manga mapundok - sil.org
TRANSCRIPT
MANGA MAPUNDOK
PARAHALLINGON
MGA PARIRALA
PHRASES
Over 500 Useful Entries
and a Glossary of
Over 600 Words
Compiled by
Suzanne M. and Marc R. Jacobson
Illustrations by
Rosario B. de Guzman
Summer Institute of Linguistics - Philippines
Translators 1980 Publishers
Published in co-operation with the
Bureau of Elementary Education and
the Institute of National Language
of the Ministry of Education and
Culture, Metro Manila, Philippines.
Additional Copies of this publication
may be obtained from:
TCP
Box 423
Greenhills, Metro Manila
Sama Abaknon Phrase Book
69.3-108003.4C 57.2-10PT-804079B
Printed in the Philippines by SIL Press
(Pil pino)
PAN IMULA
Ang isang katangiang masasabitungkol sa Pilipinas ay ang pagkaka-roon nito ng iba't ibang pangkatetniko na nag-aangkin ng kani-kanilangwikang katutubo. Gayon man, ito'yhindi naging balakid sa pag-unlad ngbansa, bagkus nagpatibay pa nga sapagbubuklod at pagkakaisa ng mgamamayaman tungo sa pagkakaroon ngisang diwang panlahat.
Ang aklat na ito ay isa sa seryeng ganitong uri ng mga babasahinginihahanda pars sa higit na ikalili-nang ng mag kaalaman, kakayahan,kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahalsa sariling wika ng mga mag-aaral
Sinikap na malakipan ang aklat ngmga paksang inaaakalang magdudulot ngmalaki at makabuluhang kapakinabangansa mga gagamit nito. Sa paghahandang mga ito'y isinaalang-alangang mga pangkalahatang layunin ngbansa. Isinaalang-alang din ang mgapangkasalukuyan pangangailangan ngmga mag-aaral sa pagpapalawak atpagpapayaman ng kanilang talasalitaan,
iv
(Innbetknon)
(Amertican Engt.L4h)
MENSAHE
FOREWORD
Adda si manga mahalapkina'iya nga sakulawan tosi Pilipinas iya i malabbatkala'in manga grupo si mangaa'a nga aniya' kalugaringonna pinallingan. Yaytopagkala'in aka'ulangsi progreso na si nasyon,lugod tinikangan to sipag'aradda pati' pag'urugoppina'agi si pagpa'ambit simanga sana'an si hunahunana pati' manga ideya.
Yayto libro addayto si magkasunud-sunodbarasahon nag'andam sikalugaringon allingon.Naghimoy to pagpatamba siabilidad pati' kama'abtikpina'agi si kata'o pati'pagdayaw si kalugaringonallingon na si manga a'a.
Nagtalinguha pagpa-huwang ato si manga pwedesagamit na si manga magbasa,ngan abuyon liwat si mangahingyap na si nasyon Nag-buwanan liwat konsiderasyoni manga kinahanglan nainanto si manga estudyante,
One of the good charac-teristics, which we observein the Philippines, is themany different ethnicgroups, each of which hasits own native language.This diversity is not ahindrance to the progressof the country, but ratherit strengthens the unity ofthe people in order thatall will share one spirit.
This book is one of aseries prepared as readingmaterial in the nativelanguage. It is designedto developed abilities andskills through the knowledgeand appreciation of one'sown native language.
An attempt has beenmade to include topics whichwill be useful to readersand which are in consonancewith the general objectivesof the country. Considera-tion has also been given tomeet the present needs ofthe students,
paglinang ng kakayahang gumamit ngwikang gamitin at wastong pagsulatnito. May inilakip ding mga pagsa-sanay na inaakalang makatutulong samabisang pag-aaral ng wika. Matitiyakna ganap na nilang natutuhan atnauunawaan ang wika kung ito'y buongkatalinuhan na nilang natatalakay saklase at naiuugnay o nagagamit satunay na buhay.
Buong pagmamalaking inihahandogng Ministro ng Edukasyon at Kulturaang aklat na ito taglay ang matapatna hangarin at mithiing lalo pangmapataas ang uri ng edukasyon para sadi marunong bumasa at sumulat sa pama-magitan ng pag-aaral ng kinagisnangwika. At inaasahan din sa gayon angmadaling pagkatuto ng wikang pambansa.
Onofre D. CorpuzMinistro ng Edukasyon at Kultura
vi
basi' akatambahan i boka-bularyo na nga aghalap ikalistuhan na manga iya sitadong pagyawit pati'pagsurat. Akasiguro sipag'adal si adda linggwahe,kon nagpasubay to si mangaungod mahitabo si kinabuhita.
Sanglit kinasing-kasing i pagpahinungodsilo libro si Ministro siEdukasyon pati' Kultura,huwang i tul'id paghingyapnga akatambay to si mangamata'o magbasa pati' magsu-rat, pina'agi si pag'adalsi kalugaringon pinallinganngan masayon liwat ipag'adal si linggwahe na sinasyon.
in order that their vocabu-lary will increase and thatthey may develop correctspeaking and writing skills.Language learning is insuredwhen it is related to reallife situations.
The Ministry of Educa-tion and Culture is proudto offer this book with thesincere desire and wish thatit will increase the know-ledge of those who are lesseducated through the studyof the native language, andthereby facilitate thelearning of the nationallanguage.
Onofre D. CorpuzMinistro ng Edukasyon at Kultura
vii
(American Engash I
PREFACE
The Sama Abaknon language(Inabaknon, also known as Capuleno)is spoken by residents of CapulIsland located in the San BernardinoStrait between Bikol and NorthernSamar. It is the most northernrepresentative of the Sama Bajawlanguage family.
The phrases in this book areidiomatic for each language. Theyare not a word-for-word translationof each other.
Pilipino was supplied by MissNeri Zamora of Manila and Mrs.Rosario B. de Guzman and Miss Alma C.Manaog of Capul Town, Northern Samar.Ideas for many of the English phrasescame from the Southern Sama PhraseBook, compiled by K. J. Allison.Inabaknon was checked by Miss MelwidaV. Calamay,
V1.1
(Inabaknon)
(Filipino)
MANGA DAHULO ALLINGON
PAUNANG SALITA
I Sama Abaknon(Inabaknon o ma'in ngani'Capulefio) adda pinallingannagyawit na si manga a'amag l istar si Isla si Capul,nga kinakulawan si SanBernardino Strait si pagka-gul'atan na si Bikol pad'Norte si Samar. I yayto iallingon parts ari dapit sinorte si pamilya na sipinallingan si Sama Bajaw.
I manga allingon situlibro naghimo alagad sinatural paggamit anan sipakighampang. Sanglitma'in literal i pagsulbadsito.
Si Miss Neri Zamorataga Manila pati l si Mrs.Rosario B. de Guzman hastasi Miss Alma C. Manaog tagaCapul, Norte si Samar, imagbuwan si mange allingonsi Pilipino. I ka'urugansi manga allingon si Inglesnagbasaran si SouthernSama Phrase Book naghimona si K. J. Allison. Imagkoriher si Inabaknoniya kas Miss Melwida V.Calaway,
Ang Sama Abaknon(Inabaknon o ng Capulenyo)ay wikang ginagamit ng mganakatira sa Isla ng Capulna makikita sa San Bernar-dino Strait sa pagitan ngBikol at Hilagang Samar.Ito ang kumakatawam sahilaga ng wikang pamilyang Sama Bajaw.
Ang mga parirala omaiikling pangungusap nanilalaman ng aklat na itoay isinaayos ayon sa kara-niwang paggamit Hindiliteral ang pagkasalin ngmga ito.
Sina Bb Neri Zamorang Maynila at Gng. RosarioB. de Guzman at Bb. Alma C.Manaog ng Capul, HilagangSamar ang nagsalin nito saPilipino. Karamihan sa mgaideya ng mga parirala saIngles ay mula sa SouthernSama Phrase Book na isina-gawa ni K. J. Allison.Katulong sa pagsusuri ngInabaknon sine Bb MelwidaV. Calaway,
ix
Mr. Francis S. Gaco, Miss Sylvia C.Manaog, Mr. Tomas 0. Ortego, MissSalud B. Pasco, and Miss Marta C.Saluib, all of Capul Town, under thedirection of Marc R. and Suzanne M.Jacobson, of the Summer Institute ofLinguistics, under whose auspicesthis book was completed.
Stress is never written forInabaknon, therefore to pronounce thewords correctly place stress on thesecond to the last syllable, as in:ma-HA-lap AL-law (Good day) andRU-ma' (house). One syllable pronounsshould be considered as part of theword for pronunciation purposes,thus: ru-MA' ko (my house) andma-TA mo (your eyes).
The apostrophe ( ' ) is used forthe glottal stop consonant in allpositions within a word except thatit is not written when first in aword. Note the difference: paturi(sleep) and paturi' (circumcize),ako ( I ) and ako' (accept), suso(breast) and su'so' (compress).
Mr. Francis S. Gaco, MissSylvia C. Manaog, Mr. Tomas0. Ortego, Miss Salud B.Pasco, pati' si Miss MartaC. Saluib, puro manga tagaCapul si pamunu'an na siMarc R. pati' Suzanne M.Jacobson nga manga tagaSummer Institute ofLinguistics, i magpangadalsito allingon.
Gana' si Inabaknonpagsurat si makusog hilwas(stress) sanglit para sitama paghilwas si allingon,nagpatuman to antes sidamuri silaba: pariho sima-HA-lap AL-law pati'RU-ma'. I manga addasilaba allingon nagpasalli'si manga aron na si a'a,Lugar o inanna' (pronouns)nagpahuwang si allingonpara si tama paghilwas,pananglitan: ru-MA' ko(my house) pati' ma-TA inc(your eyes).
