malxaz mayasvili revaz qutelia ia gigiberia manana...

33
sabunebismetyvelo mecnierebebis 7 malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana boWoriSvili safuZvlebi

Upload: others

Post on 29-Jul-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

sabunebismetyvelo

mecnierebebis7

malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana boWoriSvili

safuZvlebi

Page 2: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba
Page 3: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

Sinaarsi

1. bunebismetyvelebis sagani, fizikuri sidideebi 72. skalarebi da veqtorebi 93. bunebismetyvelebis laboratoriaSi arsebuli zogierTi

xelsawyo da muSaobis wesi 114. usafrTxoebis dacva 135. rogor xdeba bunebrivi movlenebis Seswavla 156. monacemebis gamosaxva cxrilis da diagramebis saxiT 177. venis diagrama 19

8. nivTiereba Sedgeba atomebisa da molekulebisagan 229. nivTierebis myari, Txevadi da airadi mdgomareobebi 2510. nivTierebis simkvrive. simkvrivis praqtikuli mniSvneloba 2911. difuzia 3112. Zala da misi gazomva 3413. simZimis da xaxunis Zala 3814. drekadobis Zala. hukis kanoni 4215. wneva. wnevis gadacema myar sxeulebSi 4516. paskalis kanoni 5017. wneva siTxeebSi. ziarWurWeli 5218. paskalis kanoni praqtikaSi 5619. siTxisa da airis moqmedeba maTSi CaZirul sxeulebze.

atmosferuli wneva 5820. arqimedes kanoni. sxeulebis curva 60

21. qimia – bunebismetyvelebis nawili 6422. movlenebi 67Q23. qimiuri reaqciis niSnebi da pirobebi 7024. wva da Jangva 7225. nivTierebis masis mudmivobis kanoni 75

Se

sa

va

li

fi

zi

ka

qi

mi

a

Page 4: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

26. wyali 7927. xsnarebi 8228. xsnadoba 8529. mJava, fuZe da indikatori 8730. neitralizaciis reaqcia 90

31. erT da mravalujrediani organizmebi 9432. ujredi – qsovili – organo – organizmi 9833. ujredi ganapirobebs organizmis funqcias da ganviTarebas 10034. mcenareuli ujredi 10335. sokos da cxoveluri ujredi 10636. umartivesebi da sxva protistebi 11037. baqteriebi, arqebaqteriebi, cianobaqteriebi 11338. samefoebi. araujreduli agebulebis organizmebi 11739. ZuZumwovrebis klasi 12140. qvewarmavlebis klasi 12541. frinvelebis klasi 12942. amfibiebis da Tevzebis klasi 13343. uxerxemlo cxovelebi. fexsaxsrianebi 13744. sxva uxerxemlo cxovelebi 14145. saxeoba 14446. sqesobrivi da usqeso gamravleba 14847. sruli da arasruli metamorfozi 15248. protistebis, monerebis gamravleba. ujredis gayofa 15549. mcenareTa klasifikacia 15850. mcenareebis gamravleba 16251. vegetaturi gamravleba 16552. wiTel wignSi Setanili cocxali organizmebi 168

leqsikoni 172danarTebi 178

iqonie samuSao rveuli, romelSic Seasruleb am wignSi mocemul savarjiSoebs.

qi

mi

ab

io

lo

gi

a

Page 5: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

6

1

Sesavali

Page 6: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

7

1Sesavali

1. bunebismetyvelebis sagani, fizikuri sidideebi

sityva `bunebismetyveleba” migvaniSnebs, rom es sagani bunebas exeba. fizika, qimia, biologia sabunebismetyvelo mecnierebebia. bunebismetyvelebaSi arsebobs cneba `fizikuri sxeuli~. fizikuri sxeulia yvelaferi, rac Sens garSemo arsebobs – qva, wigni Tu fanqari. Tavad Sen da yvela sxva cocxali arsebac fizikuri sxeulebi xarT. is, risganac Sedgeba fizikuri sxeuli, aris nivTiereba. bunebismetyvelebi ikvleven nivTierebebis agebulebas, maT urTierTqmedebas, gardaqmnebs. ratom orTqldeba an iyineba wyali, TxilamuriT ratom mivsrialebT Tovlze kargad da ver vsrialebT mSral miwaze, sad qreba wyalSi Cayrili Saqari, ratom iwvis sanTeli da, bolos da bolos, ra kavSiri aqvs yvelafer amasTan sicocxles, riTia is unikaluri, rogor warmoiSva da viTardeba? imisaTvis, rom am da mraval sxva kiTxvas upasuxos, adamiani akvirdeba bunebas. amisaTvis gvaqvs SegrZnebis organoebi, romelTa saSualebiT SegviZlia davinaxoT, SevigrZnoT suni, temperatura, sxeulebis simyare, gavigoT xmebi. magram SegrZnebebi yovelTvis ar gvaZlevs sakmaris informacias. magaliTad, SexebiT SegviZlia SevadaroT sxeulebis temperatura, magram zustad ver ganvsazRvravT mis sidides, mxedvelobiT vimsjelebT ama-Tu im sxeulis Cvengan daSorebis Sesaxeb, magram manZils zustad ver davasaxelebT. drois SegrZneba kidev ufro rTulia da xSirad, Tu saaTiT ar vakontroleT, dro `gamogvepareba~ xolme. amitom bunebismetyvels sWirdeba sazomi xelsawyoebi da sidideebi.

warmoidgine, rom gazome fanjris CarCos simaRle Seni xelis mtkaveliT da naxe, rom CarCos simaRle oTxi mtkavelia. Semdeg dareke saxelosnoSi da sTxove, rom dagimzadon aseTi sigrZis magida. xelosanma sigrZe Tavisi mtkaveliT gadazoma. rogor fiqrob, misi damzadebuli magida im zomis iqneba, ra zomac Sen SeukveTe? ra Tqma unda, ara – xelosnis da Seni mtkavelis zoma xom gansxvavdeba erTmaneTisgan. jobda, xelosnisTvis geTqva, rom magidis sigrZe unda iyos 100 santimetri.

