सरो�जि�नी� नीयडू�सरो�जि�नी� नीयडू� (१३ फे� ब्रु�वारी� १८७९—२ मार्च� १९४९). भारीती�य स्वाती�त्र्य लढ्याती�ल एक थो�री कय�कर्त्यांय!, प्रभावा� वाक्त्त्य वा कवायियत्री�. र्त्यांय�र्च जन्मा है*दरीबाद य�थो� सधन क� टुं��बाती झाल. र्त्यांय�र्च� पू3वा�श्रमा�र्च� नवा सरी�जिजन� अघो�रीनथो र्चट्टो�पूध्यय (र्चतीज:). अघो�रीनथो�र्च� मा3ळ घोरीणे� पू3वा� बा�गालमाध�ल वा गावा ब्रुह्मनगारी. अघो�रीनथो १८७८ माध्य� है*दरीबादल शै*क्षणिणेक स�स्था स्थापून करीण्यच्य उद्दे�शैन� आल� आणिणे पू�ढे� निनजमा माहैनिवाद्यालयर्च� प्रर्चय� झाल�. ती� शिशैक्षणेतीज्ञ वा कळकळMर्च� कय�कतीN म्हैणे3न प्रशिसद्ध है�ती�. सरी�जिजनQच्य आई वारीदस��दरी�द�वा� मा3ळच्य बा�गालच्यर्च. र्त्यांय बा�गालMमाध्य� कनिवाती करी�ती. सरी�जिजनQवारी अशै स�स�स्कS ती पूलक�र्च� स�स्करी लहैनपूणे�र्च झाल�. य�ती3न र्त्यांय�र्च� कनिवामान घोडल� आणिणे लहैनपूणे�र्च र्त्यांय�न कनिवाती रीर्चण्यर्च छं�द जडल वा स्फू3 ती: यिमाळलM. र्त्यांय�र्च� प्रथोयिमाक शिशैक्षणे घोरी�र्च खाजगा� री�र्त्यांय झाल�. वायच्य बारीव्या वार्षी: र्त्यांय माद्रास इलख्यती मा]ट्रि_क पूरी�क्ष�ती पूनिहैल्य आल्य (१८९२). र्त्यांयन�तीरी स�मारी� ती�न वार्षीN प्रकS ती� ठीbक नसल्यमा�ळ� र्त्यांय घोरी�र्च रीनिहैल्य. निनजमार्च� छंत्रीवाSत्ती� घो�ऊन पू�ढे� र्त्यांय इ�ग्ल�डल उच्च शिशैक्षणेसठीb गा�ल्य (१८९५). ल�डन आणिणे कh निब्रुज य�थो� थो�ड� शिशैक्षणे घो�तील्यन�तीरी प्रकS ती�च्य अस्वास्थ्यमा�ळ� अध�वाटुं शिशैक्षणे स�ड3न इटुंलM पूहून र्त्यांय मायद�शै� पूरीतील्य; पूणे य वास्तीव्याती र्त्यांय�र्च एडमा�ड गाkस य इ�ग्रज सनिहैर्त्यांय समा�क्षकशै� र्च�गाल पूरिरीर्चय झाल. र्त्यांय�न� आपूल्य कहै� कनिवाती र्त्यांयस दखानिवाल्य आणिणे पू�ढेMल कव्याल�खानती गाkस य�र्च� र्त्यांय�स र्च�गाल�र्च मागा�दशै�न लभाल�. द गा�ल्डन थ्रे�शै�ल्ड (१९०५) य र्त्यांय�च्य पूनिहैल्य कव्यास�ग्रहैस गाkसन� प्रस्तीवान शिलनिहैलM आणिणे है कव्यास�ग्रहै र्त्यांय वा�ळच्य सनिहैर्त्यांयक्ष�त्रीती र्च�गालर्च गाजल. र्त्यांयल वाSत्तीपूत्री�ती3न यथो�शिर्चती प्रनितीसद यिमाळल. रीवाQद्रानथो टुंगा�री�न�है� सरी�जिजनQर्च� कqती�क क� ल�.