manulat kitamina - sil.org · aklat ng ortograpiya ng mga katutubong wika ay isang napakainam na...

Manulat Kitamina Paralan un Pamanurun Pamanulat

ha Habin Ayta Mag-Antsi

Ayta Mag-Antsi Spelling Guide

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS

Ya Pagkamuwang Hên Pamanulat


Manulat Kitamina

Ya Pagkamuwang Hên Pamanulat


Ayta Mag-Antsi Spelling Guide

MANULAT KATAMINA HA PAGKAMWANG HEN PAMANULAT HA HABIN AYTA

MAG-ANTSI

First Edition, 2017

Management Staff

Arnold C. Montemayor, M.Ed. Regional IPED Focal Person

Elizabeth M. Perfecto, Ed.D.

CLMD Chief

Malcolm S. Garma, CESO V Director

DepEd Region-III

Training Workshop Team:

Chitse Magaspag, M.A. Language and Education Consultant

Levi Cirilo Cruz, M.A.

TAP Language Documentation Specialist

Mansueto Casquite, M.A. Independent Consultant

Marciana E. Ramos

TAP Language Development Specialist

Roger Stone, M.A. SIL Philippines, Linguist

Ryn Jean Fe V. Gonzales

SIL Langauge Assessment Specialists

Xinia Skoropinski, M.A. SIL Co-Coordinator for Language, Education and

Development in the Philippines

DEPARTMENT OF EDUCATION – Region 3 City of San Fernando, Pampanga

DEPARTMENT OF EDUCATION PAMPANGA DIVISION

SIL PHILIPPINES PO Box 2270 CPO

1099 Manila

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS DEPATMENT OF EDUCATION

These materials are the intellectual property of the Ayta Mag-Antsi communities, Department of

Education and SIL Philippines but permission is granted for use or adaptation by any individual or

organization, provided that the owners are acknowledged and that the materials are not sold for profit.

Reserbado ang lahat ng Karapatan. Ang alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o

ilabas sa anumang anyo, kasama na rito ang larawan, nang walang nakasulat na pahintulot ang

tagapaglathala at ang mga may-akda. Hindi sakop ng karapatang-ari ang suring modyul na

ilathala sa mga pahayagan at magasin.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon III at nga SIL Philippines.

.

MANULAT KITAMINA

Writers

SCHOOLS DIVISION OF ANGELES CITY

ANNABELLE P. BACLAY PASTOR SILAC S. BACLAY IP Consultant/Resource Person IP Consultant/Resource Person

BRENDA T. MALONZO JAYVEE L. ALIPUSAN IP Resource Person IP Resource Person

ARIES D. DE VERA RITA A. DALUSUNG IP Youth Leader Teacher Writer

NOEL A. ROQUE RHOVENA D. BUENACIFRA Teacher Writer Teacher Writer

Department of Education Facilitators:

ORLENE S. SANTOS WILVENILO C. CALMA

IPED focal persons In - Charge of MTB - MLE

Illustrators:

SIL International Illustrations

Madonna S. Apang

Noel Dapit

MANULAT KITAMINA

Writers

DIVISION OF MABALACAT CITY

ALBERT L. CAPIZ MARISSA S. SISON Culture Bearer Culture Bearer

MAYCIE GRACE AIZA S. BULATAO FE L. TOLENTINO Culture Bearer Teacher Writer

JEFFERSON L. SISON DANTE P. DAVID Teacher Writer Teacher Writer


ELIZABETH O. LATORILLA, Ph.D. REMEDIOS C. GERENTE

IPED focal persons Division MTB – MLE Coordinator

Illustrators:


Madonna S. Apang

Noel Dapit

MANULAT KITAMINA

Writers

DIVISION OF PAMPANGA

MARILOU K. BULATAO JESSICA D. KING Brgy. Councilor Youth Leader

JOEL S. ABUQUE MARIVIC S. CAPUNO I.P. Leader I.P. Leader

BENNY A. CAPUNO DELFIN P. LICUP Culture Bearer Teacher Writer

WARREN H. DAVID CLAUDETTE M. BONDOC Teacher Writer Teacher Writer

BELEN T. MENDOZA MICHAEL GONZALES Teacher Writer Teacher Writer

MADONNA S. APANG GERLIE E. BACANI Teacher Writer Teacher Writer

SORITO S. BACLAY Teacher Writer


ROEL F. BONDOC ROMEO E. TARUC

IPED focal persons MTB-MLE focal persons

Illustrators:


Madonna S. Apang

Noel Dapit

Acknowledgement

We, the Division of Angeles City/Division of Mabalacat City/Division of Pampanga, would like to

extend our deepest gratitude to Sir Rozanno E. Rufino, Coordinator Indigenous Peoples Education Office

(IPSEO), Dr. Malcom S. Garma, DepEd Region III Director, Sir Arnold C. Montemayor, Regional IPED Focal

Person, Dr. Leilani S. Cunanan, OIC-Schools Division Superintendent of Angeles City, Dr. Irelyn P. Tamayo,

OIC-Schools Division Superintendent of Mabalacat City, Dr. Leonardo D. Zapanta, OIC-Schools Division

Superintendent of Pampanga, Madam Orlene S. Santos (Division IPED Focal Person of Angeles City), Dr.

Elizabeth O. Latorilla (Division IPED Focal Person of Mabalacat City), Sir Ruel F. Bondoc ( Division IPEd Focal

Person of Pampanga), Sir Wilvenilo C. Calma, Public Schools District Supervisor/Division MTB-MLE

Coordinator of Angeles City, Madam Remedios C. Gerente, Education Program Supervisor-Filipino/Division

MTB-MLE Coordinator of Mabalacat City, and Romeo E. Taruc, Jr., Education Program Specialist II/Division

MTB-MLE Coordinator of Pampanga, for initiating and recognizing the importance of developing the

orthography of our indigenous peoples which embodies the Department of Education’s mission in inclusive

education.

We would like to thank the elders/culture-bearers of Angeles City, Mabalacat City and

Pampanga namely: Mrs. Brenda T. Malonzo, Ms. Jayvee L. Alipusan, Mrs. Annabelle P. Baclay, Mr. Silac S.

Baclay, Mr. Aries D. De Vera, Mr. Benny A. Capuno, Mrs. Marivic S. Capuno, Ms. Jessica D. King, Ms.

Marilou K. Bulatao, Mr. Joel S. Abuque, Mr. Albert L. Capiz, Ms. Marissa S. Sison, Ms. Maycie Grace Aiza S.

Bulatao, for their participation in sharing their culture and knowledge in developing the writing system of

Ayta Mag-antsi.

The educators and personnel of the Department of Education Region III, Division of Angeles

City/Division of Mabalacat City/Division of Pampanga, as well as the participants, elders and educators

from the Ayta Mag-antsi communities, for their untiring sacrifice and commitment for the benefit of their

children and the community.

We are also grateful for the support and never ceasing dedication of our SIL-Phil. (Summer

Institute of Linguistics- Philippines) resource speakers, who continuously develop and formulate rules and

guidelines in writing the different languages of different ethnic groups.

This Spelling Guide will never be possible without the divine guidance of Apu Namalyari who is

the ultimate source of strength, knowledge, and wisdom.

Republic of the Philippines

DEPARTMENT OF

EDUCATION REGION III

Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga

Website: www.deped3.net + Email: [email protected] + Telefax:

(045) 961-7825

MESSAGE FROM THE DIRECTOR

http://www.deped3.net/

mailto:[email protected]


DEPARTMENT OF

EDUCATION REGION III


Website: www.deped3.net + Email: [email protected] + Telefax: (045)

961-7825

MESSAGE from the CLMD Chief



1

Department of Education Region III

Division of City Schools Angeles City

Ang wika ay buhay at ito rin ang nagbibigay buhay sa ating kultura at pamayanan. Ito ay

isang mahalagang sangkap ng kultura at pagkakakilanlan ng mga pangkat ng mamamayan sa

isang pamayanan kayat marapat lamang na ito’y ating pangalagaan at pagyamanin. Ang

katutubung wika natin ang siyang nagsisilbing konek kung saan ang ginagamit na wikang panturo

ay ang kinamulatan o kinagisnan na unang wika (Mother Tongue) ng mag-aaral upang lubos na

maunawaan ang mga aralin at malaya nilang maihayag ang kanilang kaisipan at opinyon.

Para sa ating mga kapatid na Ayta, isang napakalaking kontribusyon sa pagpapanatili at

pagpapahalaga sa kanilang wika ang aklat na ito sa Ortograpiya ng Ayta Mag – Antsi. Sa

pamamagitan nito ay lubos na makikilala at matututunan ng ating mga kabataang mag-aaral na

Ayta ang wastong pagsulat sa dayalektong Ayta Mag – Antsi.

Maraming salamat sa mga guro at mga kapatid nating Ayta na nagsikap at nagtulong –

tulong upang maisakatuparan ang proyektong ito na magsisilbing gabay ng ating mga mag- aaral

at guro sa pagtuturo ng Ayta Mag – Antsi.

Pagpalain kayo ng Maykapal!

LEILANI SAMSON CUNANAN, CESO VI Pansangay na Tagapamanihala Sangay ng Lunsod ng Angeles

2


DEPARTMENT OF

MESSAGE from the SDS


Sa ating K to 12 Curriculum, inilunsad ang konsepto ng kontekswalisasyon at

“indigenization”. Napapadali ng mga ito ang pagkatuto ng mga mag-aaral, lalo na ng ating mga

Katutubong Ayta ang pagkatuto sa mga kompetensis sa iba’t ibang asignatura. Kaya naman ang

aklat ng ortograpiya ng mga Katutubong wika ay isang napakainam na proyekto upang

mapahalagahan at pagyamanin ng mga mag aaral ang kanilang katutubong wika. Ito rin ang

magsisilbing tulay sa ikauunlad ng kanilang kultura para sa susunod na salinlahi.

Malugod kong binabati ang lahat ng nagbuhos ng kanilang oras, lakas ,at isip para sa

dakilang gawaing ito.

MA.IRELYN P. TAMAYO,Ph.D. OIC- Pansangay na Tagapamanihala Sangay ng Lundod ng Mabalacat

3


DEPARTMENT OF

EDUCATION REGION

III


Website: www.deped3.net + Email: [email protected] + Telefax: (045)

961-7825

MESSAGE from the SDS




4

Representatives from Indigenous Cultural Communities

5

Table of Contents

Alpabetu buy Ortograpiyan Ayta Mag-Antsi 1-13

Geran Letra hên Ayta Mag-Antsi 14-21

Ya Alpabetun Ayta Mag-Antsi 22- 25

List of Words ( Parts of the Body ) 26

(Members of the Family) 27 – 28

Community workers 28

Common Object 29-30

Common Animals 30

Common Plants 31-32

Common Places in the House, School and Community 32-33

Noun ( Other Common Nouns ) 33-34

Colors and Color Qualifiers 34

Shapes 34

Smell and Taste 34

Numbers from 0 to 100 34-36

Measurement and Words Expression 36-37

Adjectives ( Other Common Adjectives ) 37-38

Time Concepts 39

Days of the Week 39

Months of the Year 39

Weather Conditions 40

Verbs 40

Vocabulary for Math 41

Vocabulary for Edukasyon Sa Pagpapakatao 41 - 42

Vocabulary for Araling Panlipunan 43

Vocabulary for Physical Education 43

Vocabulary for Music 44

Vocabulary for Health 44

Question Words 45

6

Direction / Location 45

Common Phrases 46 - 48

GÉRAN ISTORYA 49 - 52

7

The Alphabet and Orthography of Ayta Mag-Antsi

Introduction to the Writing of Ayta Mag-Antsi

There are twenty-three (23) sounds in the Alphabet of the Ayta Mag-Antsi language. Six (6) are

vowels and seventeen (17) are consonants including the glottal stop.