arsebobs fizikur sidideTa da erTeulTa saerTaSoriso sistema (egreT wodebuli `SI

Page 7: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

8

sistema~). ZiriTadi fizikuri sidideebia: dro, sigrZe da masa. sistema saerTaSorisoa – qveynebi SeTanxmdnen rom yvelgan erTnairi, yvelasaTvis saerTo sazomi erTeulebi da maTi Sesabamisi sazomi xelsawyoebi gamoiyenon. xelsawyoebiT sididis gasazomad Seiqmna `etalonebi~. magaliTad, sigrZis etalonia gansakuTrebuli nivTierebebisgan – platinisa da iridiumisgan damzadebul Zelze moniSnuli manZili, romelsac 1 metri ewoda. es Zeli inaxeba safrangeTSi, qalaq sevrSi, zomis da wonis saerTaSoriso palataSi. am etalonis mixedviT mzaddeba saxazavebi. raime sagnis sigrZis gazomva niSnavs etalonTan Sedarebas. igive iTqmis sxva fizikuri sidideebis Sesaxebac.

dro, sigrZe da masa

droiT izomeba raime procesis xangrZlivoba. SI sistemaSi drois sazomi ZiriTadi erTeulia wami. drois sazomi xelsawyoa saaTi. saxazaviT xdeba sxeulis zomis, magaliTad, sigrZis, siganis, simaRlis monacemis aReba. masis sazomi ZiriTadi erTeulia kilogrami. 1 kilogrami masa aqvs 1 litr wyals 40C temperaturaze. fizikuri sxeulis masa SeiZleba gavigoT Tu mas sasworiT avwoniT.

drois, sigrZis da masis sazomi erTeulebi mocemulia cxrilSi.

dro sigrZe masa

1 wuTi (wT) 60 wami (wm) 1 kilometri (km) 1000 metri (m) 1 tona (t)

1000

kilogrami

(kg)

1 saaTi (sT) 60 wT, 3600 wm 1 decimetri (dm) 0.1 m 1 centneri (c) 100 kg

1 dRe-Rame 24 sT 1 santimetri (sm) 0.01 m 1 grami 0.001 kg

1 weliwadi

365 dRe-Rame (nakian

weliwadSi 366 dRe-

Ramea)

1 milimetri (mm) 0.001 m 1 miligrami (mg) 0.000001 kg

1 saukune 100 weliwadi

sur. 1. sigrZis etaloni

1 m

Page 8: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

9

1

bunebis Seswavlis dros gamoyenebuli fizikuri sidideebi iyofa or jgufad, romelTac veqtorebi da skalarebi ewodeba. magaliTad, Tu gadawyvet am wignis gadaadgilebas, mogiwevs Zalis gamoyeneba. am dros mxedvelobaSi unda miiRo gamoyenebuli Zalis sidide da mimarTuleba. Zalis mimarTulebis aRsaniSnavad viyenebT isars. magaliTad, Tu wigns gadaaadgileb marcxnidan marjvniv, isari Tavisi wveriT miuTiTebs am mimarTulebas. Zalis sidides gamovsaxavT isris sigrZiT. am dros saWiroa masStabis dacva. magaliTad, Tu 1 sm sigrZis isari Seesabameba Zalis 1 erTeuls, maSin 3 erTeulis sididis Zala gamoisaxeba 3 sm sigrZis isriT.

amgvarad, Zalas aqvs mimarTuleba da sidide. aseT sidideebs veqtoruli sidide, an ubralod veqtori ewodeba.

dros, masas da sigrZes aqvs sidide, magram ar aqvs mimarTuleba – es skalaruli sidideebi, an ubralod skalarebia.

isrebis gamoyeneba SesaZlebelia sxva mizniTac. magaliTad, rodesac gsurs uCveno erTmaneTTan dakavSirebuli movlenebis Tanmimdevroba.

isari gamoiyeneba agreTve, rodesac gamosaxaven raRac nivTierebebisagan axali nivTierebis warmoqmnas. magaliTad, nivTierebebi wyalbadi da Jangbadi SeerTebisas warmoqmnis nivTiereba wyals. es ase gamoisaxeba:

2. skalarebi da veqtorebi

sur. 1.

+ uJangbadi wyalbadi wyali

savarjiSo

1. CamoTvale sxvadasxva sazomi xelsawyoebi da maTi daniSnuleba.

2. Tanaklaselebma, yvelam Tav-Tavisi fanqriT gazomeT am wignis sigrZe. naxeT, ramdenjer Caeteva fanqari wignis sigrZeSi. monacemebi SeadareT. maTi mixedviT imsjeleT, ra mniSvneloba aqvs saerTaSoriso sazomebis da maTi Sesabamisi xelsawyoebis arsebobas. am SemTxvevaSi ra xelsawyos gamoyeneba jobda?

3. rogor fiqrob, fuli skalaria Tu veqtori? pasuxi daasabuTe.

u

Sesavali

Page 9: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

10

lionel mesi miiwevs karisaken.

4. warmoidgine, rom burTs miartyi xeli da gaagore Sengan marcxniv. gamosaxe isriT Zalis mimarTuleba.

5. Seqmeni fexburTis moednis pirobiTi sqema da gamosaxe isrebiT burTze moqmedi Zalis mimarTuleba da pirobiTi sidide 2 SemTxvevisTvis: rodesac 11-metriani sajarimos niSnulidan karisken mTeli ZaliT burTs urtyams: 1. lionel mesi da 2. meSvideklaseli.