सरी�जिजन� नयड3 भारीतीती पूरीती आल्यन�तीरी १८९८ माध्य� र्त्यांय�न� डk. गा�विंवाsदरीज�ल3 नयड3 य निनजमाच्य स�स्थान� निवाध�री डkक्टुंरीशै� ब्रुह्म�समाजच्य री�नितीरिरीवाजन�सरी लग्न क� ल�. है निवावाहै बा�गाल वा माद्रास अस आ�तीरीप्र�ती�य वा आ�तीरीजती�य है�ती. र्त्यांयमा�ळ� र्त्यांय वा�ळM ती� फेरी गाजल वा य�थो3नर्च सरी�जिजनQच्य समाजिजक कय�स स�रुवाती झालM. र्त्यांय�न र्चरी मा�ल� झालM : जयस3य�, पूद्मज, रीणेध�री आणिणे ल*लमाणे�. रीणेध�री पू�ढे� है*दरीबादच्य रीजकvय र्चळवाळMती प्रशिसद्धMस आल, तीरी पूद्मज बा�गालच्य रीज्यपूल झाल्य.सरी�जिजनQन� द गा�ल्डन थ्रे�शै�ल्डन�तीरी द बाड� ऑफे टुंइमा (१९१२) वा द ब्रु�कन विंवाsगा (१९१७) है� कव्यास�ग्रहै प्रशिसद्ध क� ल�. विंहैsदM मानिहैल�न� स�री�खा इ�ग्रज�ती शिलनिहैल�ल्य य कनिवाती स्वारीमाध�य�, रीष्ट्री�य दृयि{क�णे, प्र�मार्च पू�रीस्करी वा क्रां�नितीकरीक रीष्ट्रीवादM निवार्चरी इ. वा*शिशैष्ट्यां�न� ल�कनिप्रय झाल्य. पूश्चात्त्य तीस�र्च पूqवा�त्त्य द�शै�ती र्त्यांय�स कvती: लभालM आणिणे कवायियत्री� म्हैणे3न र्त्यांय�र्च नवालqनिकक वाढेल.‘भारीती�य क�निकळ’ म्हैणे3न र्त्यांय�र्च सवा�त्री उल्ल�खा है�ऊ लगाल. मात्री र्त्यांय�च्य गा�तीरीर्चन�र्च स3री एशिलयटुंच्य नव्या कव्याप्रवाहैशै� ज�ळल नहै� वा ती� थो�बालM.लक्ष्मा�बाई गा�गाधरीरीवा न�वाळकरी (झाशी�र्च� रीणे� लक्ष्मा�बाई;जन्मा: न�व्हैhबारी १९, इ . स . १८३५ ;माSर्त्यांय3: ज3न १७, इ . स . १८५८ ) एक�णिणेसव्या शीतीकती�ल झाशी� रीज्यच्य रीणे� है�र्त्यांय. १८५७ च्य निब्रुटुंMशी इस्टुं इ�ड�य क� पून� निवारूद्ध स्वा�तीत्र्य उठीवाती�ल अग्रणे� स�नन� है�र्त्यांय.बालपणमाहैरीष्ट्रीती�ल पू�ण्यच्य पू�शीव्या�च्य आश्रयल असणेऱ्य मा�री�पू�ती ती�बा� य�र्च� है� मानकर्णिणेsक नवार्च� मा�लगा�. है� मा�री�पू�ती ती�बा� मा3ळर्च� (सतीरी जिजल्ह्यातील� असल� तीरी� वाड�ल मा�री�पू�ती वा आई भागा�रीथो� बाई य�च्य घोरीती जन्माल�ल्य य मा�ल�र्च जन्मा उत्तीरी प्रद�शीती�ल कशी� य�थो� झाल है�ती. लग्नन�तीरी ती� पू�ढे� झाशी�र्च� शी3री रीणे� झाल�. नितीच्य शीqय�न� नितीन� ‘क्रां�नितीकरीक�र्च� स्फू3 र्तितीsद�वाती’ म्हैणे3न जनमानसती अढेळ स्थान प्रप्ती क� ल�.