Si Inabaknon i kudlit(apostrophe) naggamit parasi niya' makasang'olnaghilwas konsonante(glottal stop consonant)si dimu'an parte anan siallingon pero nagsuratkon si dahulu'an na,pananglitan: paturi pati'paturi', ako pati' ako'hasta i suso pati' su'so'.
G. Francis S. Gaco, Bb.Sylvia C. Manaog, G. TomasO. Ortego, Bb. Salud B.Pasco, Bb. Marta C. Saluib,mga katutubo ng bayan ngCapul sa pamamahala ninaMarc R. at Suzanne M.Jacobson, ng Pantag-arawng Surian ng Wika (SummerInstitute of Linguistics).Sa pamamagitan ng samahangnahanggit, nakumpleto angaklat na ito.
Ang diin (stress) saInabaknon ay hindi isinulatkaya sa pagbigkas ng tamangpantig, ilagay ang diin saikalawa mula sa hulingsalita gaya ng: ma-HA-lapAL-law (magandang araw) atRU-ma' (bahay). Ang pang-halip na may isang pantigay kailangang maging bahaging salita sa pagbigkas nito,kaya: ru-MA' ko (bahay ko)at ma-TA mo (mata mo).
Sa Inabaknon, kudlit(') ang panandang gina-gamit sa impit na matatag-puan sa hulihan ng salitangunit ito'y hindi unangnakasulat na salita.Tandaan ang pagkakaiba:paturi (matulog) at paturi'(magpatuli), ako (ako) atako' (tinanggap), suso(suso) at su'so' (diinan).
xi
This book is one of the firstprinted in Inabaknon. One reasonfor printing is to test the alphabetwhich is still experimental.Suggestions for improvement would beappreciated.
Marc and Suzanne JacobsonCapul TownApril, 1980
For information on publishedtechnical papers on this languagewrite to:
Summer Institute of LinguisticsP. 0. Box 2270Manila, Philippines 2801
Att: Chairman, Linguistics Department
xii
Primeroy to libronag'imprinta si Inabaknon.Adda rason pag'imprintasito, iya i pagprobar siabakada nga nag l adalan pahamok. Nagkarawat i mangasuhestyon pagpahalap sito.
Ang aklat na ito ayisa sa unang nailimbag saInabaknon. Ang isangdahilan kung bakit itoinilimbag ay upang subukinang abakada sapagkat ito'ypinagaaralan pa sa kasalu-kuyan. Pasasalamatan naminang anumang mungkahingaming tatanggapin para saikauunlad nito.
Marc and Suzanne JacobsonBungto si CapulAbril, 1980
Marc and Suzanne JacobsonSayan ng CapulAbril, 1980
Kon agkinahanglannga akatu'anan si manganag'imprinta teknikalpapiles para sito allingon,anurat pada'iray si:
Para sa impormasyontungkol sa mga nalathalanang babasahing teknikaltungkol sa wikang ito,sumulat sa:
Summer Institute of LinguisticsP. 0. Box 2270Manila, Philippines 2801
Att: Chairman, Linguistics Department
(Anixn,Lcan EngteAhl
MTA N1LALAMAN CONTENTS
Panimula Foreword
Paunang Salita Preface
*** *** *** *** ** t ***
Mga Pagbati Greetings
hang mga Salitang A Few RequestsPakiusap
Mga Taming at Sagot na Common Questions andKaraniwang Ginagamit Answers
Pagsasabi ng Direksiyon Directions
Pag-aaral ng Oita Language Learning
Mga Tao People
/. Relasyong Pampamilya Family
Pagkain Eating
Mga Damdamin Feelings
10. Pangaugalagang Personal Personal Grooming
xiv
(I nab ahno n)
MANGA ISI NA
PAGE NUMBER
Mensahe
-
iv
Manga Dahulo Allingon - viii
* * *
Manga Katalahuran - 1
Manga Pag'alayon - 5
Manga Patilaw pati' Saruman - 11
Manga Pagturo' si Lugar 21
Pag'adal si manga Allingon 25
Manga A'a 29
Pamilya 35
Nagkakan 41
Pag'abat 47
Pamustura 53
xv
Pagtuturo ng GawaingPambahay at Paglalaba
Household Instructionsand Laundry
Pagsasabi ng Oras at Time and WeatherKalagayan ng Panahon
Pamimill at Pagbibili Buying and Selling
Pagbilang at Pera Numbers and Money
That Ibang Kulay Colors
Mga Bahagi ng Katawan Parts of the Body
Mga Iba't Ibang Pagkain Kinds of Food
Mga Bayop, Than at Animals, Birds andKul isap Insects
19. Closaryo Glossary
xvi
Manga Tugon si Ruma' pati'
-
57Pag'pu'po'
Oras pati' Tyempo
-
63
Negosyo
-
71
Manga Numero pati' Kwarta - 75
Manga Kolor - 83
Manga Parti na si Puho' - 87
Manga Pala'in-la'in Karakanon - 93
Manga Hayop, Manuk-manok - 103pati' Mananap
19. Bokabularyo - 110
xvii
MALAGA KATALAHURAN
MGA PAGBATI
GREETINGS
(Imthahnon)
Mahalap nalong (kuhap, sangom).
Mahalap may.
Pada'ito na kami'. / Pada'iray na kami'.
Agbalik na kami'.
Palingnga kaw?
Singnga kaw tikang? / Manalingnga kaw?
An hamok.
Manari'i ako kas Rosarioy ray.
Ha1a. Pada'iray na kami'.
Sige.
Mahalap na hamok pagsakay bi.
Manahika dahulo.
13. Dayuna kam.
2
(Paipino)
(Arne/Limn Engtall)
Magandang umaga (hapon,gabi) sa iyo.
Magandang umaga (hapon,gabi) naman sa iyo.
Paroon na kami.
Pauwi na kami.
Saan ka pupunta?
Saan kayo galing?
Doon. / Diyan lang.
Kina Rosario ako galing.
Tutuloy na kami.
Sige.
Masayang paglalakbay.
Pumanhik muna kayo.
13. Tuloy kayo.
Good morning, (afternoon,evening).
Good morning (afternoon,evening) to you also.
We are going there now.
We are going home now.
Where are you going?
Where have you been?Where have you come from?
Just over there.
I'm coming from Rosario'splace.
We'll be on our way now.
Okay.
Have a good trip.
Come up.
Come in.
3
MANGA PAG 'ALAYON
ILANG MGA SALITANG PAKIUSAP
A FEW REQUESTS
I nabahno nl
Aningkulu'a kam.
Dakaw dahulo.
Dagmita kam.
Kulawin to.
Dakaw agpararibok.
Tuwa ato. / Pada'ituha.
Lalaga ato.
Pada'iraya na kam. / Dakam na ato.
Pakulawon ako si ritrato mo.
Buligin may ako. / Ahimo ba' buligan mo ako?
Dakaw sinan.
Dakaw palahi.
Hinay to kam.
Matuhin basi' ga'i apassa'.
15. Dakaw agtandugon. / Dakaw aglabutin.
6
IPitipinol lAmenican Eng&Ahl
Maupo kayo. Sit down. / Have a seat.
Teka / Sandali lang. Wait a minute. / Just asecond.
Dali kayo. Go faster. / Speed up.
Tingnan mo ito. Look at this.
Huwag kang maingay. Don't make so much noise.Be quiet.
Halika rito. Come here.
Alis diyan. Get out of here.
Hoy! Umalis kayo diyan. It's time for you to leave.Don't stay here anymore.
9. Patingin nga ng litrato Let me see your picture.
10 Pakitulungan mo nga ako. Can you help me?
Huwag mong gawin iyan. Don't do that.
Huwag kang tatakbo. Don't run.
Hag-ingat ka (kayo). Be careful.
Pag-ingatan mo para Take care that it doesn'thindi mabasag. break.
15. Huwag mong galawin yan. Don't touch!
7
Dakaw agda'inanon. / Ma'in da'inan.
Da'ituhon. / Da'ito sito.
Pa'anna'on aro si hawod (dilalum).
Patungtungon si lamisa.
Liwaton aro si dilalum.
Pada'iraya ngan ala'on.
22. Pwede ba' ako aka'indam si hatsa binan?
8
Hindi ganyan.
Ganito ang paggawa.
Pakilapag doon sailalim.
Ilagay mo sa ibabawng mesa.
Ilipat mo sa ibaba.
Pumunta ka doon atkunin mo.
22. Puwede (Maaari) bangmahiram ang palakolninyo?
Don't do it like that.Not like that.
Do it like this.Do it this way.
Put it under there.
Put it on the table.
Put it down below.
Go there and get it.
May I borrow your axe?
4 •
MANGA PATILAWPATI' SARUMAN
MGA TANONG
AT SAGOT NAKARANIWANG GINAGAMIT
COMMON QUESTIONSAND ANSWERS
11
(Imthabnon)
Ay ba' to (nan, ro, ray)?
Batoy nan.
Yayto. / Yaynan. / Yayro. / Yayray.
Say to tawa'? / Say tagtawa' sito?
Tawa' kuyto (kuynan, kuyro, kuyray).
Say magbawa si karne?
Si Simoy i magbawa sito.
Singnga i lalan pan Landusan?
Yaynan i lalan.
Day ay kahaya na?
Pakulawon daw ako sito (sinan, siray).
Pa'i muyto?
Ay i karuyag mo? / Ay tawa' mo?
Ay kinahanglan mo? / Ay tuyo' mo?
12
(Pitipino)
Ano ito (iyan, iyon)?
Sato iyan.
(Amenican Engtahl
What's this (that, thatover there)?
That's a rock.
Ito. / Iyan. / lyon. This one. / That one.
Kanino ito? / Sino ang Who does this belong to?
may-ari nito? Whose is this?