6. moifiqre skalaruli da veqtoruli sidideebis 2-2 magaliTi, warmoadgine klasSi da daasabuTe, ratom miiCnev TiToeul maTgans skalarad an veqtorad.

Page 10: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba
Page 11: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

21

fizika

Page 12: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

22

Sen garSemo arsebul yvela sxeuls aqvs erTmaneTisgan gansxvavebuli Tvisebebi. zogi magaria, zogi – rbili, zog sxeuls forma aqvs, sxva ki uformoa. erTi tkbilia, meore ki mJave da a.S. riT aris es gansxvavebebi gamowveuli? amis gasagebad unda vicodeT, risgan Sedgeba sxeulebi.

yvela sxeuli nivTierebisagan aris Seqmnili.

nebismieri, cocxali Tu aracocxali sxeuli Sedgeba erTi an ramdenime nivTierebisagan. magaliTad, kovzi, SeiZleba damzadebuli iyos mxolod erTi nivTierebisgan (vercxlisgan, oqrosgan da a. S.), xolo naTuris dasamzadeblad gamoyenebulia ramdenime nivTiereba (mag., mina da volframi). Seni sxeulis Semadgeneli nivTierebebia, magaliTad, wyali, marili, rkina, tyvia da sxva.

yvela nivTierebas aqvs mkacrad gansazRvruli, mxolod misTvis damaxasiaTebeli Tvisebebi, magaliTad, feri, suni, gemo da a.S.

risgan Sedgeba TviTon nivTiereba?

Amecnierebma Unawilakebs, romlebisaganac nivTiereba aris agebuli, molekula uwodes. `molekula~ laTinurad niSnavs `mcire masas~.

magaliTad, Saqari Sedgeba Saqris molekulebisagan, wyali – wylis molekulebisagan.

molekulis zoma Zalian mcirea (sur. 1).

8. nivTiereba Sedgeba atomebisa da molekulebisagan

zogierTi nivTierebebis CamonaTvali

oqro

spilenZi

Jangbadi

marili

naxSirwyali

volframi

vercxliswyali

naxSirorJangi

platina

wyali

alumini

nikeli

mxuTavi airi

iridiumi

wyalbadi

sur. 1. Seecade, warmoidgino molekulis zoma. suraTze es sqematurad aris naCvenebi.

molekula

Page 13: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

23

1vaSlSi Zalian bevri milekulaa. vaSli daaxloebiT imdenjer didia mis Semadgenel erT-erT molekulaze, ramdenjerac dedamiwaa didi vaSlze.

nivTierebis Zalian mcire moculobaSic ki molekulebis Zalian didi raodenobaa. Tu ramdenad didia es ricxvi, amaze warmodgenas mogcems Semdegi Sedareba: 1sm3 moculobis myari nivTierebis yvela molekula rom gavamwkrivoT erT xazze, am monakveTis sigrZe daaxloebiT dedamiwidan mzemde manZilis toli iqneba.

miuxedavad molekulebis mcire zomisa, molekulebis danaxva Tanamedrove eleqtronuli mikroskopiT SesaZlebelia. suraTze naCvenebia eleqtronuli mikroskopiT gadaRebuli kristalis foto (sur. 2).

Semdeg suraTze (sur. 3) naCvenebia modeli, sadac Cans, rom molekulebi erTmaneTTanaa dakavSirebuli da amitom erTmaneTisgan garkveul manZilzea ganlagebuli. nivTierebis Tvisebebi imazea damokidebuli, Tu ra molekulebisgan Sedgeba is da agreTve, rogoria molekulebis raodenoba, maT Soris kavSiri da manZili.

molekula ar aris nivTierebis yvelaze mcire nawilaki. molekulebi Tavis mxriv Sedgeba ufro mcire zomis nawilakebisagan. maT atomebs uwodeben.

magaliTad, Saqris molekula Sedgeba Zalian bevri, magram sul sami gansxvavebuli atomisgan (modelSi nacrisferi, iisferi da yviTeli burTulebi), wylis molekula ki mxolod sami atomisgan Sedgeba, aqedan ori erTnairi atomia (modelSi nacrisferi burTulebi).

sur. 2. kristalis molekule-bi (patara burTulebis saxiT)

Saqris molekula

wylis molekula

atomebi erTmaneTs ukavSirdeba da qmnis molekulas. xolo molekulebisgan iqmneba nivTiereba. nivTierebisgan Sedgeba fizikuri sxeuli.

sur. 3. Saqrisa da wylis molekulebi

nivTierebis atomur-molekuluri agebuleba

u amgvarad:

Page 14: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

24

fizikuri sxeuli

nivTiereba

molekula

atomi

u savarjiSo

1. CamoTvlilTagan romelia nivTiereba:

3. aRwere qvemoT mocemuli sqema:. ras asaxavs sqema?. ratom aris sqemis ujrebi sxvadasxva zomis?. daubrundi SesavalSi ganxilul modelebs. es nivTierebis molekuluri agebulebis modelia. ras daamatebdi adre gakeTebul komentars nivTierebis Semadgeneli nawilakebis Sesaxeb?

kovzi

rkina

wyalikedeli

2. nivTierebis modelze miuTiTe atomebi:

Page 15: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

25

1nivTierebis atomur-molekuluri agebuleba

9. nivTierebis myari, Txevadi da airadi mdgomareobebi

nivTiereba SeiZleba arsebobdes sam – Txevad, airad da myar mdgomareobaSi (sur. 1) . maT nivTierebis agregatul mdgoma re obas uwodeben. yvela agregatul mdgomareobas garkveuli pirobebi sWirdeba. magaliTad, wyali Cveulebriv pirobebSi Txevad da airad (orTqli) mdgomareobaSia. pirobebis Secvlis SemTxvevaSi (mag., temperaturis Semcireba 00C-mde da qvemoT) wyali gadadis myar agregatul mdgomareobaSi, romelsac yinuls vuwodebT. sxvadasxva agregatul mdgomareobaSi nivTierebas sxvadasxva fizikuri Tviseba aqvs. Cveulebriv pirobebSi yvela nivTiereba aris romelime garkveul agregatul mdgomareobaSi. davaxasiaToT es mdgomareobebi:

myari agregatuli mdgomareoba

myar mdgomareobaSi nivTierebis Tvisebaa formisa da moculobis SenarCuneba. Znelia misi gaWimva-SekumSva, moRunva, gawyveta da a.S. (sur. 2)

myari nivTierebis Semadgeneli molekulebi ise axlos imyofeba erTmaneTTan, rom maT Soris manZili daaxloebiT TviT molekulis zomis tolia.