व्यक्ति�मत्त्वध�रीणे�, र्चती�री, य�द्धशीस्त्रीनिनपू�णे, शी3री आणिणे थो�री कतीS�र्त्यांवा वा न�तीSर्त्यांवा असणेऱ्य रीणे� लक्ष्मा�बाई मा3ळच्य क�णेर्त्यांयहै� रीजघोरीण्यती�ल नव्हैर्त्यांय. पूणे रीजघोरीण्यशी� स�बा�यिधती व्याक्तीं�माध� वावारील�ल्य, वाढेल�ल्य है�र्त्यांय. अश्वपूरी�क्ष�र्च� सवा� मापूद�ड माहै�ती असणेऱ्य लक्ष्मा�बाई घो�ड�स्वारी� करीण्यतीहै� वाकबागारी है�र्त्यांय. र्त्यांय कळM पू3णे� विंहैsदुस्थानती श्र�मा�ती ननसहै�बा पू�शीवा�, जयज� शिंशीsद� वा झाशी�र्च� रीणे� य नितीघो�शिशीवाय क�णे�है� अर्च3क अश्वपूरी�क्ष करीणेरी नव्हैती. अ{पू*ल3 व्याशिक्तींमात्त्वा असणेऱ्य रीणे� लक्ष्मा�बाईंन� य�द्धशीस्त्रीती�ल प्रर्त्यांय�क निवाद्या�ती प्रवा�ण्य यिमाळनिवाल�. बाज�रीवा�च्य पूदरी� बाळ�भाटुं द�वाधरी नवार्च� उत्तीमा कसरीतीपूटुं3 आणिणे क� स्ती�गा�री है�ती�. र्त्यांय�न�र्च माल्लनिवाद्या�ती पूरी�गाती

है�ण्यसठीb ‘माल्लखा�बा’ नवार्च कसरीती�र्च वा�गाळ प्रकरी शी�ध3न कढेल. मानर्च� एकग्रती, निवालक्षणे र्चपूळती, शीरी�रीर्च ती�ल स�भाळण्यर्च� पू3णे� कqशील्य, कटुंकपूणे आणिणे र्चती�रीस्र भान वाSद्धिंद्धsगाती करीणेऱ्य माल्लखा�बा निवाद्या�तीहै� रीणे� लक्ष्मा�बाई तीरीबा�ज झाल्य.लक्ष्मा�बाईंर्च� वा*शिशीष्ट्यां म्हैणेज� पू�रुर्षीप्रधन स�स्कS ती� असणेऱ्य समाजन� एक निवाधवा रीणे�ल दुल�णिक्षती करू नय� म्हैणे3न र्त्यांय�न� ध�रीणे�पूणेन� पू�रुर्षी� पू�र्षीखाती वावारीण्यर्च� ठीरीवाल�.व�वहि�क ��वनीरीणे� लक्ष्मा�बाईंर्च निवावाहै १८४२ माध्य� झाल. पू�शीव्या�च्य वाड्याती बागाडणेरी� मान3 झाशी�र्च� रीज� गा�गाधरीरीवा न�वाळकरी य�र्च� ‘रीणे� लक्ष्मा�बाई’ झाल�. ‘रीणे�’ पूदच्य कस�टुंMल लक्ष्मा�बाई पू3णे�पूणेन� उतीरील्य. झाशी�च्य प्रजजन�ती रीणे�बाद्देल निवाशी�र्षी प्र�मा निनमा�णे झाल�.