Here are examples of words that start with the vowels:

A a – asu

I i – ipês

E e - eran

Ê ê – êtak

O o - okra

U u – uran

Five of these vowels (a, i, e, o, u) are the same as the sounds in the Filipino Alphabet. The vowel (ê) is

not one of the sounds in the Filipino language.

The consonant sounds in the Ayta Mag-Antsi language are the same as the sounds in the

Filipino language. For example:

B b – baboy

K k – kapaya

D d – damwag

G g – gigang

H h - huklay

L l – lanêm

M m – mam-i

N n – nakit

NG ng – ngalan

P p – panulo

R r – rêrêk

S s – sakayan

T t – têkên

Ts ts - tsimbo

W w – walu

Y y – yayay

Impit tunuy (bunak) – bung-uy

Spelling Rules

Rule 1.

8

The word (a) which means not agreeing is being written separated from the next word. For example:

A labay

A ko angkalimo

Rule 2.

The words having a glottal stop between a consonant and vowel have a hyphen (-) in the middle.

For example:

tag-ay (taas)

pag-ung (pagong)

in-utoh (inutos)

The glottal stop is not written if between two vowels like in Filipino.

Noa (pero)

Paa (thigh)

Naên (namin)

Rule 3.

There are vowels that are longer to read than other vowels. This is written with two consonants.

Dann (daan)

Lêmm (ulap)

Têkk (tainga)

Rule 4. (stress)

There are pairs of words where not the same part has heavy pronunciation. A stress access (‘) is used as a

sign as to where is the heavy pronunciation.

ápo ‘apo’ apó ‘apo’

hálo ‘halo’ haló ‘lalamunan’

kában ‘habang’ kabán ‘50 kg bag’

9

Rule 5:

The letter (e) is being used only in borrowed words, name of person, place or thing. For example:

eskuwela (eskwela)

eran (hagdan)

espirito (espirito)

Rule 6: Common Punctuations

Punctuations generally function the same as in Filipino and English.

A. The period ( . ) is used at the end of declarative and imperative sentences. Example:

Magpalyo kitamu nubuka ha ilug. (We will bathe in the river tomorrow.)

B. The question mark ( ? ) is used at the end of interrogative sentences. Example::

“Atuy lakwên mu?” ("Where are you going?")

C. The exclamation point ( ! ) is used at the end of sentences that communicate strong feeling like

fear, happiness, or surprise. Example:

“Aray ku!” (“Ouch!”)

D. The comma ( , ) is used with words that need a short pause.

1. It is written within a sentence for a pause. Example:

Maglaku kay paênggan ha Angeles ta êmên manaliw, gawan ayin kay kaên. (We will go

later to Angeles in order to buy, because we have nothing to eat.)

2. It is used to separate a succession of names or items. Example:

Mantan kay mangga, bayabah, buy santol nobuka. (I will bring mango, guava,

and santol tomorrow.)

3. It is used to separate a dependent clause that comes before an independent clause.

Example:

Gawan ha hinabi mo, naglaku ako ha lalê. (Because of what you said, I went to the

mountain.)

4. It is used when writing dates. Example:

Tulóng 3, 2013 (Mayo 3, 2013)

E. The quotation marks (“ ”) are used to enclose borrowed words and direct speech

(quotes). Example:

Hinabin indo na, “Mag-aral kan mangêd.” (His mother said, “You study well.”)

10

Rule 7. Capital Letters

A. Capital letters are used at the beginning of the sentence.

B. Capital letters are used for the names of persons, places, events and brand names.

Rule 8. Borrowed Words

A. Most of the borrowed words are spelled following the rules in Ayta Mag-Indi writing. Examples:

melon = milun cellphone =

selpon

B. Spelling of borrowed words used in school subjects, medical and scientific terms, proper

names of persons and places are not changed. Examples:

X-ray, Quintos

11

Alpabeto boy Ortograpiyan Ayta Mag-Antsi

Paunang Salita sa Pagsusulat ng Ayta Mag-Antsi

May labing walong (23) tunog ang Alpabeto ng Wikang Ayta Mag-Antsi. Anim (6) ang patinig at

labimpito (17) ang katinig kasama na ang impit na tunog o glottal stop.

Narito ang mga halimbawa ng mga salitang nagsisimula sa patinig:

A a – asu

I i – ipês

E e - eran

Ê ê – êtak

O o - okra

U u – uran

Lima sa apat na patinig na ito (a, i, e, o, u) ay katulad ng tunog ng sa Alpabetong Filipino. Samantalang

ang patinig na (ê) ay hindi katulad ang tunog ng sa wikang Filipino.

Ang mga tunog ng katinig sa wikang Ayta Mag-Antsi ay katulad ng tunog ng wikang Filipino.

Halimbawa:

B b – baboy

K k – kapaya

D d – damwag

G g – gigang

H h - huklay

L l – lanêm

M m – mam-i

N n – nakit

NG ng – ngalan

P p – panulo

R r – rêrêk

S s – sakayan

T t – têkên

Ts ts - tsimbo

W w – walu

Y y – yayay


Panuntunan sa Pagbaybay

Panuntunan 1.

12

Ang salitang (a) na nangangahulugan ng hindi pagsang-ayon ay isinusulat na kahiwalay ng kasunod na

salita. Halimbawa:

A labay

A ko angkalimo

Panuntunan 2.

Ang mga salitang may impit sa pagitan ng katinig at patinig ay nilalagyan ng gitling (-) sa gitna.

Halimbawa:

tag-ay (taas)

pag-ung (pagong)

in-utoh (inutos)

Hindi isulat ang impit na tunog kung nasa gitna ng dalawang patinig kagaya ng Filipino.

Noa (pero)

Paa (thigh)

Naên (namin)

Panuntunan 3.

May patinig na mas mahabang basahin kaysa ibang patinig. Nakasulat ito na may dalawang katinig.

Dann (daan)

Lêmm (ulap)

Têkk (tainga)

Panuntunan 4. (stress)

May mga paris na salita na hindi pareho ang bahagi na mabigat ang pagbigkas. Gamitin ang tuldik na

pahiwa (‘) bilang tanda kung saan ang mabigat na pagbigkas.



kában ‘habang’ kabán ‘50 kg bag’

13

Panuntunan 5:

Ang letrang (e) ay ginagamit lamang sa mga hiram na salita, kasama na ang pangalan ng tao, lugar o

bagay. Halimbawa:

eskuwela (eskwela)

eran (hagdan)

espirito (espirito)

Panuntunan 6: Karaniwang Bantas

Ang mga karaniwang bantas na ginagamit sa wikang Ayta Mag-Antsi ay kahalintulad ng mga bantas na

ginagamit sa wikang Filipino at English.

A. Ang tuldok ( . ) ay ginagamit sa hulihan ng mga pangungusap na pasalaysay, pautos at

pakiusap.

Halimbawa:

Magpalyo kitamu nubuka ha ilug. (Maligo tayo bukas sa ilog.)

B. Ang tandang pananong ( ? ) ay ginagamit sa hulihan ng mga pangungusap na patanong.

Halimbawa:

“Atuy lakwên mu?” ("Saan ka pupunta?")

C. Ang tandang padamdam ( ! ) ay ginagamit sa hulihan ng mga pangungusap na nagsasaad ng

matinding damdamin tulad ng takot, galak o pagkabigla. Halimbawa:

“Aray ku!” (“Aray ko!”)

D. Ang kuwit ( , ) ay ginagamit sa mga salitang nangangailangan ng panandaliang hinto.

1. Ginagamit ito sa mga pangungusap na may panandaliang hinto. Halimbawa:

Maglaku kay paênggan ha Angeles ta êmên manaliw, gawan ayin kay kaên. (Pupunta kami

mamaya sa Angeles upang mamili dahil wala na kaming makain.)

2. Ginagamit ito sa pagsulat ng magkakasunud-sunod na pangalan o bagay. Halimbawa:

Mantan kay mangga, bayabah, buy santol nobuka. (Magdadala kami ng mangga,

14

bayabas, at santol bukas.)

3. Ginagamit din ito sa paghihiwalay ng iba’t-ibang sugnay sa pangungusap. Halimbawa:

Gawan ha hinabi mo, naglaku ako ha lalê. (Dahil sa sinabi mo, pumunta ako sa

bundok.)

4. Ginagamit sa pagsulat ng mga petsa. Halimbawa:

Tulóng 3, 2013 (Mayo 3, 2013)

E. Ang panipi (“ ”) ay ginagamit sa mga tuwirang salita (direct speech). Halimbawa:

Hinabin indo na, “Mag-aral kan mangêd.” (Sinabi ng kanyang ina, “Mag-aral kang

mabuti.”)

Panuntunan 7. Malaking Titik

A. Ginagamit ang malaking titik sa simula ng mga pangungusap.

B. Ginagamit ang malaking titik sa mga tanging ngalan ng tao, lugar, pangyayari at tatak ng mga

bagay.

Panuntunan 8. Hiram na Salita

A. Karamihan sa mga salitang hiram ay isinusulat alinsunod sa pagbaybay sa wikang Ayta Mag-

Antsi.

Halimbawa:


selpon

B. Hindi pinapalitan ang pagbaybay sa mga salitang hiram na ginagamit sa asignatura, mga

salitang medikal at siyentipiko, at tanging ngalan ng tao at lugar. Halimbawa:

X-ray, Quintos

15

Alpabeto buy Ortograpiyan Ayta Mag-Antsi

Ya bughin habi hên pamag-aral ha Panulat ha Ayta Mag-antsi

Main hên labin waluy (18) tunuy hên Alpabetun habi ha Ayta Mag-Antsi.Anêm(6) itaman ya patsinig

buy labinpitu (17) ya katsinig ya nanad angkahipit ya tunuy ha halu.

Hatsi ya geran alimbawa hên habi ya ampag-umpisa ha patsinig:

A a – ahu

I i – ipêh

E e - eran

Ê ê – êtak

O o - okra

U u – uran

Lima kanlan apat ya patsinig ya hatsi ay ( a,i,o,u) ay nanad yan tunuy hên atsi ha alpabetun Filipino.

Noa,, ya patsinig ya (ê) ay alwan tunuy ha habin Filipino.