isini mkacrad gansazRvruli wesiT arian ganlagebulni da erTmaneTis mimarT garkveuli, Znelad Sesacvleli mdebareoba aqvT. suraTze naCvenebia myari sxeulis modeli, sadac burTulebi warmoadgenen molekulebs (sur. 3).

myar sxeulSi molekulebi miizidaven da amavdroulad ganizidaven erTmaneTs. mizidva-ganzidvis Zalebi Zalian Zlieria. amitom molekulebi TiTqmis ar gadaadgildebian, mxolod irxevian. swored amitom inarCunebs nivTiereba myar agregatul mdgomareobaSi formas da moculobas.

sur. 1. wyali, orTqli, yinuli

sur. 2. myari nivTiereba mina

sur. 3. myari nivTierebis molekulebi

orTqli

wyali

yinuli

Page 16: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

26

sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba (siTxe).

sur. 5. myari nivTiereba

Txevadi agregatuli mdgomareoba

siTxis mTavari Tviseba aris is, rom is denadia. siTxeSi, myar agregatul mdgomareobasTan SedarebiT, molekulebi ufro swrafad moZraoben da ufro Tavisuflad gadaadgildebian erTmaneTis mimarT, TiTqos erTmaneTze srialeben. amitom aris siTxe denadi. denadobis gamo siTxe ver inarCunebs formas – Rebulobs im WurWlis formas, romelSic mas CavasxamT.

siTxis meore mTavari Tvisebaa is, rom Cveulebriv pirobebSi misi SekumSva an gafarToeba SeuZlebelia. amitom siTxe Cveulebriv pirobebSi inarCunebs moculobas.

airadi agregatuli mdgomareoba

airi ver inarCunebs verc formas, verc moculobas. is advilad farTovdeba da mTlianad ikavebs misTvis daTmobil adgils.

amis mizezi aris is, rom airis molekulebs Soris didi Sualedebia da isini Zalian didi siCqariT moZraoben. maT Soris ar moqmedebs urTierTmizidvis Zala, amitom Sejaxebis Semdeg isini yvela mimarTulebiT uwesrigod ifantebian da avseben WurWels, romelSic airia moTavsebuli. amitom ar aqvs airs sakuTari forma da moculoba.

molekulebs Soris didi Sualedis gamo airis SekumSva Tavidan SedarebiT advilia, magram aqvs zRvari. molekulebis erTmaneTTan daaxloebis gamo gaZlierdeba airis winaaRmdegoba, romelic aRar mogvcems airis Semdgomi SekumSvis saSualebas.

sxvadasxva agregatul mdgomareobaSi erTi nivTierebis Tvisebebis gansxvavebuloba molekulebis moZraobis, maT Soris manZilebis da urTierTqmedebis gansxvavebulobiT aixsneba.

sur. 6. anTebul gazquraSi iwvis bunebrivi airi.

Page 17: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

27

1nivTierebis atomur-molekuluri agebuleba

1. nivTiereba SeiZleba iyos myar, Txevad an airad mdgomareobaSi.

nivTierebis agregatuli mdgomareoba

myari Txevadi airadi

u savarjiSo

1. CamoTvale SenTvis cnobili sagnebidan myari, Txevadi da airadi sxeulebi.

2. romelia swori winadadeba: a) wyali iatakze daiRvara; b) wyali magidaze davdgi; g) yinuli davasxi. pasuxi ganmarte, daukavSire wylis agregatuli mdgomareobis Taviseburebebs.

3. venis diagramis saxiT warmoadgine msgavseba da gansxvaveba myar da Txevad nivTierebas Soris maTi formis da moculobis TvalsazrisiT.

5. SeiZleba Tu ara imis mtkiceba, rom sxeulis moculoba tolia misi Semadgeneli molekulebis moculobaTa jamisa? pasuxi daasabuTe.

2. Cveulebriv, myari sxeuli inarCunebs formasa da moculobas.

3. siTxe advilad icvlis formas, magram inarCunebs moculobas.

4. airs ara aqvs sakuTari forma da mudmivi moculoba.

5. erTi agregatuli mdgomareobidan meoreSi gadasvlisas icvleba nivTierebis Semadgenel molekulebs Soris manZilebi, maTi urTierTganlageba da moZraobis siCqare.

u amgvarad:

Page 18: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

28

rodesac konteineri uZravia, an odnav, TiTqmis SeumCnevlad arxev, `pingpongis molekulebi~ TiTqmis uZravad arian – es iqneba myari agregatuli mdgomareobis modeli, radgan forma da moculoba SenarCunebuli iqneba.rodesac konteiners odnav Searxev (saceriviT) – `pingpongis molekulebi~ daiwyeben ufro swrafad moZraobas da maTi forma aRar iqneba ucvleli, Tumca moculoba ki igive darCeba – es iqneba Txevadi agregatuli mdgomareobis modeli. Drodesac konteiners energiulad SeanjRrev, ise, rom `pingpongis molekulebma~ Zalian swrafad imoZraon da gaavson konteineri mTlianad – miiReb airadi agregatuli mdgomareobis models. airi ver inarCunebs formas da moculobas.modeli warmoadgine klasSi da ganmarte ras asaxavs is.

proeqti: `pingpongis molekulebi~:

myari, Txevadi da airadi agregatuli mdgomareobebis modelireba. aiRe plastmasis konteineri, moaTavse masSi `pingpongis molekulebi~ – pingpongis 10-12 cali burTi da daxufe.

