaf, iqtisadi

strukturu daxildən yeniləyən, köhnəni dağıdıb yenini yaradan sənaye

mutasiyasını - əgər burada bioloji termin işlətmək olarsa – illüstrasiya edir. Bu

yaradıcı məhvetmə (creative destruction) kapitalizmin əsas həqiqətidir”.

Məhz mənfəətin maksimallaşdırılması istəyindən ilham alan “yaradıcı

məhvetmə” böyük şirkətlər və bankların, ümumiyyətlə, bugünki sistemin əsas

memarıdır. “Yaradıcı məhvetmə”nin iqtisadi sistemin daxilində apardığı

yenilənmə prosesi – zəiflərin və qeyri-effektiv çalışan şirkətlərin sıradan

çıxaraq, daha effektivləri ilə əvəz edilməsi - müxtəlif fazalardan ibarətdir ki,

bunun adına iqtisadçılar iqtisadi (və ya biznes) tsikl deyirlər.

İqtisadi tsiklinin ən ağrılı mərhələsi olan böhran fazasında pis işləyən

şirkətlər müflisləşir, bazara yeni texnologiyalar və daha yaxşı idarəetməyə malik

yeni şirkətlər daxil olur, yaxud da bazarda artıq mövcud olan belə şirkətlər

müflis olanların bazar payı hesabına fəalliyyətini genişləndirir. Son nəticədə

“zəif həlqələr”in çıxması və yerinə daha innovativ yeni şirkətlərin gəlməsi ilə

resurslar daha effektiv bölüşdürülür və iqtisadiyyat böhran fazasından

canlanmaya keçir. Bu, bazar iqtisadiyyatının öz-özünü təmizləmə,

sağlamlaşdırma prosesidir. Məhz buna görə də Böyük Depressiyanın (1929-33-

cü illər) ən qızğın vaxtlarında Harvard universitetindəki mühazirələrində

professor Schumpeter deyirdi: “Centlmenlər, siz depressiyaya görə narahatsınız,

amma buna dəyməz. Depressiya kapitalizm üçün faydalı, soyuq duşdur”.

...Və bu “soyuq duş” iqtisadiyyatı yeni yüksəlişə keçmək üçün oyadır.

11

Yeni yüksəliş dalğası?

İqtisadiyyatın uzunmüddətli dövrdə tsiklik inkişafını izah etməyə çalışan

Kondratev-in3 “uzun dalğalar” yanaşmasına görə, kapitalist iqtisadiyyatlarında

uzunmüddətli zaman kəsiyində yüksəliş və enmələr müşahidə olunur ki,

yüksəlmə dövründə rifah artımı, eniş dövründə isə böhranlar baş verir. Bir “uzun

dalğa” (buna “Kondratev dalğası” da deyirlər) təqribən 50-60 illik dövrü əhatə

edir.

Kondratev-ə görə “uzun dalğalar” yeni problemlərin həllinə olan

çağırışlardan qaynaqlanır və həll yolları yenilikçi şirkətlər tərəfindən təklif edilir

ki, həmin şirkətlər də iqtisadiyyatı növbəti yüksəliş mərhələsinə çıxarır. “Uzun

dalğa”nın eniş mərhələsində, tətbiqi növbəti yüksəliş mərhələsində

gerçəkləşdiriləcək çoxlu sayda texnoloji yeniliklər və kəşflər gerçəkləşir.

Texnoloji inqilab yaradan yeniliklər yeni lider industriyalar və sektorlar yaradır.

Nəticədə hər “Kondratev dalğası” dünya iqtisadiyyatının struktur

transformasiyası ilə müşaiyət olunur.

Həmçinin, Kondratev-ə görə dalğaların başlanğıc mərhələsində və ya

dalğalararası keçid dövrlərində geniş miqyaslı müharibələr və böyük inqilablar

baş verir. Eyni zamanda, uzun dalğanın başlanğıcında qızıl istehsalı artır və

dünya əmtəə bazarları yeni və kolonial ölkələrin assimulyasiyası hesabına

genişləndirilir.

Sadalanan əlamətlərin hazırki dövrün xüsusiyyətləri ilə əhəmiyyətli

dərəcədə üst-üstə düşdüyü fikri ilə razılaşmamaq çətindir. Bəzi uyğunluqları

tutuşdurmağa çalışaq:

3 Nikolay Dmitrieviç Kondratev (1892-1938) – 20-ci əsrin ilk yarısının ən məşhur rus iqtisadçılarından biri hesab

edilir. Amerika Sosial Elmlər Akademiyasının, Amerika və London statistiklər cəmiyyətlərinin, Amerika

İqtisadiyyat Assosiasiyasının, Amerika Kənd Təsərrüfatı məsələləri Assosiasiyasının üzvü, Moskva Kənd

Təsərrüfatı Akademiyasının professoru, Maliyyə məsələləri üzrə Xalq Komitəsi yanında Konyunktur

İnstitutunun direktoru olmuşdur. Böyük konyunktur tsiklləri nəzəriyyəsinin müəllifidir. Stalin repressiyasının

qurbanı olmuş, 1938-ci ildə güllələnmişdir.