Akin ito (iyan, iyon). This is mine. / That's mine.
Sino ang nagdala ngkarne?
Who brought the meat?
Si Simoy ang nagdala Simoy brought it.nito.
Saan ang daan papuntang Where is the road (trail)
Landusan? to Landusan?
9. Iyon ang daan. That's the road (trail).
10 Gaano ito kalaki? How big is it? / What'sit's size?
11. Ipakita mo nga sa akin. Can you show me this one?Can you show that to me?
Ano ang gagawin mo What will you do with this?dito?
Ano'ng gusto mo? What do you want? / Whatwill you have?
14. Ano'ng kailangan mo? What do you need? / What'syour reason for coming?
13
Gana' may.
Apa'i kaw? Nagpa'i kaw?
Apa'i kay asina kaw? / Ay kay asina kaw?
Bugtaw ba' kaw?
Linganto ako.
Nag'uhaw ako.
Agsugna' ako. / Agkiwa ako.
Say maghimo sito?
Ga' ko katu'anan. / Ambot kon say.
Sumiran iya agbalik (agbwelta)?
Sumiran panakka bi?
Ngan da'illaw kuhap.
Agkinahanglan ako mammulig pagbawa sikinarga kuyray pan ruma'.
Pada'iray kami l si tindahan. Amaya' ba'kaw?
Sumiran?
Bisan sumiran i karuyag mo.
31. Inanto.
14
Wala naman. Nothing special.
Anong nangyayari sa'yo? What is the matter with you?
Bakit ka nagagalit? Why are you angry?
Pagod (Napapagod) ka ba? Are you tired?
Nagugutom ako. I'm hungry.
Nauuhaw ako. I'm thirsty.
Nagluluto ako. I'm cooking.
Sino'ng gumawa nito? Who did this?
Ewan ko. / Ewan. I don't know. / I don'tHindi ko alam. know who did it.
Kailan ang balik niya? When will he (she) return?
Kailan kayo dumating? When did you all arrive?
Kahapon ng hapon. Yesterday afternoon.
Kailangan ko ang I need help carrying mytulong upang madala things (cargo) to theang mga gamit ko sa house.am in.
Pupunta kami sa tinda- We are going to thehan. Gusto mo bang store. Do you wantsumama sa amin?
to go with us?
Kailan? When?
Ano mang oras na Anytime you want.gustuhin mo.
31. Ngayon. Right now.
15
Asumo
Anan. / Ta'ud-ta'od. / Aro diva.
Ga' ko amaya' si ka'aw pan merkado.
Ga'i pwede inanto.
Say mag l indam si libro ko?
Sumiran pabalik mo libro kuyto?
Tapos na ba' kaw si trabaho mo?
Sibot pa ako.
Ga'i pa ako atapos. / Ma'in pa ako tapos.
Salimutan ko. / Sakalupanan ko.
Gana' sapayan na. / Ma'in bale.
Nagpiraw na ako.
Pinapa'i pagsugna' si buwas?
Da'ito sito.
Mahalap kon da'ito mo.
Ay ba' i pagkala'inan na si tampayaspati' bayawas?
16
Bukas. Tomorrow.
Mamaya. By and by. / Later.
34. Ayokong sumama sa iyo I can't go with you to thesa palengke. market.
Hindi puwede (maaari)ngayon.
Sino ang humiram ngaking libro?
Kailan mo isasauli angaking libro?
Natapos mo na ba angginagawa mo?
It's not possible now.
Who borrowed my book?
When will you return mybook?
Are you through with yourwork?
39. Abala pa ako. I'm still busy.
Hindi pa ako tapos.
Nalimutan ko.
Hindi bale.
Inaantok ako.
Paano ang pagsasaing?
Ganito.
Mabuti kung ganito.
Ano ang kaibhan ngpapaya sa bayabas?
I'm not finished yet.I'm not through.
I forgot it.
It doesn't matter.
I'm sleepy.
How do you cook rice?
Do it like this.
It's better if done thisway.
What is the differencebetween papaya andguava?
17
Singnga kaw ag'istar'
Say i kahuruwangan mo? / Say i huwang mo?
A'uyam iya kay gana' may trabaho na.
Kiliton dadi' kuyro.
Agpanangis i dadi'.
Tabyunin i duyan.
Ga'i kaw kunta'...
Tama' ba'?
Kon ga'i kaw...
Ga'i kahusto kay madakmol.
Tapos na.
Day...
Sigurado ako.
Ungod gayod.
62. Hasta inanto, gasi ko...
18
Where are you staying?48. Saan ka tumitira Where do you live?
(nakatira)?
Sino'ng kasama mo? Who is your companion(friend)?
Wala siyang magawa He (she) is bored becausekaya naiinip siya. there is nothing to do.
Kargahin mo ang aking Carry my child.anak.
Umiiyak ang bata. The baby is crying.
Ipagduyan mo siya. Swing him (her) in thehammock.
Hindi ka (mo) dapat... You must not...
Hindi ba tama na? Isn't that right?
Kung ayaw mo If you don't want...
Hindi magkasiya pagka't It won't fit because it'snapakakapal. too thick.
Tapos na. I'm finished now. / It'salready completed.
Tila / Parang As if.../ It is like...
Sigurado ako. / Tiyak I'm sure.ako.
Tutuong-tutuo. It's true.
Hanggang ngayon, akala Until just now I thoughtthat...
19
MANGA PAGTURO' SI LUGARPAGSASABI NG DIREKSIYON
DIRECTIONS
21
Inabaknonj
Singnga?
Manahika.
Tikang si kawiri pan kawanan.
Panggawas kita. •
Aglibot manga iya si puro' (isla).
Tikang ato pada'iro (padaliray).
Matala i baybayon si baryo.
Pati' i manga tagudtod.
Matapit hamok i baybayon.
Singnga i panlilibangan (kasilyas)?
Tiya' ato.
Tambang na kay malalom i kalawot.
Si dambila' na si puro'.
Matala ba' ato i nag' istaran mo?
15. Main, matapit may.
22
(Pitipknol (Amertican EngtAsh)
Saan? Where?
Panhik. Come on up.
Buhat sa kaliwa pakanan. From left to right.
Tena sa labas. Let's go outside.
Nilibot nila ang pulp . They went around the island.
Mula rito hanggang doors. From here to there.
Malayo ang tabing- The seashore is far away
dagat sa nayon. from the village.
Pail ang mga bundok. So are the mountains.
Malapit lang ang The seashore is close.
tabing-dagat.
Nasaan ang kasilyas? Where is the bathroom(comfort room)?
Narito. It's right here.
Malalim ang dagat kasi It's already high tide,
malaki ang tubig. because the water is deep.
Sa kabilang ibayo ng The other side of the
pulp . island.
Malayo ba rito ang Do you live far away? / Istinitirhan mo? your place far from here?
15. Hindi, malapit lang. No, its quite near.
23
PAG'ADAL 51 MANGA ALL1NGON
PAG-AARAL NG WIKA
LANGUAGE LEARNING
25
(Inabaknon)
Ga'i sasabutan ko. / Ga'i ako anabot.
Anabot ako diki'it hamok.
Alayon pagpalling Inabaknon si ako.
Ay arun na sito siSi Inabaknon?
Ay sito kahulugan na?
Ay i tugbang (padis) na?
Ay lingon na?
Si Inabaknon, ay sito i allingon bi?
Ga' ko ata'o ag'inabaknon.
Sumatin ako kon sala i nagpinugad ko.
Ay kala'innan na si "pag i abugho" pati'si "ka'awa"?
Banin ako pananglitan.
13. Banin ako mapundok istorya basi' akoanabot.
26
(Filipino)
(Amenican Engashl
Hindi ko maintindihan.
Nakakaintindi aku ngkaunt i.
Kausapin mo ako saInabaknon.
Anong tawag nito saInabaknon.
Ano'ng ibig sabihinnito?
Ano ang kabaligtaran?
Ano'ng sinabi niya?
Ano sa Inabaknon angpangalan nito?
Hindi ako marunong ngInabaknon.
Sabihin mo sa akin kungmali ang sinabi ko.
Ano ang kaibhan ng"pagseselos" at"pagkainggit"?
Bigyan mo ako nghalimbawa.
13. Bigyan mo ako ng isangmaikling kuwentoupang maunawaan ko.
don't understand.
I can only understand alittle.
Please speak Inabaknonwith me.
What's the name for thisin Inabaknon.
What does it mean?
What is its opposite?
What did he say?
In Inabaknon, what is yourword for this thing?
I don't know how to speakInabaknon.
Tell me if what I say iswrong.
What is the differencebetween "jealousy" and"envy"?
Please give me an example.
Please tell me a shortstory so that I canunderstand.
27
(Inabahnon)
Singnga i ruma' na si kapitan del baryo?
Sunod na si ruma' na si paradaying nan.
Say i puno' bi?
Ma'isog ba' iya?
Palabi-labihon ba' iya?
Mata'o iya.
Ma'istra i dadi' ko.
Karuyag ko agin adda ako mahalap panday.
Sumiran anakka i doktor?
Wiray na iya si opisina.
Atalaw ako si ka'aw kay agtahuran to kaw.
Tama' gayod si ka'aw nan bado'.
30
(Filipino)
Nasaan ang bahay ngkapitan ng baryo?
Kasunod ng bahay ngmangingisda.
Sino ang inyong puno(pinuno)?
Matapang ba siya?
Mapagmataas ba siya?
Marunong siya.
Guro (maestra) angaking anak.
Gusto kong magingisang mahusay naanluwagi (karpintero).
(Amexican Engtah)
Where is the house of thebarrio captain?
Next to that fisherman'shouse.
Who is your leader?
Is he (she) cruel?
Is he (she) arrogant?