Page 19: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

qimia

Page 20: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

64

21. qimia – bunebismetyvelebis nawili

qimia – uZvelesi mecnierebaterminis – `qimia~ mniSvneloba da warmomavloba zustad ar aris cnobili. erT-erTi versiiT, is SeiZleba momdinareobdes egviptis Zveli saxelwodeba `qema~-dan, rac Savs niSnavs da SesaZlebelia mdinare nilosis dablobze niadagis ferTan iyos dakavSirebuli. sxva mosazrebis Tanaxmad sityva ZvelberZnulia da Serevas niSnavs. fiqroben agreTve, rom termini Zveli Cinuria da niSnavs oqros. saxelwodeba `qimias~ vxvdebiT XVII saukuneSi mefe vaxtang VI-is xelnawer naSromSi `wigni zeTebis Sezavebisa da qimiis qmnisa~. rogorc istoria iuwyeba, mefes sasaxleSi qimiuri laboratoria hqonia mowyobili, sadac igi cdebs atarebda. saukuneebis ganmavlobaSi adamiani ocnebobda oqros xelovnurad miRebaze. eZebda iseT nivTierebas, romelic daexmareboda mas Cveulebrivi liToni, magaliTad, rkina, oqrod gardaeqmna. am cdebze momuSave adamianebs `alqimikosebs~ uwodebdnen (sur. 1). marTalia maTi mcdeloba fuWi aRmoCnda, magram samagierod, Seiqmna saWiro xelsawyoebi, aRmoaCines bevri sasargeblo nivTiereba, ramac biZgi misca qimiis, rogorc mecnierebis ganviTarebasa da Camoyalibebas.

ras Seiswavlis qimia?Cven irgvliv, bunebaSi, ganuwyvetliv mimdinareobs qimiuri procesebi, romelTa umetesobas verc ki vamCnevT, an ubralod yuradRebas ar vaqcevT. magaliTad, gifiqria, ratom yviTldeba foTlebi? ratom mwifdeba da lpeba xili? ratom iWreba rZe? ratom Zmardeba Rvino? ratom iJangeba rkina an sad `qreba~ wyalSi Cayrili marili Tu Saqari?

sur. 1. alqimikosebis ZiebaTa warmarTveli idea iyo, xelovnurad daeCqarebinaT Cveulebrivi liTonebis oqros gadaqcevis procesi, rac maTi rwmeniT, SeiZleboda e. w. `filosofiuri qvis~ daxmarebiT.

Sen ukve ici, rom bunebismetyveleba aris mecniereba bunebis Sesaxeb. buneba erTiania, masSi mimdinare yovelgvar cvlilebas Seiswavlis fizika, qimia da biologia. am sami, sxvadasxva mecnierebidan miRebuli codna ki gviqmnis srul warmodgenas erTiani samyaros Sesaxeb.

Page 21: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

65

1Aadamiani yovelTvis akvirdeboda mis Tvalwin momxdar cvlilebebsa da maT Sedegebs, da cdilobda yovelive Tavis sasargeblod gamoeyenebina. magaliTad, iyo dro, roca Weqa-quxilis Sedegad gaCenili cecxli, Tavzars scemda pirvelyofil adamianebs. Semdeg ki maT iswavles cecxlis daxmarebiT Tavis dacva, saWmlis momzadeba (sur. 2), Tixisa da liTonis damuSaveba da sxva.

qimia aris sabunebismetyvelo mecniereba, romelic Seiswavlis nivTierebebs, maT Tvisebebs, gardaqmnebs da am gardaqmnaTa Tanmxleb movlenebs.

fizikis kursidan Sen ici, rogor unda gamoiTvalo menzurisa da wylis saSualebiT sxeulis moculoba. Tu sxeuli movercxlisfro myari nivTiereba natriumia, am meTodiT misi moculobis dadgenas ar girCev.gavarkvioT, ra moxdeba rodesac nivTiereba natriumi wyals Seexeba (sur. 3):

sur. 2. erT-erTi pirveli cvlileba bunebaSi, romelsac

adamiani daakvirda da Tavis sasargeblod gamoiyena, cecx-

li iyo.

sad „gaqra“ myari nivTiereba natriumi? nivTiereba natriumi ki ar „gaqra“, aramed wyalSi gaixsna da sxva nivTierebad gardaiqmna. Aam gardaqmnas Tanmxlebi movlenebi axlavs: airisa da siTbos gamoyofa. airi kargad Cans, gamoyofili siTbo ki WurWels aTbobs. es WurWelze xelis dadebiTac SeigrZnoba. gainteresebs, ratom isxneba nivTiereba wyalSi, ratom gamoiyofa siTbo, ratom Cndeba airi? am da bevr saintereso kiTxvas Sen Tavadac upasuxeb, Tu qimias guldasmiT Seiswavli.

natriumi – rbili, mover-cxlisfero TeTri liTo-nia.

wyalSi natriumis CaSvebisas is amotivtivdeba, wylis zedapirze iwyebs moZrao-bas, TandaTan zomaSi iklebs da warmoiqmneba airi.

natriumis wyalTan urT-ierTqmedebis procesi dasrulda.

sur. 3.

fizikuri da qimiuri movlenebi

Page 22: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

66

qimia Seiswavlis

nivTierebebs nivTierebaTa gardaqmnebs gardaqmnaTa Tanmxleb movlenebs

u savarjiSo

1. gadaixaze da Seavse cxrili: cxrilis I svetSi Camowere ramdenime nivTiereba, romelTa gareSec cxovrobdnen adamianebi 50 wlis win (magaliTi ix. cxrilSi) II svetSi TiToeul nivTierebas gaswvriv miuwere: risTvis iyeneb Sen am nivTierebas? III svetSi – Tu ras iyenebdnen 50 wlis win (an iyenebdnen Tu ara saerTod raimes) am nivTirebis magivrad?