12

“Bir uzun dalğa 50-60 illik dövrü əhatə edir” - ikinci dünya müharibəsinin

bitməsi ilə başlayan yeni yüksəliş mərhələsi ilə sonuncu qlobal maliyyə

böhranı arasındakı təqribən 60 illik dövr var ki, bu, bütöv “uzun dalğa” kimi

qiymətləndirilə bilər;

“Kondratev dalğası dünya iqtisadiyyatının struktur transformasiyası ilə

müşaiyət olunur” – ötən əsrin 40-cı illərinin sonlarında başlayan “uzun

dalğa”nı dünya iqtisadiyyatında yeni maliyyə arxitekturasının (Beynəlxalq

Valyuta Fondu, Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı və bu qəbil digər

beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının) yaradılması, ticarət məhdudiyyətlərinin

tədricən aradan qaldırılması (Dünya Ticarət Təşkilatının yaradılması),

beynəlxalq inteqrasiya və qloballaşma meyllərinin güclənməsi, həmçinin,

sürətli sənayeləşmə və xidmət sahələrinin genişlənməsi nəticəsində kənd

təsərrüfatının iqtisadiyyatdakı payının azalması kimi xüsusiyyətlərlə

xarakterizə etmək olar;

“Uzun dalğanın eniş mərhələsində, tətbiqi növbəti yüksəliş mərhələsində

gerçəkləşdiriləcək çoxlu sayda texnoloji yeniliklər və kəşflər baş verir” -

Xüsusilə, 90-cı illərdə başlayan və hazırda davam edən texnoloji inqilab -

informasiya texnologiyalarının yüksək sürətli inkişafı növbəti yüksəliş

mərhələsi üçün güclü istinad nöqtəsi ola bilər;

“...eniş dövründə böhranlar baş verir” - ikinci Dünya Müharibəsinin bitməsi

ilə başlayan yeni yüksəliş mərhələsi 70-ci illərdən eniş mərhələsi ilə əvəz

olunmuş, ardınca 80-90-cı illərdə çoxlu sayda regional və lokal maliyyə-

iqtisadi böhranlar baş vermiş, eyni zamanda Sovet İmperiyasının süqutu

nəticəsində tranzitiv iqtisadiyyatlardakı tənəzzül də buna əlavə olunmuşdur.

2008-ci ildə baş verən qlobal maliyyə böhranı isə eniş mərhələsinin son dövrü

kimi qiymətləndirilə bilər;

“... uzun dalğanın başlanğıcında qızıl istehsalı artır” – Kondratev-in “tsikllər

nəzəriyyəsi” qələmə alınan zaman (1922-34-cı illər) pul dövriyyəsi qızıl

standartına söykənirdi və qızıl əsas dünya pulu hesab olunurdu. Bu gün isə

13

həmin rolu ABŞ dolları oynayır. Qlobal maliyyə böhranının başlandığı

dövrdən keçən zaman ərzində (2007-2014-cü illərdə) dövriyyədə olan ABŞ

dollarının həcmi 64% artmışdır. Yəni Federal Ehtiyat Sisteminin çap

maşınları dollar “istehsalı”nı əhəmiyyətli şəkildə artırmışlar;

“Uzun dalğaların başlanğıc mərhələsində və ya dalğalararası keçid

dövrlərində geniş miqyaslı müharibələr və böyük inqilablar baş verir” – ötən

onilliyin əvvəlində başlayan və pərakəndə şəkildə bu gün də davam edən

Əfqanıstan və İraq müharibələri, 2010-cu ildə ərəb ölkələrində baş verən və

sonralar “Ərəb baharı” adlandırılan kütləvi inqilablar, hazırda Suriya və

Ukraynada davam edən NATO-Rusiya qarşıdurmaları məşhur iqtisadçının

yeni uzun dalğanın başlanğıcı ilə bağlı gəldiyi empirik nəticələrlə üst-üstə

düşür.

***

Bütün bu bənzərliklər hazırki dövrün yeni uzun dalğanın ilkin mərhələsi –

yüksəliş dövrünün başlanğıcı ola biləcəyini düşünməyə əsas verir. Yəni, son bir

neçə ildəki qlobal, regional və lokal xarakterli maliyyə-iqtisadi böhranlar heç

də mövcud sistemin çökməsi deyil, əksinə özü-özünü yeniləməsi və yeni yüksəliş

dalğası üçün starta hazırlaşması kimi qiymətləndirilə bilər. Yüksəlişin nə

dərəcədə uğurlu alınması isə bazarın “yaradıcı məhvetmə” fəaliyyətinin nə

qədər az kənar müdaxilə ilə gerçəkləşməsindən asılı olacaq.