He (she) is wise (knowsa lot).
My daughter is a teacher.
I want to be a goodcarpenter.
9. Kailan darating ang When will the doctormanggagamct? arrive?
Nasa opisina na siya.
Natakot ako sa iyosapagkat iginagalangkita.
12. Kasyang-kasya sa iyoyong damit.
He (she) is there at theoffice.
I was afraid of you becauseof my respect for you.
Those clothes are justperfect on you.
31
Ma'in mahalap nagkulawan kon i burubata'pati' dangkanda nga gana' huwang na.
Agka'angay gayod manga iya.
Ay may sahimo kami' adda may hamok kami'makalulu'oy.
Iya, i tagtawa' sito asyenda.
Ako, adda hamok para'uma. / Para'uma ako.
Ma'in iya paralango.
19. Mahalap batasan na.
20. Agsob iya agbulig si manga a'a.
32
Hindi magandang tingnanna ang isang binataat isang dalaga aymagkasamang naglalakadnang walang ibangkasama.
Bagay na bagay silangdalawa.
15. Boo i ng magagawa namin,
It doesn't look good if abachelor and a youngwoman are together with-out a chaperon (companion).
Those two are just rightfor each other.
How can we help it if we'ree, mahirap lang kami. poor.
Siya ang may-ari ng He (she) is the owner ofasyenda. the plantation.
Isa akong magsasaka. I'm a farmer.
Hindi siya lasenggo. He (she) is not a drunkard.
Maganda ang ugali niya. His manners (lifestyle)are good.
20. Manna siyang tumulongsa mga tao.
He (she) often helps people.
33
PAMILYAPELASYONG PAMPAMILYA
FAMILY
35
flnahabnonl
Niya' ba' alla mo?
Ngan sumiran kam kinasal?
Taga singnga iya?
Taga singnga i manga kapapu'an bi?
Say aron na si tatay (nanay) mo?
Allom pa ba'?
Singnga iya ag'istar?
Ngan sumiran pakamatay na?
Ay binati' na?
Pirangan dadi' bi?
Estudyante ba'? / Manga iskwela ba'?
Ay graduha?
Say aron na si kaduwangan dadi' bi?
Singnga kaw a'allom?
36
Witipino)
May asawa ka na ba?
Kailan ka pa nag-asawa?
Taga-saan siya?
Taga-saan ang mganinuno ninyo?
Anong pangalan ng tatay(nanay) mo?
Buhay pa ba siya?
Saan siya nakatira?
Kailan siya namatay?
Ano ang kaniyangikinamatay?
Ilan na ang iyong anak?
Nag-aaral ba siya?
Anong baitang na?
Ano'ng pangalan ngpangalawang anak mo?
Saan ka ipinanganak?
fAmeAican EngtiAll
Do you have a husband(wife)?
When were you married?
Where does he (she) comefrom?
Where do your ancestorscome from?
What is your father's(mother's) name?
Is he (she) still living?
Where does he (she) live?
When did he (she) die?
Why did he (she) die? / Whatcaused his (her) death?
How many children do youhave?
Is he (she) a student?
What grade?
What is the name of yoursecond child?
Where were you born?
37
Pirangan bugto' mo?
Pitungan kami'.
Ay relasyon mo si iya?
Baba ko iya.
A'allom i patod ko pakaduwa ta'on ray.
Ilo si nanay i umagad ko.
Agpatilaw iya si papo' ko.
Agburugto' manga iya.
Palahi i dadi' na pati' i umangkon kongan dabwi
Iya i puto.
25. Ga'i agsarit i ampo ko si pinakangsa'i na.
26. Niya' pa addangan sirari kami'.
38
Ilan kayong magkaka-patid?
Pito kaming lahat.
Ano mo siya?
Tiyo ko siya.
Noong isang taonipinanganak ang akingpinsang pangalawa.
Ulila na sa ama (ina)ang aking manugang.
Tinanong niya ang akinglolo (lola).
Magkamag-anak sila.
Nagtanan ang kaniyanganak at ang akingpamangkin kagabi.
Siya ang bunso.
25. Hindi humingi ngpahintulot ang akingapo ea kaniyangpangalawang ina.
25. May isang nakakabatangkapatid pa kami.
How many brothers andsisters do you have?IHow many children arein your family?
There are seven of us.
What is his (her)relationship to you?
He is my uncle.
My second cousin was bornlast year.
My son(daughter)-in-lawwas raised without amother.
She asked my grandparent.
They are relatives.
His child and my niece(nephew) eloped lastnight.
He (she) is the youngest.
My grandchild did notrequest permission fromhis (her) stepmother.
We still have one youngerbrother (sister).
39
NAGKAKAN
PAGKAIN
EATING
41
I I nab atz vto vi I
Mangan na kita kam.
Paru'du'on kinakan ro.
Bawahin ako kinakan.
Ay i rami na?
Matugnaw may.
Gana' rasa na.
I binalla kamunti masiram kay mamamis.
I manga lalampahanon marasa!
Ma'angtod na.
Ma'in pa matahak. / Kusbal pa.
Pagkamamis sito dulse.
Mapa'it pa i maraguso.
Malassom lukban to.
Malad'anq i buwahi'.
Tumpahin lana, matangli na.
Agpala i ga l a buwahi'.
42
(Pifipinol (Amenican EngtiAhl
Kakain na tayo.
Pakiabot nga ng kanin.
Dalhan mo ako ng kanin.
Ano'ng lasa?
Malamig.
Walang lasa.
Masarap ang nilagangkamote dahil samatatamis.
Ang sarap ng
9. Sunog na.
Let's eat now.
Please pass the rice.
Bring me some rice.
How does it taste?
It's cold.
It's tasteless.
Boiled sweet potatoes aredelicious because they'reso sweet.
The vegetables taste great!
It's burned (over cooked).
Hilaw pa. / Hindi pa It's still raw (not done,luto. uncooked).
Napakatamis ng kending This candy is too sweet.ito.
Mapait ang ampalaya. The bitter gourd is stillbitter.
Maasim ang suha. This pomelo is sour.
Maalat ang tubig. The water is salty.
Itapon mo na ang langis Throw away the coconut oil,ng niyog maanta na. it's rancid.
16. Magpakulo ka ng tubig. Boil the water.
43
Natural, kon ma'awat na i karakanon,apan'os na.
Tama na.
19. Bagtok na ako.
20 Human na.
Tapos na.
Gana' may gayod bisan adda allingon.
Ay? Ga'i pa kaw agkakan?
Bali kabradan iya. / Makikinakan iya.
Bihira kami' agkakan kanding.
Kariman may! Agtabagan na si miyongi daying.
Agsangla na i bahaw kinakan.
Iya i magpatahak si luho'.
Addu'on lumot ro pati' pusit.
kanna si amudto (sangom)
pamahaw
meryenda
44
Syempre naman, kungmatagal na angpagkain, panis na ito.
Tama na.
Busog na ako
Ubos na.
Tapos na ako.
Ubos na ubos na.Wala man lang nikaunting batik.
Naturally, if the food isold, it spoils.
That's enough.
I'm full (satisfied).
It's all gone now.
I'm finished now.
There is not even one speck.There's absolutelynothing left.
Ano? Hindi ka pa kumain? What? You haven't eaten yet?
Matakaw siya. He is a glutton (heavy eater).
Bihira kaming kumain We seldom eat goat.ng kambing.
Sayang: Tinangay ng What a waste! The cat haspusa ang isda. stolen the fish.
Isinangag niya ang She fried the left-overnatirang kanin. rice.
Siya ang nagluto ng He's (she's the one whosopas. made the soup.
Kunin mo ang damong- Get me the seaweed anddagat at ang pusit. squid.
ulam sa tanghali (gabi) main dish for lunch (supper)
almusal breakfast
meryenda coffee break
45
PAG'ABAT
MGA DAMDAMIN
FEELINGS
47
(Inabaknon)
Nagngirhat kita si balagting, sawa,lalahipan pati' taguitom.
Nginarat ako ngan aniya' mataktaklalahipos si puho' ko.
Ka'asi'may kay buts iya.
Dimalas daw kay wiray na dina i motor.
Ga'i iya ata'o agpanangis, para'ilob nahamok.
Mapanas takulok na.
Iritado pirme.
Agmurud'ot iya.
Masurub'on iya.
Masisinahon iya.
Asina si dadi' na.
Dakaw abaraka.
13. Akalukso ako gayod si kalipay ko.Malipayon gayod ako.
48
(Pitipino)
Nakakakilabot ang daga,ahas, alupihan atbutiki.
Nagulat ako nang maylumundag na ipis saakin.
Kawawa naman, bulagsiya.
Sayang nakaalis na angbangka.
Hindi siya marunongumiyak kinukuyomna lang niya sakaniyang sarili.
Mainitin ang kaniyangulo.
Lagi siyang mainisin.
Nakasimangot siya.
Malungkot siya.
Magagalit siya.
(Ameitiaan English)
Rats, snakes, centepedes andhouse lizzards make usfeel creepy (repulsed).
I was startled because acockroach crawled on mybody.
It's a pity he (she) isblind.
How unfortunate! Themotorboat already left.
He (She) doesn't know howto cry, he (she) justholds it inside.
He (She) is hot tempered.
He (She) is always irritable.
He is downcast (frowning).
He (She) is sad.
He (She) is angry.
Nagagalit ang anak niya. His (Her) child is angry.
Huwag kang mag-alaala. Don't worry.
13. Masayang-masaya ako. I'm very happy.
49
Atalaw ba' kaw si kalag?
Burukintada iya?
Aghigugma' to kaw.
Dakaw ag'abugho.
Aruyag ako si ka'aw.
Dakam asipog si ako.
50
Natatakot ka ba sa Are you afraid of the
multo? ghost?