I II III

WurWlis sarecxi siTxe WurWlis gasarecxad qviSa, marili

upasuxe: icvleba Tu ara adamianis codna nivTierebebis Sesaxeb? pasuxi daasabuTe.

2. gadaixaze da Seavse krosvordi:1. romeli nivTierebiT atkbob Cais? 2. romeli nivTiereba amlaSebs sakvebs? 3. romeli nivTierebisgan amzadeben qvabebsa da tafebs? 4. romel nivTierebas izidavs magniti? 5. romeli Txevadi nivTierebis gareSea sicocxle warmoudgeneli?

3. rodesac xe iwvis, miiReba naxSiri, gamoiyofa siTbo da sinaTle. upasuxe: romelia nivTierebis gardaqmna da romeli – Tanmxlebi movlena.

4. Seni azriT, romeli ufro mniSvnelovania, gardaqmna Tu misi Tanmxlebi movlena, rodesac: a) bunebrivi airi iwvis; b) rZisgan xaWo mzaddeba.

5. alqimikosebs rkina rom oqrod gadaeqciaT, es gardaqmna iqneboda Tu misi Tanmxlebi movlena?

2 3

1 4 5

q i m i a

u amgvarad:

Page 23: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

67

1fizikuri da qimiuri movlenebi

Cvens samyaroSi ganuwyvetliv mimdinareobs cvlilebebi. cvlileba xdeba, rogorc CvenSi, ise Cven irgvlivac. magaliTad, Tovli dneba, rkina iJangeba, Cven vizrdebiT, vberdebiT. yvela cvlilebas movlena hqvia. rogor ganvavsxvavoT es movlenebi erTmaneTisgan?

fizikuri movlena nivTiereba SeiZleba gavafxvieroT, gavalRvoT, gavxsnaT siTxeSi da xelaxla gamovyoT xsnaridan.am dros is imave nivTierebad rCeba.magaliTad,Saqris natexi rodinSi SeiZleba ise gavafxvieroT, rom odnav sulis SeberviT, haerSi mtveriviT gaifantos. Saqris fxvnilis ufro mcire nawilakebad daqucmaceba, SesaZlebelia misi wyalSi gaxsniT. daakvirdi suraTs (sur. 1):

22. movlenebi

Saqris fxvnili ixsneba wyalSi. wyalSi nivTiereba Saqari molekulebad iSleba.

wyali orTqldeba da jamSi rCeba Saqris kristalebi.

sur. 1.

Saqris molekula

wylis molekula

Saqris wyalxsnaris amoSrobis dros, wyali orTqldeba. Saqris molekulebi ki rCeba da erTiandeba kristalebad.daqucmacebisas da wyalSi gaxsnisas nivTiereba Saqari ar Seicvala, is Saqradve darCa. amas kristalebis tkbili gemoc gvidasturebs. zemoTqmulidan gamomdinare, SeiZleba vTqvaT, rom sanam arsebobs Saqris molekulebi, arsebobs nivTiereba Saqaric. magram Tu molekula Seicvala, nivTiereba Saqari aRar iarsebebs. miviRebT sxva nivTierebis molekulas, anu sxva nivTierebas, misTvis damaxasiaTebeli TvisebebiT. es nivTiereba tkbilic aRar iqneba.

movlenas, romlis drosac icvleba sxeulis forma, zoma, nivTierebis agregatuli mdgomareoba, nivTiereba ki ucvleli rCeba, fizikuri movlena ewodeba (sur 2).

Page 24: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

68

qimiuri movlena – qimiuri reaqcia

rodesac sinjaraSi moTavsebul Saqars gaaxureben (sur. 3). is jer lRveba (fizikuri movlena), xolo Semdeg gamuqebas iwyebs, warmoiqmneba mwvave suni, nalRobidan amodis orTqli, romelic sinjaris civ kedlebze wveTebis saxiT kondensirdeba. es wyalia, romelic Saqris gaxurebis dros gamoiyofa.

wyali 1000C-ze duRs da orTqldeba. nivTiereba wyali igive rCeba, icvleba misi agre-gatuli mdgomareoba: siTxe gadaiqceva airad.

meqanikuri zemoqmedebiT alu-minis mavTuli formas icvlis, nivTiereba alumini ki, rom-lisganac mavTulia damzade-buli - ucvleli rCeba.

bolos Saqari gardaiqmneba ugemo, ulRob, wyalSi uxsnad Sav nivTierebad.Saqris xangrZlivi gaxurebis Sedegad miRebuliaxali nivTiereba – naxSiria, romlis Tvisebebi sruliad gansxvavdeba Saqris Tvisebebisgan.movlenas, romlis drosac nivTiereba sxva nivTierebad gardaiqmneba qimiuri movlena, anu qimiuri reaqcia ewodeba.qimiur reaqciaSi monawile nivTierebebs reagentebi ewodeba, xolo reaqciis Sedegad miRebul axal nivTierebebs – produqtebi.

fizikuri

nivTiereba sxva nivTierebad gardaiqmneba

mag. qvanaxSiris wva, xilis lpoba, rkinis Jangva,rZis amJaveba

icvleba sxeulis forma, zoma, nivTierebis agregatuli mdgomareoba, nivTiereba ki

ucvleli rCeba

mag.: minis galRoba, wylis duRili an aorTqleba

qimiuri

movlena

sur. 3. spirtquris alze Saqris gaxurebis procesi

u amgvarad:

sur. 2.