Ya geran tunuy hên katsinig ha habin Ayta Mag-antsi ay nanad hên habin Filipino.

Alimbawa:

16

B b – babuy

K k – kapaya

D d – damwag

G g – gigang

H h - huklay

L l – lanêm

M m – ma-ih

N n – naikit

NG ng – ngalan

P p – panulo

R r –rêrêk

S s – sakayan

T t – têkên

Ts ts - tsimbo

W w – walu

Y y – yayay


Ya Pantuntunên ha Pamagbay-bay( Pagbaybay)

Pantuntunên 1.

Ya habi ya (a) ay ampanga-ulugan hên a ampiparihu ay an-ihulat hên nakapapawa ha

kahunul ya habi.Alimbawa:

A labay

A ko angkalimu

Pantuntunên 2.

Ya geran habi ya angkahipit ha bunak hên katsinig buy patsinig ay andyanan hên gitling (-) ha

kabunakan.Alimbawa:

tag-ay (taas)

pag-ung (pagong)

in-utoh(inutos)

A pwedin ihulat ya angkahipit ya tunuy ya atsi ha bunak hên luway patsinig nanad ha Filipino.

17

Noa (pero)

Paa (thigh)

Naên (namin)

Main patsinig ya mas makarang bahaên kisa ha kaatag patsinig.Nakahulat yay hatsi du ha luway katsinig.

Alimbawa:

Dann (daan)

Lêmm (ulap)

Têkk(tainga)

Pantuntunên 4. (stress) gulis

ha tag-ay letra.

Main geran paris ha habi ya a parihu ha nakdêy ya pamaghabi.Kailangan gamitên ya tuldik ya pagulis (‘) bilang tanda

nu main nakdêy ya pamaghabi ha habi.



kában‘habang’ kabán ‘50 kg bag’

Pantuntunên 5:

Ya letra ya (e) ay anggamitên bêngat ha geran habi ya pandamên,kalamuy na ya langan hên tawu,lugar,o geran

bagay. Alimbawa:

eskuwela (eskwela)

eran (hagdan)

espirito (espirito)

18

Pantuntunên 6: Ya simbulu ya anggamitên ha habi (Karaniwang Bantas)

Ya geran habi ya anggamitên ha simbulu ha habin Ayta Mag-antsi yabay ya kaparihu hên geran simbulu ya

anggamitên ha habin Filipino buy English.

F. Ya tuldok ( . ) yabay ya anggamitên ha taulin pamaghabi hên habi nanad ha pamisalaysay,

pangutus buy pakihabi.

alimbawa:

Magpalyo kitamu nubuka ha ilug. (Maligo tayo bukas sa ilog.)

G. Ya tandan pamangutang( ? ) hatsi ay anggamitên ha katampuhan hên pamaghabi,anggamitên ya hatsi ha katatatampuhan hên pamaghabi yabay ya pamangutang.Alimbawa “Antuy lakwên mu?” ("Saan ka pupunta?")

H. Ya tanda ha Padamdam (tanam nakêm) ( ! ) hatsi ay anggamitên ha katampuhan hên

pamaghabi, ampahabi yan malalêy Panamdam nanad (tanam nakêm) ha kapalimu,kahiglaan,o

ha pagkabigla. alimbawa:

“Aray ku!” (“Aray ko!”)

I. Ya kuwit ( , ) hatsi ay anggamitên ha pamaghabi ya kailangan hên magtunggên.

1. Anggmitên ya hatsi ha pamaghabi ya main pamagtungên.Alimbawa:

Maglaku kay paênggan ha Angeles ta êmên manaliw, gawan ayin kay kaên. (Pupunta kami

mamaya sa Angeles upang mamili dahil wala na kaming makain.)

2. Anggamitên ha pamanulat nu napihunul-hunul ya panulat hên langan o geran bagay.

Alimbawa: Mantan kay mangga, bayabah, buy santol nubuka. (Magdadala kami ng

mangga, bayabas, at santol bukas.)

3. Anggamitên êt ya hatsi ha paypapawa ha hinu-hinoy sugnay hên pamaghabi.

Halimbawa: Gawan ha hinabi mo, naglaku ako ha lalê. (Dahil sa sinabi mo, pumunta

ako sa bundok.)

19

4. Anggamitên ha pamanulat hên petsa . Halimbawa:

Tulóng 3, 2013 (Mayo 3,2013)

J. Ya panipi (“ ”) anggmitên ha mangahampat ya panhabiên (direct speech).Alimbawa:

Hinabin indo na, “Mag-aral kan mangêd.” (Sinabi ng kanyang ina, “Mag-aral kang

mabuti.”)

Pantuntunên 7. Mahlay ya titik letra

C. Anggamitên ha mahlay ya titik hên letra ha pamanulat hên unan pamaghabi.

D. Anggamitên ya êt ha mahlay ya titik nu panhabiên muy langan hên tawu,lugal,angkalyari buy

panatak hên bagay.

Pantuntunên 8. Ya Pandamên ya habi

C. Ya balang an adamên ya habi ay inhulat ha pamag-baybay ha Ayta Mag-Antsi..

Alimbawa:


selpon

D. A angkahagilyan ya pamagbaybay hên habi ya inandam ya anggamitên asignatura,nanad ha

habi hên medical buy siyentipiku, buy ha langan hên tawu buy lugal.

Alimbawa:

X-ray, Quintos

20

Geran Letra hên Ayta Mag-Antsi

Start of

word translation

Middle of

word translation

End of

word translation

Letter: a

Ahu aso Tawu tao mata mata

Ahuk usok Hapa ilog luta lupa

Abu abo Bapa tiyo kaka kuya

Allo araw Pali palay miha isa

Anag anay Atang ilaw uyha usa

Letter: e

Eran hagdan

Eruplanu eroplano Lay-êw

Prutas na

maasim

Elipanti elepante Dêng-êy Walang hiya

Mam-i magbigay

But-u butó

Letter: ê

Êyat Ugat Êlêg manahimik taê

Malagkit na

gabi

Êlêw tingin Lêêy Leeg boê sakong

Êlêp mailap Êmên paano lalê gubat

Êkê sanggol Kurên kaldero gatê kati

Êbêng payat Uwêh kumot tsigê nasagi

Letter: i

21

Ipêh ipis Mita lakad patsi away

Idin ibigay Main meron antsi parang

Inêm inom Mitla punong

kahoy muli uwi

Ikuy buntot Pira pera pakli putol

Ilêk lamok Balita balita bali bahay

Letter: o

Opoh tabako Ungot niyog puho puso ng

saging

Okara okra Ogaog umaambon apo Lola/lolo

Obra trabaho Uhong Panggatong abuno abono

Os Daluyan ng

tubig anoh

pagbunot ng

itak ungno magkano

Ohmuk Maliit na

gabi Utot utot kamuro tagihawat

Letter: u

Utan ahas Taugtug Paanan ng

bundok tawu tao

Uwêng sobrang

lambing Purot

Accidentally

touch putu bunso

Uling kaingin Nauyang maitim bawu amoy

Uno kwentas Turun tulak baru damit

Ubul ubod Bakul basket tuyu Tuyu

22

Start

of

word

Translation Middle of

word translation

End of

word

translati

on

Letter: b

Bali Bahay Babayi babae Ilab Kirot

Bêkê Puso Têbêy Ligaw na prutas Êtêb Tapat

Biga Uri ng gabi Pag-bini Bini Hanib Madaling

araw

Bokê Lente ng mata Bung-oy Taas ng bundok Hakêb Takip

Buêt kuneho Babuy Baboy huklêb Kunot

noo

Letter: d

Dagih daga kadangkal kasukat mangulimad mabilis

Dêm dilim Nadêglêm madilim têêd

Dati

nang

ugali

Dingan dangkal Nadinat marumi

Duêng tuta Manduku yumuko ihulod isuot

Durum suntok Madungul Mapang-asar halud isahod

Letter: g

gagang talangka Kalgaên dadalhin êbag sinulid

Gêtan dalhin an-gêt-ên kinukurot ibēg gusto

Gigang gagamba Agiw agiw pahig lagi

gobyer

nu gobyerno Agoho aguso palatog bakuna

Gugut ngipin Taguhu Gamit pandamo putug kaba

23

Letter: h

Haa saging Pahanan dagdagan kapakêrêk nakakaki

labot

Hēlak palatandaan Pêhêw Bikal lêbah nilabha

Hikhik kaliskis Pahinga palaka itwah ibulgar

Horak Nagsasalita/

madaldal Nahorakan naloloka botsih bote

Huluk Galit Pahunga dote puhu Pusu ng

saging

Letter: k

kambin

g Kambing Abukadu abokado barak bayawak

Kêna karne Nakêbêl malamig ipêk puso

Kilaku Isama pamikilamu pakikitungo hikhik kaliskis

Korên Kaldero Diskorahe Masiraan ng loob patok pamalo

Kulaw Sanggol angkumtang naninigas manuk manok

Letter: l

Langêw Langaw Nalabyung berde parmal Pang-

araro

Lêêy leeg Paglêbahan labahan uwêl uod

Libru aklat Kolintay umakyat dumpil Pana/sib

at

Lobo lobo Buklod itali

lumbuy duhat Panlutuan lutuan kulkul singil

Letter: m

24

manuk manok Kamatsin kamatis imparam pinahira

m

mêhmê

h insulto Gamêt kamay lanêm tubig

Miknu upo Pamigta pandikit alamiim matamis

Um-om kulob

Muli uwi Namukaw gumising yumyum limlim

Letter: n

natuki

h nabali Panak-an palikuran utan ahas

nêgnêg nalagas Lanêm tubig êmên paano

nilumat

êng dumating nanimêkmêk

Nabagbag ang

damdamin habin salita

Noa ngunit Nanobag nagalit mamuon lunukin

nuwayo tumakbo Iknuan upuan palakun papunta

Letter: ng

Ngalan pangalan Pangahu mangaso karang haba

Ngêlet nguya Kangêran kabutihan mirêng tayo

Ngiho maasim Mangihip Mag-isip duhing uling

Ngo-

ngo bungi

mangowêntêk Sobrang kirot uhung panggato

ng

Letter P

Patêl kapatid Kapaya papaya Takap takip

Pêtêg totoo Hipêg Sipag Taynêp Panagini

p

Pihêk Maliit na

palaka Pilpil Ituloy Ihip Isip

25

Pohêl pusod Pupol Mag-ani Hawup Tulong

Puhu Pusu ng

saging punpunên ipunin kêrêp Pilikmata

Letter: r

Rayo layo Mamarakay Mamahagi Lugar Lugar

Rêrêk Tuloy-tuloy erehiya Kasabihan siper Zipper

Ri Dito naborêg Kulimlim Tartar Lukab

Ro doon Naurit Pula Mutor motor

rumpol banga itoru ituro paradur aparador

reklam

o reklamo krudo langis pundar Ipon

Letter: s

Santul santul Isayit Bughi Pulgas

Selyo selyo Tsela Tirā Huwebes

Sibol Bukal Balitsi Baliti

Solopin plastic Langis mantika/

langis

sukala

n kulungan tangsô tansô bangus Bangus

Letter: t

Tawan Ewan pita Putik Kuwat Kabote

Têk Tenga bêtêwên Bituin dagêt Malingas

Tikling Tikling patipati kalapate Nakpit Makipot

Tonoy Tunog Naitorêk Naitayo torutot torotot

Tuku toko Tawugtug bundok naomut Mainit

26

Letter: ts

tsamih

a

Tig-isa batsa palanggana katsa tela

Tsela tira Tsigê galaw Kotse Kotse

Tsimbo Tambo Bitsih paa kamotsi Kamote

Tsopan hipan kutson kutson diretso diretso

Tsupun tsupon itsura hitsura batsu Pito ng

bala

Letter: w

Walag nalagutan uway Ulo ng palay upaw bounce

wêhwê

h inihampas konswelo konsuwelo pêrêw Inaantok

winitwi

t Tinuturo-turo uwê kumot piyaw

Uri ng

ibon

diwi tinik pinanaliw Bayad

Walu walo tawu tao kutaw Gala

Letter: y

Ya ang hakayan sakayan taytay Tulay

Yêdyêd pinunaspunas wêywêy Magtimpla/haluin têkay

Yiro yero bayi pana galêtêy guliti

Yokoh

Malambot na

lupang

pagtataniman

duyo sulok kutsoy asarol

Yumêl malambot palyu ligo tungkay tangkay

Letter:

-

Tag-ay taas Tuk-an tumapak

Pah-êy tukod Lay-êw

27

Pantsi-

pantsi

Halamang

gamot Dêng-êy Walang hiya

Ngo-

ngo Ngo-ngo Mam-i Magbigay

Tul-ok

Pangalan ng

isang uri ng

palaka

But-u butó

28

Ya Alpabetun Ayta Mag-Antsi

D d

B b A a

Ê ê G g

aya buok

katêd dagih

êtak gayaman

K k

29

Alpabetun Ayta Mag-Antsi

I i L l

M m

P p ngawoh panilan Ng ng

ipêh langêw

manuk natukih N n

30

sakê tsiki

U u uyha

W w wakay

S s T t

31

Hh

hiwhiw

- Y y yayay Pag-ong

32

List of Words

(Parts of the Body)

(Members of the Family)

FILIPINO ENGLISH

Apo Lakay lolo grandfather

palad

palad palm

kêmkêm kamao fist

galamay daliri fingers

kuku kuko fingernails, toenails

layug hinlalato middle finger

palahinghingan

palasingsingan ring finger

tanggigini kalingkingan small finger

pagaw dibdib chest

huhu suso breast

puhȇl pusod navel

bituka tiyan stomach

buli puwit buttocks

awak baywang waist

balakang balakang hip

pa-a hita thigh

tuol tuhod knee

ahêl binti calf

tulatud paa leg

Pibuklungan alak-alakan back of knee

Bitsih paa foot

Dalipapa talampakan sole

buê sakong heel

Buên bitsih bukongbukong

ankle bone

FILIPINO ENGLISH

ulu ulo Head

habut buhok Hair

dampal noo forehead

mata mata eye

kêlêy kilay eyebrow

kêrêp pilik-mata eyelashes

Balat mata talukap ng mata

eyelid

balunguh ilong nose

labi labi lips

pingi pisngi cheeks

lupa mukha face

Têkk tenga ear

Lêêy leeg neck

têên batok nape

gugut ngipin teeth

dila dila tongue

bêbêy bibig mouth

takêl gilagid gums

halu lalamunan throat

ngawu ngalangala palate

bantaw balikat shoulder

bukut likod back

kikili kilikili armpit

hiku siko elbow

Barasu braso arm

Takyay bisig forearm

Barasu braso upper arm

gamêt kamay hand

33

Apo Bakêt lola grandmother

Tatang/Bapa Tatay/ father

Ima/Indu nanay mother

34

manambal duktor doctor

mestra guro teacher

Manambal Ha

gugut dentista dentist

drayber tsuper,

drayber driver

Manggulis arkitekto architect

Manananggol

kaso abugado lawyer

Manyag puto panadero baker

magbabasura basurero garbage

collector

Magkarga kargador porter

MANI BAGAY

(Common Objects)

BALANG MANYAG HA BADYU

(Community Workers)

FILIPINO

O

ENGLISH

magtinda tindero o

tindera vendor, seller

mananȇm magsasaka Farmer

Manyag

bali karpintero Carpenter

Mandakêp

kȇnan lanêm

mangingisda Fisherman

Manyag tubo tubero Plumber

Mamarȇng

naulam

bumbero fire fighter

pulis pulis police

Paglamon

doktor

nars nurse

Kaka ya lalaki

kuya older brother

Kaka ya babayi ate older sister

putu bunso younger sibling

Kulaw/bingut/êkê

sanggol baby, infant

Ahaway lalaki asawang lalaki

husband

Ahaway babai asawang babae

wife

Anak ya lalaki anak na lalaki son

Anak ya babayi

anak na babae

daughter

Bapa/Ama tiyo uncle

Dara/Indu tiya aunt

pinghan pinsan cousin

angkên pamangkin nephew or niece

ayru bayaw o hipag

brother-in-law or sister-in-law

manuyang manugang son-in-law or daughter-in-law

bilas

bilas

wife of brother-in-law or husband of sister-in-law

ampu biyenan father-in-law or mother-in-law

Kamag-anak kamag-anak relatives

ninuno ninuno ancestor

FILIPINO ENGLISH

plantsa plantsa iron

Pamalantsa-an

plantsahan ironing board

tsimba timba pail

Banga bariles barrel

lamisa mesa table

Iknuan upuan chair

kurtina kurtina curtain

Palis walis broom

Panalok dinat pandakot dust pan

Papag papag wooden bed

pinggan pinggan plate

tinidur tinidor fork

kutsara kutsara spoon

kutsrita kutsarita teaspoon

pali palay rice

ahin asin salt

pamangan pagkain food

pamaypay Bentilador electric fan

palanggana palanggana basin

20

batsa batya big basin

Tabu/panakhub tabo dipper

Eran hagdan, hagdanan

stairs

salamin salamin mirror

kulu tasa cup

bunot bunot coconut husk

basan basahan rag

Pispisan/pagkuskus bitsih

basahan doormat

Ulas kumot blanket

ulunan unan pillow

Pamyanan Lanêm banga jar

Pamyanan tanaman paso pot

bara tela cloth

baru damit clothes

paradur aparador closet

Baul/kabinet baul wooden chest

saku sako sack

pala pala shovel

pala pala spade

karaykay kalaykay rake

payakul palakol axe

lagari lagare saw

martilyu martilyo hammer

kartilya kartilya wheelbarrow

panyarul asarol garden hoe

takȇl lubid rope

sabun sabon soap

sapatus sapatos shoes

Medyas medyas socks

Stipin tsinelas slippers

Arilos relo watch

Pangalbayan telebisyon television

piyalungan laruan toys

Munika manika doll

Ulen holen marble

Bola bola ball

Goma goma rubber bands

Trumpu trumpo top

Yoyo yoyo yoyo

Pisara pisara blackboard

Libru aklat book

Panulatan kuwaderno notebook

Lapis lapis pencil

Pamura pambura eraser

Panasa pantasa sharpener

Pangulay pangkulay crayon

Bag bag bag

Ruler/panukat ruler ruler

Gamit ha pag-aral

gamit supplies, possessions

Payung payong umbrella

Kaputi kapote raincoat

Papil papel paper

Pamakat pandikit paste

Guntsing gunting scissors

Kahun kahon box

Dekorasyun dekorasyon decoration

Sulu ilaw lamp, light

Tsuk yeso chalk

ȇtak itak big knife

Kutsilyu kutsilyo small knife

Kawali kawali frying pan

Kaldero kaldero rice pot

Takuri takure kettle

Kurȇn kaldero large pot

Tangnan sangkalan

chopping board

sanduk sandok ladle

21

Sansi sanse food turner

Mangkuk mangkok bowl

Basu baso drinking

glass Kalan kalan stove

Pamyanan

pinggan paminggalan dish rack

Pinggan plato plate

bandihadu bandehado serving plate

Kasirola kaserola casserole

Panyagat pansala strainer

Kurȇn palayok clay pot

Lababu lababo sink

bandihadu bandehado serving tray

Lamisa mesang

kainan

low table

Batu bato stone

balah buhangin sand

(Common Animals)

Pati-pati kalapati dove

Aya/panas langgam ant

lapisak butiki lizard

dagih daga rat

ipêh ipis cockroach

palupalu paruparo butterfly

ilêk lamok mosquito

langȇw langaw fly

uwang uwang beetle

Kulah-lah balaing locust

gigang gagamba spider

uwêl uod worm, caterpillar

kabayu kabayo horse

kunihu kuneho rabbit

bayaung putakti wasp

Dangaw bangaw botfly

Kunipit alupihan centipede

kurokuy kobung-kobung ant lion

kalitêptêp alitaptap firefly

Barak bayawak dragon lizard

Buaya buwaya crocodile

Tagak tagak heron

Kênan lanêm isda fish

manuk manok chicken

ayup ha lalȇ hayop sa gubat animals (wild)

Hayhay ya ayup

alagang hayop animals (domesticated)

FILIPINO ENGLISH

manuk manok hen

ahu aso dog

puha pusa cat

bibi bibe duck

babuy baboy pig

damwag kalabaw carabao

Kambing kambing goat

baka baka cow

utan ahas snake

Pag-ong pagong turtle

Tugak palaka frog

Gansa gansa goose

Bakulaw/bakêw matsing monkey

Nanaway manuk

ibon bird

22

(Common Plants)

FILIPINO ENGLISH

Santul santol santol

Bayabah bayabas guava

Suwa suha pomelo

kaynitu kaymito star apple

23

okara okra okra

Utung sitaw string bean

Kalbaha kalabasa squash

Balatung munggo monggo

Kangkung kangkong water

cabbag

e Labanus labanos radish

Singkamas singkamas turnip

Maripulyu repolyo cabbage

Pipinu pipino cucumber

Upu upo bottle

gour

d Patola patola

sponge

gourd Lara sili chili

pepper Lay-ya luya ginger

Paminta paminta black

pepper

Sayote sayote chayote

Kalamunggay malunggay malungay

(Common Places in the House, School and

Community)