Mayayamutin ba siya? Is he (she) irritable?
Iniibig kita. / Mahal I love you.kita.
Huwag kang magselos. Don't you be jealous.
Gusto kita. I like you.
Huwag kang mahiya. Don't be embarrassed infront of me. / It's notmy intention to shameyou.
51
PAMUSTURA
PANGANGALAGANG PERSONAL
PERSONAL GROOMING
53
(Inabaknon)
Aruyag ako agpamandi.
Hugasin tamburo' muynan.
Arungay i suday ko.
Agsalin pa ako.
Salinin bado' muynan.
Iya i magburog si barahibo na.
7. Hingutu'in ako.
59
(Pitipino) (American EngtiAh)
Gusto kong maligo. I want to bathe.
Hugasan mo ang iyong Wash your hands.kamay.
Nawala ang aking suklay. I lost my comb.
Nagbibihis pa ako. I'm still dressing.
5. Palitan mo ang iyong Change your clothes.damit.
Siya ang naggugupit sasarili.
Kutuhan mo nga ako.
He cut his hair himself
Remove the lice from me.
55
MALAGA TUGON SI RUMA'PATI' PAGPU'PO'
PAGTUTURO NG GAWAINGPAMBANAY AT PAGLALABA
HOUSEHOLD INSTRUCTIONSAND LAUNDRY
57
Tnabahnonl
Sirrahin i pwertahan.
Silhigin i baklag.
Paruktanin api nan.
Amanasa buwahi'
Tapukin i manga simpot.
Angusu'a dahulo.
Agkaladkad na ba' i buwahi'?
Buwanin kita diki'it buwahi'.
Sulsulin i suga' (lampara, lamparilya).
Trapuhin manga pinggan nan.
Aghakida na. / Sakwiton i kanna.
Pa'anna'on si aparador.
Matampol to kutsilyo. Alayon paghasa'.
Pwede ba' sapu'pu'an mo manga bado' kami'to?
58
(Amenican English)
Pakisara nga ang pinto. Close the door, please.
Pakiwalis nga ang sahig. Sweep the floor, please.
Sindihan ma na. Start the fire, please.
Magpakulo ka ng tubig. Boil water, please.
5. liapon mong lahat ang Throw out all the trash.mga basura.
Maghugas ka muna ngkamay.
Kumukulo na ba angtubig?
S. Pakidalhan mo nga akong kaunting tubig.
Sindihan mo ang ilawan.
Punasan mo ang mgapinggan.
Wash your hands first.
Is the water boiling?
Bring me some water.
Light the lamp, please.
Wipe (Dry) those dishes.
Maghain ka na. Set the table.
Ilagay mo iyan sa Put it in the cabinet.estante.
Mapurol ang kutsilyong This knife is dull.ito. Pakihasa nga. Please sharpen it.
Maaari mo bang labhan Can you wash our clothes?ang aming mga damit?
59
Tapos na kaw si pagpu pu' mo?
Pamapalaypayon manga bado' nan.
Tuho' na ba' i manga bado'?
Mabasi'-basi' pa.
Kon atuho' i manga bado', tipigon nandimu'an.
Say magplantsa situ manga bado'?
Agkinahanglan ako armidol pati' anyil.
Kulahin i manga alupan amon.
Bullawin pahalap pinu'pu'an muynan.
Basi' ga'i abaho i sabon na.
25. Kipitin i manga pini'pu'an basi' ga'iapalid.
60
Tapos ka na ha sapaglalaba?
Isampay mo ang mgadamit.
Tuyo na be ang mgadamit?
Medyo basa pa.
Pagtuyo na ang mgadamit, tiklupin mo naang mga iyon.
Sino ang mamamalantsang mga damit.
Kailangan ko ng almirolat tina.
Ikula mo ang lampin namay mantsa.
Banlawan mong mabutiang mga damit.
Para hindi maamoy angsabon.
25. Kung malakas ang hangin,gumamit ka ng ipit sadamit.
Have you finished washingthe clothes?
Hang up the clothes.
Are the clothes dry?
They are a little wet(damp) still.
If the clothes are dry,fold them.
Who will iron the clothes?
I need starch and laundrybluing.
Bleach the stained diapersin the sun.
Rinse your clothes well.
Then you won't smell thesoap.
So that they don't blowaway, use clothes pins.
61
GRAS PATI' TYEMPO
PAGSASABI NG ORASAT KALAGAYAN NG PAWAHOH
TIME AND WEATHER
63
( Tnabahnon)
Ay na orasa?
Alas kwatro i medya.
Tabba inanto.
Mahalap pagpanabba-tabba.
Pakanalong ako si uma.
Saddayro dominggo.
Pa'agi ray bulan.
Inanto ta'on.
Main pa ma'awat.
Byarnes inanto.
Asumo Sabado.
Saddayro allaw Dominggo.
Sangom na.
dabwi
allaw
balang allaw (allaw-allaw)
64
(Piiipino) (AmeALcan English)
Anong oras na?
Alas kuwatro y medya.
Kati ngayon.
Nainam na mamulot ngmga pagkaing dagatsa mga batuhan.
What time is it?
Four thirty.
The tide is out.
It's a good time tocollect shellfish fromthe reef.
Magdamag ako sa bukid. I'm going to the farmovernight.
Sa isang linggo. Next week.
Noong isang buwan. Last month.
Ngayong taong ito. This year.Sa taong ito.
Kamakailan lang, hindipa natatagalan.
Biyernes ngayon.
Sabado bukas.
Samakalawa ay araw ngLinggo.
13. Gabi na.
Not long ago.
Today is Friday.
Tomorrow is Saturday.
The day after tomorrow isSunday.
It's night now.
kagabi last night
araw day (sun)
16. araw-araw everyday
65
nalong
amudto
kuhap
Simpira kaw agkakan balang allaw?
Simpira kaw mandaying si adda dominggo?
ngan siray pa
sinadda... / ngan siray...
balang oras
pirme
bihira
tikang siray...
Ma'anni inanto.
Madampog inanto.
Ag'uran na.
Mapanas i allaw.
Makusog i bariyo.
66
umaga morning
tanghali noon
hapon afternoon
Ilang beses kayong How many times a day dokumain sa loob ng you eat?isang araw?
21. Ilang beses kangnangingisda sa loobng isang linggo?
How many times a week doyou go fishing?
noong panahon a long time ago
noong nakaraan... once before... / at thattime...
bawat panahon (oras) each time
lagi often (always)
bihira seldom
mula noon... since then... / from thattime on...
28. Maginaw ngayon. It is cold today.
Maulap ngayon.
Heto na ang ulan.
Mainit ang araw.
Malakas ang hangin.
It is very cloudy today.Look's like rain today.
Here's the rain, now.
The sun is hot.
The wind is strong (blowinghard).
67
Madanta' i bulan.
Matuho' i lalan; ma'in madalunot.
Kon makusog i bariyo, i alon mamahaya.
Atalaw ako kon niya' dalugdog pati'kil'at.
Tinik-tinik pa may hamok.
Medyo madlos inanto.
39. Madampog na.
68
Maliwanag ang buwan.
Tuyo ang daan; hindimadulas.
The moon is bright.
The road is dry; it's notslippery.
Kung malakas ang hangin,malaki ang alon.
If the wind is strong, thewaves are big.
Natatakot ako kung may I'm afraid when there'skulog at kidlat. thunder and lightning.
Umaambon pa lang naman. It is just drizzling(sprinkling).
Masama (Masungit) yataang panahon.
The weather is sort of bad.
39. Madilim na ang langit. Dark rain clouds are movingin.
69
II 0
1_ Ill
NEGOSYO
PAMIMIL/ AT PAG8IBILI
BUYING AND SELLING
71
linabah808)
Niya' ba' baligya' bi punti?
Pira ta' mo?
Matahak na ba'?
Sapira may?
Kamahalan may!
Niya' ba' tawad na?
Niya' pa' tawa' ko.
Tama' ba' bayad kuyto?
Niya' punti kami' ina'an, pero tibos na.
Yayto i sinsilyo mo.
Ay nagballi mo?
Pira i utang na?
Amalli ako unkilo puti' asukar.
Gana' na kwarta ko. / Tlbos na i kwarta ko.
15. Pa s utang ta kaw dawlo.
72
(Pit-O:no) (Amexican EngtA40
May tinda ba kayong Are there any bananas forsaging? sale?
Ilan ang guSto mo? How many do you want?Magkano ang gusto mo How much do you want tomagasta? spend?
Hinog ba ang mga iyon? Are they ripe?
Magkano? How much does it cost?
Ang mahal naman! That's expensive!
May tawad pa ba? Can you give me a bargain(discount)?
Mayroon pa akong Ilan. I still have some.
Tama ba itong bayad ko? Is my payment correct?
9. Mayroon kaming saging,pero naubos na.
We had bananas, but theyare all gone now.
Heto ang sukli mo. Here's your change.
Ano'ng bibilhin mo? What did (will) you buy?
Magkano ang utang niya? How much is his debt?
Bibili ako ng isang I'm going to buy a kilo ofkilong asukal na puti. white sugar.
Wala na akong pera. I have no money now. / I'vespent all my money.
Pauutangin muna kita. I'll just give you credit.
73
lo eepuboos. NG012 ‘4,4_
UNG PI50
a,
Or
MALAGA NUMERO PATP KWARTA
PAGBILANG AT PERA
NUMBERS AND MONEY
75
I Inabahnon)
kwarta
kwarta papel
kwarta diplata
singkwenta sentabos
piso (umpiso)
adda kilo (ungkilo)
duwa kilo (dos kilos)
addahatos (addatos) kilos (syen kilos)
Sapira ha'?
Sa disi'otso.
Pira sabawa mo?
Awatong hamok.