Page 25: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

69

1fizikuri da qimiuri movlenebi

u savarjiSo

1. a) aiRe asanTis ori Reri. erT-erTi maTgani orad gatexe. Seadare erTmaneTs mTeli asanTis Reri da asanTis natexebi. gadaiwere rveulSi qvemoT Camowerili sami sityva, erTi xazi gausvi imas, rac asanTis RerSi Seicvala, ori xazi ki – rac ar Secvlila:

forma zoma nivTiereba

b) gadaiwere qvemoT Camowerili sami sitya, erTi xazi gausvi imas rac, wyals, wylis orTqlsa da yinuls ganasxvavebs, ori xazi – rac maT Soris saerToa:

forma agregatuli mdgomareoba nivTiereba

gaaanalize TiToeuli zemoT CamoTvlili SemTxveva da upasuxe kiTxvebs: ra Seicvala da ra darCa ucvleli? ra movlenasTan gvaqvs saqme?

2. CamoTvlilidan romelia qimiuri movlena? amoarCie swori pasuxi: a) liTonis galRoba; b) sirofis wyalSi gaxsna; g) qaRaldis wva.

3. Ddaakvirdi suraTs. gadaixaze cxrili da masze asaxuli movlenebi gaanawile (Cawere) cxrilis Sesabamis grafaSi:

fizikuri movlena qimiuri movlena

... ....

Page 26: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba
Page 27: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

biologia

Page 28: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

94

1 ujredi

31. erT da mravalujrediani organizmebi

mcenaris foTols mikroskopiT Tu daaTvaliereb, dainaxav, rom foToli patar-patara ganyofilebebisagan Sedgeba. TiToeul aseT ganyofilebas ujredi ewodeba. Tu ujredebis raodenobas miaqcev yuradRebas, mixvdebi, rom isini foTolSi mravladaa. ara marto foToli, aramed mcenaris mTeli sxeuli ujredebisgan aris Semdgari. warmoidgine, ujredebis ra simravle iqneba mcenareSi.

amitomac ewodeba mcenares mravalujrediani organizmi. mcenareebis garda mravalujredian organizmebs ekuTvnis adamiani, ZaRli, cxeni, qaTami, gveli, bayayi, Tevzi, buzi, Wiayela, yvela sxva cxoveli da agreTve zogierTi soko da wyalmcenare.

ujredebi Zalian mcire zomisaa. amitom, rodesac sakuTar sxeuls an ZaRls, buzs, mcenares Tu sokos Cveulebriv uyureb, ujredebs ver xedav. magram maTi sxeulis nawilebis mikroskopiT daTvalierebisas Cans, rom mravalujrediani organizmebi marTlac mravali ganyofilebisagan – mravali ujredisganaa agebuli.

arsebobs organizmebi, romelTa mTeli sxeuli mxolod erTi ujredisgan aris Seqmnili. amitom isini Zalian mcire zomis arian. maT erTujrediani organizmebi ewodeba.

erTujredianebia ameba, qalamana, baqteriebi da sxva.

ujredis aRmoCena SesaZlebeli gaxda mas Semdeg, rac adamianebma mikroskopi Seqmnes. mikroskopi adidebs sagnis gamosaxulebas. amitom mikroskopiT SesaZlebelia iseTi sxeulebis danaxvac, romlebic uxilavia SeuiaraRebeli TvaliT.

pirvelad ujredebi mikroskopiT 17-e saukuneSi ingliselma robert hukma dainaxa. mikroskopebs am periodSi mxolod mcire gadidebis SesaZlebloba hqonda. amitom hukma mxolod is dainaxa, rom mcenaris sxeuli raRac ganyofilebebad iyo dayofili. amave periodSi holandielma anton levenhukma SeZlo mikroskopis gaumjobeseba da

ameba

foTlis ujredebi

qalamana

sur. 1.

adamianis wvrili nawlavis ujredebi

Page 29: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

95

1ujredi

r. huki

mecxramete saukunisaTvis adamianebma Seqmnes kidev ufro Zlieri mikroskopebi. germaneli mecnieri maTias Sleideni mikroskopiT daakvirda sxvadasxva saxis mcenares da yvela maTganSi aRmoaCina ujredebi. aman Sleidens SesaZlebloba misca daeskvna, rom mcenareebi ujredebisagan Sedgeba. amave periodSi germanelma Teodor Svanma mikroskopiT dainaxa ujredebi cxovelebis organizmSi. amgvarad Svanma daaskvna, rom cxovelebi ujredebisgan Sedgeba.

mecnierebi yovelTvis TanamSromloben: acnobeben xolme erTmaneTs sakuTari dakvirvebis Sesaxeb, cvlian mosazrebebs da erToblivad midian daskvnebamde. es aucilebelia imisaTvis, rom adamianebma ukeT SevimecnoT samyaro. Sleidenma da Svanmac acnobes erTmaneTs sakuTari dakvirvebis Sedegebi. aman saSualeba misca Svans daeskvna, rom yvela cocxali organizmi ujredebisganaa agebuli.

yvela cocxali organizmi

ujredebisganaaagebuli.

(Teodor Svani)

mcenareebiujredebisgan

Sedgeba(maTias

Sleideni)

cxovelebi ujredebisagan

Sedgeba(Teodor Svani)

uu uu

guburis wyalSi – erTujrediani organizmebi, adamianis sisxlSi ki – sisxlis ujredebi SAeniSna.

. sqemaze naCvenebia, rogor mividnen mecnierebi am daskvnamde.

a. levenhuki m. Sleideni T. Svani

u amgvarad:

. cocxali organizmebis sxeuli ujredebisganaa agebuli. amitom amboben, rom ujredi yvela cocxali organizmis agebulebis erTeulia.

Page 30: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

96

u savarjiSo

1. gadaiwere rveulSi da Semoxaze swori pasuxi:

• ujredi aris cocxali organizmebis agebulebis erTeuli.