FILIPIN

O

ENGLIS

H pagpaayȇpan sala sala

Pangkatuluyan silid-tulugan bedroom

Pagpalyuan paliguan showe

r room

Panak-an palikuran comfor

t room

Barkun balkonahe porch

Durungawan bintana window

Ilwangan pinto door

Panganan silid kainan dining

room Paglêbahan labahan

laundr

y room

panlutuan lutuan kitchen

Mangga mangga mango

Ha- a saging banana

Tsiku tsiko chico

Lumbuy/duwat duhat black plum

Ungot buko coconut

Sampaluk sampalok tamarind

Makopa makopa wax apple

Sarisa aratiles aratiles

mansanitas mansanitas jujube plum

kapaya papaya papaya

Kamatsilis kamatsile guamachili

Pinya pinya pineapple

Pakwan pakwan watermelon

Milun melon melon

Kamyas kamias camias

Dalangita dalanghita orange

Mabolo mabolo mabolo

Yangka langka jackfruit

Sampagita sampagita sampaguita

Rosas rosas rose

Santan santan santan

Abukadu abokado avocado

Kamia camia camia

Ilang-ilang ilang-ilang ilang-ilang

Kalamunding kalamansi calamansi

Kamatis kamatis tomato

Lansonis lansones lanzones

Atis atis atis

baldibana guyabano soursop

Pitsay petsay pechay

Sibuyas sibuyas onion

Bawang bawang garlic

Balasenas talong eggplant

Apalya ampalaya bitter gourd

24

NOUN (Other Common Nouns)

FILIPINO ENGLIS

H

Pakpak manuk pakpak ng ibon bird’s wing

ikuy buntot tail

puwal balahibo feather

Balat kayu balat ng kahoy tree bark

Puung kayu punong kahoy tree

bulung dahon leaf

Tagêy kayu ya makan prutas fruit

But-u buto seed

yamut ugat root

Sampaga bulaklak flower

luta lupa ground

Kalalêan/lêyang gubat jungle,

bush panggahakan sakahan field

ahuk usok smoke

apuy apoy fire

abu abo ashes

Hêwang/langit langit,

kalawaka

nnn

sky,

heaven

s buwan buwan moon

bitêwên bituin star

ginêm ulap cloud

Ambun/amog hamog fog

angin hangin wind (air)

lanêm tubig water

dagat dagat sea

ilog ilog river

ihip isip thought

, idea

matabuh mataba fat, grease

lubut butas hole

tarêk haligi post

tawu tao person

Kwartun pag-aralan silid aralan classroom

pangalindagan palaruan playground

panganan kantina canteen

pagpatsik-apan klinika clinic

Balin- libru

silid-aklatan

library

pananêman hardin garden

Balin panyagan gusaling pantahanan

Home Economics building

pagpalabasan entablado stage

Balin puunmestra Tanggapan ng Punung-Guro

Principal’s Office

pagbolaan gym gym

pagsimbaan simbahan church

pamalengkian palengke market

pagpasyalan plasa plaza

balayan bayan town

sudad siyudad city

kabalayanan lalawigan province

rehiyun rehiyon region

manisipyu munisipyo municipal hall

Siminteryu/pamiilbêngan

bê

sementeryo cemetery

Pag-aralan paaralan school

bali bahay house

Ospital ospital hospital

Pagdyanan pulis istasyon ng pulis

police station

Pagdyanan mamarên apuy istasyon ng bumbero

fire station

Balin madre kumbento convent

kakwangan

parke park

danan daan pathway

hukulan kulungan jail, prison

25

parihukad parisukat square

parikarang parihaba rectangle

bilukarang biluhaba oblong

Gulis puhu hugis puso heartshape

nabilug parang bilog roundish

Gulis bitêwên hugis bituin starshape

(Smell and Taste)

(Colors and Color Qualifiers)

(Numbers from 0 to 100)

(Shapes)

FILIPIN

O

ENGLIS

H bilukarang bilog

circle

,

roun

d tatluysuluk tatsulok triangle

tua matanda old person

anak bata small child

lalaki lalaki man

babayi babae woman

Anak a babayi batang babae young woman

Anak a lalaki batang lalaki young man

agahêd simpleng p simple person

kaluguran kaibigan friend

FILIPINO ENGLISH

nangihu maasim sour

napait mapait bitter

naayang matamis sweet

naapak maanghang spicy

natabang matabang blunt

malat maalat salty

bawu amoy smell, odor

nabangu mabango fragrant

nabata mabaho stinky

nalanghit malansa foul odor

FILIPINO ENGLISH

nahuling asul blue

naurit pula red

naputsi puti white

Nauyang/nailam itim black

nalabyong berde green

nahêlyaw dilaw yellow

tsukalate kulay tsokolate brown

napukaw kulay abo gray

rosas rosas pink

nagnanahêlyaw dalandan orange

murado lila violet

nagnanaurit medyo mapula reddish

nagnanaputsi medyo maputi whitish

nagnanauyang medyo maitim blackish

nagnanahêlyaw medyo dilaw yellowish

Nagpêrad kulay rosas medyo rosas pinkish

FILIPINO ENGLISH

ayin wala zero

miha isa one

luwa dalawa two

tatlu tatlo three

apat apat four

lima lima five

anêm anim six

pitu pito seven

walu walo eight

Siyam siyam nine

mapu sampu ten

26

labin miha labing isa eleven

labin luwa labindalawa twelve

labin tatlu labintatlo thirteen

labin apat labing apat fourteen

labin lima labinlima fifteen

labin anêm labing anim sixteen

labin pitu labing pito seventeen

labin walu labing walo eighteen

labin siyam labinsiyam nineteen

luwampu dalawampu twenty

luwam buy miha dalawampu’t isa

twenty-one

luwam buy luwa dalawampu’t dalawa

twenty-two

luwam buy tatlu dalawampu’t tatlo

twenty- three

luwam buy apat dalawampu’t apat

twenty-four

luwam buy lima dalawampu’t lima

twenty-five

luwam buy anêm dalawampu’t anim

twenty-six

luwam buy pitu dalawampu’t pito

twenty- seven

luwam buy walu dalawampu’t walo

twenty- eight

luwam buy siyam dalawampu’t siyam

twenty-nine

talumpu tatlumpu thirty

talumpu buy miha tatlumpu’t isa

thirty-one

talumpu buy luwa tatlumpu’t dalawa

thirty-two

talumpu buy tatlu tatlumpu’t tatlo

thirty-three

talumpu buy apat tatlumpu’t apat

thirty-four

talumpu buy lima tatlumpu’t lima

thirty-five

talumpu buy anêm tatlumpu’t anim

thirty-six

talumpu buy pitu tatlumpu’t pito

thirty-seven

tatlumpu buy walu tatlumpu’t walo

thirty-eight

talumpu buy walu

talumpu buy siyam tatlumpu’t siyam

thirty-nine

apatnapu apatnapu forty

apatnapu buy isa apatnapu’t isa

forty-one

apatnapu buy luwa apatnapu’t dalawa

forty-two

apatnapu buy tatlu apatnapu’t tatlo

forty-three

apatnapu buy apat apatnapu’t apat

forty-four

apatnapu buy lima apatnapu’t lima

forty-five

apatnapu buy anêm apatnapu’t anim

forty-six

apatnapu pitu apatnapu’t pito

forty-seven

apatnapu buy walu apatnapu’t walo

forty-eight

apatnapu buy siyam apatnapu’t siyam

forty-nine

limampu limampu fifty

limampu buy miha limampu’t isa

fifty-one

limampu buy luwa limampu’t dalawa

fifty-two

limampu buy tatlu limampu’t tatlo

fifty-three

limampu buy apat limampu’t apat

fifty-four

limampu buy lima limampu’t lima

fifty-five

limampu buy anêm limampu’t anim

fifty-six

limampu buy pitu limampu’t pito

fifty-seven

limampu buy walu limampu’t walo

fifty-eight

limampu buy siyam limampu’t siyam

fifty-nine

anêm mapu animnapu sixty

anêm mapu buy miha

animnapu’t isa

sixty-one

anêm mapu buy luw

animnapu’t dalawa

sixty-two

anêm mapu buy tatlu

animnapu’t tatlo

sixty-three

anêm na buy apat

animnapu’t apat

sixty-four

anêm mapu buy apat

27

Siyamapu buy

luwa

siyamnapu

’t dalawa ninety-two

Siyamapu buy

tatlu

siyamnapu

’t tatlo

ninety

- three

Siyamapu buy

apat

siyamnapu

’t apat ninety-four

Siyamapu buy

lima

siyamnapu

’t lima ninety-five

Siyamapu buy

anêm

siyamnapu

’t anim ninety-six

Siyamapu buy

pito

siyamnapu

’t pito

ninety

-

seven Siyamapu buy

walu

siyamnapu

’t walo ninety-

eight Siyamapu buy

siyam

siyamnapu

’t siyam ninety-nine

magatuh isang daan one

hundre

d

(Measurement Words and

Expressions)

FILIPIN

O

ENGLIS

H Dangan dangkal hand span

Takbang hakbang step

Dalipapa talampakan foot long

Metru metro meter

Kilometru kilometro kilometer

sentimetru sentimetro centimeter

Dȇpa pulgada inch

Mihay dangan isang dangkal 1 hand span

Mihay takbang isang

hakbang

1 step

Nanawa/naipȇk maikli short

Mas nanawa mas maikli shorter

Pinaka nanawa pinakamaikli shortest

Makarang mahaba long

Mas makarang mas mahaba longer

Pinakamakarang pinakamahab

a

longest

Tungkarang matangkad tall

Matag-ay mataas high

Mas matag-ay mas mataas higher,

taller

Anêmapu buy lima

animnapu’t lima

sixty-five

Anêmapu buy anêm

animnapu’t anim

sixty-six

Anêmapu buy pitu

animnapu’t pito

sixty-seven

Anêmapu buy walu

animnapu’t walo

sixty-eight

Anêmapu buy siyam

animnapu’t siyam

sixty-nine

pitumpu pitumpu seventy

Pitumpu buy miha pitumpu’t isa seventy-one

Pitumpu buy luwa pitumpu’t dalawa

seventy-two

Pitumpu buy tatlu pitumpu’t tatlo

seventy- three

Pitumpu buy apat pitumpu’t apat

seventy- four

Pitumpu buy lima pitumpu’t lima

seventy-five

Pitumpu buy anêm pitumpu’t anim

seventy-six

Pitumpu buy pitu pitumpu’t pito

seventy- seven

Pitumpu buy walu pitumpu’t walo

seventy- eight

Pitumpu buy siyam pitumpu’t siyam

seventy- nine

walumpu walumpu eighty

Walumpu buy miha walumpu’t isa eighty-one

Walumpu buy luwa walumpu’t dalawa

eighty-two

Walumpu buy tatlu walumpu’t tatlo

eighty-three

Walumpu buy apat walumpu’t apat

eighty-four

Walumpu buy lima walumpu’t lima

eighty-five

Walumpu buy anêm walumpu’t anim

eighty-six

Walumpu buy pitu walumpu’t pito

eighty- seven

Walumpu boy walu walumpu’t walo

eighty-eight

Walumpu buy siyam walumpu’t siyam

eighty-nine

siyamapu siyamnapu ninety

Siyamapu buy miha

siyamnapu’t isa

ninety-one

28

Ayin

kalaman -

laman

halos

walang

laman

almos

t

empty

ampagmimiha nag-iisa alone,

only one

hukad sakto enough

litro litro liter

Mihay baso’y

napnu

isang

tasang

puno

cupful

Baso’y napnu basong puno glassful

Mihay garapun isang garapon one jar

Mihay baso isang tasa one cup

Mihanba’t isa lang only one

Makarangya

lapis

mahaban

g lapis long pencil

ADJECTIVE

(Other Common Adjectives)