Pirangan kam?
Tallungan kami'.
Panno' na ba'?
Kulang pa.
76
(V.itipinvl (Ametican Engttoh)
pera (kuwarta) money
perang papal bills
bariya (sinsilyo) coins
singkuwenta sentimos fifty centavos
piso one peso
Tsang kilo one kilo
dalawang kilo two kilos
8. sandaang kilo one hundred kilos
Magkano ba? How much? / What's theprice?
Disiotso. Eighteen pesos.
Ilan ang kukunin mo? How many will you take?
Sampu lang. Only ten.
Ilan tao kayo? How many people (persons)are you?
Tatlo kami. We are three. / There arethree of us.
Puno na ba?
Is it full? (used for acontainer)
Ku/ang pa. That's not enough. / It'sstill lacking.
77
Sobra na.
sobra (bahaw)
i ditangnga'
mahaya
madiki'
matabbol (malabbat)
diki'it
dahulo (primero)
i kaduwa
i katallo
sin'adda
sinduwa
29. sintallo
adda
duwa
tallo
ampat
78
Labis na. That's too much. / There'sextra now.
labi (tira) extra (left-overs)
'yong iba the rest of it (them)
malaki large (big)
maliit small (little)
marami many (much)
kaunti a few (a little bit)
una first
pangalawa second
pangatlo third
minsan once
dalawang beses twice(pangalawang ulit)
29. tatlong beses three times(pangatlong ulit)
isa one
dalawa two
tatlo three
apat four
79
lima
annom
pito'
walo'
siyam
awatong
onse
dose
trese
katorse
kinse
disisa'is
disisyete
disi'otso
disinwebe
baynte
21. addahatos (addatos, syen)
80
5. lima five
6 anim six
pito seven
walo eight
siyam nine
sampu ten
labing-isa eleven
labindalawa twelve
labintatlo thirteen
labing-apat fourteen
labinlima fifteen
labing-anim sixteen
labimpito seventeen
labingwalo eighteen
labinsiyam nineteen
dalawampo twenty
21. sandaan one hundred
81
MALAGA KOLOR
IBA'T IBANG KULAY
COLORS
83
(Inabahnon)
asul
bayolet
berde
kolor agbon
dikape (kolor kape)
dulaw
hirom
madulot pink (rosas)
orens (salmon)
piyat
puti'
*
kolor
tina'
tinta
madulot
pus'aw
84
(Filipino) fAmehican EnflLL4W)
asul blue (blue-green)
lila purple (violet)
berde green
abo grey
kayumanggi (kulay-kape) brown
dilaw yellow
itim black (dark)
matingkad na rosas hot pink (bright fushia)
kulay-dalandan orange (skin color)
pula red (brown)
puti white
kulay color
tina dye
tinta ink
napakaitim dark (intense)
mapusyaw light (pastel)
85
takulokruwakiraytalinvuronsulanqsuglaagSU 5 0aikobat-tonssinglitpun9tot
9arapusanpalat
MALAGA PARTI NA 51 PUI40'
MGA BAWAG1 NG KATAWAN
PARTS OF THE BODY
mataba &nonbawaimponkallonslan9n9onclarakan
tamlouroskul a?at.;
twat
kitid
87
(Inabahnon)
barahibo
barbas
battong
bawa'
bayhon
braso
bul'ong
kahaya'an
kalalaki
kallong
kamrang
kapuso' (kasing-kasing)
kiray
kitid
kulo
darakan
garapusan
1mpon
19. langngon
88
(Pitipino) (AmeAican Engtish)
buhok hair
balbas (bigote) beard (mustache)
tiyan abdomen
bibig mouth
mukha (pisngi) face (cheek)
braso upper arm
sakong heel
hinlalaki thumb
binti lower leg
leeg (liig) neck
daliri finger (toe)
puso heart
kilay eyebrow
paa foot
kuko fingernails
dibdib chest
bukungbukong ankle
ngipin tooth
19. braso forearm
89
mata
palad (palat)
palat (rapadapa)
panit
pa'a
pirok
pungtot (lumpak)
ruwa
siko
sing111
sugbong
sulang
suruk-surok
suso
takulok
talinga
taludtod
tamburo'
tu'ot
urong
90
mata
palad
talampakan
balat
hita
takulap ng mata(pilikmata)
puwit
nuo (noo)
siko
baywang
balikat
baba
sikmura
suso
ulo
tainga (taynga)
likod
kamay
tubed
ilong
eye
palm
sole
skin
thigh
eyelid (eyelash)
buttocks
forehead
elbow
waist
shoulder
chin
stomach
breast
head
ear
back
hand
knee
nose
91
MANGI A PALA'IN-LA'IN KARAKANON
!AGA IBA'T !BANG PAGKAIN
KINDS OF FOOD
93
I Inabaknon)
paray
buwas
kinakan
bahaw
Manga Karne
barol
kalimango
karne baka
karne baktin
karne karabaw
daying
manok
pato
94
(PLUpino) (Amen-lean EngLi4 h)
palay rice grain (unhusked)
bigas husked rice
kanin cooked rice
babas./ left-over rice
Mga Karne Meats
daing dried fish
alimasag crab
karning baka beef
karning baboy pork
karning kalabaw carabao (water buffalo)
isda fish
karning manok chicken
karning pato duck
95
Manga Irimnon
buwahi'
kape
gatas
simente
tuwak
Manga Prutas
abokado
aranghita
bayawas
langka'
limonsito
1ukban
lunop
mangga
pangdan
punti
saluka'
silot
tampayas
96
Mga Inumin Drinks
tubig water
kape coffee
gatas milk
tsa (tsaa) tea
tuba coconut wine
Mga Prutas Fruits
abokado avocado
dalanghita orange
bayabas guava
langka jackfruit
kalamansi kalamansi (lime)
suha pomelo (grapefruit)
gata coconut milk
mangga mango
pinya pineapple
saging banana
niyog mature coconut
buko young coconut
papaya papaya
97
Manga Lalampahanon
balatong
kamates
kamunti
karabasa
dahon kamunti
gisantes
lahiya
lasuna
maraguso
patatas
pitsay
puso'
repolyo
saluyot
sibuyas
sili
tarong
upo
98
Mga Gulay Vegetables
sitaw green beans (long)
kamatis tomato
kamoteng-baging sweet potato
kalabasa yellow squash
talbos ng kamote sweet potato greens (leaves)
sitsaro peas
luya ginger
bawang garlic
ampalaya bitter gourd
patatas potatoes
petsay pechay (chinese cabbage)
puso ng saging banana blossom
repolyo cabbage
okra okra
sibuyas onion
siling pula red pepper
[along eggplant
upo white squash
99
Manga Baballahon
apari
butig
kamunti
kamunti kayo
hupi'
ma'is
punti
uwi
Manga Karan'on
biko
muron
nilupak
pan de sal
puto
suman
63. tinapay
100
Lalagaing Gulay Starches
kamote sweet potato (sticky)
gabi giant gabi
kamote sweet potato (white)
kamoteng-kahoy cassava
53 gabi gabi
mais corn
saging cooking banana
ube sweet potato (purple)
Mga Kakanin Snacks Foods
biko sticky rice cake
puto rice flour bars
binayo mashed banana (cassava)
pan de sal breakfast rolls
puto rice flour cakes
suman sticky rice bars
tinapay bread
101
•
MAW HAYOP, MANUK-MANOK
PATI' MANA NAP
MCA HAYOP, {BON AT KULISAP
ANIMALS, BIRDS MO INSECTS
103
Ilnabahno nl
Manga Hayop
baka
baktin
balagting
ba'o
bu'aya
kabayo
karabaw
kuya'
ganso
hutuk-hutok
ido'
miyong
pakla
sawa
tagu'to'
tukko'
17. usa
104
(PitApino)
Mga Hayop
(Arne/aeon Engt4Ah)
Animals
baka cow
baboy pig
3 daga mouse (rat)
pagong turtle
buwaya crocodile (alligator)
kabayo horse
kalabaw carabao (water buffalo)
matsing (unggoy) monkey
gansa goose
kiti-kiti tadpole
aso dog
pusa cat
palaka frog
ahas snake
butiki house lizzard
16. tuko gecko (tree lizzard)
17 usa deer
105
Manga Manuk-manok
karangag
kiyaw
habba'an
manok
maya-maya
naga'
pato
pirikc
salpak
sarampati
siyu'-siyo'
sulog
talabong
umagak
32. wakwak
106
Mga Ibon Birds
lorong puti white parrot
kalaw oriole
kalapating ligaw wild dove
manok chicken
maya maya bird
patong ligaw wild duck
pato domestic duck
lorong berde green parrot
piskador king fisher
bato-bato pigeon
sisiw chick
tandang rooster
tagak heron
inahing manok hen
32. uwak crow
107
Manga Mananap
baruki'
bangag
buwani
kalapkap
kuto
duron
lalahipan
lalahipos
langaw
lawa'
lukton
mangliw
namok
purgas
tiku-tiko
titiw
ulot
wati
108
Mga Kulisap Insects
anay termite
salagubang (uwang) beetle
pukyutan bee
paru-paro butterfly
kuto louse (lice)
balang locust
alupihan centipede
ipis cockroach
langaw fly
gagamba spider
tipaklong grasshopper
kuliglig cricket
lamok mosquito
pulgas flea
alitaptap firefly
tutubi dragonfly
higad caterpillar
uod (bulati) worm
109
Bokabularyo Glosaryo Glossary
(Inabaknon) (Fitipina) (EngliahlA
abat damdam feel/opinion
abokado abokado avocado
abugho panibugho/selos jealousy
ako ako I
ako' tinanggap accept
adal aral learn/study
adda isa one
addahatos sandaan one hundredaddatos
addo' kunin get/pick up
agbon abo grey/ash
agi noong last
agin maging to be
agsob palagi always
ala/alas ala/alas o'clock
al agad alagad/pumayag follower/agree
alayon pakiusap/paki request/please
alla asawa husband/wife
allaw araw day/sun
allaw-allaw araw-araw everyday
allingon wika language/word
allom buhay alive/born
alon alon wave/swell
110
atop alto
alop mantsa stain
ambot aywan I don't knowhindi ko alam
amnia' ninong godfather
anon lampin diaper
ampat apat four
ampo apo grandchild
amudto tanghali noon
anan diyan/mamaya there/later
aniya' mayroon have/there is
anna' lagay/lapag put/put down
anni ginaw cold/chilly
annom anim six
antes bago before
anyil tina laundry bluing
angay bagay becoming/proper
angtod sunog burned odor
aparador estante cabinet
apari kamote sweet potato(sticky)
apa r i? bakit? why?