दरीबारीर्च� कमाकज रीणे�न� पूहैणे� गा�गाधरीरीवा�स पूस�ती नसल्यन� यिमाळल�ल्य वा�ळ�र्च उपूय�गा लक्ष्मा�बाईंन� स्वार्त्यांवावा जपूण्यसठीb क� ल. र्त्यांय�न� आपूल री�जर्च व्यायमा, कसरीती, घो�ड�स्वारी�, तीलवारीबाज� निनययिमाती स�रू ठी� वाल�. गा�गाधरीरीवा न�वाळकरी वा लक्ष्मा�बाई य�न पू�त्रीरीर्त्यांन प्रप्ती झाल�. पूरी�ती�, अवाघ्य ती�न मानिहैन्यतीर्च कळन� र्त्यांयच्यवारी झाळपू घोल3न र्त्यांय�च्यपूस3न ती� निहैरीवा3न न�ल�. पूरिरीणेमा� मा�लच्य रूपून� वारीस यिमाळल्यच्य आन�दती असणेरी� गा�गाधरीरीवाहै� य गा�{�न� दु:खा� झाल�. वास�द�वारीवा न�वाळकरी य�च्य मा�लल दत्तीक घो�ऊन ‘दमा�दरी’ अस� नवा ठी� वाण्यती आल�. पूणे दुद�वान� थो�ड्यार्च अवाध�ती गा�गाधरीरीवा�र्च� निनधन झाल�. (१८५३)

बाळ गं�गंधरो टि ळक (ज�ल* २३,इ . स . १८५६ - ऑगास्टुं १, इ . स . १९२० ) है� भारीती�य स्वाती�त्र्यलढ्याती�ल अग्रगाण्य रीजकvय पू�ढेरी�, भारीतीच्य स्वाती�त्र्यलढेयर्च� आद्या प्रवाती�क, भारीती�य अस�ती�र्षीर्च� जनक, गाणिणेतीज्ञ, खागा�लतीज्ञ, रीजकvय तीत्त्वाज्ञ, पूत्रीकरी, स�पूदक, ल�खाक, वाक्तीं� आणिणे स्वाती�त्र्यस�नन� है�ती�. ल�कमान्य य उपूध�न� र्त्यांय�र्च उल्ल�खा क� ल जती�.

बालपण

ट्रिटुंळक�र्च जन्मा [ज�ल* २३|२३ ज�ल*]] इ . स . १८५६ माध्य� रीर्त्यां ननिगारी�माध�ल माधल्य आळMती, एक माध्यमावागा:य ब्रुह्मणे क� टुं��बाती झाल. ट्रिटुंळक�च्य वानिडल�र्च� नवा गा�गाधरी आणिणे आईर्च� नवा पूवा�ती�बाई है�ती�. ट्रिटुंळक�र्च� पू3वा�ज रीर्त्यां ननिगारी�जवाळMल शिर्चखालगावार्च� खा�ती है�ती�[१]. गा�गाधरीपू�ती�र्च� ती� ती�न मा�लQन�तीरीर्च� र्चqथो� अपूर्त्यांय है�ती�. र्त्यांय�र्च� खारी� नवा क� शीवा ठी�वाल� असल� तीरी� सवा�जणे र्त्यांय�न बाळ य टुं�पूणेनवान�र्च ओळखाती असती. र्त्यांय�र्च� वाड�ल गा�गाधरी रीमार्च�द्रा ट्रिटुंळक प्रशिसद्ध शिशीक्षक आणिणे स�स्कS ती पू�निडती है�ती�. लहैनपूणेपूस3नर्च ट्रिटुंळक अर्त्यांय�ती हुशीरी निवाद्याथो: है�ती� आणिणे र्त्यांय�न गाणिणेतीमाध्य� निवाशी�र्षी गाती� है�ती�. ट्रिटुंळक�न