FILIPINO ENGLIS

H mahampat maganda beautiful

mangêd mabuti good

biyasa marunong wise

narawak masama, pangit bad, ugly

Nalino/naupok pino, makinis smooth

nakilhung baku-baku bumpy

nakdêy matigas hard

naupok malambot soft

narinat marumi dirty

malinis malinis clean

mairap dukha, mahirap poor

mabandi mayaman wealthy

Mahidi

matalino

matalino smart, clever

Matabuh mataba fat

naibêng payat skinny

malawang malawak wide

makhêp makitid narrow

anak bata young

Bapan hilay pinakamataas highest, tallest

Nanawa pandak short

Nauybun maliit small

Nanauybun mas maliit smaller

Bapan uybun pinakamaliit smallest

Mahlay malaki big

Mamahlay mas malaki bigger

bapanhȇlay pinakamalaki biggest

kakahlayan napakalaki huge, enormous

Nalayab/manipis manipis thin

Nanipih-nipih mas manipis thinner

Bapan nipih pinakamanipis thinnest

Nakugpa makapal thick

Nanakugpa mas makapal thicker

Bapan kugpa pinakamakapal thickest

Marayu/madayu malayo far

Marayu-rayu mas malayo farther

Bapan rayu pinakamalayo farthest

Narani/nadani malapit near

Narani-dani mas malapit nearer

Bapan dani pinakamalapit nearest

nabyat mabigat heavy

nanabyat mas mabigat heavier

Bapan byat pinakamabigat heaviest

naupaw magaan light

nanaupaw mas magaan lighter

Bapan upaw pinakamagaan lightest

gramo gramo gram

Kilo/bêyat kilo kilogram

napnu puno full

kapitna kalahati half-full

managapnu halos puno almost full

Ayin laman walang laman empty

29

tua matanda old

pêtêg tama correct

kaatag iba other

(Time Concepts)

(Days of the Week)

FILIPIN

O

ENGLISH

Lunes Lunes Monday

Martes Martes Tuesday

Miyerkules Miyerkules Wednesday

Huwebes Huwebes Thursday

Biyernes Biyernes Friday

Sabado Sabado Saturday

Domingo Linggo Sunday

(Months of the Year)

FILIPIN

O

ENGLISH

Panêngêy Enero January

Yágih Pebrero February

Panítang Marso March

Paliklik Abril April

Tulóng Mayo May

Dal-aha Hunyo June Kilay Hulyo July

Mahla

buwan/K

aluwan

Agosto August

Lawawa Setyembre September

Báih Oktubre October

Mánok Nobyembre November

Kulikit Disyembre December

Alas diyes alas diyes ten o’ clock

Alas onse alas onse eleven o’ clock

Alas dose alas dose twelve o’ clock

Ala una y media ala una y media

one thirty

FILIPINO ENGLISH

Mamawanag-

wanag /dali allo bukang liwayway

dawn

nibukah bukas tomorrow

Hanib/maranun umaga morning

ugto tanghali noon, midday

maapun hapon afternoon

Pamibalay mipatêl/marani ya yabi

takipsilim twilight

yabi gabi evening, night

allo araw day

hatunlagi noong unang panahon

far in the past

Kapipiyarinba’t katatapos lang near past

Haton makalwa kamakalawa day before yesterday

naapun kahapon yesterday

Ha makalwa sa makalawa day after tomorrow

amêhên ngayon now

paênggan mamaya later

Narani ana malapit na near future

Malambat pun matagal pa far in the future

Ala una ala una one o’ clock

alas dos alas dos two o’clock

alas tres alas tres three o’clock

alas kuwatro alas kuwatro four o’ clock

alas singko alas singko five o’clock

alas sais alas sais six o’ clock

alas siyete alas siyete seven o’ clock

alas otso alas otso eight o’clock

alas nuwebe alas nuwebe nine o’clock

30

(Weather Conditions)

FILIPINO ENGLISH

Ampanguran maulan rainy

ampangallo maaraw sunny

naumot mainit warm

nakibil malamig cold, cool

maginim maulap cloudy

maangin mahangin windy

ampagbagy

o bumabagyo stormy

kauran tagulan rainy season

kaingitan taginit summer

(Verbs)

FILIPINO ENGLIS

H magliklik iwasan to avoid

olimênên pupurihin to praise

Almên/lungko

t

malungkot to be

sad,

unhappy mahigla masaya to be happy

honolên sundan to follow

mamuun mamuno to lead

Tuy én ayusin to fix

maniwala maniwala to believe

nmaghanip magtago to hide

manlêk tumingin to look for

mangkaili tumawa to laugh

mandunong magmahal to love

pêyhin pigain to squeeze

Ulamên sunugin to burn

mangkuku umubo to cough

paulayan pabayaan to allow

illagan bantayan to look after

mahayhay mapangalagaan to take care

mahêlêk makita to see

malêngê marinig to hear

matalan mahawakan to hold

mikno umupo to sit

mirêng tumayo to stand

Tay-ên tahiin to sew

pakimuwaangan alamin to know

magkahakit magkakasakit to be sick

Ayin hakit malusog to be healthy

ingatên tawagin to call

Ay’ah bulong to whisper

Mangingat hên mihay kalamu

tumawag ng isang kasamahan

to call someone

magkanta kumanta to sing

maghayaw sumayaw to dance

Maghabi hên ayuin pukat

magsalita ng walang kabuluhan

to talk nonsense

anlumbag namamaga to swell

mira humiga to lie down

mabêlêw matulog to sleep

ituron itulak to push, shove

latugin saksakin to stab

nilumpaw lumutang to float

mangaway lumangoy to swim

haadin ibawal to forbid

magdurot umikot to turn

mangihip mag-isip to think

maghabi magsalita to say

habiin sabihin to tell

ihamwag ihagis to throw

ipipi labahin to wash clothes

manambot manalo to win

30

(Vocabulary for Filipino and English

Subjects)

FILIPIN

O

ENGLIS

H Langan/ngalan pangalan name

Langan hên tau pangalan

ng tao

name

of

person Langan hên bagay pangalan

ng bagay

name

of

object Langan hên logal

pangalan

ng pook

name

of

place Langan hên ayup

pangalan

ng hayop

name

of

animal Gamit hên gamit ng

“ang”

use of “the”

Gamit hên ya

gamit ng

“ang

mga”

use of

“the

(plural)” geran mga

direksiyon

directions

Pami-isturya pagkukuwent

o

story telling

kaparehung habi

kasing

kahuluga

n

synonym

Kaparehung tunuy magkasin

g tunog homonym

Pagbuu hên habi

pagbuo ng

mga salita

word

constructio

n Mabalayan hên ya

pagkilala

ng mga

salita

word

recognitio

n Kanta ya maingalaw

awit na

may kilos o

galaw

action song

sinyal pantomina pantomime

mangamba balagtasan poetical

joust in

verse pamaghabi pagsasalita speech

Istorya geran tuwa

pabula,

kwenton

g bayan

fable,

folktale

alindag laro game

Palrêng ha istorya

pakikinig

sa kwento

listening to

a story

Pamihuhunul

Hên pangyayari

pagkakasunu

d- sunod ng

mga

pangyayari

sequencing events

angkapihahabyan natatalakay talk about

habi salita word

angkahabi nasasabi tell

magobra magtrabaho to work

manangên magpakasal to marry

maglinis maglinis to clean

mangêan kumain to eat

mangayat kagatin to bite

minum uminom to drink

êpapah mabighani, namangha

to be amazed

mita pumunta to go

lumatêng dumating to arrive

manyag gumawa to make

pamutu pumutol to cut

mamilang bumilang to count

liput pumatay to kill

mabyasa matuto to learn

magukdo tumalon to jump

mapakamala mapatuyo to dry

tabtab makipaglaban to fight

Dugdug/bablêngê suntukin to hit

Êptêh/gapon/takêh itali to tie

mamupul umani to harvest

mananêm magtanim to plant

Aho/inabêl mangaso to hunt

pamaniwit mangisda to fish

magalindag maglaro to play

malimu matakot to fear, to be afraid

inanawa huminga to breathe

mitata mahulog to fall

mayu kuskusin to rub

ugnatên hilahin to pull

mayu tumakbo to run

31

Labay habien kahulugan meaning

angkahabi nailalarawan describe

(Vocabulary for Math)

(Vocabulary for Edukasyon Sa

Pagpapakatao)

FILIPINO ENGLISH

hêkaw/sikan kalakasan strength

Nangayna/naglunggungan

kahinaan weakness

galing kakayahan ability

mahawupan pagkabukas palad, mapagbigay

charitable

Kapêtêgên nakêm

katapatan sincerity

Manged/kangêran kabutihan goodness

Matonod/tonton masunurin obedient

Gêrêl/galang paggalang respect

alaga pagpapahalaga value

pananggap pagtanggap acceptance

madunong pagmamahal love

malinis kalinisan cleanliness

Apo Namalyari Diyos God

tsiwala pananampala- taya

faith

paniwala paniniwala belief

katsighaw pag-asa hope

pilamuên pagsamahin join

Baw-an pagbawas subtraction

Ha bilang hên Pagbawa-an

mga bilang na binabawasan

subtrahend

Ha bilang hên baw-ah

mga bilang na binabawas

minuend

Hagut hên baw-ah

sagut sa pagbawas

difference

kuwên pagkuha taking away

nabalag naiwan left

Bawa hên bawasan minus

katimbang katumbas equivalent

Katimbang ha katumbas sa equal

Aya katimbang hindi katumbas

not equal

FILIPINO ENGLISH

mamilang magbilang count

bilang bilang number

hêlkên tukuyin identify

Kulay min miha kulang ng isa one less

Panahanan miha

dinagdagan ng isa

one more

Pagdyanan hên bilang

kinalalagyan ng bilang

place value

Mal-at marami many

pêrad kaunti few

Pepêrad kay sa-ha

mas kakaunti kaysa sa

fewer than

Kasing kal-at hên kasing dami ng as many as

pinakananawa pinakamaliit least

piparihuên paghambingin compare

Pinakamal-hay pinakamalaki greatest

Paukduy bilang

palukso- luksong pagbilang

skip counting

pira pera money

barya barya coins

Piray papil perang papel bills

Hêlak hên pira simbolo ng pera

peso sign

umanên ulitin repeat

ihulat isulat write

dagdag pagdagdag addition

Ya bilang hên pandagdag

mga bilang na pangdagdag

addends

kaganawan kabuuan sum, total

pilalalmuun pagsamahin putting together

Pananada hên dadagdag

pananda ng pagdagdag

plus sign

32

pamilalamu

pagkabuklod- buklod, pagkakaisa

unity

pamihahaglap pagtutulungan cooperation

pabughi panimula beginning

pingubatan pinagmulan origin

angkaipahlêk naipakikita show

pamagrampaaaaapa

pagmomodelo modeling

pamakilamu pakikitungo dealing

kaalagaan kahalagahan importance

ipamuwang ipakikilala introduce

kalamu kabilang including

(Vocabulary for Physical Education)