• ujredebisgan agebulia cocxali da aracocxali sxeulebi.

2. ipove is debuleba, romelic Seni azriT yvelaze srulyofilia:

• mcenareebis organizmi ujredebisgan Sedgeba.

• ameba, zogierTi mcenare da cxoveli ujredebisgan Sedgeba.

• ujredi yvela cocxali arsebis agebulebis erTeulia.

3. daukvirdi mikroskopiT gadaRebul suraTebs da amoicani, romeli ekuTvnis erTujredian da romeli – mravalujredian organizms.

4. moswavleTa erTma jgufma mikroskopiT Seiswavla mcenareebi, meore jgufma – cxovelebi, mesame jgufma – ameba da baqteriebi. yvela jgufma naxa, rom maTi kvlevis obieqtebi Sedgeboda ujredebisagan. moswavleTa jgufebma erTmaneTs gauziares dakvirvebis Sedegebi. amis Semdeg jgufebma erToblivad daaskvnes, rom ujredi aris yvela cocxali organizmis agebulebis erTeuli. sqemis saxiT warmoadgine, rogor mividodnen moswavleebi am daskvnamde.

5. ganmarte, ra mniSvneloba hqonda moswavleebis TanamSromlobas maTi kvlevisaTvis?

6. debuleba: `ujredi yvela cocxali organizmis agebulebis erTeulia~, gakeTda mcenareebze da cxovelebze dakvirvebis Sedegad. am debulebis gansamtkiceblad gamogadgeba codna amebas, qalamanas, baqteriebis agebulebis Sesaxeb? pasuxi ganmarte.

. organizmis SedgenilobaSi arsebuli ujredebis raodenobis mixedviT, cocxali arsebebi iyofa erTujredianebad da mravalujredianebad.

Page 31: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

97

1ujredi

proeqti: maTias Sleidenis da Teodor Svanis mimoweraSleidenma da Svanma erTmaneTs werilobiT acnobes sakuTari dakvirvebis Sedegebi.warmoidgine, rogor werils miswerda maTias Sleideni Teodor Svans? ras upasuxebda Sleidens Teodor Svani?

1. dawere orive werili.

2. daicavi werilis weris stili: daixmare sxva sagnis maswavleblebi. magaliTad, enis da istoriis maswavleblebi. hkiTxe maT, rogor mimarTavdnen erTmaneTs adamianebi 19–e saukuneSi.

3. Sleideni da Svani germanelebi iyvnen. amitom, Tu skolaSi germanul enas swavlob, werilis ramdenime fraza mainc, magaliTad werilis dasawyisi, germanulad dawere. Tu sxva ucxo enas euflebi, germanulis nacvlad am enis codna gamoiyene.

4. werilSi asaxe, ras ityodnen Svani da Sleideni maTi aRmoCenisaTvis mikroskopis mniSvnelobis Sesaxeb?

Page 32: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

98

32. ujredi – qsovili – organo – organizmi

mravalujredianebSi ujredebi Tavs iyrian da qmnian qsovils, qsovilisgan ki iqmneba organo.

magaliTad, adamianis sxeulSi ujredebis erTi nawili qmnis qsovils, romlisganac iqmneba organo – guli. organo – kani Seqmnilia qsovilisagan, romelic Tavis mxriv warmoqmnilia kanis ujredebiT. organos – tvins qmnis tvinis qsovili, romelic tvinis ujredebis – neironebis erTobliobas warmoadgens.

naTqvami SeiZleba sqemis saxiTac gamovsaxoT. magaliTad:

uu uugulis kunTis ujredebi

qsovili guli

mcenaris foTlis ujredebi qmnian qsovils, romlisaganac iqmneba foToli. igive iTqmis mcenareebis sxva organoebis – Reros, fesvis Tu yvavilis Sesaxeb.

organoebis erToblioba qmnis sxeuls – organizms. magaliTad, adamianis, ZaRlis, cxenis da mravali sxva cxovelis SemTxvevaSi sqematurad es ase gamoisaxeba:

organizmi

(sxeuli)uu uu

uu

uuuu

uu

uu

uu

uukunTebi

Zvlebi

kani

guli

tvini

Tirkmeli

kuWi

filtvi

sakvercxesaTesle

adamianis da mcenaris ujredebi qmnis qsovilebs, qsovilebisgan iqmneba organoebi, organoebisgan ki – organizmi.

Page 33: malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana ...old.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/bunmetyv...wyali yinuli 26 sur. 4. wyali aris bunebrivi warmoSobis Txevadi nivTiere-ba

99

1ujredi

evglena erTujrediani organizmia.

ameba, qalamana, evglena, baqteriebi erTujredianebi arian. amitom maT ar aqvT qsovilebi da organoebi, maTi ujredi Tavad warmoadgens organizms.

u savarjiSo

1. gadaixaze da Seavse sqema: sityvebs `organo~ da `ujredi~ miuCine Tavisi adgili Tavisufal ujrebSi

uu uuqsovili

2. gamoiyene saxelmZRvanelos teqstSi moyvanili sqemebi da maT mixedviT sqemis saxiT gamosaxe rogor iqmneba mcenaris fesvi fesvis ujredebisagan.

3. Seaswore sqema da ise gadaixaze:

uu uuujrediorgano qsovili

4. gamoiyene saxelmZRvanelos teqstSi moyvanili sqemebi da maT mixedviT sqemis saxiT gamosaxe rogor iqmneba mcenaris organizmi organoebis – fesvis, Reros, foTlis da yvavilisagan.

5. daukvirdi sqemas. romeli komponentia zedmeti? pasuxi daasabuTe

uu uuorganoqsovili ameba

6. sqemas aqvs 4 done. sqemis komponentebia: organizmi, ujredi, organo da qsovili. miuCine maT adgili (gadaixaze da Cawere Sesabamisi sityva) sqemis doneebze.

......