लहैनपूणेपूस3नर्च अन्ययबाद्देल र्च�ड है�ती�. वायच्य दहैव्या वार्षी: गा�गाधरी ट्रिटुंळक�र्च� बादल� पू�ण्यल झाल�. पू��ण्यती�ल वास्तीव्यार्च मा�ठी पूरिरीणेमा ट्रिटुंळक�च्य आय�ष्यवारी झाल. र्त्यांय�न� पू�ण्यती एक अ�ग् ल�-व्हैन्य�क्य�लरी शीळ�ती प्रवा�शी घो�तील. ती�थो� र्त्यांय�न अन�क प्रशिसद्ध शिशीक्षक�च्य हैतीखाल� शिशीकण्यर्च� स�ध� यिमाळल�.[३] पू�ण्यल आल्यवारी लवाकरीर्च र्त्यांय�च्य आई मारीणे पूवाल्य आणिणे वायच्य स�ळव्या वार्षी: र्त्यांय�च्य वानिडल�र्च पूणे स्वागा�वास झाल. र्त्यांयन�तीरी र्त्यांय�र्च स�भाळ र्त्यांयर्च� कक गा�विंवाsदपू�ती य�न� क� ल. गा�विंवाsदपू�ती स्वाती� अशिशीणिक्षती असल� तीरी� र्त्यांय�न� ट्रिटुंळक�न न�हैमा� प्र�र्त्यांसहैन ट्रिदल�. माSर्त्यांय3पू3वा: गा�गाधरीपू�तीन� र्त्यांय�र्च निवावाहै दहै वार्षी�च्य तीपू�बाई बारी�बारी करून ट्रिदल.[४]

कसरोती�चे# म�त्त्व

इ . स . १८७२ माध्य� मा]ट्रि_कर्च� पूरी�क्ष उत्ती�णे� झाल्यवारी र्त्यांय�न� ड�क्कन कkल�जमाध्य� प्रवा�शी घो�तील. लहैनपूणेपूस3नर्च ट्रिटुंळक अर्त्यांय�ती कS शी है�ती�. र्त्यांय�च्य पूर्त्यांन� तीपू�बाईपूणे र्त्यांय�च्यपू�क्ष दणेकटुं है�र्त्यांय. यवारून र्त्यांय�र्च� यिमात्री अन�कद र्त्यांय�न शिर्चडवाती असती. र्त्यांय�न� है� आव्हैन स्वा�करील� आणिणे एक वार्षी� आपूल� लक्ष पू3णे�पूणे� शीरी�रिरीक समार्थ्यय� स�पूदन करीण्यवारी कh ट्रिद्राती क� ल�. र्त्यांयसठीb र्त्यांय�न� व्यायमाशीळ�ल जऊन निनययिमाती कसरीती� वा

व्यायमा करीणे� र्चल3 क� ल�. क� स्ती�, पू�हैणे� वा नqकर्चलन (rowing) है� र्त्यांय�र्च� आवाडती� खा�ळ है�ती�. यस�बातीर्च र्त्यांय�न� पूरिरीपू3णे� आहैरी पूणे र्चल3 ठी� वाल. एक वार्षी�अ�ती� र्त्यांय�र्च� शीरी�रीय{� ज�मादरी बानल�. पूरी�ती� य कळती र्त्यांय�र्च� अभ्यसकड� दुल�क्ष झाल� वा ती� प्रथोमा वार्षी�च्य पूरी�क्ष�माध्य� नपूस झाल�. पूणे र्त्यांय�च्य माती�, ती� एक वार्षी� व्याथो� गा�ल� नव्हैती� वा र्त्यांयर्च उपूय�गा र्त्यांय�न पू�ढेMल आय�ष्यती अन�क शीरी�रिरीक वा मानशिसक क{�न समा�री� जण्यस झाल.