(Vocabulary for Araling Panlipunan)

FILIPINO ENGLIS

H naugalian

kaugalian custom

naugalian kaugalian habit,

custo

m Ya geran kaugalian mga kaugalian traditions

Ya hêlak mga sagisag symbols

pangangaylangan mga

pangangailanga

n

needs

Kapangyari-an kapangyarihan power

kalamu kasapi member

komunidad pamayanan village,

communit

y pamialiwa pagkakaiba difference

iparehu ihambing compare

pamagtsiwala pagtitiwala trust

karapatan karapatan right

petêg totoo true

kapêtêgan katotohanan truth

Habiya apetêg salita na hindi totoo

a lie

umu takot fear

A pamiki-in tindihan

di-pagkakaintin- dihan

misunderstand- ing

Kangêd/maalaga kahalagahan valuable

tungkulan tungkulin responsibility

makabalayan nasyonalismo nationalism

Malasakit na kanwangan

pagmamalasakit sa kapaligiran

concern for environment

kakwangan kapaligiran environment

tuá magulang parent

Mitata anak mag-anak, pamilya

family

sarili sarili oneself

Allo-hên pangi-anak araw ng kapanganakan

birthdate

nalyari nangyari happen

FILIPINO ENGLISH

parti parte, bahagi parts

galaw galaw movement

gulis hugis shape

maggalaw gumalaw to move

tsimtsimên balanse balance

ialih ilipat transfer

ipakit

ipakita demonstrate

grupu grupo group

ipahêlêk ipakita perform

tungtungēn gayahin imitate

Maki-agêm makisali participate

Mitan panabtab pakaliwa turn left

Mitan pauki pakanan turn right

yagamit kagamitan materials

Mitan pamartsa lakad patakda march

Mag-ukdu lumundag jump

lawini katawan body

Mitan paderetsu lakad pasulong forward march

33

(Vocabulary for Health)

(Vocabulary for Music)

FILIPINO ENGLIS

H Tanda/hêlak simbolo symbol

bosēs boses voice

Dururuh paawit na salita chant

hukat sukat measurement

Mataa-ay mataas High

Naaypa mababa low

Kában tungen

pansamantalan

g tigil pause

Tsig-tsig tugtog to play

instrumen

t tunu tono tone

kapitna kalahati half

Bu-o buo whole

ipakit ipakita demonstrate

gitara gitara guitar

tunuy tunog sound

Pay-nawa pahinga rest

kanta awit, kanta sing, song

malabak maingay loud

magtsikpa palakpak clap

hangêp

hingang papasuk inhale

ahnga

hingang papalabas

exhale

Kayuh/mabagal mabagal slow

paspas bilis speed

mágaling mabilis na mabilis fast

kanta pag-awit singing

FILIPINO ENGLISH

Hakit/matanam sakit, karamdaman

sickness, disease

Ayn hakit maayos na pakiramdam

good health

Mangêdya lawini

kalusugan health

umut lagnat fever

tambal gamot medicine

pamanhuka pagsuka vomit

bulos pagtatae diarrhea

ungêy sipon colds

Hakit ulu sakit ng ulo headache

But-u buto bone

lumpu lumpo crippled

napētla

anemya anemia

a makakatuloy

mahirap makatulog

insomnia

kutu kuto lice

balat balat skin

daya dugo blood

bêkê puso heart

agtay atay liver

Burug ahu galis aso scabies

Trangkaso/an-ongêyên

trangkaso flu

kuyapêh pigsa boil

A kahabi/pipi pipi mute

Takan-têêk tutuli ear wax

34

(Question Words)

(Direction / Location)

FILIPINO ENGLISH

Hinu?

Makanu?

Antu?

Hinu di?

Hinu?

Pata?

Ungnu?

Ano? What?

Makanu?

Antu?

Kailan? When?

Antu? Saan? Where?

Hinu di?

Hinu?

Alin? Which?

Hinu? Sino? Who?

Pata? Bakit? Why?

Ungnu? Magkano? Ilan?

How much? How many?

FILIPINO ENGLISH

ubat ha mula sa from

ha tag-ay hêm sa ibabaw ng on top of

ha aypa sa ilalim under

ha kilub sa loob inside

ha bunak sa gitna in the middle

ha unaan sa unahan

at the front end (first)

ha pugit ha tawli sa hulihan

at the back end (last)

ha tag-ay sa itaas up, above

bukutan likuran back

ha aypa sa ibaba below

dilri dito here

dulvu doon there

ha kapako kabilang bahagi

other side, far side

ha sa at

35

(Common Phrases)

FILIPI

NO

ENGLI

SH Mahampat ya maranun. Magandang umaga. Good morning.

Mahampat ya ugtu. Magandang tanghali. Good noon.

Mahampat ya mahêlêm. Magandang hapon. Good afternoon.

Mahampat ya yabi. Magandang gabi. Good evening.

Êmên kaw na? Kumusta po kayo? How are you?

Mahigla kon mabalayan ka. Masaya akong makilala ka. Glad to meet you.

Ay hali/mita kina. O sige na /aalis na

ako/paalam.

Goodbye

Mangȇd Itaman. Mabuti naman. I am fine.

Mangȇd itaman Mabuti naman po. I am good.

Hikaw? Hika? Kayo po? / Ikaw? How about you?

Antoy lakwên mo? Saan ka pupunta? Where are you going?

Mahiglay pamianak. Maligayang kaarawan. Happy birthday.

Mahiglay kapaskuan. Maligayang Pasko. Merry Christmas.

Bayun taon. Manigong Bagong Taon. Happy New Year.

Mahiglay kapistaan. Masayang kapiyestahan. Happy fiesta.

Ka-inlag kaw. Ingat sa pagbyahe. Happy trip.

Mahampat ya panlumatêng. Maligayang pagdating. Welcome home.

Pagpalain ka ni Apo

Namalyari.

Pagpalain ka nawa

ng Panginoon. God bless you.

Mahampat ka. Ang ganda mo. You are so beautiful.

Mahampat ka. Ang guwapo mo. You are so handsome.

Labay kata. Mahal kita. I love you.

Ninoy langan mo? Ano ang pangalan mo? What is your name?

Taga anto ka? Taga saan ka? Where are you from?

Anto’y ampandyanan mo? Saan ka nakatira? Where do you live?

Mal-at ya halamat. Maraming salamat. Thank you.

No malyari? Maari po ba…? May I…?

Patawarên mo ku? Patawarin mo ako. Please forgive me. / I am

sorry. Makidan. Makikiraan po. Excuse me. / May I pass?

Awu. Opo. Yes.

Ahê. Hindi po. No.

Kapon. Sandali lang po. For a while. / A moment

please.

36

Mano po. Bless me.

Mita kina. Aalis na po ako. I’m leaving. / I am going.

Malyari mu ku hawpan. Maaari mo ba akong

tulungan?

Can you help me?

Hino’y madyag ko

kamugo.

Ano po ang magagawa ko

para sa inyo? What can I do for you?

Ang kamulahan ko. Naiintindihan ko. I understand.

Anto’y lakwên mo? Saan ka pupunta? Where are you going?

Munta ku ha gahak. Pupunta ako sa halamanan. I’m going to the garden.

Anto ha gahak? Nasaan ang halamanan? Where is the garden?

Narani ba hapa? Malapit sa ilog ang

halamanan.

The garden is by the river.

Hino’y main gahak du? Kaninong halamanan iyon? Whose garden is it?

Kanku ya gahak? Sa akin ang halamanan. It is my garden.

Hino ya labay mon kun? Ano ang gusto mong kunin? What do you want to get?

Limampu piso hatsi. Limampung piso ito. It is fifty pesos.

Mangwa ku hên luwa. Kukuha ako ng dalawa. I will get two.

Awu koên mina. Sige kunin mo na. Okay, you can get them.

Ungno ya luwa? Magkano ang dalawa? How much for two?

Magatu ya luwa? Isang daang piso ang dalawa. The two are 100 pesos.

Hino an-paêrêng mo. Ano ang itinatayo mo? What are you building?

Ampanyag ku bali. Gumagawa ako ng bahay. I’m building a house.

Hino’y magbali. Kaninong bahay iyan? Whose house is that?

Bali ku habain. Bahay ko iyan. That is my house.

Mahampat ya bali. Maganda ang bahay. It is a good house.

Anto ya tatang mu? Nasaan ang tatay mo? Where is your father?

Atsu ya ha bali. Nasa bahay siya. He is at the house.

Hino’y andaygên mu? Ano ang ginagawa mo? What are you doing?

Ampaghanda ku hên maêkan. Naghahanda ako ng pagkain. I’m preparing food.

Ubat aku na badyu. Galing ako sa baryo. I have come from the village.

Hino’y langan mo? Ano ang pangalan mo? What is your name?

Hiko ni __________. Ako si . My name is .

Nakanu kan nilumatêng. Kailan ka dumating? When did you come?

Mahilêm ana hêm nilatêng. Hapon na nang dumating

ako.

I came in the afternoon.

Pata naku ka ri? Bakit ka pumarito? Why did you come?

Labay ku hên maikêt ya

tatang mo.

Gusto kong makita ang

tatay mo. I want to see your father.

37

Palatêng ina.

Managal ya tana.

Nilumatêng ina.

Labay nan mita.

Mita kay na.

Mangwa ku hên main.

Awu, malyari kay nan mita.

Anto’y lakwên na?

Munta ya na panaliwan.

Anto’y panaliwan?

Dani ya hên dan ya

panaliwan.

Pata maka ya ha tindahan.

Labay man manaliw,buyah.

Hino’y labay mo?

Mangwa ku hên kurên.

Malhay o nanawa?

Labay ku ya nanganawa ya

kurên.

Ungno’y hatsi?

Hino’y magkain hên habain

ya pan-ilapag mo?

pan-ilapag mo

Kaên hên tatang mu?

Hino’y kaên ya inluto mu?

Ampagluto ku hên kaên boy

kêna.

Anto mu kingwa ya kurên?

Nahalêw kun a panaliwan.

Makano mu yan nahalêw?

Nahalêw ku napon.

Ung mo ya nahalêw mu?

Limampu ya.

Labay kun manalêw hên

miha.

Anto’y ubatan mu?

Paparating na siya. He is coming.

Managal ya tana. Susunod lang siya. She will come later.

Nilumatêng ina. Dumating na siya. He already came.

Labay nan mita. Gusto niyang umalis. She wants to go.

Mita kay na. Umalis ka na. You go away.

Mangwa ku hên main. Kukuha ako ng mais. I’m going to get corn.

Awu, malyari kay nan mita. Sige, maaari ka nang umalis. Ok, you can go.

Anto’y lakwên na? Saan siya pupunta? Where is he going?

Munta ya na panaliwan. Pupunta siya sa tindahan. He is going to the store.