api apoy fire
aranghita dalanghita orange (fruit)
ari doon there (far away)
armidol almirol starch
aro doon over there
111
axon balatong
aron pangalan name
asukar asukal sugar
asul asul blue
asumo bukas tomorrow
asyenda asyenda plantation
ato dito here
awa' inggit envy
awat tagal long time/old
awatong sampu ten
ay? ano? what?
a'a tao people
B
baba tiyo uncle
baka baka cow
baklag sahig floor
baktin baboy pig
bado' baro/damit clothes
bagtok busog satisfied/full
bahaw tira extra foodleft-overs
baho amoy smell
baho' baho bad odor
balagting daga rat/mouse
balang bawat each/every
balatong sitaw green beans (long)
112
batik Mahan
balik
baligya'
balla
balli
banin
baballahon
bangag
baraka
barahibo
barbas
bariyo
barol
baruki'
baryo
basi'
basi'
batasan
bato
bat tong
bawa
bawa'
bayad
bayawas
baybay
bayhon
nwi
Linda
laga
bili
bigyan
lalagaing gulay
salagubang/uwang
mag-alaala
buhok
balbas/bigote
hangin
daing
anay
nayon/baryo
basa
upang
ugali
bato
tiyan
dala
bibig
bayad
bayabas
tabing-dagat
mukha/pisngi
return home
for sale/sell
boil (starchyvegetables)
buy
give
starchy vegetables
beetle
worry
hair (head)
beard/mustache
wind
dried fish
termite
village
wet
so that
habit/charactercustom
stone
abdomen
bring
mouth
payment/fee/fare
guava
seashore/sand
face/cheek
113
bayoLet
buwahi'
bayolet lila purple
baynte dalwampu twenty
ba' ba question marker
ba l o pagong turtle
berde berde green
biko biko sticky rice cake
bihira bihira seldom
binan ninyo your (away fromspeaker)
binati' sakit sickness
bisan kahit/pa ano any/ever
brad matakaw heavy eater
braso braso upper arm
hugtaw pagod tired
bugto' kapatid sibling
bulan buwan month/moon
bulig tulong help
bullaw banlaw rinse
bul'ong sakong heel
burog gupit cut hair
burubata' binata bachelor
burukinto yamot/inis irritable
burugto' kamag-anak relative
buta bulag blind
butig gabi giant gabi
buwahi' tubig water
114
bwyan hamatas
buwan higyan give
buwani hubuyog bee
buwas bigas husked rice
bu w aya buwaya crocodilealligator
bwelta balik return
Byarnes Biyernes Friday
kabayo kabayo horse
kakan kumain eat
kaduwa pangalawa second
kagul'atan pagitan in between
kahaya l an hinlalaki thumb/big toe
kahulugan kahulugan meaning
kahuruwangan kasama companion/friend
kaladkad kulo boil
kalag multo ghost
kalalaki binti leg/calf
kalapkap paru-paro butterfly
kalawot dagat sea
kalimango alimasag crab
kallong leeg/liig neck
kalupan limot forget
kam kayo you
kamates kamatis tomato
115
Izatonze
kami' kami we
kamrang daliri finger/toe
kamunti kamoteng baging sweet potato
kamunti kayo kamoteng kahoy cassava
kanding kambing goat
kanna ulam main dish/viand
kape kape coffee
kapitan kapitan captain
kapuso' puso heart
karabasa kalabasa squash yellow
karabaw kalahaw carabao (waterbuffalo)
karakanon pagkain food
karangag lorong puti white parrot
karawat tanggap accept/receive
karga karga cargo
kariman: sayang: what a waste!
karne karne meat
karne baka karning baka beef
karne baktin karning baboy pork
karne manok karning manok chicken
kasal kasal marry
kasilyas kubeta toilet
kasing-kasing puso heart
katallo pangatlo third
katorse labing-apat fourteen
116
hatteanan hide
katu'anan alam know
kaw ka you
kawanan kanan right (directional)
kawiri kaliwa left (directional)
ka'asi' kawawa pity
ka'aw iyo/ikaw you
kilit karga/kilikin carry by the arms
kilo kilo kilo
kil'at kidlat lightning
kinakan kanin cooked rice
kinahanglan kailangan need
kinse labinlima fifteen
kipit pang-ipit clothes pins
kiray kilay eyebrow
kitid paa foot
kiwa luto cook
kiyaw kalaw oriole
kolor kulay color
kon kapag/kung/pagka if/when
koriher wasto correct
kudlit kudlit apostrophe
kula kula bleach in sun
kulang kulang less/lack
kulaw tingnan see/look
kulo kuko fingernail
117
kuhap dalugdog
kubap hapon afternoon
kumkuman kamao fist
kunta' dapat/sana must
kusbal hilaw uncooked/halfcooked
kusog lakas strong
kuso' hugas wash
kuto kuto louse/lice
kutsilyo kutsilyo knife
kuya' matsing/unggoy monkey
kuyto aking my (object inhand)
kwarta kuwarta/pera money
kwatro kuwatro four
D
dabwi kagabi last night
dakam huwag ninyo don't you
dakaw huwag mo don't you
daknml makapal thick
dadi' anak/bata child
dadi'-dadi' sanggol baby
dagmit dali faster
dahou talbos leaves/topsgreens
dahulo una/nangunguna first
dalugdog kulog thunder
118
dalunot dai'otoo
dalunot madulas slippery
dambila' kabila other
dampog ulap cloud
damuri huli end
danta liwanag bright
dangkanda dalaga unmarried woman
dapit anyaya place/invite
darakan dibdib chest
daw daw so he said
dawlo una first
daying isda fish
dayon tuloy at once/come in
da'illaw kahapon yesterday
da'inan ganoon like that
da'ito ganito like this
dikape kayumanggi brownkulay kape
diki'it kaunti few/little
dilalom ibaba/ilalim below/under
dimalas malas bad luck/unlucky
dimu'an lahat all
diplata bariya coin
disinwebe labinsiyam nineteen
disisa'is labing-anim sixteen
disisyete labimpito seventeen
disi'otso labingwalo eighteen
119
ditangerga' gayod
ditangnga' iba rest/remaining
doktor doktor doctormanggagamot
Dominggo Linggo Sunday/week
dose labindalawa twelve
dulaw dilaw yellow
dulot matingkad darkintense color
dulse kendi candy
duron tipaklong locust
duwa dalawa two
duyan duyan hammock
F.
estudyante estudyante student
G
gad (cf. gayod) talaga really/indeed
gamit ginamit use
gana' wala nothing/none/not(neg. of exist)
ganso gansa goose
garapusan bukungbukong ankle
gatas gatas milk
gawas lahas outside
gayod talaga really/indeed
120
human
hindiga'i not/no (neg. of action)
ga' (cf. ga'i) Hindi not/no
gisantes sitsaro peas
grado baitang grade
gugma' ibig love
H
habba'an kalapating ligaw wild dove
hakid hairs set
halap ganda/husay good
hamok lang only/just
hasa' hasa sharpen/hone
hasta at and
hatsa palakol axe
hawod baba bottom/go down
haya laki big
hayop hayop animals
himo gawa make
hampang usap converse
hilwas bigkas pronounce
hinay ingat careful
hinguto kutuhan part hair
hirom itim black/dark
hugas hugas wash
human husto enough/done
121
husto
husto kasiya fit
hutuk-hutok kiti-kiti tadpole
huwang kasama companion/friend
ido' aso dog
ilo ulila half-orphan
ilob kuyom hold
impon ngipin tooth
imprinta ilimbag print
inanna' gamit things
inanto ngayon today/now
ina'an kanina a while ago
indam hiram borrow
fray doon there
irimnon inumin drinks
iritado mainisin irritable
irok kilikili armpit
iskwela nag-aaral student
isip hilang/isip count/think
isla pulo/isla island
isog malupit cruel
istar nakatira stay/live
istorya kuwento/bida story/talk
iya siya he/she/it
122
tabbed L taiga'
labbat marami many
labot galaw touch
lad'ang maalat salty
lahi takbo/tanan run/elope
lahiya luya ginger
lalag layas get out
lalahipan alupihan centipede
lalahipos ipis cockroach
lalampahanon gulay vegetables
lalan daan road/trail
lalom lalim deep
lamisa mesa table
lampahan gulay vegetable
lampara ilawan lamplamparilya
lana langis ng niyog coconut oilmantika
langaw langaw fly
langka' langka jackfruit
langngon braso forearm
lango lasing drunk
lassom maasim sour
lasuna bawang garlic
lat (cf. liwat) rin/din also
lawa' gagamba spider
la'ga' laga boil
123
La t in madto4
lain kaibhan difference
lemonsito kalamansi kalamansi (lime)
libang tai/dumi defecate
libot libot go around/roam
libro aklat book
lima lima five
limos nalimutan forgot
linganto gutom hungry
lipay saya happy
literal literal literal
liwat rin/din also
lukban suha pomelo(grapefruit)
lukso lundag jump
lukton balang grasshopper
lugar direksiyon/lugar direction/placepuwes to
luho' sabaw soup
lumot damong-dagat seaweed
lumpak puwit buttock
lunop gala coconut milk
makalulu'oy mahirap
M
poor
makikinakan matakaw glutton
madlos masamang panahon bad weather
124
madulot pink medyo
madulot pink matingkad na hot pinkrosas bright fushia
mahal mahal expensive
mamis matamis sweet
manahik panhik come up
manalingnga? saan galing? where comingfrom?