गं�पळ क$ ष्ण गं�खले#नमादरी गं�पळ क$ ष्ण गं�खले# (मा� ९, १८६६ - फे� ब्रु�वारी� १९, १९१५) है� भारीतीमाध�ल निब्रुट्रिटुंशै सम्राज्यनिवारुद्ध कयद�शै�री रीजकरीणेच्य मागा�न� स्वाती�त्र्यलढ्यार्च पूय घोलणेऱ्य रीजकvय वा समाजिजक न�र्त्यांय�पू*कv एक है�ती�. भारीती�य रीष्ट्री�य क�ग्र�स, भारीती स�वाक समाज य स�घोटुंन�र्च� ती� आघोड�र्च� न�ती� है�ती�.बालेपणरीर्त्यांननिगारी� जिजल्ह्याती�ल क�तीळ3क य खा�ड्याती जन्माल�ल्य गा�खाल� य�र्च� बालपूणे क�ल्हैपू3री जिजल्ह्याती�ल कगाल य�थो� गा�ल�. र्त्यांय�र्च� प्रथोयिमाक शिशैक्षणेहै� य�थो�र्च झाल�. वानिडल�च्य माSर्त्यांय3न�तीरी र्त्यांय�र्च� वाड�लबा�ध3 गा�विंवाsदरीवा य�न� स्वाती�र्च� शिशैक्षणे स�ड3न आणिणे र्त्यांय�च्य वानिहैनQन� स्वाती�र्च� दनिगान� निवाक3 न क� ल�ल्य र्त्यांयगामा�ळ� र्त्यांय�र्च� उच्च शिशैक्षणे क�ल्हैपू3रीर्च� रीजरीमा कkल�ज वा मा��बाईर्च� एलनिफेन्स्टुंन कkल�ज य�थो� है�ऊ शैकल�.क्ति(क्षण१८८४ माध्य� बा�.ए. (गाणिणेती) पूदवा� घो�ऊन जन�वारी�, १८८५ माध्य� पू�ण्यच्य न्य3 इ�ग्लिग्लशै स्क3 लमाध्य� र्त्यांय�न� शिशैक्षकर्च� न�करी� स्वा�करीलM. पू�ण्यच्य ड�क्कन एज्य�क� शैन स�सयटुंMर्च� आज�वा सदस्यर्त्यांवा, फेग्य��सन कkल�जमाध्य� अध्यपून, १८९५ माध्य� मा��बाई निवाद्यापू�ठीच्य शिसन�टुंवारी फे� ल� म्हैणे3न निनय�क्तींv अस प्रवास स�रू असतीनर्च भारीती�य रीष्ट्री�य क�ग्र�सच्य माध्यमाती3न र्त्यांय�र्च सवा�जनिनक ज�वानती प्रवा�शै झाल. सवा�जनिनक सभा�र्च� सशिर्चवा म्हैणे3नहै� र्त्यांय�न� कहै� कळ कय� क� ल�. शै�तीकऱ्य�र्च� कज�, दुष्कळ वा सवाकरी�र्च त्रीस आदM निवार्षीय�र्च सखा�ल अभ्यस करून सरीकरीकड� निनवा�दन� पूठीवाणे�, र्त्यांयबाबाती पूठीपू�रीवा करीणे�-अशै माहैरीष्ट्रीती�ल शै�तीकऱ्य�निवार्षीयक करीण्यती य�णेऱ्य कय�ती र्त्यांय�न� शिशैस्ती निनमा�णे क� लM. र्त्यांयमा�ळ� र्त्यांय�च्य निनवा�दन�न सवा�त्री मान्यती यिमाळलM.रो�क*य प्रवसबाळ गा�गाधरी ट्रिटुंळक आणिणे र्त्यांय�र्च रीजकvय प्रवास एकर्च व्यासपू�ठीवारून स�रू झाल. ल�कमान्य�न जहैलवादM रीजकरीणे मान्य है�ती� तीरी गा�खालhन� मावाळवादर्च मागा� स्विस्वाकरील. र्त्यांय�न� ल�कशिशैक्षणे, अस्पृSश्यती/जती�व्यावास्था निनमा3�लन, स्त्री�शिशैक्षणे, स्त्री�स्वाती�त्र्य य�च्य माध्यमाती3न समाजकय� क� ल�. तीर्त्यांकलMन इ�ग्रज� शैसक�न समाज�ल अशैप्रकरी� र्त्यांय�न� समाज स�धरीणे मा�डल्य आणिणे र्त्यांय मान्य करून घो�तील्य. इ . स . १९०२ सलM र्त्यांय�र्च� निनवाड माध्यवाती: कयद�मा�डळवारी झालM. य निनवाड�र्च र्त्यांय�न� पू3णे�पूणे� उपूय�गा क� ल आणिणे निवानिवाध समास्य�न तीस�र्च प्रश्नां�न वार्च यिमाळवा3न ट्रिदलM. य दरीम्यन र्त्यांय�च्यती�ल क्षमाती�र्च� दखाल घो�ऊन तीर्त्यांकलMन व्हैईसरीkय लkड� मिंमाsटुं� य�न� नमादरी�न इ . स . १९१९ सलच्य मा�लN - मिंमाsटुं� स�धरीणे कयद्यार्च मास�द तीयरी करीण्यस स�निगातील�. र्त्यांयसठीb ती� इ�ग्ल�ड य�थो� वास्तीव्या करून है�ती�.