Anto’y panaliwan? Nasaan ang tindahan? Where is the store?

Dani ya hên dan ya

panaliwan.

Nasa tabing daan ang

tindahan.

The store is by the road.

Pata maka ya ha tindahan. Bakit siya pupunta sa

tindahan?

Why is he going to the store?

Labay man manaliw,buyah. Gusto niyang bumili ng

bigas.

He wants to buy rice.

Hino’y labay mo? Ano ang gusto mo? What do you want?

Mangwa ku hên kurên. Kukuha ako ng kaserola. I want to get a saucepan.

Malhay o nanawa? Malaki o maliit? Big or small?

Labay ku ya

nanganawa ya kurên. Gusto ko ng maliit na

kaserola.

I want a small saucepan.

Ungno’y hatsi? Magkano ito? How much is it?

Hino’y magkain hên habain

ya pan-ilapag mo?

pan-ilapag mo

Kaninong pagkain

ang inihahanda mo? Whose food are you

preparing? Kaên hên tatang mu? Pagkain ng tatay mo. Your father’s food.

Hino’y kaên ya inluto

mu?

Anong pagkain ang

niluluto mo? What food are you

preparing? Ampagluto ku hên kaên boy

kêna. Nagluluto ako ng kanin at

isda.

I’m preparing rice and fish.

Anto mu kingwa ya kurên? Saan mo kinuha ang

kaserola?

Where did you get

the saucepan?

Nahalêw kun a panaliwan. Nabili ko iyan sa tindahan. I got it from the store.

Makano mu yan nahalêw? Kailan mo iyan nabili? When did you buy it?

Nahalêw ku napon. Nabili ko ito kahapon. I got it yesterday.

Ung mo ya nahalêw mu? Magkano ang bili mo? How much did it cost?

Limampu ya. Limampung piso. It cost 50 pesos.

Labay kun manalêw hên

miha.

Gusto kong bumili ng isa. I want to get one.

Anto’y ubatan mu? Saan ka nanggaling? Where did you come from?

38

GÉRAN ISTORYA


Ya Pamilya Naén

Hilay pamilyan Sison ay ampagpaidi ha marayuy babo hēn angkasakupan

hēn Mabalacat. Mahigla hila buy ampihahawap ha pandaygēn ha bali. Noa, hi tatang

Henry ay miha yay mahipêg mananēm, ta ēmēn main maêkan ya pamilya na. Noa, hi

Indu samparay ay manayhay yan anak na, haka ampagpaidi ya ha bali la hēn

maglinis, haka panay ya ēt hawpan hēn anak na ya hilan Carlito buy Cielo.

Noa, ha a man ansadyaén ya nalyari, ay yan kit hi tatang Henry, kabay

nag-irap ya geran pamilya hén Sison. Laka ayin hilay nan, kabyayan ya anak na.

Noa, a hila, hēn naalihan hēn kutsighaw ya pamilyan Sison.

Êmén man bayru ay natambalan laya hakit na, kabay hinumiglay lawini

na hên natambalan la ya hakit na.

Kabay hēn ayin inan hakit ay nag-in mahigla ana ya pamilya hēn Sison,

haka nag-in mangēd ana ya kabyayan la.

- Marissa S. Sison

( Mabalacat City )

39

GÉRAN ISTORYA

SCHOOLS DIVISION OF ANGELES CITY

Ya Badyu naên, hatun lagi

Hatun lagi ya badyu naên ay pêpêrad ya pony a ayta ya ampagaidi ha

badyu, laloy na ha lugal naên ha Somel hatun lagi, noa hên nilumatêng ya gêran

Mirika ha lugal naên ay dinyag lan pagtargetan lan mirika, kabay nag-aypa hilay

geran ayta ha badyu naên gawan nahêlêk lay mal-at ya mirika ya ampipag-targit ha

matag-ay ya bung-uy, kabay napaymihan hilay ayta ha bandan Aypa hên targitan ta

êmên makapulut hila, hên sanggaputi ya pwedi lan, maihaliw hên mapangwa lan

maêkan hên pamilya la.

Kabay naglaêh hila tana hên nagbadyu ha Sitio Target, noa main nag-in

problema ha panlumatêng lan mirika ha badyu naên, gawan main nangahugatan hên

bala ha pamulut la sanggaputi. Miha ina bayru ya bapa ku ya patêl ima ku, mal-at ya

nahakitan ha pagtargitan lan mirika, gawan ya aytan anak ay makudihmit ha lalê

boy makutaw, noa gawan andurungên kay hên mirika, ay impaustal la ya gêran anak

ya naluntuhan balah.

Noa, hên niluntuh ya Pinatubo ay napaatag kay ngan ya ampagpaidi ha

badyu, main nilako ha Magalang, ha Palayan City, noa, ha kabuyutan ay nag-urung

kay ngan ha badyu naên ha Sitio Target, angga amêhên nilum-at ana ya gêran tawu,

gawan hilay kaatag ayta ay nipag-ahaway nan bisaya, kapampangan, boy panggalato,

noa, an-ikahigla naên ya main kay aran, iskwela ya umisa ha kinder anggan Grade 6.

Ha lugal naên amêhên ay talagan mahabi mo ya main anan mal-at ya

kamwangan ya gêran ayta ha Sitio Target, ta mal-ana ya ampimituro kannaên boy

ampan-in trining ha hinu-hinu kay na hên ya kamwangan, haka hilay gêran ayta ha

badyu naên amêhên ay nipag obray na ha kapatagan boy mahipêg hilay nan mag-

ubra ha babu.

Ha Sitio Target amêhên ay mahabi naên hên manaluhuh ha

pamikakamiha, pamilya, kamwangan, espirituwal, boy ha kabyayan, ta ayin anan

angkablay lunuh, ta gawan main êt bayru amêhên hên ampangupay koreano ha

ancestral domain naên.

Kabay ampagpahalamat kay kan Apo Namalyari ta pinahigla nay badyu

naên, haku a na kay hên pinaulayan ta mal-at ya ampaglako ha badyu naên hên

managlap.

- Annabelle P. Baclay

( Angeles City )

40

GÉRAN ISTORYA


Ya lugal hên pag-aralan ha Sitio Target

Ha pag-aralan naên simple yan bêngat ya atsi ha kabunakan hên babu,

ha Sitio Target. Nabunakan ya ha bundok ha, nanawa yan bêngat ya lugal naên, noa

nu maglako ka ha pag-aralan. panhumun mu ha gate maakit mu ha ya bandang

panabtab ay pangalindagan lan anak humunol baytu ay pag-aralan lan nanganaway

anak ya ambaêgên daycare buy balin libru mal-at ka makitan ya libru, munika boy

gêran libro do ha bunak ay pag-aralan lan Grade II boy balin paglutuan, nun humun

ka hên pa-uki mahêlêk mo ya pag-aralan lan Grade I uki bali pag-aralan Grade I,

Grade II, Grade V, kinder, Grade VI boy Grade IV, main hila êt pangahuyan ya

bomba(poso) ya pangwanan lan inumên la du Ha bukut itanêm hên pag-aralan ay

mahêlêk mo ya tanêm la, mal-at ya gulay, bayru pero noa, mas mal-at ya tanêm lay

luku ha babu, pinaka mal-at la tanêm luku atsi ya ta habaytu ya talagan pan-itanêm

hên gêran Ayta ha Sitio Target.

- BRENDA T. MALONZO

( ANGELES CITY )

YA BADYU KO

Ya Badyo naên ay napno hên gêran maêkan. Haton a pon nilumtoh ya

Pinatubo ay bapan higla lan kabadyo ko ta a la angkatanam ya kamtsan luno gawan

gêran kabadyo ko ay mangahipêg ta a hila ampanayang allo boy oras hên manipêg ha

gêran gahak la haka ha lale ha lanêm kabay ya gêran kabadyu ko aypanay hilan

midanghu-danghu ha hinapa hapa hên mandakut, mangatang, manlilik,

mangantuko, mamahinga ha lalê êtaman ay mangabong, mamanilaw, manlamiran

kabay ampagpahalamat kay ngan kan Apo Namalyari ya nam-in GÊRAN MAÊKAN.

- Ptr. Silac S. Baclay

( Angeles City )

41

GÉRAN ISTORYA


YA PAMILYA KUY MADUNUNG ni Jessica D. King

Ha baling nipag-tua ya madunung hatsi bat ya mahabi ku dunungên tamu ya seran tula tamu buy patêl ampam-hên oras tamu. Paan tamu hen hayangen ya pagkakataonya kalamu hila. Buy hela kasi ya ampa-muo hew allu tamu bilang mihay anak/panganay ha anêm ya mipapatêl, nahakitkangku ya mag-ahawa ya luway patêl kuy lalaki. Ala kasi naihipan nuhinuy mangyari ha kinabukahan ya idin la ha mapag pamilya la. Yabay angka lungkut aku para kala. Yabay ya, tua ku ay nahakitan ha dinyag la gawan malake ya sakripisyu ya inubuh hen mangêd emen ipatanam la kanaên ya malahapya biyay noa hewuy dinyag la. Kabay hiku ansumikapan ku hew mayari hew mayari emen ipakit kula kalla ya sakripisyu la, yabay an-aralan kupun ya hatuy tatlo kopun hew ali. Pagsumikapan lahen mayari hen mayari mag-aral. ta êmên nahigla ya tua nahen, pero maski hen emen baydu ya nalyari ya lugud pamurin kan-nahen ampanatili pamurin kan-nahen maanak la. Buy galangên ya nika-tutua. Main et limo kan apu-namalyari. Dunungen ya pamilya buy manlingen pangaral, ya magtan ku ika tua ku. malhay ya pasalamat ku ta hela ya tua ku’y ahe nagkulang ha pangaral kan-nahên.

AKU MALIWAAN HA PAG-ARAL KU ni Marilou K. Bulatao

Hatun nag-aral akuha kapatagan hên 1st year college. Nangwa kun urso ya BTTE Major (FSM) Food Service Management. Kinwa kuy hatuy kursong habaytu êndat kun saguli ya bat Noa mahirap ya awud ta magastos. Buy mahirap awud mag-aral hên collegebuy malakê ya gêran tawo ya mag discriminate gawan a hilasanay makaikit ya Ayta ya magaral. Hatuy pag-discriminate la kangku dinyag kuyang inspirasyon. Hinabi ku ha sariliu ku kailangan kung ipakit kala ya mayari ku masking ayta ku. ha kalambatannaging close ku hila buy malakê ya natandaan nu êmên manggawa hên cake, cup cake cookies, manyag alak maglutu hên internasional cuisine buy êmên mag handle studyante ha limay buwan kung nag practice nanuro malake ya natandaan ku nu hinuy technique ha pamanuro hên estudyante gawan ha pasikap ku ha pag-aral nayari a kon pag-aral. atun April 6, 2017 ya karanasan kung Ahe maliwaan.

manulat kitamina - sil.org · aklat ng ortograpiya ng mga katutubong wika ay isang napakainam na...

Documents