manari'i galing doon come from there
mandi ligo bathe
manok manok chickenkarning manok
manga mga plural
mangan kakain eat
mangga mangga mango
mangliw kulig-lig cricket
maraguso ampalaya bitter gourd
mata mata eye
matay patay/matay dead/kill/die
mata'o marunong wise/bright
mato ingat careful
maya-maya maya maya bird
maya' sama go withaccompany
main hindi/wala not (neg. of quality)
ma'is mais corn
ma'istra guro/maestra teacher
medyo parang as if
125
mulkado
merkado
meryenda
miyong
mo
muron
murud'ot
muynan
palengke
meryenda
pusa
mo
ginatang gala-pong binalot sadahon ng saging
simangot
sa iyo
nurnerto
market
snackscoffee break
cat
your
rice flour bars
down cast/frown
your (object nearhearer)
na
nabot
naga'
nalong
namok
nan
nanay
natural
negosyo
nilupak
N
na
intindi
patong ligaw
umaga
lamok
niyan
nanay/ina
natural
negosyo/pamimilipagbibili
binayo
already
understand
duck (wild)
morning
mosquito
that (near hearer)
mother
natural
business/buy/sellbusinessman
mashed banana orcassava
have/there is
number
niya'(cf. aniya') mayroon
numero numero
126
Ivan
NG patting
ngan noong
then/after that
ngani'
nga and/if
nginarat gul at startle
ngirhat mangha
frighten
onse
opesina
oras
orens
0
labing-isa
opisina
oras
kulay-dalandan
eleven
office
time/hour
orange (color)
pa
pakla
pada'iray
pada'ito
padis
palabi-labihon
palad
palat
palaypay
palid
palingnga
palling
P
pa
palaka
pauwi/paroon
pauwi/parito
paris
mapagmataas
palad
palad/talampakan
sampay
lipad
saan ang punta
salita
still/yet/more
frog
go home/go there
go home/tome here
partner
arrogant
palm
sole/palm
hang
blow awayblow down
where going to
speak
127
pamahaw pato
pamahaw almusal breakfast
pamilya pamilya family
panahik akyat climb
panangis iyak cry
pananglitan halimbawa example
panas init hot
panday karpintero carpenteranluwagi
pan de sal pan de sal breakfast roll
panit balat skin
panlilibangan kasilyas toilet
panno' puno full/fill
pan'os panis spoil
pangdan pinya pineapple
papal papal paper
papo' lolo/lola grandparent
paray palay rice grain(unhusked)
pariho pareho same/alike
parte bahagi part
paruktan magsindi start fire
paru'du t on pakiabot please pass
passa' basag broken
patatas patatas potatoes
pati' at and
pato pato/karning pato duck (domestic)
128
patod mimetic,
patod pinsan cousin
paturi tulog sleep
pa'a Nita thigh
pa'i? anong ginagawa? what do?
pa'it pait bitter
pero pero but
pinakangsa'i pangalawang ina step-mother
pinapa'i? paano? how?
pink rosas pink/fushia
pinugad sinahi tell
pinggan pinggan dishes
pira? ilan? how many?magkano? how much?
pirangan? ilang tao? how many people?
piraw antok sleepy
piriko lorong berde green parrot
pirme lagi often/always
pirok talukap ng mata eyelid/eyelashpilikmata
piso piso peso
pito' pito seven
pitsay petsay pechay (chinesecabbage)
pitungan pitong tao seven people
piyat pula red/brown
plantsa plantsa iron
primero una first
129
pokbak &orhar suhok test
prutas prutas fruit
puho' katawan body
pundok maikli short
puno r /punu'an puno/pinuno leader/head
punti saging banana
pungtot puwit buttocks
purgas pulgas flea
puro lahat all
puro' pulp island
pusit pusit squid
puso' puso ng saging banana blossom
pus'aw mapusyaw pastellight color
puti' puti white
puto puto rice flour cakes
puto bunso youngest child
pu'po' laba wash clotheslaundry
pwede puwede may/able
pwerta pinto door
R
rami lasa taste
rapadapa talampakan sole
rasa lasa delicious/tasteflavor
130
talon daemon
rason dahilan reason
ray iyon that (far away)
relasyon relasyon relation
repolyo repolyo cabbage
ribok ingay noise
ritrato larawan picture
re iyon that (medium far)
rosas rosas pink/fushia
rums' bahay house
rungay nawala lost
ruwa nuo/noo forehead
ruyag gusto want/desire/like
ru'do' abot pass
S
Sabado Sabado Saturday
sabon sabon soap/detergent
sabot unawa understand
sakay sakay vehicle/ride
sakwit hain set
saddayro makalawa next
sala' mali wrong
salin palit/bihis change clothes
salli' palitan change
salmon kulay-dalandan orange (color)
131
6atpak
4A.rnente
salpak piskador king fisher
saluka' niyog coconut
saluyot okra okra
sangla sangag fry riceroast grain
sanglit kaya so/therefore
sangom gabi evening
sang'ol hadlang obstruct
sapayan anuman/bale mind/matter
sapira? magkano? how much money?
sarampati bato-bato pigeon
sarit paumanhin permission
saruman sagot answer
sawa alias snake
say? sino? who?
sa i l inahin mother (animal)
si sa to/at
sibot abala busy
sibuyas sibuyas onion
siko siko elbow
sige sige okay/go ahead
silaba pantig syllable
silhig walis sweep
sili siling-pula red pepper
shot buko young coconut
simente tsa/tsaa tea
132
eimpot isugne
simpot basura trash
sina nagalit angry
sinan niyan that
sinduwa dalawang beses twicepangalawang ulit
sinsilyo bariya change
sintallo pangatlong ulit three times
sin'adda minsan once
singkwenta singkuwenta fifty
singli' baywang waist
singnga? saan? where?
sipog hiya shame/embarrass
sirari kapatid younger brother orsister
siram masarap delicious/tastymalinamnam
siray niyon those
sira' maalat salty
sirra Sara close
sito ito this
siyam siyam nine
siyu'—siyo' sisiw chick
sobra labis extra
suday suklay comb
suga' ilaw lamp
sugbong balikat shoulder
sugna' into cook
133
euhutyon tagudtod
suhestyon mungkahi suggestion
sulang baba chin
sulbad salin translate
sulog tandang rooster
sulsul sindi light
suman suman sticky rice bars
sumiran? kailan? when?
sunod sunod next
surat sulat letter
surub t on lungkot sad
suruk-surok sikmura stomach
suso breast breast
su'so' diinan compress
tabag nakaw
T
steal
tabba kati low tide
tabbol marami many
tabyon ipagduyan swing
takka dating arrive
taktak lagpak fall down
takulok ulo head
taga taga from
tagtawa rmay-ari owner
tagudtod bundok mountain
134
tagu'to' ta'o
tagu'to' butiki house lizzard
tahak hinog ripe/cook
tahod galang/bati respect/greet
tala layo far
talabong tagak heron
talaw takot afraid
talinga tainga/taynga ear
tallo tatlo three
tallungan tatlong tao three people
taludtod likod back
tama' tama enough/correct
tambang malalim ang dagat high tide
tamburo' kamay hand
tampayas papaya papaya
tampol purol dull
tandog galaw touch
tangli aura rancid
tapok tapon throw
tapes tapes through/finish
tapit lapit near/close
tarong talong eggplant
tatay tatay/ama father
tawad tawad less/bargain
tawa' may-ari own/belong to
ta' (cf. tawa') may-ari own/belong to
ta'o alam/marunong know
135
to 'on tumpa
Ca t on taon year
ta t ud-ta'od mamaya later
tibos wala no more/finishexhaust
tikang galing/buhat begin/since/from
tiku-tiko alitaptap firefly
tilaw tanong question/ask
tinapay tinapay bread
tindahan tindahan store
tinik-tinik umaambon drizzle
tingkulo' upo sit down
tipig tdklop fold
titiw tutubi dragonfly
tiya' narito here
to ito this
trabaho ginagawa/trabaho work
trapo punas wipe
trese labintatlo thirteen
tukko' tuko gecko (tree
lizzard)
tugbang kabaligtaran opposite
tugnaw lamig cold
tugon turo instruction
tuho' tuyo dry
tuman tupad realize/fulfillaccomplish
tumpa tapon throw
136
tungtong uyam
tungtong lagay put onplace upon
turf) magpatuli circumcize
turn' turo teach
tuwa halika come
tuwak tuba coconut wine
tuyo' kailangan purpose
tu'ot tuhod knee
tyempo panahon weather
U
uhaw uhaw thirsty
uma hukid farm
umagak inahing manok hen
umagad manugang child-in-law
umangkon pamangkin niece/nephew
umpiso piso one peso
upo upo white squash
uran ulan rain
urog labis excess
urong ilong nose
usa usa deer
utang utang debt/credit
uwi ube sweet potato(purple)
tuyam inip bored
137
wahwah w yawit
wakwak uwak crow
walo' walo eight
wati uod/bulati worm
wiray nasa over there
Y
yayto ito this
yaynan iyan that (near hearer)
yayro iyon that (medium far)
yayray iyon that (far away)
yawit sabi speak with angersay
138