माqलन आझादआझाद, माqलन अबा�लकलमा : (११ न�व्हैhबारी १८८८–२३ फे� ब्रु�वारी� १९५८). भारीतीर्च� एक प्रमा�खा रीजकvय पू�ढेरी�. र्त्यांय�र्च� मा3ळ नवा मा�निहैउद्देMन अहैमाद अस� अस3न अबा�लकलमा म्हैणेज� वार्चस्पृती� है� र्त्यांय�र्च� पूदवा� है�ती�. पू�ढे�  ‘आझाद’ (स्वाती�त्री) है� टुं�पूणेनवाहै� ती� लवा3 लगाल�. र्त्यांय�र्च जन्मा माक्क� ल झाल. वानिडल�बारी�बारी १८९० सल� ती� कलकर्त्यांयल आल�. पूरी�पूरिरीक मा�सलमान� शिशीक्षणेपूद्धती�प्रमाणे� माq. आझाद�न� फेस:, उर्दू� वा अरीबा� य भार्षी�र्च� प्रथोमा अध्ययन करून न�तीरी तीक� शीस्त्री, इस्लमा धमा�, तीत्त्वाज्ञन वा गाणिणेती ह्या�र्च अभ्यस क� ल. पू�ढे� सरी सय्यद अहैमादखान ह्या�च्य ल�खा�र्च पूरिरीणेमा है�ऊन माqलन�न� इ�ग्रज�र्च अभ्यस स्वाती�त्रीपूणे� स�रू क� ल.१९०८ माध्य� ईजिजप्ती, अरीबास्तीन, ती�क� स्तीन, फ्रान्स इ. द�शी�न र्त्यांय�न� भा�टुंM ट्रिदल्य. ती�थो�ल

क्रां�नितीकरीक�च्य स�पूक�मा�ळ� र्त्यांय�र्च� रीजकvय माती� बादल3 लगाल� आणिणे कलकत्त्यस पूरीती य�तीर्च विंहैsदM मा�सलमान�न� स्वाती�त्र्यस�ग्रमाती पू�ढेकरी घ्यवा, है� माती र्त्यांय�न� प्रनितीपूट्रिदल�. ल�कजगाSती�सठीb १९१२ सल� कलकत्ती य�थो� र्त्यांय�न� अल�-निहैलल है� उर्दू� सप्तीनिहैक स�रू क� ल�. अन�क वाSत्तीपूत्री�ती3न ‘आझाद’ ह्या टुं�पूणेनवान� ती� ल�खान करी�ती. अल�-निहैललमाध�ल प्रखारी रीजकvय टुंMक� मा�ळ� निब्रुट्रिटुंशी सरीकरीन� र्त्यांय�च्यकड3न १०,००० रुपूय�र्च जमा�न मानिगातील. आझाद�न� ती� ट्रिदल नहै�, म्हैणे3न ती� वाSत्तीपूत्री बा�द पूडल�. १९१५ सल� र्त्यांय�न� अल�-बालघो है� दुसरी� वाSत्तीपूत्री कढेल�. र्त्यांयमा�ळ� आझाद�न अन�क प्र�ती�ती जण्यस बा�दM घोलण्यती आल�; पू�ढे� र्त्यांय�न स�र्च�ल स्थानबाद्ध करीण्यती आल�. मा�सलमान�ती र्त्यांय�च्य अटुंक� मा�ळ� नवा� वारी� स�र्चरील�. १९२० सल� र्त्यांय�र्च� स�टुंक झाल�. ती� असहैकरीच्य र्चळवाळMती समा�ल झाल�. १९२१ माध्य� पू�न्है र्त्यांय�न अटुंक करीण्यती आल�; पूणे एक वार्षी�न�तीरी र्त्यांय�न मा�क्तीं करीण्यती आल�; १९२३ च्य ट्रिदल्ल� य�थो�ल क�ग्र�सच्य निवाशी�र्षी अयिधवा�शीनर्च� ती� अध्यक्ष झाल�. १९३० माध्य� र्त्यांय�न पू�न्है क* द झाल�. ह्या वा�ळM मा�सलमान जमाती�स सर्त्यांयग्रहैती समा�ल करून घो�ण्यर्च� मा�ख्य श्र�य आझाद�नर्च द्यावा� लगा�ल. आझाद १९३९ ती� ४६ पूय!ती क�ग्र�सर्च� अध्यक्ष है�ती�. १९४२ च्य र्चल� जवा आ�द�लनच्य वा�ळM र्त्यांय�न पू�न्है ती�रु� गावास भा�गावा लगाल. १९४५ सल� सवा� न�र्त्यांय�बारी�बारी र्त्यांय�र्च� स�टुंक झाल�. १९४२ र्च� निक्रांप्सय�जन, १९४५ र्च� वा�व्है�लर्च� शिसमाल पूरिरीर्षीद वा १९४६ माध�ल निब्रुट्रिटुंशी मा�त्र्य�र्च� शिशी{मा�डळ इ. प्रस�गा�च्य सवा� वाटुंघोटुं§ती क�ग्र�सतीफेN अध्यक्ष ह्या नर्त्यांयन� र्त्यांय�न�र्च पू�ढेकरी घो�तील. स्वाती�त्र्यन�तीरी ती� कh द्राMय मा�नित्रीमा�डळती समा�ल झाल� आणिणे अखा�रीपूयNती शिशीक्षणेमा�त्री� म्हैणे3न रीनिहैल�. आझाद प्रभावा� वाक्तीं� है�ती�. र्त्यांय�र्च� इ�ग्रज�, उर्दू�, अरीबा� वा फेस: भार्षी�वारी र्च�गाल� प्रभा�र्त्यांवा है�ती�; र्त्यांय�न� अन�क वाSत्तीपूत्री�ती3न स्फू� टुं ल�खान क� ल� आणिणे उर्दू�ती कहै� पू�स्तीक� शिलनिहैल� आहै�ती. र्त्यांय�ती�ल तीजक� री,गा�ब्बारी� खानितीरी�, कqल� फे* सल, दस्तीन� करीबाल, तीरीज�मान�ल क�रीन है� प्रशिसद्ध आहै�ती. तीरीज�मान�ल क�रीन म्हैणेज� क� रीणेर्च सटुंMपू उर्दू� अन�वाद अस3न ती� फेरी ल�कनिप्रय आहै�. ह्याशिशीवाय र्त्यांय�र्च� इ�निडय निवान्स फ्राvडमा (१९५९) है� आर्त्यांमार्चरिरीत्री र्त्यांय�च्य माSर्त्यांय3न�तीरी प्रशिसद्ध झाल� आहै�;  मात्री र्त्यांयती�ल अप्रकशिशीती ती�स पून� १९८८ माध्य� प्रशिसद्ध करीण्यती य�ती�ल. र्त्यांय�र्च� भार्षीणे�है� पू�स्तीकरूपून� अल�कड� प्रशिसद्ध झाल� आहै�ती.